LEFKE GELENEKSEL KENT MERKEZİ GELİŞİM SÜRECİNİN

MORFOLOJİK BÖLGELEME YÖNTEMİYLE ANALİZİ

Nevter Zafer Cömert

Doğu Akdeniz Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü

Kent, dinamiklerinin süreç içerisinde gelişimi ve dönüşümü ile biçimlenir. Kent

morfolojileri, kentlerin fiziksel formlarının tarihi süreç içerisinde dönüşümünü ve
biçimlenişini araştırıp analiz eder. Kent morfolojileri üzerine araştırmalar 20 yy. başından
başlayıp günümüze kadar gelmekte ve birçok ülkede farklı bakış açılarıyla incelenmektedir.
Bu çalışmalarda öncü kabul edilen İtalyan, İngiliz ve Fransız okulları morfolojik
çalışmaları farklı bakış açıları ile incelemeye devam etmektedirler. İtalyan Okulu
morfolojiyi tipolojik açıdan ele alırken, İngiliz Okulu kentleri coğrafi bakış açısı ile
planlama ölçeğinde inceler, Fransız okulu ise sosyal ve ekonomik boyutunu ön plana
çıkarır. G. Caniggia (2001) İtalyan okulunun öncülerinden olup tipolojik çalışmalarını bina
ölçeğinden kent ölçeğine getirerek analiz ederken İngiliz Okulunun kurucusu olan MRG
Conzen, kent morfoloji çalışmalarını planlama ölçeğinden kent ölçeğine inerek analiz eder.
Phillippe Panerai, Jean Castex, Jean-Charles Depaule (2004) ise morfolojinin sosyo-
ekonomik dinamiklerini de ele alarak ada-blok ölçeğinden sokak- bina ölçeğine yaklaşarak
inceler.
MRG Conzen (1981), kentleri morfolojik açıdan , (i) sokak ve sokak örüntüsü, (ii) parsel ve
parsel dokusu, (iii) bina ve elemanlarına ayırıp gelişim teorisi ile inceler. Diğer yandan
MRG Conzen (1988) Kentsel Morfolojik Bölgeleme yöntemiyle kentlerin morfolojik
gelişimini analiz eder. Bu metot ile birlikte kentlerin süreç içerisindeki arazi kullanımları,
bina dokusu ve genetik plan birimler alanları analiz edildikten sonra çakıştırılarak
morfolojik bölgelemeler belirlenir ve kentin kuruluşundan itibaren hangi süreçlerden geçip
ne gibi değişimlere uğradığı araştırılıp saptanır. Morfolojik analizlerde önemli olan bu
yöntemi MRG Conzen (1988) ilk İngiltere’deki Ludlow kasabasında uygulamıştır.
Bu çalışmanın amacı, MRG Conzen’in morfolojik bölgeleme yöntemini kullanarak Kuzey
Kıbrıs'taki Lefke geleneksel kent merkezinin morfolojik bölgelemelerinin analizinin
yapılmasını ve süreçte gözlemlenen gelişimlerle birlikte ileriye dönük planlama
stratejilerine ışık tutmasını hedefler.
Anahtar Kelimeler: Plan Birimi, Arazi Kullanımı, Bina Dokusu, MRG Conzen

Giriş
Kent morfolojisi, birçok disiplini içinde barındıran; mimarlık, coğrafya, felsefe, arkeoloji,
antropoloji, tarih ve etnografya gibi mesleklerle kesişen bir sistemdir. Kent Morfoloji
çalışmaları 19.yy sonlarından başlar ve 20. yy.da yaygınlaşmaya başlar. Morfolojik çalışmalar
üç farklı bakış açısı ile Almanya, Fransa ve İtalya’da incelenmeye başlanır. Almanya’da
Schutler (1899) ile başlayan morfoloji çalışmaları genellikle coğrafi uzamda konuları ele

