See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/345338343

Uçuş Teorisi ve Temel Uçak Bilgisi - Flight Theory and Basic Aeronautical
Knowledge

Book · October 2020

CITATIONS READS

0 30,892

1 author:

Seyhun Durmus
Balikesir University
36 PUBLICATIONS 24 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Seyhun Durmus on 05 November 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 UçUş Teor s ve
Temel Uçak B lg s
Dr. Öğr. Üyesi Seyhun Durmuş
UçUş Teor s ve Temel Uçak B lg s
Dr. Öğr. Üyesi Seyhun Durmuş

Yayın No. : 2985

Havacılık No. : 307
ISBN : 978-625-406-492-0
E-ISBN : 978-625-406-493-7
Basım Sayısı : 1. Basım, Ekim 2020

© Copyright 2020, NOBEL AKADEMİK YAYINCILIK EĞİTİM DANIŞMANLIK TİC. LTD. ŞTİ. SERTİFİKA NO.: 40340
Bu baskının bütün hakları Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Yayınevinin yazılı izni olmaksızın,
kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.
Nobel Yayın Grubu, 1984 yılından itibaren ulusal ve 2011 yılından itibaren ise uluslararası düzeyde düzenli olarak faaliyet yürütmekte
ve yayınladığı kitaplar, ulusal ve uluslararası düzeydeki yükseköğretim kurumları kataloglarında yer almaktadır.

Genel Yayın Yönetmeni : Nevzat Argun -nargun@nobelyayin.com-

Yayın Koordinatörü : Gülfem Dursun -gulfem@nobelyayin.com-
Redaksiyon : Buse Gamze Çeliktaş -busenobel@gmail.com-
Sayfa Tasarım : Emel Yıldız -emel@nobelyayin.com
Kapak Tasarım : Lale Yalçın -laleenobel@gmail.com
Baskı Sorumlusu : Yavuz Şahin -yavuz@nobelyayin.com-
Baskı ve Cilt : Atalay Konfeksiyon Matbaacılık ve Reklam İnşaat Turizm Otomotiv San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifika No: 47911
Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No.: 7 Altındağ/Ankara

kütüph n Bi i k tı
Du u , s yhun.
U u T i i T U Bi i i / Seyhun Durmuş
1. Basım. X + 230 s. 16x23,5 cm. Kaynakça var, dizin yok.
ISBN: 978-625-406-492-0
E-ISBN : 978-625-406-493-7
1. Havacılık 2. Uçak 3.Uçuş Teorisi

g n D ğıtı
aTlas akaDem k BasIm YaYIN DaĞITIm T C. lTD. şT .
ad : Bahçekapı mh. 2465 sk. Oto Sanayi Sitesi No:7 Bodrum Kat Şaşmaz-ANKARA - siparis@nobelyayin.com-
T f n: +90 312 278 50 77 - F : 0 312 278 21 65
e-s tı : www.nobelkitap.com - esatis@nobelkitap.com / www.atlaskitap.com - info@atlaskitap.com

D ğıtı s tı N t ı: Alfa Basım Dağıtım, Arasta, Arkadaş Kitabevi, D&R Mağazaları, Dost Dağıtım, Ekip Dağıtım,
Kida Dağıtım, Kitapsan, Nezih Kitabevleri, Pandora, Prefix, Remzi Kitabevleri
 ÖN SÖZ

“Havacılık, iradenin imkânsızı gerçekleştirme kapasitesine sahip olduğu-

muzun kanıtıdır.” demiştir E. V. Rickenbacker. Yüzyılı aşkın bir geçmişi olan
uçma serüveninin, bugün gelinen noktada yüzyıl önce insanoğlunun “imkânsız”
olarak adlandırdığı çoğu şeyin havacılıkta “mümkün” olduğunu göstermiştir.
Kitabın yazarı Dr. Öğr. Üyesi Seyhun DURMUŞ, ODTÜ Havacılık ve Uzay
Mühendisliği bölümünden mezun olup, yükseklisans ve doktorasını Anadolu
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Uçak Gövde Motor Bakım alanında ta-
mamlamıştır. Yazar, hâlihazırda Edremit Sivil Havacılık Yüksekokulu’nda öğ-
retim üyeliği görevini sürdürmektedir.
Bu kitap, yazarın kendi öğrencileri için hazırlamış olduğu ders notu taslak-
larından oluşturulmuş olup havacılık alanında Türkçe kaynak eksikliği göz
önünde bulundurularak derlenmiştir. Yazar, kitabı oluştururken temel uçak bil-
gisi ile uçuş teorisi kapsamındaki konuların dikkatli ve sistematik bir biçimde
ele alınmasına özellikle dikkat etmiştir. Kitap; Havacılık Yönetimi, Uçak Gövde
Motor Bakım, Havacılık Elektrik Elektroniği, Hava Trafik Kontrol, Uçak Tek-
nolojileri, Uçak Bakım ve Onarım, Sivil Hava Ulaştırma İşletmeciliği, Uçuş
Harekât Yöneticiliği, Kabin Hizmetleri gibi bölümlerde eğitim gören Sivil Ha-
vacılık lisans ve önlisans öğrencileri için kaynak bir kitaptır.
Kitap, temel uçak bilgisi ve uçuş teorisi kapsamındaki konuların hem özü-
nü vermeyi hem de kapsamlı olmayı hedeflediğinden pilot adayları, uçak mü-
hendisleri ile havacılık gönüllüleri için destekleyici bir kaynaktır. Her ne kadar
havacılığın dili İngilizce olarak anılsa da kitapta havacılık alanında Türkçe bir

