ΜΑΝΙΕΡΙΣΜΟΣ 1525-1600

Ο Μανιερισμός τοποθετείται χρονικά σε ένα μεταίχμιο για την ευρωπαϊκή ιστορία. Η

περίοδος που ακολούθησε την Αναγέννηση ονομάστηκε «Μανιερισμός». Ξεκινά από
την Ιταλία το 1525-1600 με κέντρα τη Ρώμη και τη Φλωρεντία και διατρέχει όλη την
Ευρώπη. Μια σειρά από σημαντικά γεγονότα που διαδραματίζονται εκείνη την
περίοδο

Η ανακάλυψη της Αμερικής το 1492, από τον Κολόμβο επέφερε αλλαγές στο
κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι της Ευρώπης. Ο μέχρι τότε γνώριμος κόσμος έγινε
«παλαιός» σε σχέση με τον Νέο Κόσμο που ακολούθησε. Η ανακάλυψη της
Κοπερνίκειας θεωρίας (1512) ότι η γη δεν ήταν το κέντρο του κόσμου τάραξε όλη
την μέχρι τότε κοσμοαντίληψη διαρρηγνύοντας και τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Ο
Καθολικός κόσμος, που είχε ήδη δεχθεί σοβαρό πλήγμα από τη Μεταρρύθμιση του
Λούθηρου το 1517, ώθησε την Καθολική εκκλησία να ξεκινήσει την έμπρακτη
εναντίωσή της μέσω της Αντιμεταρρύθμισης, να ανακτήσει τις χαμένες της δυνάμεις
όπως συνοψίζονται στη Σύνοδο του Trento (1545) στο να επιβληθεί ξανά στις
σκέψεις των πιστών. Ενώ, η κατάλυση της Ρώμης από τον Κάρολο Ε΄ το έτος 1527
αλλά και η καταστολή των γερμανών χωρικών από τους ευγενείς οριοθετούν τα
χρονικά όρια του «Μανιερισμού».

