प्रस्तावना:

कापूस

कापूस हे भारतातील सर्ाा त महत्वाचे व्यार्सायिक यपकाां पैकी एक

आहे आयि एकूि जागयतक कापूस उत्पादनापैकी सुमारे 23% र्ाटा
आहे . अांदाजे 6 दशलक्ष कापूस उत्पादक शेतकरी आयि सांबांयित
व्यर्सािात गुांतले ल्या 40-50 दशलक्ष लोकाां चे जीर्नमान यटकर्ून
ठे र्ण्यासाठी हे प्रमुख भूयमका बजार्ते. यििाकलाप अशा म्हिून कापूस
प्रयििा आयि व्यापार. भारतीि कापड उद्योग यर्यर्ि प्रकारच्या फािबर
आयि िाग्ाां चा र्ापर करते आयि भारतामध्ये कापूस आयि सूती
नसले ल्या तांतूांच्या र्ापराचे प्रमाि सुमारे 60:40 आहे तर उर्ाररत
जगामध्ये ते 30:70 आहे . िायशर्ाि पासून अस्तित्व द प्रदाता च्या a
मूलभूत गरज च्या जीर्न म्हिजे कपडे जे आहे पुढे फक्त करण्यासाठी
अन्न, कापूस आहे तसेच एक च्या द सर्ाा त मोठा िोगदानकताा
करण्यासाठी भारताचे नेट परदे शी दे र्ािघेर्ाि द्वारे कच्चा कापूस,
मध्यर्ती उत्पादने जसे की िागा आयि फॅयिक्स ते कपडे , बनर्ले ले
अप्स आयि यनटर्ेअरच्या रूपात अांयतम तिार केले ल्या उत्पादनाां साठी
यनिाा त करण्याचा मागा. भारतातील आयथाक महत्त्वामुळे िाला "व्हाइट-
गोल्ड" असेही सांबोिले जाते.

राष्ट्रीय पररस्थिती :

एकरी अंतर्गत कापूस आणि उत्पन्न :

भारतामध्ये कापूस एकर सह 130.61 लाख हे क्टर क्षेत्र अांतगात

कापसाची लागर्ड म्हिजे 324.16 लाख हे क्टर क्षेत्रफळाच्या सुमारे
40%. अांदाजे 67% भारतीि कापूस पार्सार्र अर्लां बून असले ल्या

1
 भागात आयि 33% बागाित जयमनीर्र होतो. उत्पादकतेच्या बाबतीत,
भारत 447 यकलो/हे क्टर उत्पादनासह 39 व्या िमाां कार्र आहे .

उत्पादन आणि वापर :

भारत आहे द फक्त दे श जे र्ाढते सर्ा चार प्रजाती च्या कापूस जी.
आबोररिम आयि जी. र्नौषिी (आयशिाई कापूस), जी. बाबाा डेन्स
(इयजस्तशशिन कापूस) आयि जी. यहरसुटम (अमेररकन अपलँ ड कापूस).
जी. यहरसुटम हे भारतातील ९०% सांकररत कापूस उत्पादनाचे प्रयतयनयित्व
करते आयि सध्याचे सर्ा बीटी कापसाचे सांकर G. यहरसुटुम आहे त.
भारतात सर्ाा यिक कापूस उत्पादन होते पासून ९ प्रमुख कापूस र्ाढत
आहे राज्ये जे आहे त गटबद्ध मध्ये तीन यर्यर्ि कृषी-पिाार्रिीि क्षेत्रे,
खालीलप्रमािे:-
i. उत्तरे कडील झोन - पांजाब, हररिािा आयि राजस्थान
ii. दयक्षिेकडील झोन - तेलांगिा, आां ध्र प्रदे श आयि कनाा टक.
िायशर्ाि पासून द र्र द कापूस आहे तसेच र्ाढले मध्ये द राज्य च्या
ओयडशा आयि तयमळ नाडू. भारत आहे 2 रा जागा मध्ये द जग अांदाजे सह
343.47 लाख उत्पादन गाठी (5.84 दशलक्ष मेयटि क टन ) कापूस हां गाम
2022-23 मध्ये म्हिजेच 1441 लाख गाठी (24.51 दशलक्ष) जागयतक
कापूस उत्पादनाच्या 23.83% मेयटि क टन). भारत आहे तसेच द 2 रा चा
सर्ाा त मोठा ग्राहक कापूस मध्ये द जग सह 311 लाख गाठीांचा अांदाजे
र्ापर (5.29 दशलक्ष मेयटि क टन म्हिजे 1399 लाख गाठीांचा (2.79
दशलक्ष मेयटि क टन) जागयतक कापूस