79
alırken, Fransa’da Phillipe Paneria and Jean Castex ve sosyolojist Jean-Charles De Paule (1972)
morfolojiyi sosyolojik ve mimari bağlamda araştırılırken, İtalya'da Durand (1780) tipo-
morfolojik çalışmaları mimari açıdan ele alarak incelemeye başlamıştır. Yukarıda bahsedilen
kişilerle başlayan morfolojik çalışmalar, morfolojiyi kuram / teori haline getiren, İtalyan
Okullarının öncülerinden Saverio Muratori sonrasında C. Aymonino, A. Rossi, G. Caniggia,
İngiltere'de ise planlama ölçeğindeki kuramsal çalışmalar MRG Conzen, J. Whitehand ile
devam eder.
MRG Conzen (1981) morfolojik çalışmalarına kenti oluşturan elemanları tanımlayarak; sokak
ve sokak örüntüsü içerisindeki bağlantılar, parsel ve parsellerin sokak ile ilişkileri, binalar ve
binaların yapı adaları içerisindeki konumu ve plan tiplerinin bir araya gelerek oluşturdukları
katmanları analiz ederek başlar. Çeper kuşaklar ile kentin tarihsel süreç içerisindeki
gelişiminden bahsederken, kent manzarasını (townscape) elde etmek için arazi kullanımı, bina
dokusu ve genetik plan birim alanlarını bir araya getirerek analizler yapar ve bunun sonucunda
çıkan homojen karakter alanları morfolojik bölgelemeleri oluşturur. Morfolojik bölgelemelerin
en önemli özelliği, kentteki mevcut, gelişecek veya korunacak alanların bu metod ile oluşacak
kriterlere göre şekillenmesin sağlamaktır.
Morfolojik analizlerde önemli olan bu yöntem, ilk olarak MRG Conzen (1988) tarafından
İngiltere’deki Alnwick ve Ludlow kasabasında uygulamıştır. Bu iki alanın seçilmesinde
belirleyici özellik ise plan tiplerinin Avrupa kent planlama prensiplerine göre her bölgeye ait
özel planlama ilkeleri çerçevesinde yapılmış olmasıdır. Bu çalışmanın amacı, MRG Conzen’in
morfolojik bölgeleme yöntemini kullanarak, farklı coğrafyada ve çok kültürlülüğü barındıran
Lefke geleneksel kent merkezinin, morfolojik bölgelemesinin yapılması, süreçte yaşanan
problemlerin saptanması ve dönük planlama stratejilerine ışık tutmasını hedefler.

Kent manzarası/Morfolojik Bölgeleme

Morfolojik Bölgeleme çalışmaları MRG Conzen ile başlar ve günümüze kadar gelir. Conzen bu
çalışmalarına 1960’larda Alnwick(1969) ve Ludlow (1975) kentlerinin analizi ile başlar. MRG
Conzen kavramsal olarak (1969,131) kent manzarasını (townscape) kentsel peyzajın genel
görünümü olarak adlandırırken kentlerin karakteristiğini yapılı çevrenin düzeni ve kültürler
arası etkileşimin ara kesiti, (Conzen 2004) kentsel morfolojiyi ise, tarihsel dönemlerin
tabakalaşma kazanımı olarak tanımlar. Ayrıca, kent manzarasının tanımlanmasında kentin
gelişimindeki tarihsel süreçlerin dönüşümünü inceleyerek bütüncül resmi ortaya koyar. Tarihsel
süreç içerisindeki kent gelişiminin form nitelikleri bulunduğu dönem içerisinde farklılıklar
gösterse de dönem özelliği olarak aynı özellikleri gösterirler ve kent manzarasına bakıldığında
bütüncül bir çerçeve sergilerken morfolojik olarak dönemsel özellikleri ayırt edicidir.
Kent manzarası, bina dokusu, arazi kullanımı ve plan birimlerinin örtüşmesi ile oluşur
(Conzen,1969,257). Yukarıda belirtilen üç unsurun kesişmesi, bölgelerin morfolojik
özelliklerinin tanımlanması ve karakter alanlarının belirlenmesini sağlar. Bu bağlamda bina
dokusu, binanın dönemsel değerlerine göre incelenir ve gruplanır. Arazi kullanımında ise, her
arazinin üzerindeki fonksiyon değerlendirilip, genel ana başlıklar oluşturulduktan sonra
saptanan kullanımların üst ölçekte nasıl bir arazi kullanımı dokusu oluşturulduğuna bakılır. Plan
birimleri, binaların üzerinde oturduğu parsel ve komşu parseller, sokak/meydan ve bulunduğu
blok ile ilişkisine bakılarak genel karakteristiklerine ve oluşturduğu bölgelemelere bakılarak
analiz edilir (Conzen, 1988).
Yukarıda bahsedilen, üç elemanın çakıştırılmasıyla kentsel morfolojik bölgelemeler oluşturulur.
Morfolojik bölgelemeler, kentsel koruma ve kentsel gelişim alanlarının belirlenmesinde, yerel

