Hafta Ders Materyali - Diferansiyel Denklemler

GAZİANTEP İSLAM BİLİM
VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK VE DOĞA
BİLİMLERİ FAKÜLTESİ
DİFERANSİYEL DENKLEMLER
Ders Yürütücüsü
Bayram BALA
B.BALA
İçerik
Bu haftaki dersimizde Uygulamalar Bölümünde

 Dik Yörüngeler
 Kompartıman Analizi (Karışım Problemleri)
kavramlarına değineceğiz.
B.BALA
Dik Yörüngeler
İki eğri arasındaki açı her iki eğrinin kesim noktasındaki teğetlerin arasındaki
açıdır. Bu açı 90 den küçükse eğriler birbirinin eğik yörüngesinde, 90 ise
dik yörüngesindedir denir. Şimdi verilen bir eğriler ailesine dik olan eğriler
ailesini bulmaya çalışacağız.
Tanım f (x , y, c)  0 , xy - düzleminde verilen bir-parametreli eğriler ailesi

olsun. Bu eğriler ailesini dik olarak kesen eğrilere verilen eğriler ailesinin dik
yörüngeleri denir.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Örneğin c yarıçaplı, merkezi orijinde olan
x 2  y 2  c2
çemberler ailesini göz önüne alalım. Orijinden geçen her y  kx (k sabit)

doğrusu çemberler ailesini dik açı ile keser; dolayısıyla y  kx doğrular
ailesi x 2  y 2  c 2 çemberler ailesinin dik yörüngesinde olur. Karşıt olarak,

ailenin her bir çemberi y  kx doğrular ailesinin bir dik yörüngesidir.
Uygulamalar B.BALA
Uygulamalar
Dik Yörüngeler
B.BALA
Dik Yörüngeler
Dik Yörüngelerin Bulunması
Verilen f (x , y, c)  0 eğriler ailesinin diferansiyel denklemi F (x , y, y )  0

formundadır. Böylece f (x , y, c)  0 eğriler ailesinin eğimi olan y  ,

F (x , y, y )  0 ifadesinden çekilirse
y   h(x , y )
olur. Şimdi herhangi bir (x , y ) noktasındaki eğime m1 diyelim. Eğer
bulunmak istenen dik yörüngeler ailesinin aynı noktadaki eğimi m 2 ise
(genel matematikten biliyoruz ki) m1.m2  1 dir.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Dolayısıyla
1 1
m2   
m1 h(x , y )
bulunur. Burada m 2 de dik yörüngelerin eğimi olduğundan o da y  olarak

düşünülebilir. O halde
1
y  
h(x , y )
bulunmak istenen dik yörüngelerin diferansiyel denklemidir. Bu denklem

çözülerek f (x , y, c)  0 eğriler ailesine dik olan başka bir eğriler ailesi
bulunur.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Örnek 1 ln y  x  c
eğriler ailesini dik kesen eğri ailesini bulunuz.

Çözüm
Verilen denklemin her iki tarafının x e göre türevi alınırsa h(x , y )  y dir.
Buradan dik kesen eğriler ailesinin denklemi
1 1
y   
h(x , y ) y
olur.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Denklem düzenlenirse
ydy  dx
değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklem elde edilir. Eşitliğin her iki

tarafının integrali alındığında
y2
 x c
2
eğriler ailesi bulunur.
Uygulamalar B.BALA
Uygulamalar
Dik Yörüngeler
B.BALA
Dik Yörüngeler
Örnek 2 y  cx
eğriler ailesinin dik yörüngelerini bulunuz.