iii
Ön Söz

literatürün oluşması için gayret sarf edilmiştir. Kitabın olgunlaşmasında katkı

sağlayan değerli eşime ve kitabı yazarken zamanlarından çaldığım sevgili oğul-
larıma minnet ve şükran borçluyum. Ön sözü, havacılığa dair çoğu şeyi özetle-
yen Otto Lilienthal’ın alıntısıyla bitiriyorum: “Bir uçak icat etmek, hiçbir şey
değildir. Bir uçak inşa etmek, bir şeydir. Uçmak, her şeydir.”
Esen kalın.
Dr. Öğr. Üyesi Seyhun DURMUŞ
Haziran 2020
Edremit/BALIKESİR

iv
 İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ .................................................................................................................................... iii

1. BÖLÜM: UÇMA KAVRAMI VE HAVA ARAÇLARININ SINIFLANDIRILMASI 1

1.1. Uçma Kavramı ...................................................................................................................... 1
1.2. Aerodinamik Bilimi ve Havacılığın Öncüleri ............................................................................ 2
1.3. Uçuş Prensibine Göre Hava Araçları ...................................................................................... 5
1.3.1. Havadan Hafif Hava Araçları ..................................................................................... 5
1.3.2. Havadan Ağır Hava Araçları ...................................................................................... 6
1.4. Kanat Yapısına Göre Hava Araçları ........................................................................................ 7
1.4.1. Sabit Kanatlı Hava Araçları ....................................................................................... 7
1.4.2. Değişken Kanatlı Hava Araçları................................................................................. 7
1.4.3. Döner Kanatlı Hava Araçları...................................................................................... 8
1.4.4. Çırpan Kanatlı Hava Araçları ..................................................................................... 9
1.5. Güç Sistemlerine Göre Hava Araçları ..................................................................................... 9
1.5.1. Motorsuz Hava Araçları ............................................................................................ 9
1.5.2. Motorlu Hava Araçları............................................................................................. 11
1.6. İniş Yerine Göre Hava Araçları ............................................................................................. 12
1.6.1. Deniz Uçakları ........................................................................................................ 12
1.6.2. Kara Uçakları ......................................................................................................... 12
1.6.3. Amfibiyen Hava Araçları ......................................................................................... 12
1.7. Kullanım Amacına Göre Hava Araçları ................................................................................. 13
1.7.1. Askeri Havacılık ..................................................................................................... 13
1.7.2. Sivil Havacılık......................................................................................................... 14
1.8. Ağırlıklarına Göre Hava Araçları ........................................................................................... 14
1.9. Kumanda Durumuna Göre Hava Araçları ............................................................................. 15
1.10. Uçuş Hızına Göre Hava Araçları ......................................................................................... 16
1.11. İniş Kalkış Yeteneğine Göre Hava Araçları ......................................................................... 16
1.11.1. Dikey Kalkış İniş (VTOL) Hava Araçları .................................................................. 16
1.11.2. Kısa Kalkış ve İniş (STOL) Hava Araçları................................................................ 17
1.12. Özgün Hava Araçları ......................................................................................................... 17