80
otoritelerin karar üretme ve kent stratejileri belirleme sürecinde kullanılan kavramsal ve
kuramsal ilkelerdir. Morfolojik bölgeleme, kendi içerisinde bütünlük gösteren formların yine
aynı sistem içerisindeki diğer formlardan ayrışmasıyla oluşur. Bu bölgelemelerde bina dokusu,
arazi kullanımları ve plan birimleri benzer özellikleri ile gösterilir ve hiyerarşik sıralamaya göre
her bir birim kendi içerisinde haritalanır. Haritalanan bölgelemeler tekrardan üst üste
çakıştırılarak morfolojik bölgeleme tek harita üzerinde gösterilir. MRG Conzen (1988, 234)
morfolojik bölgelemeleri yaparken önem ve gelişim sırasına göre 4 hiyerarşik alanda inceleme
yapmıştır (şekil 1). Bunlar;
1. Kent Merkezi veya Tarihi Merkez
2. Plan birimlerine göre bölgeler veya kent parçaları
3. Sokakların sınırladığı komşu birimler/bloklar (neighbourhood)
4. Morfotoplar (bir bölgedeki benzer karakteristik özellikleri gösteren bina grupları
haricinde kalan karakter alanları)

Şekil 1: MRG Conzen'in Ludlow üzerinde yaptığı morfolojik bölgelemenin çalışmanın monokrom teknikle
sunumu

Bu bağlamda morfolojik bölgelemeler önem sıralarına göre bölgelenir ve kentin morfolojik

karakterini belirler. Conzen'den sonra bu konularda Jones (1991), Barrett (1996), Barke ve
Slater (1992), Whitehand (1989), Gu (2010) çalışmalarını sürdürmektedir.

Lefke Kenti’nin Kentsel Gelişim Süreci

Lefke tarih boyunca birçok farklı kültürü barındıran Kuzey Kıbrıs’ta önemli ortaçağ kasabası
örnekleri arasındadır. Kent sırasıyla Fenikeliler (MÖ 4000), Bizans (789-1489), Lüzinyanlar ve
Venedikliler (1192-1571), Osmanlılar (1571-1578) ve İngilizlerin (1878-1960) yönetimi altında
kalmıştır (Zafer, 1999).

81
Şekil 2: Lefke’nin periyotlara göre şematik gelişimi

Tarihi süreç boyunca Lefke'nin gelişimi tablodan da görüleceği üzere Fenikelilerin güneyde
bakır madeninin etrafına yerleşmesi ile başlar. Bu dönemde madene ek kentte su kanalı sistemi
kurulması Lefke'nin kentleşmesini ipuçlarındandır (Ferlison,1986). Bizans döneminde ilk kez
St. Yorgi kilisesi inşa edilir ve merkez organik yol dokusuyla kilise etrafında şekillenmeye
başlar. Şekil 2’den de görüleceği üzere, Osmanlı Döneminde merkez Bizanslılara göre Kuzeye
kaymış ve büyümeye başlamıştır. O dönemde merkezde hanlar, medrese, cami ve birçok köşk
bulunur. Bunun yanında konutlar bu merkezin etrafında gelişmeye başlar (Şekil 3). Lefke, dar
ve çıkmaz sokakları ve yoğun dokusu ile Osmanlının adadaki önemli merkezlerinden birisi
olmuştur.
İngiliz döneminde maden kaynaklarının kullanılması yerleşimin güneye ve batıya kaymasına
neden olur. Batıdaki yerleşim tamamen maden etrafındaki çalışanlara yönelik konutlar, sosyal
alanlar ve alışveriş alanlarını barındıran koğuş kent özelliğini gösterirken (Lavender,1962),
güneydeki merkezde ise kamusal binaların ve alanların yer aldığı, madende çalışmayan halkın
yaşadığı yerleşim merkezi olmuştur. Kentsel doku İngiliz Dönemi ile birlikte yapılan eklemeler
ve boş alanların doldurulmasıyla günümüzdeki formunu almıştır (Lavender,1962).

