DENEY NO: DC2

ŞÖNT GENERATÖRÜN BOŞTA ÇALIŞMA VE YÜK

KARAKTERİSTİKLERİNİN ÇIKARILMASI
Deneyin Amacı
Şönt generatörün çalışmasının incelenip, boşta ve yükte çalışma karakteristiklerinin elde
edilmesi.

Deney Yapılmadan Önce Bilinmesi Gereken Kavram ve Konular

 Doğru akım makinelerinin yapısı,
 Şönt generatörün yapısı,
 Şönt generatörün çalışma prensibi,
 Şönt generatörün boşta ve yükte çalışması.

1. Deney Hakkında Genel Bilgi

Hareket eden elektrik makineleri giriş uçlarına uygulanan enerji çeşidine göre motor ve
generatör olarak ikiye ayrılırlar. Makinenin uçlarına elektrik enerjisi uygulanıyor ve
karşılığında mekanik enerji alınıyorsa, bu çalışma şekline motor çalışma, eğer makineye
mekanik enerji veriliyor ve karşılığında uçlarından elektrik enerjisi alınıyorsa bu çalışma
şekline ise generatör çalışma denir. Motor ve generatör çalışma için ortak nokta,
elektromekanik enerji dönüşümünün var olmasıdır. Buna bağlı olarak doğru akım makinesi
doğru akım generatörü ya da doğru akım motoru olarak çalıştırılabilir. Doğru akım makineleri
her iki çalışma durumu için uygulamalarda yaygın olarak kullanılır. Doğru akım
generatörlerinin diğer bir adı da dinamodur. Çalışma prensibi bakımından doğru akım
motorlarıyla aralarında bir fark yoktur. Uyarma biçimlerine göre serbest uyarmalı, kendinden
uyarmalı olarak sınıflandırılır. Kendinden uyarmalı doğru akım generatörleri ise şönt, seri ve
kompunt uyarmalı olarak üçe ayrılır. Şönt generatörlerde, şönt motorlarda olduğu gibi uyarma
sargı endüviye paraleldir.

2. Boşta Çalışma Karakteristiği

Bir DC şönt generatörünün dış devreye verdiği akım sıfır ve generator nominal devir sayısında
tahrik ediliyorken, uç geriliminin uyarma akımına bağlı değişimi incelenirse, bu generatöre ait
boşta çalışma karakteristiği elde edilmiş olur. Bu karakteristiğin serbest uyarmalı
generatörünkinden farkı; serbest uyarmalı generatörde endüvi sargısından hiç bir akım
geçmezken şönt uyarmalıda, uyarma sargısının endüvi sargısına paralel bağlı olmasından

62
dolayı, uyarma akımı geçmesidir. Bu akım genellikle nominal yük akımının yaklaşık %5’i
kadar olduğundan, pratikte uyarma akımının endüvide meydana getireceği gerilim düşümleri
ihmal edilerek, boşta fırçalardan okunan gerilim (Ua), uyarma akımının endüvi sargısında
endüklemiş olduğu gerilim (Ea) olarak kabul edilir. Bununla birlikte serbest uyarmalı
generatörün boşta çalışma karakteristiği ile şönt generatörünki birbiriyle tamamen aynıdır.
Not: Serbest uyarmalı generatörün uyarma akımı daha kolay kontrol edilebildiğinden, deneyde
şönt uyarmalı generatör yerine serbest uyarmalı generatör kullanılacaktır.

2.1 Boşta Çalışma Deneyinin Yapılması

Deneyde kullanılan montaja ilişkin bağlantı şeması Şekil 1’ de verilmiştir. Buna göre deneyde
iki elektrik makinesi kullanılacaktır. Bu makinelerden bir tanesi tahrik motoru olarak
kullanılacak olan 3 fazlı sincap kafesli asenkron motor ve diğeri de karakteristiklerini
inceleyeceğimiz serbest uyarmalı DC generatördür. Bu iki makinenin milleri birbirlerine akuple
edilmiş olup, asenkron motor yol alma işlemi tamamlandığında DC generatörü nominal devirde
tahrik etmektedir.
Deneye başlamadan önce montajdaki K anahtarı açık ve R1 ile R2 reostaları maksimum konuma
getirilmelidir. Generatör nominal devir sayısında tahrik edilir. Henüz uyarma akımı yokken (K
şalteri açıkken) endüvi uçlarındaki gerilim okunur. Bu gerilim artık mıknatısiyetten dolayı
oluşan gerilimdir (Urem). Daha sonra K şalteri kapatılır ve uyarma sargılarından geçen akım
yavaş yavaş artırılır. Her bir uyarma akımına karşılık gelen uç gerilimleri okunur. Uyarma
akımının arttırılması (ya da azaltılması) sırasında kesinlikle geri dönüş yapılmamalıdır. Böylece
geri dönülmeksizin, If uyarma akımı, Ua endüvi geriliminin nominal değerinin yaklaşık 1.2
katına ulaşana kadar artırılır. Uyarma akımının artan ve azalan değerleri için alınan endüvi
gerilimi değerlerinden Ua = f(If) boşta çalışma karakteristiği elde edilir.
Boşta çalışmada, uyarma devresi direnci Rf ve uyarma akımı If olduğuna göre, U = f(If) sabit
uyarma devresi için, If akımına göre değişen ve orijinden geçen bir doğrudur. Bu doğru direnç
doğrusu olarak adlandırılır. Boşta çalışma eğrisi ile direnç doğrusunun kesiştiği nokta, çalışma
noktasıdır. Boşta çalışma eğrisinin lineer bölgesiyle çakışan ve orijinden geçen doğru ise kritik
direnç doğrusu olarak adlandırılır.