Çözüm
Verilen denklemin her iki tarafının x e göre türevi alınırsa
y  c
olur. Bu c değeri denklemde yerine yazılırsa verilen y  cx eğriler
ailesinin diferansiyel denklemi
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
y
y 
x
şeklinde elde edilir. Dolayısıyla
y
h(x, y ) 
x
olur. Buradan dik yörüngeler ailesinin diferansiyel denklemi
1 x
y   
h(x , y ) y
bulunur.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Bu diferansiyel denklem düzenlenir ve çözülürse
dy x

dx y
 ydy   xdx
x 2 y2
 c
2 2
veya
x 2  y2  c
elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
x2
Örnek 3 y  
y 1
denkleminin çözüm eğrilerini dik kesen eğriler ailesini bulunuz.

x2
Çözüm Verilen denklemde h(x , y )   dir. Buradan dik kesen
y 1
eğriler ailesinin denklemi
1 y 1
y    2
h(x , y ) x
olur.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Bu diferansiyel denklem çözülürse
dy dx
 2
y 1 x
1
ln y  1    c
x
y  1  e 1/x .c
eğriler ailesi bulunur.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Örnek 4 y 2  cx 3
eğriler ailesinin (2, 4) noktasından geçen dik yörüngesini bulunuz.
Çözüm
y 2  cx 3 eğriler ailesinin diferansiyel denklemi
dy 3y

dx 2x
şeklindedir. Dolayısıyla
3y
h(x , y ) 
2x
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
olur. Dik yörüngelerin diferansiyel denklemi
dy 1 2x
 
dx h(x , y ) 3y
bulunur. Bu diferansiyel denklemin genel çözümü
3ydy  2xdx  0
ifadesinden
2x 2  3y 2  c
şeklinde elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Dik yörüngeler 2x 2  3y 2  c elipsleri olduğuna göre, (2,4) noktasından

geçen yörüngenin denklemi
2  22  3  42  c
c  56
olur. Dolayısıyla
2x 2  3y 2  56
elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
Örnek 5 xy  c
hiperboller ailesinin dik yörüngelerini ve (2,1) noktasından geçen yörüngeyi

bulunuz.
Çözüm
xy  c nin diferansiyel denklemi y  xy   0.
Dik yörüngelerin diferansiyel denklemi :
1
y x  0
y
Uygulamalar B.BALA
Dik Yörüngeler
dx
ifadesinden y  x  0 elde edilir. Bu denklem düzenlenir
dy
ydy  xdx  0
ve integrali alınırsa
x 2  y2  k
denklemi bulunur. xy  c ve x 2  y 2  k ifadelerinde x  2, y  1
yerlerine yazılırsa c  2 , k  3 bulunur. Buradan xy  2 ve x 2  y 2  3
elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Kompartıman Analizi
Kompartıman analizi genel olarak bir bölgedeki seçilmiş bir parametrenin

anlık değişimini incelemektir. Örneğin; buradaki bölge ve parametre sırasıyla
karışım problemlerinde karışım tankı ve içindeki madde miktarı, ısı

problemlerinde bir bina ve ısı derecesi, nüfus problemlerinde ise bir şehir ve
şehrin nüfusu olabilir.
Basit tek kompartıman sistemi, t zamanında belli bir kompartıman içerisinde
bulunan madde miktarını hesaplamaktır. Bu miktarı t anında temsil eden
fonksiyon x (t ) olsun.
Uygulamalar B.BALA
Kompartıman Analizi
Bu bölümde bu fonksiyon ile kompartımandaki maddenin girdi oranı ve çıktı

oranı arasındaki ilişkiyi vereceğiz.
x in t ye göre türevinin madde miktarının zamana göre değişim oranı olarak

yorumlanabileceğinden ve diğer taraftan anlık madde miktarının da girdi
oranı ile çıktı oranı arasındaki fark olduğundan
dx
 girdi orani  çikti orani (1)
dt
denklemi bu süreç için bir matematiksel modeldir.
Uygulamalar B.BALA
Karışım Problemleri
Bu bölümde karışım problemlerini ele alacağız. Buradaki bölge bir karışım

tankı, madde ise tank içinde bulunan solüsyondaki madde miktarı olacaktır.
x (t ), bir tank içindeki t anındaki madde miktarı olsun. Kompartıman analiz
modelini kullanmak için tank içerisine giren ve çıkan madde miktarlarının