Ο όρος «μανιερισμός» είναι κι αυτός ένας « –ισμός». Πολλά ονόματα ρυθμών ήταν
αρχικά λέξεις προσβλητικές. Οι κριτές της Αναγέννησης χρησιμοποίησαν τον όρο
«Γοτθικός» για να ορίσουν έναν ρυθμό που έφεραν οι Γότθοι, οι «βάρβαροι» όπως
τους αποκαλούσαν οι Ιταλοί, όταν τα βαρβαρικά φύλα γερμανικής κυρίως
καταγωγής, εισέβαλλαν στην πόλη και επέφεραν τον μαρασμό της. Η λέξη
«Μανιερισμός» διατηρεί για τους κριτικούς του 17 ου αι. την έννοια της
«επιτήδευσης» της «μίμησης», καθώς «αντιλαμβάνονται τα μεγάλα επιτεύγματα του
παρελθόντος που τους βάραιναν». Τότε, που καλλιτέχνες όπως ο Μικελάντζελο, ο
Ντα Βίντσι, ο Ραφαήλ, ο Τισιανός, είχαν πετύχει «ότι ήταν δυνατόν να κατορθώσει
η τέχνη» έφεραν την «Ακμή της Αναγέννησης» στο υψηλότερο σημείο της.
Απέδειξαν πως μπορούσε να συνδυαστεί η ομορφιά με την αρμονία, η ισορροπία με
το καθαρό και το ευανάγνωστο, ξεπερνώντας όπως φαίνεται για κάποιους ακόμη και
τα πιο φημισμένα αγάλματα της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Αρκετοί
καλλιτέχνες δέχονταν μοιρολατρικά αυτήν την άποψη και προσπαθούσαν να
μιμηθούν το ύφος του Μικελάντζελου αντιγράφοντας τα γυμνά του με αποτελέσματα
«αξιοθρήνητα». Άλλοι, προσπάθησαν να τους ξεπεράσουν στο πεδίο της
ευρηματικότητας, ζωγραφίζοντας εικόνες γεμάτες βαθυστόχαστους λογισμούς, έργα
που απευθύνονταν σε πνευματικά καλλιεργημένους ανθρώπους, που γνώριζαν την
αλληγορία, τη μυθολογία, το νόημα και τη σημασία αρκετών σπουδαίων
συγγραμμάτων. Άλλοι, προσπάθησαν να κάνουν έργα μη «νατουραλιστικά»
λιγότερα απλά με αμφίβολη ισορροπία από τα έργα των μεγάλων δασκάλων. Θα
επιδιώξουν όπως αναφέρει o G. «το εκπληκτικό, το αναπάντεχο, το ανήκουστο, το
αποσπασματικό». Η τάση αυτή ονομάστηκε «Μανιερισμός». Ο όρος, αποτελεί έναν
«νεωτερισμό», προέρχεται από την ιταλική λέξη «maniera» που σημαίνει ύφος,
εκκεντρικότητα, δεξιότητα. Εμφανίστηκε αρχικά στην Ιταλία, κυρίως στη Ρώμη και
διαδόθηκε και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Βέβαια, η πολιορκία της Ρώμης από
τα στρατεύματα του Καρόλου Ε΄ το 1527, η καταστροφική επιδημία του «Μαύρου
Θανάτου» όπως αναφέρει ο Burns, υπήρξε αιτία φυγής από την ύπαιθρο προκειμένου
να εργαστούν στα αστικά κέντρα αλλά και αιτία ανάπτυξής της. Η διάδοση
ζωγραφικών έργων μέσω της χαλκογραφίας, οδήγησε αρκετούς καλλιτέχνες σε
άλλες περιοχές της Ευρώπης, διαδίδοντας τον Μανιερισμό.
Δημιουργείται έτσι ένας «ατέρμων εικαστικός χώρος εν κινήσει» η σύνθεση δεν
επικεντρώνεται στο κάθετο άξονα της συμμετρίας που είδαμε στην αναγέννηση,
αλλά στο διαγώνιο άξονα, ανοίγει σε διάφορα σημεία της προκειμένου να
προσδώσει το βάθος και πολυπλοκότητα στη σύνθεση. Ωστοσο υπάρχει κάτι το
νοσηρό σε αυτήν την ψύχωση να ξεπεράσουν οι καλλιτέχνες τους κλασικούς,
οδήγησε εν τέλει σε «αδιέξοδο» που με παράξενους πειραματισμούς. Ο μεγάλος
ζωγράφος, αρχιτέκτονας αλλά κυρίως γλύπτης, ο Μ είχε δείξει αρκετές φορές την
περιφρόνησή του για κάθε σύμβαση. Όπως χαρακτηριστικά λέει «ο ρόλος του γλύπτη
είναι απλώς, να αφαιρέσει τις μορφές από το μάρμαρο που τις έκρυβε», κιαυτό
γινόταν και στα αρχιτεκτονικά του έργα, όπου εγκατέλειπε τους κανόνες της
κλασικής παράδοσης για να ακολουθήσει τα δικά του «τερτίπια». Ο Μιχαλάγγελο
είχε συνηθίσει το κοινό να θαυμάζει τις επινοήσεις του, άλλωστε τα πρώτα δείγματα
αυτής της «μεγαλοφυΐας», αποκαλύφθηκαν στο γιγάντιο έργο του στην οροφή της
Καπέλα Σιξτίνα. Η περίφημη νωπογραφία της «Δευτέρας Παρουσίας» με τις
συνεστραμμένες μορφές, «figura serpetinata» «μορφή περιστρεφόμενη σαν φίδι»
μαρτυρούν την σπουδή του για την γλυπτική της κλασικής αρχαιότητας, τις γνώσεις
του για την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, και τονίζουν την υπερφυσική
ομορφιά των γυμνών μορφών τη νεοπλατωνική του πίστη. Αυτή η ανείπωτη ομορφιά
των έντονων συστρεφόμενων σωμάτων όταν στέκονται ονομάζεται «κοντραπόστο»
όπως αναφέρεται από Πετρίδου Β.-Ζιρώ Ο., σ.72-73 […«(όπου στο σταθερό πόδι
ισοδυναμεί ένα χέρι χαλαρό, ενώ στο πόδι που αναπαύεται αντιστοιχεί ένα σταθερό
χέρι)»…] έως ότου η μορφή γίνει εύπλαστη να συστραφεί απεριόριστα. Αυτήν η
συστροφή του ανθρωπινού σώματος γίνεται η «maniera» των νέων καλλιτεχνών.
Αυτή η οφιοειδής μορφή υπακούει σε αυτό που αποκάλεσε ο Hilderbrand το
[«βάσανο» του τρισδιάστατου»] (Πανόφσκι Έρβιν, Αθήνα 1991, σ.297)