v
İçindekiler

2. BÖLÜM: TEMEL KAVRAMLAR VE AKIŞKANLAR MEKANİĞİ 19

2.1. Uçağın Anatomisi ................................................................................................................ 19
2.1.1. Gövde .................................................................................................................... 20
2.1.2. Kanatlar ................................................................................................................. 20
2.1.3. Kuyruk Takımı........................................................................................................ 20
2.1.4. İniş Takımları ......................................................................................................... 20
2.1.5. Motorlar ................................................................................................................. 21
2.1.6. Kontrol Yüzeyleri .................................................................................................... 21
2.2. Fiziksel Büyüklükler ve Newton’un Yasaları ......................................................................... 21
2.3. Uçağa Etki Eden Kuvvetler ve Momentler ............................................................................ 24
2.4. Aerodinamik Kuvvetler ve Momentlerin Kaynağı .................................................................. 26
2.5. Sınır Tabaka Kavramı ve Akış Rejimleri ............................................................................... 27
2.6. Kütle, Momentum ve Enerji Korunumu ................................................................................ 28
2.7. Bernoulli Prensibi ................................................................................................................ 30
2.8. Pitot Tüpü ........................................................................................................................... 32
2.9. Havacılıkta Önemli Boyutsuz Sayılar.................................................................................... 33
2.9.1. Mach Sayısı ........................................................................................................... 33
2.9.2. Reynolds Sayısı ...................................................................................................... 34
2.10. Deneysel Aerodinamik ...................................................................................................... 34
2.10.1. Akım Benzerliği .................................................................................................... 34
2.10.2. Rüzgar Tünelleri ................................................................................................... 35
2.11. Coanda Etkisi .................................................................................................................... 38
2.12. Magnus Etkisi ................................................................................................................... 38
3. BÖLÜM: ATMOSFER FİZİĞİ 41
3.1. Uluslararası Standart Atmosfer (ISA).................................................................................... 41
3.2. Havanın Fiziksel Özellikleri .................................................................................................. 43
3.1.1. Hava Basıncı .......................................................................................................... 43
3.1.2. Hava Sıcaklığı ........................................................................................................ 45
3.1.3. Hava Yoğunluğu ..................................................................................................... 46
3.1.4. Viskozite ................................................................................................................ 47
3.1.5. Nem....................................................................................................................... 47
3.3. Ses Hızı .............................................................................................................................. 48
3.4. Atmosfer Katmanları ........................................................................................................... 48
3.5. Hava Hızları ........................................................................................................................ 51
3.5.1. Gösterge Hava Hızı (IAS) ......................................................................................... 51
3.5.2. Kalibre Hava Hızı (CAS)........................................................................................... 52
3.5.3. Eşdeğer Hava Hızı (EAS) ......................................................................................... 52
3.5.4. Gerçek Hava Hızı (TAS)........................................................................................... 53
3.5.5. Yer Hızı (GS) ........................................................................................................... 53
3.5.6. Hava Hız Göstergesinde Diğer Hızlar....................................................................... 54
3.6. İrtifa, Yükseklik ve Uçuş Seviyesi ........................................................................................ 55
4. BÖLÜM: KANAT PROFİLLERİ 59
4.1. Uçaklar Neden Aerodinamik Şekle Uygun Tasarlanır?.......................................................... 59
4.2. Kanat Profil Terminolojisi .................................................................................................... 60
4.3. Kanat Profillerinin Evrimi ve Airfoil Aileleri ........................................................................... 62
4.4. Nispi Rüzgar ....................................................................................................................... 63
4.5. Hücum Açısı ....................................................................................................................... 64
4.6. Kanat Profilinde Basınç Dağılımı.......................................................................................... 65