oranlarını belirleyebilmeliyiz. Karışım problemlerinde çoğunlukla tanka
giren sıvı ile bu sıvının konsantrasyon oranları birlikte verilir. Böylece,
konsantrasyon (miktar/hacim) ile akış oranı (hacim/zaman) çarpılarak girdi
oranı (miktar/zaman) elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
konsantrasyon×akis orani=girdi(çikti)orani
miktar hacim miktar

 
hacim zaman zaman
Uygulamalar B.BALA
Örnek 6 İçinde 1000 L saf su bulunan ve içine dakikada 6L oranında tuzlu
su dökülen büyükçe bir tankı düşünelim. Tankın içindeki çözeltinin iyice

karıştırılmış olduğu ve dakikada 6L oranında sıvının da dışarı aktığını
varsayalım. Eğer tankın içine akan tuz çözeltisindeki tuz konsantrasyonu

0.1 kg / L ise tankın içindeki çözeltideki tuz konsantrasyonu ne zaman
0.05 kg / L ye ulaşır?
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Öncelikle, tanka giren tuzun oranını belirlemeliyiz. Bize verilen

dakikada 6L oranında tuz çözeltisi tanka akmaktadır. Konsantrasyonun
0.1 kg / L olmasından dolayı tanka giren tuz oranının
girdi orani  konsantrasyon×akis orani

kg L
 0.1  6 (2)
L dk
kg
 0.6
dk
olduğu sonucu çıkartılır. Şimdi tanktan çıkan tuz oranını hesap edelim.
Uygulamalar B.BALA
Tanktaki tuz çözeltisi iyice karıştırılmış ve tuz konsantrasyonu da tankın her

yerinde aynı olsun. Yani t anında tankın herhangi bir yerindeki tuz çözeltisi
olan, x (t ), tankın içindeki sıvının hacmine bölümü olsun. Başlangıçta tankın
içinde 1000 L sıvı vardır ve tankın içine akan sıvı oranıyla tanktan boşalan
sıvı oranları aynı olduğu için tanktaki sıvı miktarı sabittir ve 1000 L dir. Bu
durumda tuzun çıktı oranı
çikti orani  konsantrasyon×akis orani

x (t ) kg L
 6 (3)
1000 L dk
3x (t ) kg

500 dk
Uygulamalar B.BALA
olur. Tank başlangıçta saf su içermektedir. Bu yüzden de x (0)  0 dır. (2)

ve (3) deki oranları (1) denkleminde yerlerine yerleştirdiğimizde karışım
problemi için bir matematiksel model olarak aşağıdaki başlangıç değer
problemi elde edilir.
dx 3x
 0.6  , x (0)  0
dt 500
Elde edilen denklem değişkenlerine ayrılabilirdir. Denklem düzenlenir ve her
iki tarafın integrali alınırsa
dx 1
 dt
300  3x 500
Uygulamalar B.BALA
1 t
 ln 300  3x  c
3 500
3t
300  3x  c.e 500
3t
x (t )  100  c.e 500
x (0)  0 başlangıç koşulu kullanılarak c  100 olur ve
3t
x (t )  100(1  e 500
) (4)
elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Böylece, t anında tanktaki tuz konsantrasyonu
x (t ) 3t
 0.1(1  e 500 ) kg / L
1000
olur. Tuz konsantrasyonunun 0.05 kg / L olduğu anı bulmak için denklemin
sağ tarafı 0.05 kg / L ifadesine eşitlenir ve denklem t için çözülürse
3t
0.1(1  e 500
)  0.05
3t
e 500
 0.5
Uygulamalar B.BALA
500 ln 2
t  115.52 dk
3
bulunur. (4) denkleminden tanktaki tuz miktarının sürekli arttığını ve
lim x (t )  lim 100(1  e 3t /500 )  100 kg

t  t 
limit değerine eşit olduğu görülür.
Böylece, tanktaki tuz konsantrasyonunun limiti 0.1 kg / L dir ki bu da tankın
içine akan tuz konsantrasyonu ile aynıdır. Bu da, kesinlikle beklentimizle