ब्रँण ं र् च्या भारतीय कापूस :

जागयतक कापूस यदनायनयमत्त भारतीि कापसाचे िँड नार् “किुरी

कॉटन” म्हिून लाँ च करण्यात आले भारत" करण्यासाठी गाठिे द
उद्दे श च्या तिार करिे भारत आत्मयनभार आयि स्वर च्या साठी
स्थायनक मध्ये द कापसाचे शेत. भारतीि कापूस आता झाले आहे सांपन्न
सह िँड आयि एक लोगो आयि जस यक प्रीयमिम कापूस जे राष्ट्िीि
2
 आयि आां तरराष्ट्िीि बाजारपेठेत त्याची शुभ्रता, कोमलता, शुद्धता, चमक
आयि यर्यशष्ट्ता दशार्ेल.

राष्ट्रीय पररस्थिती:

1 जून 2023” नुसार , 2022-23 साठी जागयतक उत्पादनाचा अांदाज

आहे िेथे २४.५१ दशलक्ष टन (१४४१ लाख गाठी) जे आहे 2.8% कमी
मध्ये तुलना करण्यासाठी मागील र्षी 25.18 दशलक्ष टन (1481 लाख
गाठी) उत्पादन होते. जागयतक कापसाचा र्ापर 23.79 दशलक्ष टन
(1399 लाख गाठी) होण्याचा अांदाज आहे , जो मागील र्षीच्या 25.81
दशलक्ष टन (1518 लाख गाठी) र्ापराच्या तुलनेत सुमारे 8% कमी आहे .
जागयतक कापूस यनिाा त 8.98 दशलक्ष टन (528 लाख गाठी) होण्याचा
अांदाज आहे जो मागील र्षीच्या 9.73 दशलक्ष टन (572 लाख गाठी)
यनिाा तीच्या तुलनेत 8% कमी आहे . जागयतक कापूस आिात अांदाजे 8.98
दशलक्ष आहे टन (५२८ लाख गाठी) जे आहे ६% कमी मध्ये तुलना
करण्यासाठी मागील र्षाा चे आिात च्या 9.60 दशलक्ष टन (564 लाख
गाठी). जागयतक समाप्ती साठा 20.14 दशलक्ष टन (1184 लाख गाठी)
असल्याचा अांदाज आहे जो मागील र्षीच्या 19.42 दशलक्ष टन (1142
लाख गाठी) च्या शेर्टच्या साठ्याच्या तुलनेत 4% जाि आह

णकमान सपोर्ग णकंमत (MSP) ऑपरे शन :

भारत सरकारने कॉटन कॉपोरे शन ऑफ इां यडिा यलयमटे ड (CCI)

साठी नामाां कन केले आहे हमी एमएसपी ऑपरे शन्स मध्ये द कािािम
किी यकमती च्या यबिािे कापूस (कपस) पडिे खाली द एमएसपी पातळी
च्या साठी खरे दी र्ारां र्ार यर्चारले जािारे प्रश्न ग्रेड कपास दे ऊ केले
द्वारे द कापूस शेतकरी मध्ये यर्यर्ि एपीएमसी बाजार एमएसपी दराां र्र
िाडा . दरर्षी कापूस र्षा सुरू होण्यापूर्ी (ऑक्टो. ते सप्टेंबर), कृषी

3
मांत्रालि सल्लागार मांडळाच्या यशफारशीांर्र आिाररत उदा., कृषी खचा
आिोग आयि यकमती (CACP) यनराकरिे द एमएसपी सह a दृश्ि
करण्यासाठी दे िे प्रोत्साहन करण्यासाठी द कापूस शेतकरी च्या दे श _