63
 Şekil 1 Boşta çalışma deneyine ait montaj şeması

Tablo 1 Boşta çalışma deneyinde elde edilen değerler

ÇIKIŞ İNİŞ
If[A] Ua[V] If[A] Ua[V]

64
 Şekil 2 Şönt generatörün boşta çalışma karakteristiği
Ölçek (1cm=1V, 2cm=0,1A)

3. Yük Karakteristikleri
Şönt generatörün yük karakteristiği denilince, generatörün iç ve dış karakteristikleri anlaşılır.
Şönt generatör nominal devrinde tahrik ediliyorken, uç geriliminin yük akımına bağlı değişimi
incelenirse dış karakteristik; endüvi sargılarında endüklenen gerilimin yük akımına bağlı
değişimi incelenirse iç karakteristik elde edilir.

3.1 Yükte Çalışma Deneyinin Yapılması

Deney montajı Şekil 3’te verilmiştir. Bu montajda iki adet elektrik makinesi kullanılmıştır.
Bunlardan biri tahrik motoru olarak kullanılan asenkron motor ve diğeri de yük karakteristiği
incelenecek olan DC şönt generatördür. Bu iki makinenin milleri birbirlerine akuple edilmiştir.
Şönt generatörde, uyarma devresine seri bağlı bir Rf reostası bulunur. Bu reostanın görevi
generatörün uyarma akımını ve dolayısıyle uç gerilimini ayarlamaktır. Deneye başlamadan
önce bu reosta da maksimum konuma getirilmelidir. Ayrıca deneye başlamadan önce K şalteri
de açık konuma getirilmelidir. Bundan sonra deneye geçilebilir. Deneye başlarken öncelikle
şönt motorun K1 şalteri kapatılır ve sürücü yardımıyla asenkron motora yol verilerek nominal
devre çıkılır. Aynı anda şönt generatör de nominal devirde dönmektedir. Henüz generatörün K
şalteri açıkken, bir başka deyişle generatör boşta çalışıyorken, Rf reostası kullanılarak generatör
uç gerilimi nominale ayarlanır. Bundan sonra K şalteri kapatılarak generatörün yüklenmesine
geçilir. Yük akımı kademeli bir şekilde arttırılarak Ua gerilimi ve If akımı ölçülür. Alınan

65
değerlere göre Ua = f(Iy) eğrisi çizilir. Endüvi omik gerilim düşümü karakteristiği, orijinden
geçen bir doğrudur. Ia = Iy + If olduğuna göre omik gerilim düşümü hesaplanıp, Ra.Ia = f(Iy)
karakteristiği çizilir.Endüvide endüklenen gerilimin Iy yük akımına bağlı değişimi iç
karakteristik olarak adlandırılır.
Ea = Ua+Ra.Ia ifadesine göre endüklenen gerilim hesaplanıp, hesaplanan değerler yardımıyla
Ea = f(Iy) karakteristiği çizilir. Endüvi reaksiyonunun neden olduğu gerilim düşümü
∆Ea = Ea0-Ea olur ki burada Ea0 generatör yüksüz durumda çalışırken üretiği e.m.k.’tir. Böylece
yapılan hesaplamalarla ∆Ea = f(Iy) karakteristiği çizilir.

Şekil 3 Şönt generatörün yük karakteristiklerinin çıkartılması deneyinde kullanılan

montaj şeması

66
 Tablo 2 Deney sonunda elde edilenler
Ra.Ia
Iy [A] If [A] Ra [Ω] Ia [A] Ua [V] Ea [V] ∆Ea [V]
[V]

Şekil 4 Şönt generatörün ∆Ea ve Ra.Ia’ya bağlı yük karakteristiği

Ölçek(1cm=2V, 1cm=2A)

67
Yorumlar

68