vi
 İçindekiler

4.7. Taşıma Katsayısı-Hücum Açısı Grafiği ve Stol Kavramı ........................................................ 66

4.7.1. Taşıma-Hücum Açısı Eğrisi .................................................................................... 66
4.7.2. Akım Ayrılması ve Stol (Perdövites) ........................................................................ 67
4.7.3. Kavislik (Camber) Etkisi .......................................................................................... 69
4.7.4. Kalınlık Etkisi ......................................................................................................... 69
4.7.5. Buzlanma ve Kirlilik Etkisi ...................................................................................... 70
4.8. Kanat Eklentilerinin 2 Boyutlu İncelenmesi .......................................................................... 71
4.8.1. Flaplar ................................................................................................................... 71
4.8.2. Slatlar .................................................................................................................... 73
4.8.3. Hız Frenleri ............................................................................................................ 73
4.9. Uçakta Önemli 3 Merkez ..................................................................................................... 74
4.9.1. Ağırlık Merkezi ....................................................................................................... 75
4.9.2. Basınç (Taşıma) Merkezi ........................................................................................ 75
4.9.3. Aerodinamik Merkez .............................................................................................. 76
4.10. Taşımanın Newtonyen Açıklaması ve Sirkülasyon Teorisi .................................................. 77
5. BÖLÜM: ÜÇ BOYUTLU KANAT 79
5.1. Kanat Terminolojisi ............................................................................................................. 79
5.1.1. Kanat Açıklığı ve Açıklık Oranı ................................................................................ 79
5.1.2. Sivrilme Oranı ve Ortalama Veter............................................................................ 81
5.2. Kanat Profili ile Sonlu Kanatın Karşılaştırılması .................................................................... 81
5.3. Taşıma ve Sürükleme Kuvvetleri ......................................................................................... 82
5.4. Ok Açısı .............................................................................................................................. 84
5.5. Ortalama Aerodinamik Veter (MAC) ..................................................................................... 85
5.6. Kanat Şekilleri .................................................................................................................... 86
5.7. Kanat Yerleşim Çeşitleri ve Dihedral Açısı ........................................................................... 87
5.8. Oturma (Tespit) Açısı........................................................................................................... 88
5.9. Burulma Açısı, İçe-Akış ve Dışa-Akış ................................................................................... 88
5.10. Kanat Etrafında Hava Akışı ................................................................................................ 90
5.11. Kanat İz Bölgesinde Akış ve Kanatlarda Taşıma Dağılımı ................................................... 91
5.12. Kanatlarda Akış Kontrolü ................................................................................................... 92
5.12.1. Flaplar, Slatlar ve Hız Frenleri ............................................................................... 92
5.12.2. Winglet (Uç Kanat) ............................................................................................... 93
5.12.3. Stol Şeritleri (Stall Strips) ..................................................................................... 94
5.12.4. Girdap Üreteçler (Vortex Generators) .................................................................... 94
5.13. Ön Kanat ve Bordalar ........................................................................................................ 95
5.14. Yer Etkisi .......................................................................................................................... 95
6. BÖLÜM: SÜRÜKLEME KUVVETİ ve SÜRÜKLEME ÇEŞİTLERİ 97
6.1. Sürüklemenin Tanımı .......................................................................................................... 97
6.2. Sürükleme Çeşitleri............................................................................................................. 98
6.3. Yüzey Sürtünme Sürüklemesi ............................................................................................. 99
6.4. Şekil (Basınç) Sürüklemesi ................................................................................................ 101
6.5. İndüklenmiş Sürükleme .................................................................................................... 102
6.6. Sürükleme Katsayıları ....................................................................................................... 104
6.7. Sürükleme Kutbu (Poleri) .................................................................................................. 106
6.8. Bağlantı Yeri Sürüklemesi ................................................................................................. 107
6.9. Şok Dalgası Sürüklemesi .................................................................................................. 108
7. BÖLÜM: KONTROL ve KARARLILIK 111

vii
İçindekiler

7.1. Uçuş Eksenleri ve Uçağın Serbestlik Derecesi ................................................................... 111

7.1.1. Uzunlamasına Eksen ............................................................................................ 112
7.1.2. Dikey Eksen ......................................................................................................... 113
7.1.3. Yanal Eksen ......................................................................................................... 113
7.2. Temel Kontrol Yüzeyleri ve Etkileri .................................................................................... 113
7.2.1. Yatış Kanatçığı (Aileron) ile Yatış (Roll) Hareketinin Kontrolü ................................. 114
7.2.2. İstikamet Dümeni (Rudder) ile Sapma (Yaw) Hareketinin Kontrolü......................... 114
7.2.3. İrtifa Dümeni (Elevator) ile Yunuslama (Pitch) Hareketinin Kontrolü ....................... 115
7.3. İkincil Kontrol Yüzeyleri ve Ek Konular ............................................................................... 116
7.3.1. Trim Tabı ............................................................................................................. 116
7.3.2. Menteşe Momenti ve Kütle-Balans ....................................................................... 117
7.3.3. Elektronik Uçuş Sistemi (Fly-by-Wire) ................................................................... 117
7.3.4. Kumandaların İkincil Etkileri ................................................................................. 118
7.4. Hibrit Kontrol Yüzeyleri...................................................................................................... 119
7.4.1. Elevon, Taileron ve Spoileron ............................................................................... 119
7.4.2. Ruddervator ......................................................................................................... 119
7.4.3. Stabilatör ............................................................................................................. 120
7.4.4. Flaperon .............................................................................................................. 120
7.5. Temel Kararlılık Bilgisi ...................................................................................................... 121
7.5.1. Statik Kararlılık .................................................................................................... 121
7.5.2. Dinamik Kararlılık ................................................................................................. 122
7.6. Uçağın Denge ve Kararlılığı ............................................................................................... 122
7.6.1. Uzunlamasına Kararlılık ........................................................................................ 123
7.6.2. Yanal Kararlılık ..................................................................................................... 125
7.6.3. Doğrusal Kararlılık ................................................................................................ 127
8. BÖLÜM: UÇUŞ PERFORMANSI 129
8.1. Giriş.................................................................................................................................. 129
8.2. Uçuş Referans Sistemleri .................................................................................................. 130
8.3. Tasarımsal Performans Parametreleri ............................................................................... 131
8.3.1. Uçağın Ağırlık Bileşenleri...................................................................................... 131
8.3.2. Stol Hızı ............................................................................................................... 132
8.3.3. Taşıma/Sürükleme (L/D) Oranı ............................................................................. 133
8.3.4. Kanat Yüklemesi .................................................................................................. 134
8.3.5. İtki Yüklemesi ...................................................................................................... 134
8.4. Seyir Uçuşu ...................................................................................................................... 135
8.5. Üç Temel Performans Parametresi .................................................................................... 135
8.5.1. Minimum Sürükleme Performansı ........................................................................ 136
8.5.2. Minimum Güç Performansı................................................................................... 137
8.5.3. Minimum Sürükleme/Hız Performansı .................................................................. 137
8.6. Pervaneli Uçaklarda ve Jet Motorlu Uçaklarda Güç Eğrileri ................................................ 138
8.7. Süzülme Performansı........................................................................................................ 139
8.7.1. Maksimum Süzülme Oranı ................................................................................... 140
8.7.2. Minimum Alçalma Süzülmesi ............................................................................... 141
8.8. Tırmanma Performansı ve Mutlak Tavan ........................................................................... 141
8.9. Uçuş Menzili ve Dayanım Hesapları ................................................................................... 143
8.9.1. İtkiye Özgü Yakıt Sarfiyatı..................................................................................... 143
8.9.2. Brequet Menzili .................................................................................................... 144
8.9.3. Dayanım (Endurance) ........................................................................................... 145