त्यानुसार, CACP च्या यशफारसी यर्चारात घेऊन, कृषी मांत्रालि जाहीर

करते एमएसपी च्या साठी दोन मूलभूत िोग् सरासरी गुिर्त्तेचे र्ाि
(FAQ) कापूस उदा. मध्यम स्टे पल लाां बी (ची मुख्य लाां बी 24.5 यममी
करण्यासाठी 25.5 यममी आयि माििोनेअर मूल्य 4.3 ते ५.१) आयि
लाां ब मुख्य लाां बी (मुख्य ची लाां बी 29.5 करण्यासाठी ३०.५ यममी आयि
माििोनेअर च्या ३.५ करण्यासाठी ४.३). च्या साठी कापूस हां गाम
2023-24, मध्यम साठी MSP मुख्य लाां बी कापूस आहे होते यनस्तश्चत
िेथे रु. ६६२०/- प्रयत यवांटल आयि लाां ब साठी मुख्य िेथे रु. 7020/-
प्रयत यवांटल.

4
उद्दे श:

उद्दिष्टे खाली नमूद केली आहेत :

• कृषी उत्पन्न बाजार सणमती पु सद ये थील कापू स उत्पादनाबद्दल

माणिती घे िे.

• कापू स उत्पादनाच्या खरे दीचे प्रमाि माणित करिे .

• कृषी उत्पन्न बाजार सणमती पु सद ये थील कापू स उत्पादनाची

आणथग क णवश्ले षि करिे .

5
संशोधन पद्धती :

कृणष उत्पन्न बाजार सणमत्ांची सदयस्थिती :

राज्यात 31 माचा 2012 अखेर एकूि 302 बाजार सयमत्या र् 603 उपबाजार
आर्ार होते. परां तु सदिस्तस्थतीत कृयष उत्पन्न बाजार सयमती सडक अजुानी यज.गोांयदिा
र् कृयष उत्पन्न्ब
‍ ाजार सयमती दे र्री यज.गोांयदिा तसेच कृयष उत्पन्न्‍ बाजार सयमती,
करमाड यज.औरां गाबाद िाां च्या स्थापनेने कृयष उत्पन्न बाजार सयमत्याां ची सांख्या एकूि
305 झालेली आहे . त्याां ची यर्भागर्ार मायहती पुढील प्रमािे, सदर बाजार सयमत्याां ची
त्याां च्या उत्पन्नाच्या आिारे र्गार्ारी र् त्या अनुषांगाने त्याां ना आस्थापना खचाा ची मिाा दा
यनयित केलेली असते. त्या अनुषांगाने सदिस्तस्थतीत असिा-िा बाजार सयमत्याां ची
सांख्या पुढीलप्रमािे‍सदिस्तस्थतीत कृयष उत्पन्न बाजार सयमत्याां चे उत्पन्नानुसार र्गार्ारी,
आस्थापना खचा मिाा दा र् सांख्या

बाजार सयमत्याां चे ' बाजार फी ' हे उत्पन्नाचे प्रमुख सािन असून प्रयत रु.100/-
च्या माल यर्िीर्र रु.1/- बाजार फी तसेच दे खरे ख फी रु.100/- च्या माल यर्िीर्र
रु.0.05/- (5 पैसे) एर्ढी आकारतात. त्यातील दे खरे ख फी ही शासनास महसूल
उत्पन्न्‍ म्हिुन अदा करण्यात िेते. कापूस िा शेतमालाबाबत सन 2011-12 मध्ये
बाजार फी ची असिारी न्यूनतम मिाा दा काढू न टाकण्यात आली होती. त्या अनुषांगाने
बाजार सयमत्या त्याां ना माफक र्ाटे ल एर्ढी माकेट फी िा शेतमालार्र आकारत
होत्या.

कृयष उत्पन्न सयमत्याांची स्थापना महाराष्ट्ि कृयष उत्पन्न पिन (यर्कास र्

यनिमन) अयियनिम 1963 आयि यनिम 1967 अन्विे झालेली आहे . कृयष उत्पन्न
खरे दी यर्िी अयियनिमाची अांमलबजार्िी करण्यासाठी सहकार खात्याअांतगात कृयष
पिन सांचालकाां ची यनिुक्ती केलेली आहे . यर्भागीि पातळीर्र, यजल्हा पातळीर्र र्
तालुका पातळीर्र पिन सांचालक िाां ना अनुिमे यर्भागीि सहयनबांिक, सहकारी
सांस्था र् यजल्हा उपयनबांिक, सहकारी सांस्था, र् सहाय्यक यनबांिक, सहकारी सांस्था
सहाय्य करीत असतात. त्याां ना कािदिाअांतगात अयिकार प्रदान केलेले आहे त.