82
 0 20 40 60 100

Şekil 3: Osmanlı Dönemi Lefke Kent Formu

0 200 400 1000

Şekil 4: Lefke kentinin günümüze kadar gelişmiş kent formu

83
Lefke Kent Dokusunun Morfolojik Bölgeleme Yöntemi İle Analizi
Lefke kentinin morfolojisi, arazi kullanımı, bina dokusu ve plan birimlerinin analizi yapılarak
irdelenmiş ve bu inceleme sonucunda kentin geleneksel formunun karakter alanları
belirlenmiştir.

Arazi Kullanımı
Tarihi gelişiminden itibaren kent merkezi ticari fonksiyonunu koruyarak günümüze kadar
gelmiş olup sadece 3 binanın yıkılıp konuta dönüştüğü gözlemlenmiştir. Merkezdeki kamusal ve
ofis kullanımları, konut bölgesi ile ticari kullanımların arasında yer alıp bu iki kullanımı
ayırmaktadır. Eğitim kullanımı konut kullanımlarının başladığı yerde konumlanmaktadır.

Şekil 5: Lefke geleneksel kent merkezinin arazi kullanımı

84
Bina Dokusu
Lefke Tarihi Kent Merkezindeki binaların çoğunluğunun İngiliz döneminde inşa edildiği
gözlemlenmekte, Osmanlı döneminden çok az yapının günümüze kadar geldiği ve Kıbrıs
Cumhuriyeti döneminde yapı adalarındaki boşluklarının doldurulduğu görülmektedir. 1974-
1983 arası binaların ise kenti güney doğru geliştirdiğini ve son dönemdeki yapılaşmanın geriye
kalan boş parselleri doldurduğu gözlemlenmektedir.

Şekil 6: Lefke geleneksel kent merkezinin bina dokusu analizi

85
Genetik Plan Birimi
Lefke geleneksel kent dokusunda, caddeler ve sokaklar üzerinde farklı plan birimleri tespit
edilmiştir. Bunun sebebi farklı dönemlerde alınan planlama kararları, tüzükler ve fasıllardır.
1948’e kadar binalar bitişik düzende ve yol çizgisiyle aynı hizada konumlanırken1948 yılında
yürürlüğe giren binalar ve yollar (fasıl 96) tüzüğüne göre kent merkezi de dahil olmak üzere
tüm kentte konutların yoldan çekme mesafeleri 5 metre ve yanlardan çekilme mesafeleri 3 metre
olacak şekilde biçimlenmektedir. Bunun sonucu olarak farklı dönemlerde aynı cadde veya sokak
üzerinde inşa edilen yapıların plan birimlerinin farklılıklar göstermiştir. Genellikle bir cadde
üzerinde 2 ile 4 tip plan birimi farklılaşması, yapıldıkları dönemdeki planlama özelliklerinden
oluşmaktadır. Dolaysıyla kentin tümünde homojen genetik plan birimi ve karakter alanı
yapılaşması gözlemlenmemektedir.

