Dengeleme Hesabı Örnek Sorular-1

Soru 1) Şekilde farklı ölçülere etki eden hatalara ait Normal dağılım eğrileri verilmiştir.
Prezisyonu en yüksek olan ölçü hangisidir?

Cevap: Standart sapması en küçük olan x5

Soru 2) Ölçülerin bireysel ve/veya karşılıklı birbirleriyle olan istatistiksel özelliklerini

(belirsizlik, prezisyon, doğruluk, hata) gösteren modele ve bu modelin matris karşılığına ne
denir?
Cevap: Stokastik model. Varyans-Kovaryans matrisi veya Kovaryans matrisi

Soru 3) Varyans veya kovaryans değerinin herhangi bir pozitif reel sayıya olan oranına nedir?
Cevap: Kofaktör veya ağırlık katsayısı

Soru 4) Kofaktörler matrisinin tersine ne denir?

Cevap: Ağırlık matrisi

Soru 5) Herhangi bir pozitif sayının bağımsız bir ölçünün varyansına olan oranına ne denir?
Cevap: Bu ölçünün ağırlığı

Soru 6) Kofaktör veya ağırlık değerini elde etmek için kullanılan pozitif reel sayıya ne denir?
Cevap: Referans varyans veya birim ağırlıklı ölçünün varyansı

Soru 7) Kovaryans matrisi C, kofaktörler matrisi Q ve ağırlık matrisi P ve referans varyans 𝑠

ile gösterilmek üzere aralarındaki ilişki nedir?
Cevap: 𝑄 = 𝐶 , 𝑃 = 𝑄 = 𝑠 𝐶 , 𝐶 = 𝑠 𝑄 = 𝑠 𝑃

Soru 8) Aşağıda verilen ifadelerden hangisi stokastik modele bir örnektir?

a) Ölçüler bağımsız ve prezisyonları farklıdır.
b) Ölçülerin toplamı 200g olmalıdır.
 c) Ölçüler bağımsız ve hataları aynıdır.
d) Bir kenar 3 kere ölçülmüştür.
e) Bir yatay doğrultuya ait 3 ölçü bir basit rastlantı örnek kümesi oluşturmaktadır.
f) Ölçüler aynı popülasyondan örneklenmişlerdir.

Soru 9) Bir uzunluk aynı elektronik uzaklık ölçerle 5 kere ölçülmüştür. Bu ölçme işlemindeki
sistematik hata değeri nedir? Ölçme işleminin prezisyonu nedir?
i Li(m)
1 318.263
2 318.275
3 318.282
4 318.280
5 318.271
Cevap: Hedef değer olmadığı için sistematik hata veya sistematik hataya bağlı doğruluk
belirlenemez. Prezisyon (örnek standart sapma) 7.8 mm’dir.

Soru 10) Bir uzunluk aynı elektronik uzaklık ölçerle 5 kere ölçülmüştür. Ölçülere ait C, Q ve P
matrisleri nasıl oluşur.
Cevap: Ölçüler aynı kalitede ve bağımsız oldukları için C matrisi skaler matris, dolayısıyla Q
ve P matrisleri birim matristir.

Soru 11) Deniz seviyesinde saf suyun kaynama noktası beş kere ölçülmüş ve 115.01℃,
115.02℃, 114.99℃, 115.00℃, 114.99℃ değerleri elde edilmiştir. Bu ölçme işleminin
sistematik hataya bağlı doğruluğu ve prezisyonu nedir?
Cevap:
Deniz seviyesinde saf suyun kaynama noktası 100℃ derece olduğu için ölçme işleminin
sistematik hataya bağlı doğruluğu ölçüler ortalaması kullanılarak yaklaşık olarak
hesaplanabilir:
Doğruluk (bias) ≈ Örnek Ortalama – Hedef Değer = 115.002 - 100 = 15.002℃

Prezisyon = Örnek standart sapma = 0.013℃

Soru 12) Bir mesafe 57.720 ± 0.008 m olarak ölçülmüştür. Bu ölçüyle ilgili hangi ifadeler
söylenebilir?
a) Ölçüdeki yaklaşık belirsizlik 8 mm’dir.
b) Gerçek mesafe değeri 57.720 m’dir.
c) Ölçme işlemindeki sistematik hata 8 mm’dir.
d) Ölçüdeki rastlantısal hata değeri tam 8 mm’dir.
e) Ölçüdeki sistematik hata 8 mm’dir.
f) Ölçüye etki eden rastlantısal hataların dağılımının ölçeği yaklaşık 8 mm’dir.
g) Ölçüye etki eden rastlantısal hatalar yaklaşık Normal dağılımdadır: 𝜀~𝑁(0, 8 )
h) Ölçüye etki eden rastlantısal hataların (-8 mm , 8 mm) aralığında olma olasılığı
yaklaşık %68’dir.
i) Gerçek mesafe değerinin (57.712 m , 57.728 m) aralığında olmasına olan güven
seviyesi yaklaşık %68’dir.
Soru 13) Laboratuvar ortamında bir gaz örneğinin karbon monoksit (CO) konsantrasyonu 50
ppm’dir. Bir spektrofotometre ile bu gaz örneğine ait 5 bağımsız CO ölçümü yapılmıştır: 47,
51, 53, 53, 48, 49, 54 ppm. Bu ölçme işleminin sistematik hatası (bias) ve belirsizliği
(prezisyon) nedir?
Cevap:
Bir ölçünün istatistik modeli;
Ö𝑙çü = 𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 + 𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎 + 𝑅𝑎𝑠𝑡𝑙𝑎𝑛𝑡𝚤𝑠𝑎𝑙 𝐻𝑎𝑡𝑎