örtüşür.
Uygulamalar B.BALA
Örnek 7 Örnek 6 de tanımlanan karışım probleminde tanktan boşalan

çözeltinin oranı 6L / dk yerine 5L / dk olsun. Bu durumda tanktaki tuz
konsantrasyonunun zamana bağlı bir fonksiyonu olan x (t ) yi bulunuz.
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Tankın içine giren akış oranıyla çıkışın akış oranının farkı
6  5  1 L / dk , öyleyse t süre sonra tanktaki sıvının hacmi (1000  t ) L
olur. Bu nedenle, çıktı oranı

 x (t )  5x (t )
(5 L / dk )  kg / L   kg / dk
 1000  t  1000  t
olacaktır. Bu (3) ifadesindeki çıktı oranı yerine kullanıldığında karışım
problemi için matematiksel bir model olan
dx 5x
 0.6  , x (0)  0 (5)
dt 1000  t
Uygulamalar B.BALA
başlangıç değer problemi elde edilir.
dx 5
 x  0.6
dt 1000  t
denklemi lineer bir denklemdir. Lineer diferansiyel denklemlerin çözüm

formülünden
dt  
5 5
   dt
x e 1000 t
 e 1000 t
(0.6) dt  c 
 
x  (1000  t )5   (1000  t )5 (0.6) dt  c 

 
Uygulamalar B.BALA
5
 (1000  t )6

x  (1000  t )   c
 10 
1000  t
x   c(1000  t )5
10
elde edilir. x (0)  0 başlangıç koşulu kullanılarak c  1017 olur ve
1000  t
x (t )   1017 (1000  t )5
10
çözümü elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Dolayısıyla t anında tanktaki tuz konsantrasyonu

x (t ) 1
  1017 (1000  t )6 kg / L (6)
1000  t 10
biçimindedir. Örnek 6 deki gibi, t   iken (6) konsantrasyonu 0.1 kg / L
ye yaklaşır. Ancak Örnek 7 deki tankın içindeki sıvı hacmi sınırsız olur ve
tank taşmaya başlar. Dolayısıyla (5) ifadesindeki model artık uygun değildir.
Uygulamalar B.BALA
Örnek 8 Sürekli karıştırılan bir tankın içinde başlangıçta 20 kilogramı tuz

olan toplam 800kg karışım bulunmaktadır. Her biri 0, 9kg tuz içeren 20kg
lık beş adet tuzlu su bidonu her dakikada bir, tanka boşaltılmakta ve tamamen
homojen bir karışım elde edildikten sonra tanktan aynı miktarda
pompalanmaktadır. Herhangi bir anda tankta bulunan x (t ) tuz miktarı nedir?
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Tanka giren dakika başına tuz miktarı 0.9 kg / dk dır. Giren ve çıkan
aynı olduğuna göre tankta daima 800kg karışım vardır. O halde, herhangi
bir anda tankta bulunan tuz oranı x (t ) / 800 dür. Tanktan dakikada çıkan
20kg olduğuna göre çıkan karşımdaki tuz miktarı
20x (t ) / 800  0.025 x (t ) dir. Buna göre kurulacak matematiksel model:
dx
 0.9  0.025 x (t )
dt
şeklinde olur.
Uygulamalar B.BALA
Bu denklem değişkenlerine ayrılabilir denklem olduğundan
dx dt

x  36 40
olarak yazılabilir. İntegrali alındığında
t
ln x  36   c
40
elde edilir. Buradan
t
x  36  ce 40
olur.
Uygulamalar B.BALA
c yi bulmak için t  0 anında x (0)  20 kg olduğu göz önüne alındığında
20  36  ce 0
c  16
bulunur. Sonuç olarak
t
x (t )  36  16e 40
Uygulamalar B.BALA
Örnek 9 Bir tankın içinde her litresinde 1gr tuz olan 100 L tuzlu su
bulunmaktadır. Bu tankın içerisine dakikada her litresinde 5 gr tuz bulunan