6
 शेतमालास यकफाितशीर बाजारभार् यमळर्ून दे ण्याच्या दृष्ट्ीने बाजार आर्ारात
सुयर्िा पुरयर्ण्याचे काम बाजार सयमत्याां ना करार्े लागते. महाराष्ट्िातील कृयष उत्पन्न
बाजार सयमत्याां ना प्रशासकीि अडचिी सोडयर्ण्याच्या दृष्ट्ीने तसेच बाजार सयमत्याां चे
र् पिाा िाने शेतमालाचे यनिमन करण्याचे महत्वपूिा कामकाज पिन
सांचालनालिामाफात चालते. पिन सांचालनालिामिील कृ.उ.बा.स.शाखा राज्यातील
बाजार सयमत्याां यर्षिीचे कामकाज पाहाते. सदर शाखेमाफात होिा-िा
कामकाजाबाबतची मायहती पुढीलप्रमािे‍ महाराष्ट्ि कृयष उत्पन्न पिन (यर्कास र्
यर्यनिमन) अयियनिम 1963 मिील तरतूदीनुसार सांचालक मांडळास,
प्रशासक/प्रशासकीि मांडळास मुदतर्ाढ. महाराष्ट्ि कृयष उत्पन्न पिन (यर्कास र्
यर्यनिमन) अयियनिम 1963 मिील कलम 52 बी नुसार अयपल.
कृयष उत्पन्न बाजार सयमतीच्या स्टाफीांग पॅटना बाबत र् कमाचारी भरती र्
बढती बाबत कृयष उत्पन्न बाजासयमतीच्या र्गीकरिाच्या प्रिार्ा र्र यनिाि घेिे
कृयष उत्पन्न बाजार सयमतीच्या गुराच्या बाजाराचा ठे का दे िे बाबतची प्रकरिे
शासनास उयचत यनिािािर् पाठयर्िे. अ र्गा कृयष उत्पन्न बाजार सयमतीच्या
सांचालक मांडळ अभ्यास दौ-िाचे प्रिार्ाां ना गुिर्त्तेच्या आिारे मान्यता दे िे. तसेच
यद.25 जुलै 2012 च्या शासन यनिािानूसार कािार्ाही करिे. कृयष उत्पन्न बाजार
सयमतीच्या जयमनी खरे दी यर्िीच्या प्रिार्ा र्र यनिाि घेिे. कृयष उत्पन्न बाजार
सयमतीच्या शॉपीांग सेंटर मिील गाळे ,प्लॉट र्ाटपाच्या प्रिार्ा र्र यनिाि घेिे.
शासन पररपत्रक यदनाां क 14.7.2004 अन्विे राज्यातील कृउबास नी यर्यर्ि
सामायजक र् शैक्षयिक सांस्थाां ना दे िगी दे ण्यासाठी र् र्ैद्यकीि मदत म्हिून
अथासहाय्य करण्यासाठी बाजार सयमत्याां ना मांजूरी दे ण्यासाठी मागादशाक तत्वे यर्यहत
करण्याबाबत 1 ते 18 मुद्याां बाबतची सयर्िर मायहती घेर्ून बाजार सयमत्याां चे प्रिार्
िा कािाालिामाफात शासनास सादर करण्याांत िेतात. कृयष उत्पन्न बाजार सयमतीचे
कामकाजाचे अनुषांगाने आलेल्या तिारीांचा यनपटारा करिे. कृयष उत्पन्न बाजार
सयमतीचे कामकाजाचे अनुषांगाने दाखल करण्यात आलेल्या मा.उच्च न्यािालिातील
िायचका
लोक सभा / राज्यसभा / यर्िानसभा / यर्िान पररषद ताराां यकत / अताराां यकत
प्रश्न , आश्वासन, लक्षर्ेिी सूचना, कपात सूचना मायहती अयिकार अयियनिम 2005
अांतगात अजाा र्र कािार्ाही र् त्यार्रील कलम 19 (3) नुसार अयपल