Şekil 7: Lefke geleneksel kent merkezinin genetik plan birimi analizi

Arazi Kullanımının Morfolojik Bölgelemesi

Alanda arazi kullanımının morfolojik bölgelemesi yapılırken, eski dokudaki arazi
kullanımlarının hangi dönemlerde nasıl ve neye dönüştüğüne ve günümüzdeki arazi kullanımı
ile aralarındaki farklara bakılarak 4 katman’da analiz edilmiştir. Bu katmanlar kentin arazi
kullanımının ne kadar değiştiğine bakılarak en az değişiklik gösteren 1. sırada en fazla
değişiklik gösteren ise dördüncü sırada gruplandırılarak haritalanmıştır. 1. Sıra en kalın ve 4.
sıra en ince gösterim ile kodlanmıştır.
Bu bağlamda kent merkezi arazi kullanımı Osmanlı Döneminden başlayarak günümüze kadar
ticaret olarak gelmiş aralardaki konutlar son dönemlerde inşa edildiğinden 4. sırada yer
almamaktadır (Şekil 8). Kentin nüfusunun artması ile konut kullanımı şekil değiştirmekte, boş
parseller dolmakta, bu kullanım ise 4. katmana yerleşmektedir. Bunların arasındaki ofis, küçük
atölyeler farklı dönemlerde farklı işlevleri barındırdığından 2. ve 3. katmanlarda yer alır.

86
Şekil 8: Lefke Geleneksel Kent Merkezi Arazi Kullanımı Morfolojik Bölgelemesi

Bina Dokusunun Morfolojik Bölgelenmesi

Bina dokusunun morfolojik bölgelenmesi, binaların tarihsel süreç içerisinde sürekliliğinin ve
dönem özelliklerinin belirlenmesi ile gerçekleşmiştir. Bu bağlamda arazi kullanımında olduğu
gibi tarihi ticaret bölgesinde bulunan binalar 1. katmanda, merkezin dış çeperine doğru yer alan
günümüz yapıları ise 4. katmanda yer almaktadır. Bunun sonucunda kentin ticari merkezi 1.
katmanda yer alırken bu alanın içerisinde yapılan günümüz yapıları ise 4. katmanda yer
almaktadır. Dönemsel gelişimlerine bakılarak merkeze yakın çeperde olanlar 2. katman ve 3.
katmanda yer alırken uzaklaştıkça 4 katmanın baskın olduğu gözlemlenmektedir.

87
Şekil 9: Lefke Geleneksel Kent Merkezi Bina Dokusunun Morfolojik Bölgelemesi

Genetik Plan Biriminin Morfolojik Bölgelenmesi

Mevcut doku incelendiğinde, plan birimlerindeki farklılaşmalar 4. katmanda fasıl 96’ya (binalar
ve yollar tüzüğü) göre yapılan binalarda gözlemlenmektedir. 1. katmandaki binalar yol çizgisini
takip eden ve birbiriyle aynı karakter özelliklerini gösteren parsel ve yol ilişkileri olan
birimlerdir. İkinci katmandaki birimlerde fasıl 96’ya göre, çekme mesafeleri - parsel tipolojileri
ve yol ilişkileri benzerlik gösteren plan birimleri olarak gruplandırılmışlardır. 3. Katmandaki
plan birimleri yeni yapılaşmış bölgedeki dönem ilişkilerini gösteren plan birimlerini
oluşturmakta ve bu katmanda bulunan morfotoplar ise 4. katmandaki karakter alanlarını
içerisinde saptanmışlardır.

88
Şekil 10: Lefke Geleneksel Kent Merkezi Plan Birimi Morfolojik Bölgelemesi

Lefke Geleneksel Kent Dokusunun Morfolojik Bölgelemesi

MRG Conzen’e göre morfolojik bölgeleme yöntemi kentlerin karakter alanlarını belirlemek ve
ileriye yönelik planlama kararlarını alıp, hangi bölgelerin ne şekilde korunması gerektiğini
belirlemede kullanılan bir yöntemdir (Conzen,2004). Bu bağlamda Lefke geleneksel kent
dokusu morfolojik bölgeleme analizi, arazi kullanımı, bina dokusu ve plan birimi morfolojik
bölgelemelerinin üst üste çakıştırılması ile oluşturulmuştur. Bu kesişim sonucunda morfolojik
bölgeler yorumlanmış ve katmanlar önem sırasına göre belirlenmiştir. 1. katmanda Osmanlı
döneminden devam eden merkez yer alırken 2. ve 3. katmanda bu merkezin çeperinde yer alan
yerleşimler ve 4. katmanda ise tüm katmanlar içerisinde bulunan morfotoplar yer almaktadır.