viii
 İçindekiler

8.10. İniş ve Kalkış Performansları ........................................................................................... 146

8.11. Manevra (Dönüş) Performansı ......................................................................................... 148
8.12. Hız-Yük Faktörü (V-n) Diyagramı ..................................................................................... 151
9. BÖLÜM: DÖNER KANATLI HAVA ARAÇLARI VE PERVANE TEORİSİ 153
9.1. Giriş.................................................................................................................................. 153
9.2. Helikopterler ..................................................................................................................... 153
9.2.1. Helikopterin Anatomisi ......................................................................................... 153
9.2.2. Pervane Kombinasyonları ..................................................................................... 154
9.2.3. Kuyruk Pervanesi ve Antitork Etkisi ...................................................................... 156
9.3. Döner Kanatlarda Aerodinamik Kuvvetler .......................................................................... 156
9.3.1. Pervane ve Kanat Profili İlişkisi ............................................................................. 156
9.3.2. Helikopterlerde Dikey Yönlü ve İleri Yönlü Hareket ................................................ 158
9.4. Rotor Bağlantıları .............................................................................................................. 160
9.5. Helikopterin Kontrolü ........................................................................................................ 162
9.6. Pervane Teorisi ................................................................................................................. 163
9.6.1. Disk (Momentum) Teorisi ..................................................................................... 163
9.6.2. Pal Elemanı Teorisi .............................................................................................. 165
9.7. Pervane İlerleme Oranı ve Pervane Verimliliği.................................................................... 166
9.7.1. Efektif ve Geometrik Hatve ................................................................................... 166
9.7.2. Pervane İlerleme Oranı ......................................................................................... 166
9.7.3. Sabit Hızlı Pervaneler ........................................................................................... 168
9.8. Dronlar ............................................................................................................................. 168
10. BÖLÜM: GÜÇ SİSTEMLERİ 171
10.1. Isıl Enerji ile Mekanik İş Arasındaki İlişki ......................................................................... 171
10.2. Motorların Tarihçesi ve Motorların Sınıflandırılması ......................................................... 172
10.3. Pistonlu Motorlar ............................................................................................................ 174
10.4. Gaz Türbinleri ................................................................................................................. 176
10.4.1. Turbojet Motorlar ............................................................................................... 177
10.4.2. Turboprop Motorlar ............................................................................................ 179
10.4.3. Turboşaft Motorlar ............................................................................................. 180
10.4.4. Turbofan Motorlar .............................................................................................. 180
10.5. Ramjet, Scramjet ve Pulsejetler ...................................................................................... 182
10.6. İtki Ters Çeviriciler .......................................................................................................... 183
10.7. Dikey İniş Kalkış (VTOL) Motorları .................................................................................... 184
10.8. Yardımcı Güç Ünitesi (APU).............................................................................................. 184
10.9. Ram Havası Türbini ......................................................................................................... 185
10.10. Hava Solumayan Motorlar ............................................................................................. 185
10.10.1. Roket Motorları ................................................................................................ 185
10.10.2. Elektrikli Motorlar ............................................................................................. 186
10.11 Motorların Çevresel Etkileri ............................................................................................ 187
10.11.1. Emisyonlar ....................................................................................................... 187
10.11.2. Gürültü............................................................................................................. 188
11. BÖLÜM: UÇAK YAPI VE SİSTEMLERİ 189
11.1. Giriş................................................................................................................................ 189
11.2. Temel Malzeme Bilgisi .................................................................................................... 189
11.2.1. Malzemeye Etkiyen Yükler ve Emniyet Katsayısı Kavramı ................................... 189
11.2.2. Uçaklarda Kullanılan Metaller ve Metal Alaşımları............................................... 191