Στην περίοδο του Μανιερισμού κυριαρχούν τα περίοπτα «γλυπτά» τα οποία ωθούν το

θεατή να κάνει το γύρο τους, δηλ. μπορεί ένα άγαλμα να ιδωθεί από όλες τις πλευρές.

Αντίθετα στην ακμή της Αναγέννησης τα αγάλματα τοποθετούνται είτε στις κόγχες ή
μπροστά από κάποιον τοίχο.

Τα γλυπτά της περιόδου του Μπαρόκ

Παράλληλα με την ζωγραφική και τη γλυπτική εξελίσσεται και η αρχιτεκτονική, με
κύριο εκφραστή τον Τζόρτζιο Βαζάρι.
Ο Μανιερισμός είχε ως καταγωγή την Ιταλία, με κέντρα τη Ρώμη και τη Φλωρεντία και αποτέλεσε κατά
κάποιο τρόπο μία αντίδραση στην αισθητική της ώριμης Αναγέννησης, σηματοδοτώντας παράλληλα τη
μετάβαση στη μπαρόκ εποχή. Έθετε έμφαση σε κάποια «εσωτερική όραση» των πραγμάτων, σε
αντίθεση με την αυθεντία της φύσης και την έμπνευση από τους αρχαίους. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι
του Μανιερισμού είναι οι Ιταλοί ζωγράφοι Παρμιτζιανίνο ( ), Ιάκωβος Ποντόρμο ( ), Τζούλιο
Ρομάνο ( ), Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ( ) και ο Τζόρτζιο Βαζάρι ( ). Ο Βαζάρι θεωρεί ότι από τη μία
πλευρά υπάρχει η φύση, από την οποία ο καλλιτέχνης πρέπει να παίρνει στοιχεία, και από την άλλη
υπάρχει η μανιέρα του καλλιτέχνη, δηλαδή το προσωπικό του ιδίωμα, με το οποίο διαφοροποιείται από
τη φύση. Ανάμεσα στα κυριότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Μανιερισμού στη ζωγραφική
είναι η πολυπλοκότητα στη σύνθεση, η επιτήδευση στην απόδοση της ανθρώπινης έκφρασης καθώς και
η κατάργηση των αρμονικών αναλογιών της Αναγέννησης, πολλές φορές μέσω της επιμήκυνσης των
ανθρώπινων χαρακτηριστικών ή με τη χρήση εξεζητημένων στάσεων. Ο τονισμός των ανδρικών
μυώνων, οι συχνές παθιασμένες και εξεζητημένες - θεατρινίστικες στάσεις στις απεικονιζόμενες
φιγούρες, αλλά και η ανάλογη έκφραση

Panofsky Er. ΜΕΛΕΤΕΣ ΕΙΚΟΝΟΛΟΓΙΑΣ Ουμανιστικά θέματα στην Τέχνη της

Αναγέννησης μτφρ. Παππάς Α., εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1991
Πετρίδου Β.-Ζιρώ Ο., Τεχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21 ο
αιώνα, Κάλιππος 2015, σ.8.
Προσβάσιμο στο htpps://repository.kallipos.gr//handle/11419/3541