7
शासन/मा.मांत्री महोदि सांदभाा चा यनपटारा माकेटस् अँड फेअर ऍलक्टस 1862 नुसार
आठर्डा बाजार भरयर्िे अथर्ा पुढे ढकलिेबाबत यजल्हायिकारी कािाा लिाकडु न
आलेल्या प्रिार्ाना मान्यता दे िे.
लोकआिुक्त सांदभाा चा यनपटारा महालेखापाल िाां च्या तपासिीतील आक्षेपाची
पूताता करिे िोरिात्मक यनिािाां चे अनुषांगाने पररपत्रके / पत्रे यनगायमत करिे
मा. मांत्री महोदिाां नी आिोयजत केलेल्या बैठका यर्षिक मायहती सांकयलत करिे.

8
णवश्लेषि :
यवतमाळ णजल्हा पुसद एपीएमसी :

पुसद कृषी उत्पन्न बाजार सयमतीच्या यनर्डिुकीत राष्ट्िर्ादी काँ ग्रेसचे ज्येष्ठ
नेते, माजी मांत्री मनोहररार् नाईक िाां च्या पॅनलने सर्ा अठरा जागा यजांकल्या. िार्ेळी
प्रथमच त्याां च्या यर्रोिात पुतिे आमदार यनलि नाईक िाां नी बाजार सयमती
यनर्डिुकीत भाजप-यशर्सेनेची जोरदार आघाडी उभारली. परां तु लोकाां च्या मनार्र
कािम गारुड असिारे मनोहररार् नाईक िाां चा कररष्मा अजूनही कािम असल्याचे
स्पष्ट् झाले. (It was clear that the impact of Manohar Rao Naik is still intact)

गेल्या यर्िानसभा यनर्डिुकीत भाजपचे यर्िान पररषद सदस्य आमदार यनलि

नाईक िाां नी माजी मांत्री मनोहर नाईक िाां चे पुत्र इां द्रनील नाईक िाांच्या यर्रोिात रान
उठयर्ले होते. भाजप सत्तेत असल्याने नाईक बांगल्याचे र्चास्व सांपयर्ण्यासाठी
राजकारि तापयर्ण्यात आले. आमदार इां द्रनील नाईक राजकारिात नर्खे होते.
परां तु ज्येष्ठ नेते मनोहररार् नाईक िाां च्यार्रील प्रेमाने ही काट्याची यनर्डिूक त्याां नी
सहजतेने यजांकली.

सहकार क्षेत्रार्र आतापिंत मनोहररार् नाईक िाां चेच र्चास्व आहे .

िार्ेळी भाजप यशर्सेनेने बाजार सयमती यनर्डिुकीत स्वतां त्र पॅनल दे ऊन
यनकराचा प्रचार केला. परां तु त्याां ची डाळ यशजू शकली नाही. िा यनर्डिुकीत
सर्ाच जागी राष्ट्िर्ादी काँ ग्रेसच्या पॅनलची सरशी झाली असली तरी भाजपचे
आमदार यनलि नाईक िाां च्या नेतृत्वात यनर्डिुकीत चाां गलीच चुरस यनमाा ि
झाली होती. माळपठारार्र भाजपच्या काही उमेदर्ाराां नी थोडी आघाडी घे त
यर्जिी उमेदर्ाराां ची दमछाक केली.

ही यनर्डिूक एकतफी झाली असे म्हिता िेिार नाही. कारि यनलि

नाईक िाां च्या पॅनलने चाां गली लढत यदली. त्यामुळे यजल्हा पररषद र् पांचाित
सयमतीच्या आगामी यनर्डिुकीत राष्ट्िर्ादी काँ ग्रेसला अयिक दक्ष राहार्े लागिार
आहे . तसेच ही यनर्डिूक आगामी यर्िानसभेच्या यनर्डिुकीची नाां दी म्हिार्ी
लागेल.