ix
İçindekiler

11.2.3. Kompozit Malzemeler......................................................................................... 192

11.2.4. Malzemelerin Elastik Davranışı, Kırılma ve Kopma .............................................. 193
11.2.5. Yorulma ve Malzemelerin Ömrü ......................................................................... 194
11.2.6. Korozyon ............................................................................................................ 194
11.2.7. Sürünme ............................................................................................................ 195
11.3. Uçak Yapıları................................................................................................................... 195
11.3.1. Gövde Yapıları .................................................................................................... 195
11.3.2. Kanat Yapıları..................................................................................................... 197
11.3.3. Kuyruk Takımı Yapıları ....................................................................................... 198
11.3.4. Motor Bağlantıları .............................................................................................. 198
11.3.5. İniş Takımı Yapıları ............................................................................................. 199
11.3.6. Radom ve Statik Deşarj Püskülleri ...................................................................... 200
11.3.7. Uçaklarda Yer Numaralandırma.......................................................................... 201
11.4. Uçuş Göstergeleri ........................................................................................................... 201
11.5. Seyrüsefer Sistemleri...................................................................................................... 206
11.6. Uçak Sistemleri............................................................................................................... 207
11.6.1. Aviyonik Sistemler ............................................................................................. 208
11.6.2. Pnömatik ve İklimlendirme Sistemleri ................................................................ 209
11.6.3. Hidrolik Sistemler............................................................................................... 209
11.6.4. Buz ve Yağmurdan Koruma Sistemleri ............................................................... 210
11.6.5. Yangın Önleyici Sistemler................................................................................... 210
11.6.6. Yakıt ve Ateşleme Sistemleri .............................................................................. 211
11.6.7. Oksijen Sistemleri .............................................................................................. 211
11.6.8. Yağlama Sistemleri ............................................................................................ 211
11.6.9. Su ve Atık Sistemler ........................................................................................... 212
12. BÖLÜM: YÜKSEK HIZLI UÇUŞ 213
12.1. Giriş................................................................................................................................ 213
12.2. Ses Hızı ve Havanın Sıkıştırılabilirliği ............................................................................... 213
12.3. Mach Açısı ve Mach Konisi.............................................................................................. 214
12.4. Kritik Mach Sayısı ve Sürükleme Sapma Mach Sayısı ...................................................... 215
12.5. Sonik Patlama ................................................................................................................ 218
12.6. Şok Dalgaları .................................................................................................................. 218
12.6.1. Normal Şok Dalgası ........................................................................................... 218
12.6.2. Eğik Şok Dalgası ................................................................................................ 219
12.6.3. Yay Şoku............................................................................................................ 219
12.6.4. Genişleme Dalgaları ........................................................................................... 220
12.7. Yüksek Hızların Aerodinamik ve Aerotermal Etkileri ......................................................... 221
12.8. Süperkritik Kanat Profili .................................................................................................. 222
12.9. Alan Kuralı ...................................................................................................................... 224
12.10. Ok Açısının Yüksek Hızlı Uçuşa Etkisi ............................................................................ 225
12.11. Delta Kanatlar ............................................................................................................... 227
FAYDALI KAYNAKLAR..........................................................................................................229

x
 1. BÖLÜM

UÇMA KAVRAMI VE HAVA ARAÇLARININ

SINIFLANDIRILMASI

1.1. Uçma Kavramı

Uçma, havadan hafif hava araçlarının havada tutunarak hareket etmesi ya
da havadan ağır hava araçlarının havada hareket ederek tutunması olayıdır. Ha-
va gemileri ve sıcak hava balonu gibi havadan hafif hava araçları, yoğunluk
farkından dolayı havada tutunarak uçarken; metal alaşımları ve kompozit mal-
zemelerden yapılan havadan ağır hava araçları, havada tutunmak için belli bir
hızın üzerinde hareket hâlinde olmalıdırlar. Bu ikisi dışında üçüncü bir uçma
şekli de doğal meteorolojik oluşumlar olan termik ya da yamaç rüzgârlarını
kullanarak yükselip gezinerek (soaring) uçma şeklidir. Termik, gün içinde ısı
farkı ile oluşan yükselen sıcak hava akımlarına denir. Planör, yamaç paraşütü
gibi motorsuz hava araçlarının yanı sıra başta avcı kuşlar olmak üzere bazı kuş
türleri, termikler sayesinde herhangi bir güç sarf etmeden irtifa kazanabilirler.
Kuşlar, yarasalar ve böcekler doğal uçma yeteneği olan canlılardır. Uçan sin-
caplar, uçan lemurlar, uçan kurbağalar, uçan balıklar ve uçan mobulalar süzül-
me ya da zıplama hareketlerini kullanarak uçmayı taklit ederler. Ayrıca, insanlar
wingsuit denen kanatlı giysiler sayesinde yüksek yerlerden kontrollü bir şekilde
süzülebilirler.
Tarihte bilinen en ilkel hava aracı uçurtmadır ve milattan önce 5. yüzyılda
Çinliler tarafından bulunmuştur. Antik Yunan mitolojisinde Daedalus ile oğlu
İkarus’un hikâyesi ilk uçuş mitidir. Daedalus oğlu İkarus’la birlikte Girit Kralı
Minos tarafından, labirentin sırrını biliyorlar diye kendi inşa ettikleri labirente