4 L tuzlu su ilave edilirken aynı anda 8 L su boşaltılırsa kaç dakika sonra

tankın içindeki tuzlu suyun her bir litresinde 3 gr tuz bulunur?
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Başlangıçta (t  0 anında) tankın içinde 100 L tuzlu su
bulunmaktadır. Tanka 4 L tuzlu su ekleyip 8 L su boşaltıldığından tanktan

dakika başına 4 L tuzlu su azalmaktadır. Dolayısıyla t süre sonra tanktaki
sıvının hacmi (100  4t ) L olur. Herhangi bir anda tankta bulunan tuz oranı
x (t ) / (100  4t ) dür. Tanktan dakikada çıkan 8 L olduğuna göre çıkan
karşımdaki tuz miktarı 8x (t ) / (100  4t ) dir. Aynı zamanda ilave edilen

tuzlu suyun her litresinde 5 gr tuz bulunduğundan giren sudaki tuz miktarı
5  4  20 olur.
Uygulamalar B.BALA
Buna göre kurulacak matematiksel model
dx (t ) 8
 20  x (t ), x (0)  100
dt 100  4t
dx 2
 x  20, x (0)  100

dt 25  t
biçimindedir. Bu başlangıç değer probleminin çözümü tankın içindeki tuzun
değişim miktarını verecektir. Şimdi lineer diferansiyel denklemlerin
çözümünden
dt  
2 2
   dt
x e 25 t
 e 25 t
20 dt  c 
 
Uygulamalar B.BALA
x  (25  t )2   20(25  t )2dt  c 

 
x  (25  t )2 20(25  t )1  c 
x  (25  t ) 20  c(25  t )

elde edilir. c yi bulmak için başlangıç koşulundan faydalanırsak c  16 25
bulunur. Dolayısıyla
 100  16t 
x  (25  t )  
 25 
Uygulamalar B.BALA
Şimdi tankın içindeki tuz miktarının ne zaman 3 gr olacağını bulalım. Bunun
için
 100  16t 
x (t )  (25  t )    3(100  4t )
 25 
 100  16t 
x (t )  (25  t )    12(25  t )
 25 
100  16t
 12, t  25
25
t  12, 5 dk
bulunur ve tankta x (12, 5)  50 L tuzlu su bulunur.

Uygulamalar B.BALA
Teşekkürler… 
Sağlıklı günler dilerim…
B.BALA

Hafta Ders Materyali - Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hafta Ders Materyali - Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GAZİANTEP İSLAM BİLİM

Bu haftaki dersimizde Uygulamalar Bölümünde

ailesini bulmaya çalışacağız.

Tanım f (x , y, c)  0 , xy - düzleminde verilen bir-parametreli eğriler ailesi

Örneğin c yarıçaplı, merkezi orijinde olan

çemberler ailesini göz önüne alalım. Orijinden geçen her y  kx (k sabit)

ailesi x 2  y 2  c 2 çemberler ailesinin dik yörüngesinde olur. Karşıt olarak,

Dik Yörüngelerin Bulunması

Verilen f (x , y, c)  0 eğriler ailesinin diferansiyel denklemi F (x , y, y )  0

formundadır. Böylece f (x , y, c)  0 eğriler ailesinin eğimi olan y  ,

olur. Şimdi herhangi bir (x , y ) noktasındaki eğime m1 diyelim. Eğer

bulunmak istenen dik yörüngeler ailesinin aynı noktadaki eğimi m 2 ise

(genel matematikten biliyoruz ki) m1.m2  1 dir.

bulunur. Burada m 2 de dik yörüngelerin eğimi olduğundan o da y  olarak

bulunmak istenen dik yörüngelerin diferansiyel denklemidir. Bu denklem

eğriler ailesini dik kesen eğri ailesini bulunuz.

değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklem elde edilir. Eşitliğin her iki

eğriler ailesinin dik yörüngelerini bulunuz.