िा यनर्डिुकीत यर्रोिकाां नी बाजार सयमतीतील आतापिंतच्या सांचालक

मांडळाच्या कािाशैलीर्र जोरदार टीका केली. इतर बाजार सयमती प्रगयतपथार्र

9
असताना पुसद बाजार सयमतीत मात्र शेतकऱिाां चे हाल होत आहे त.
शेतकऱिाां साठी यपण्याचे पािी, शौचालि, स्वि जेर्िाची व्यर्स्था िा भौयतक
सुयर्िा तर नाहीत. यशर्ाि शेतकऱिाां चा माल ठे र्ण्यासाठी शेडची कमतरता
आहे .मुख्य म्हिजे िा बाजार सयमती मोजकेच व्यापारी खरे दीसाठी उतरत
असल्याने कुठलीही स्पिाा नाही.

शेतमालाची हराा शी, तोलाई मापाई र्ेळेत होत नाही. तसेच यर्िीनां तर
पैसेही लगेच यमळत नाही. त्यामुळे पुसद (Pusad) क्षेत्रातील शेतमाल (Washim)
र्ाशीम, कारां जा, आिी िाां सारख्या बाजार सयमत्याां मध्ये शेतकरी घेऊन जातात.
ही स्तस्थती सार्रण्यासाठी सांचालक मांडळ कमी पडले आहे . त्यामुळे
शेतकऱिाां ची प्रचांड नाराजी आहे . ती यनर्डिुकीत (APMC Election) 'कॅश'
करण्याचा प्रित्न यर्रोिकाां नी केला. त्यात त्याां ना काही प्रमािात िश यमळाले.
मात्र मनोहररार् नाईक िाां ची जादू अयिक प्रभार्ी ठरली, असेच म्हिार्े लागेल.

खालील तक्ता आपल्याला वाणषगक खरे दी दशगवतो

र्षा आर्क/खरे दी (यवांटल) शेकडे र्ारी

2017-18 2,56,520 -

2018-19 3,66,580 42.91

2019-20 1,32,501 63.85

2020-21 4885 96.31

2021-22 55,592 91.21

10
 आवक/खरे दी (क्विंटल)
400000

350000

300000

250000

200000

150000

100000

50000

0
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

आवक/खरे दी (क्विंटल)

खालील तक्ता आपल्याला वाणषगक प्रणत णवंर्ल रुपये दशगवतो

र्षा रुपिे प्रयत यवांटल शेकडे र्ारी

2017-18 7,100 -

2018-19 7,900 11.27%

2019-20 8,200 3.80%

2020-21 8,800 7.32%

2021-22 10,520 19.32%

11
 रुपये (प्रति क्विंटल)
12000

10000

8000

6000

4000

2000

0
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

रुपये प्रति क्विंटल

12
णनष्कषग :

• 2017-18 मध्ये ● 7100 प्रयत यवांटल तर ₹ 256520 ची खरे दी झाली.

• 2018-19 मध्ये 7900 प्रयत यवांटल तर 366580 ची खरे दी झाली. ही

खरे दी 11.27% प्रयतयवांटल तर ₹ 42.91% िेर्ढी र्ाढली.

• 2019-20 मध्ये खरे दी प्रयत स्तिटर 8200 ऐर्ढी झाली आयि खरे दी.
63.85% ₹132501 नी कमी झाली.

• 2020-21 मध्ये COVID -19 च्या अभार्ी 4885 यवांटल ची खरे दी झाली
आकडे र्ारीत ही प्रयतयवांटल ₹8800 नी खरे दी झाली .शेकडे र्ारी खरे दी
96.31 नी कमी झाली.

• 2021-22 मध्ये प्रयत यवांटल 10520 खरे दी किेर्ढी खरे दी झाली. ही

आकडे तारानुसार ₹55592 िेर्ढी झाली. िा र्षी 91.27% खरे दी 2020-
21 च्या तुलने त र्ाढली.

13
सूचना :
• कापूस उत्पादनाचे खरे दी चे प्रमाि र्ाढर्िे

• शेतकऱिाकडून िोग् भार्ात कापसाची खरे दी करार्ी

• 2017 ते 2022 पिंत कापसाच्या खरे दीमध्ये झालेले चढ

उतार समजून घेिे

14
संदभग ग्रंथ सूची :

https://enam.gov.in

https://apmc.mh.gov.in

15