1
Uçuş Teorisi ve Temel Uçak Bilgisi

hapsedilir. Daedalus kuşların uçarken labirente düşürdükleri tüyleri toplamaya

başlar ve topladığı tüyleri balmumuyla birleştirerek kendisi ve oğlu için kanatlar
yapar. Daedalus kanatlar balmumundan yapıldığı için oğlu İkarus’u; “Çok al-
çaktan uçarsan denizin nemi kanatlarını ağırlaştırarak uçmanı engelleyecek; çok
yüksekten uçarsan da güneşin ısısı balmumundan tutturulmuş kanatlarını erite-
cek.” diye sıkı sıkıya tembihler. İkarus, uçmanın keyfini ve verdiği özgürlük
heyecanını tattıkça babasının söylediklerini unutur ve hızla yükselir. İkarus
yükselip güneşe yaklaştıkça balmumundan yapılmış kanatları eriyerek kopar,
sonrasında denize çakılarak sularda kaybolur. Yine başka bir mitolojik karakter
olan kanatlı at Pegasus da özgürlüğü ve ilhamı sembolize eder.

1.2. Aerodinamik Bilimi ve Havacılığın Öncüleri

Aerodinamik, nesnelerin etrafında meydana gelen hava akımlarını incele-
yen bilim dalıdır. Aerodinamik, aero (hava) ve dynamic (hareket) kelimelerinin
birleşmesinden oluşmuştur. Benzer mantıkla aerostatik bilimi hareket etmeyen
(statik) yani durağan ya da hareketi ihmal edilebilir hızlardaki hava akımlarını
yani atmosferi inceleyen bilim dalıdır. Havada tutunarak hareket etmeye aeros-
tatik tutunma, havada hareket ederek tutunmaya da aerodinamik tutunma denir.
Tablo 1.1’de aerostatik tutunma ile aerodinamik tutunma aralarındaki farkları
içeren bir kıyaslama tablosu verilmiştir.

Tablo 1.1. Hava araçlarının uçma prensiplerinin karşılaştırılması

Parametre Havadan Hafif Hava Araçları Havadan Ağır Hava

Araçları
Uçma Stili Tutunarak Hareket Etme Hareket Ederek Tutunma
(Aerostatik Tutunma) (Aerodinamik Tutunma)
Egemen Kuvvet Kaldırma Kuvveti Taşıma Kuvveti
Fiziksel Açıklama Arşimet Prensibi Bernoulli ve Coanda
Prensibi
Hava Araçları Sıcak Hava Balonu, Hava Uçaklar, Helikopterler
Gemileri (Zeplinler)

Bir cisme uygulanan kaldırma kuvveti (buoyancy force) Denklem 1.1’de

verildiği gibi havanın yoğunluğu (ρ), yerçekimi ivmesi (g) ve cismin hacminin
(V) çarpımından bulunur. Büyük hacimdeki cisimler daha fazla kaldırma kuvve-

2
 Uçma Kavramı ve Hava Araçlarının Sınıflandırılması

tine neden olur. Bu da sıcak hava balonları ve zeplinlerin neden büyük hacimde
olduklarını açıklar.

=ρ V (1.1)
Bir cisme uygulanan taşıma kuvveti (lift force) Denklem 1.2’de verildiği
gibi ise hava yoğunluğu (ρ), cismin hızının karesi (V2), kanat profilinin taşıma
katsayısı ( ) ve kanat alanıyla (S) ilgilidir. Yerden teması kesip yükselmek
isteyen havadan ağır bir aracın ağırlığını yenmesi için bir kanada ya da perva-
neye ihtiyaç duyması ve hava aracının hızlanması gerektiğini bu denklem açık-
lar.