89
Şekil 11: Lefke Geleneksel Kent Merkezi Morfolojik Bölgelemesi

Sonuç
MRG Conzen (2004)’in morfolojik bölgeleme yöntemi ilk olarak İngiltere'de daha sonra ise
Japonya ve Çin’de farklı coğrafyalar ve farklı kültürlerle incelenmeye başlamış ve günümüzde
farklı ülkelerde ve kentlerde araştırmalar devam etmektedir. Lefke kent merkezi geleneksel
dokusunun morfolojik bölgeleme yöntemiyle analizi yapılmış ve bunun sonucunda korunacak
karakter alanları 1. katmanda belirlenmiş, yine 2. ve 3. katmandaki karakter alanları korunarak
4. Katmanda oluşturulacak alanlarda nasıl bir gelişim planı izleneceği ve karakter alanlarının
sürekliliğinin nasıl korunacağına dair öneriler yapmak için zemin oluşturmuştur. Bu çalışma
MRG Conzen’in morfolojik bölge çalışmasının farklı coğrafyalarda kullanılabileceğini
göstermiştir.

90
Morfolojik Çalışmalar, kent formunun gelişmesi, algılanması ve sürdürülebilmesi açısından
önemlidir.
Kent Formları morfolojik bölgelemeler yöntemiyle irdelenip, geleceğe yönelik planlama ve
koruma stratejilerinin oluşturulmasını sağlar. Bu bölgelemeler;

x Formun nasıl korunacağı ve ileriye nasıl aktarılacağı,

x Yeni oluşturulacak yapılaşmadaki prensiplerin oluşturulması,
x Kent formunun sürekliliğindeki ilkelerin hazırlanması,
x Sürdürülebilir morfolojik kriterlerinin oluşturulmasında kullanılır.

KAYNAKLAR

Bientsman H. & Zafer N., (2005) Urban Morphology and Delimitation of Morphological Regions, in
Barke M.(ed) Conferences proceedings of the New Researchers Forum ISUF Symposium,
Approaches in Urban Morphology, pp 76-91.
Caniggia, G. ve Maffei, G.L. (2001) Architectural composition and building typology: interpreting basic
building, Aliena Florance.
Conzen M.R.G. (1988) Morphogenesis, morphological regions and secular human agency in the historic
townscape as exemplified by Ludlow, in Denecke, D. and Shaw, G. (eds) urban historical
geography, (Cambridge Uni. Press, Cambridge) pp. 253-272
Conzen M.R.G, (1969) Alnwick, Northumberland: a study in town plan analysis, Institute of British
Geographer planners publication, No:7, George Phillip and Sons.
Conzen M.R.G, (1975) Geography and Townscape in First German-English Symposium on Applied
Geography, ed Harald Uhlig and Cay Linau, vol 35,1975, pp. 95-102.
Conzen M.P, (2004) Thinking about urban form, Papers on Urban Morphology 1932-1998, Peter Lang
Castexs, (2004) Urban Forms-The Death and Life of the Urban Blocks, Architectural Press, UK.
Ferlison İ.,(1986) Step by step Lefke and its district, unpublished graduation thesis, Nicosia, 22-25.
Lavender.D., (1962) The Story of Cyprus Mines corporation, Anderson, Ritchie, Simone.
Zafer, N. (1999) Lefke Deniz İle Ağaç Kokusunun Karıştığı bir yerleşim yeri, in Dağlı, U.U. (ed.) Kıbrıs
Sokaklarında mimariye, yaşama ve çevreye dair. 76-83, Işık Kitapevi.

91