Verilen denklemin her iki tarafının x e göre türevi alınırsa

Bu diferansiyel denklem düzenlenir ve çözülürse

denkleminin çözüm eğrilerini dik kesen eğriler ailesini bulunuz.

Bu diferansiyel denklem çözülürse

eğriler ailesi bulunur.

eğriler ailesinin (2, 4) noktasından geçen dik yörüngesini bulunuz.

y 2  cx 3 eğriler ailesinin diferansiyel denklemi

olur. Dik yörüngelerin diferansiyel denklemi

bulunur. Bu diferansiyel denklemin genel çözümü

Dik yörüngeler 2x 2  3y 2  c elipsleri olduğuna göre, (2,4) noktasından

hiperboller ailesinin dik yörüngelerini ve (2,1) noktasından geçen yörüngeyi

xy  c nin diferansiyel denklemi y  xy   0.

Dik yörüngelerin diferansiyel denklemi :

denklemi bulunur. xy  c ve x 2  y 2  k ifadelerinde x  2, y  1

yerlerine yazılırsa c  2 , k  3 bulunur. Buradan xy  2 ve x 2  y 2  3

Kompartıman analizi genel olarak bir bölgedeki seçilmiş bir parametrenin

karışım problemlerinde karışım tankı ve içindeki madde miktarı, ısı

Bu bölümde bu fonksiyon ile kompartımandaki maddenin girdi oranı ve çıktı

x in t ye göre türevinin madde miktarının zamana göre değişim oranı olarak

Bu bölümde karışım problemlerini ele alacağız. Buradaki bölge bir karışım

modelini kullanmak için tank içerisine giren ve çıkan madde miktarlarının

miktar hacim miktar

Örnek 6 İçinde 1000 L saf su bulunan ve içine dakikada 6L oranında tuzlu

su dökülen büyükçe bir tankı düşünelim. Tankın içindeki çözeltinin iyice

varsayalım. Eğer tankın içine akan tuz çözeltisindeki tuz konsantrasyonu

0.1 kg / L ise tankın içindeki çözeltideki tuz konsantrasyonu ne zaman

Çözüm Öncelikle, tanka giren tuzun oranını belirlemeliyiz. Bize verilen

girdi orani  konsantrasyon×akis orani

Tanktaki tuz çözeltisi iyice karıştırılmış ve tuz konsantrasyonu da tankın her

durumda tuzun çıktı oranı

çikti orani  konsantrasyon×akis orani

olur. Tank başlangıçta saf su içermektedir. Bu yüzden de x (0)  0 dır. (2)

x (0)  0 başlangıç koşulu kullanılarak c  100 olur ve

Böylece, t anında tanktaki tuz konsantrasyonu

olur. Tuz konsantrasyonunun 0.05 kg / L olduğu anı bulmak için denklemin

sağ tarafı 0.05 kg / L ifadesine eşitlenir ve denklem t için çözülürse

lim x (t )  lim 100(1  e 3t /500 )  100 kg

limit değerine eşit olduğu görülür.

Böylece, tanktaki tuz konsantrasyonunun limiti 0.1 kg / L dir ki bu da tankın

içine akan tuz konsantrasyonu ile aynıdır. Bu da, kesinlikle beklentimizle

Örnek 7 Örnek 6 de tanımlanan karışım probleminde tanktan boşalan

olur. Bu nedenle, çıktı oranı

başlangıç değer problemi elde edilir.

denklemi lineer bir denklemdir. Lineer diferansiyel denklemlerin çözüm

x  (1000  t )5   (1000  t )5 (0.6) dt  c 