𝐸( ) aritmetik ortalama işlemiyle;

𝐸(Ö𝑙çü) = 𝐸(𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 + 𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎 + 𝑅𝑎𝑠𝑡𝑙𝑎𝑛𝑡𝚤𝑠𝑎𝑙 𝐻𝑎𝑡𝑎)

𝐸(Ö𝑙çü) = 𝐸(𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟) + 𝐸(𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎) + 𝐸(𝑅𝑎𝑠𝑡𝑙𝑎𝑛𝑡𝚤𝑠𝑎𝑙 𝐻𝑎𝑡𝑎)

“Gerçek Değer” ve “Sistematik Hata” terimleri sabit oldukları için

𝐸(𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟) = 𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 , 𝐸(𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎) = 𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎

ve Hata Kuramına göre; "𝑅𝑎𝑠𝑡𝑙𝑎𝑛𝑡𝚤𝑠𝑎𝑙 𝐻𝑎𝑡𝑎~𝑁(0, 𝜎 )" olduğu, bir başka deyişle rastlantısal
hataların ortalaması sıfır olduğu için ve 𝐸(Ö𝑙çü) = 𝜇 gösterimiyle;

𝜇 = 𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 + 𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎 + 0

𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎 = 𝜇 − 𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟

olur. Ölçüler popülasyonunun ortalaması 𝜇, 𝑋 örnek ortalaması ile tahmin edilerek;

𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎 ≅ 𝑋 − 𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟

Verilen ölçüler ortalaması 𝑋 = 50.71 𝑝𝑝𝑚

𝑆𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚𝑎𝑡𝑖𝑘 𝐻𝑎𝑡𝑎 ≅ 50.71 − 50 = 0.71 𝑝𝑝𝑚

Ölçünün istatistiksel modeline göre; 𝜎ö çü = 𝜎 olduğundan prezisyon ölçü

popülasyonunun standart sapmasıyla hesaplanır. Yapılan 7 ölçü için s=2.75 ppm olduğundan
ölçme işleminin prezisyonu 2.75 ppm olarak hesaplanır.

Yorum olarak;
 Bu ölçme sisteminde oluşan rastlantısal karakterdeki hataların averaj büyüklüğü
yaklaşık 2.75 ppm’dir.
 Hata Kuramına göre bu ölçme sistemindeki rastlantısal karakterdeki hataların dağılımı,
ortalaması 0 ve standart sapması yaklaşık 2.75 ppm olan bir Normal dağılımdır.

Birinci yoruma göre; bu sistemin bu nicelik için ürettiği herbir ölçünün yaklaşık belirsizliği
2.75 ppm olarak alınabilir. Örneğin “53 ppm ölçü değerinin belirsizliği nedir?” sorusunun
cevabı 2.75 ppm’dir.

Bu problemde gerçek değer verilmemiş olsaydı sistematik hataya bağlı doğruluk (bias) tahmin
edilemezdi ama prezisyon yine 2.75 ppm olarak tahmin edilirdi.
Soru 14) Soru 13’de kullanılan spektrofotometre kalibre edilmiş ve sistematik etkiler ihmal
edilebilecek bir seviyeye indirilmiştir. Bu cihazla başka bir gaz örneğinin CO değeri 52 ppm
olarak ölçülmüştür. Bu ölçüm değerinin doğruluğu (prezisyon, belirsizlik, hata ölçeği) nedir?
Cevap:
Ö𝑙çü = 𝐺𝑒𝑟ç𝑒𝑘 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟 + 𝑅𝑎𝑠𝑡𝑙𝑎𝑛𝑡𝚤𝑠𝑎𝑙 𝐻𝑎𝑡𝑎

𝜎Ö çü = 𝜎

Rastlantısal hataların averaj büyüklüğü = Ölçüler popülasyonunun standart sapması

Soru 13’deki verilere göre ölçme işleminin prezisyonu (belirsizlik) 2.75 ppm olduğu için 52
ppm ölçüm değerinin doğruluğu 2.75 ppm’dir: 52±2.75 ppm

Soru 15) Bir ölçe sistemindeki sistematik etkiler (hatalar) nasıl giderilir?
Çözüm:
 Cihazlar kalibre edilmelidir.
 Uygun ölçme yöntemleri kullanılmalıdır.
 Matematiksel olarak hesaplanıp ölçüler düzeltilmelidir.

Açıklama: Dengeleme Hesabı dersi içerisinde ölçme sistemlerinin kalibrasyonlu oldukları

yani, aksi belirtilmedikçe sistematik hataların olmadığı (ihmal edilecek seviyede oldukları)
kabul edilecektir. Buna göre, doğruluk kavramı doğrudan prezisyon kavramıyla belirlenecek
yani hata seviyesi (ölçeği) standart sapma (varyans) ölçütüyle hesaplanacaktır.