= (1.2)

Örnek 1.1: 80 kg kütleye sahip bir insanın küre şeklinde bir balonla taşı-
nabilmesi için balonun çapı ne olmalıdır? (Balondaki gaz ağırlığı ve insanın
ihtiyaç duyacağı donanım ağırlıkları ihmal edilmiştir. Havanın yoğunluğu 1,2
kg/m3’tür.)
Çözüm 1.1: Balonun insanı kaldırması için kaldırma kuvvetinin insan ağır-
lığına eşit ya da insan ağırlığından daha fazla olması gerekmektedir. Balonun
insan ağırlığına en azından eşit olduğu varsayımıyla çözüm yapalım. Yani
=ρ V=W
İnsanın ağırlığı W=mg g= 9,81 N/kg
W= (80 kg) (9,81 N/kg) => W= 785 Newton

Kürenin Hacmi: =

Denklem 1.1 yazılıp değerler yerine konulur.

=ρ V =W=785 N

785 N = (1,2 kg/m3).(9,81 N/kg). ( ) => Yarıçap (r) =2,5 metre

*Kabaca, 80 kg kütleye sahip bir insan 5 metre çapında bir küre balonla
havalanabilir.
Aerodinamik tasarımlar, havanın rahat şekilde akıp gideceği geometrik
formlardır. Örneğin hava keskin köşelere nazaran yuvarlı köşelerden daha rahat
akar. Tasarım problemlerinin yanı sıra tasarlanmış aerodinamik yapıların analiz
edilmesi, yine aerodinamiğin ilgi alanına girer. Aerodinamik analizler, rüzgâr

3
Uçuş Teorisi ve Temel Uçak Bilgisi

tünelleri kullanılan deneysel çalışmalarla yapıldığı gibi bazı simülasyon yazı-

lımları aracılığıyla bilgisayar ortamında sayısal (nümerik) analizlerle de yapıla-
bilir. Aerodinamik analizlerde bulunması hedeflenen taşıma/sürükleme kuvvet
katsayıları ile yunuslama moment katsayıları analiz edilen nesnenin aerodina-
mik özellikleri hakkında fikir verir. Aerodinamik biliminin havacılık ve uzay
sanayi haricinde; iklimlendirme ve havalandırma, rüzgâr enerjisi, deniz ve kara
ulaşım araçları, gökdelen ve köprü gibi yapılar vb. olmak üzere birçok uygula-
ma alanı vardır.
Aerodinamik bilim olarak 18. yüzyılda Isaac Newton ve Daniel Bernoul-
li’nin yaptıkları çalışmalara dayandırılsa da insanlık; bunun çok öncesinde ae-
rodinamik prensiplerle çalışan yel değirmenini ve yelkenli gemileri kullanıyor-
du. Roger Bacon (1214-1293) deneyselliği ve bilimselliği savunup insanlar
tarafından imal edilecek hava araçlarıyla insanların uçabileceğini ve bunun ya
kanat çırparak ya da havadan hafif araçlarla yapılabileceğini iddia etmiştir. Ha-
vacılığa dair ilk tasarımlar, Leonardo Da Vinci’nin (1452-1529) uçma makine-
leri olarak adlandırılan eserlerindeki şifreli çizimlerdir. Leonardo Da Vinci in-
san anatomisinin uçmaya elverişli olmadığı ve bir insanın mekanik bir araç
olmadan uçamayacağı fikirlerini ileri sürmüştür. Her ne kadar şifreli çizimler
olsa da Da Vinci’nin çizdiği uçan makineler (flying machines) havacılıkta hava
aracı tasarımları bakımından bir kilometre taşıdır. Havadan hafif anlamda ilk
uçuş deneyimi, Montgolfier Kardeşlerin 1783’te icat ettikleri sıcak hava balo-
nuyla yapılmıştır. Başarılı şekilde kontrol edilebilen ve havada yönlendirilebilen
havadan hafif hava aracıyla yapılan ilk uçuş, Henri Giffard tarafından icat edi-
len buhar motorlu bir hava gemisiyle (dirigible) 1852 yılında yapılmıştır. Uçu-
şun temel prensiplerini, kavisli kanat profil yapısını çözümleyen ve 1853'te
planörü icat eden George Cayley, havacılığın gerçek öncüsü sayılır. Ayrıca,
havacılık tutkusu ve azmiyle göz dolduran ve “Ufak fedakarlıklar yapmak la-
zımdı.” diyerek kendi imal ettiği planörlerle yaptığı uçuş denemeleri sırasında
aldığı yaralar yüzünden hayatını kaybeden Otto Lilienthal, uçan ilk insan unva-
nını fazlasıyla hak eden mucit mühendistir. İlk rüzgâr tüneli, 1871’de Francis
Wenham tarafından icat edilmiştir. Kendi tasarladıkları rüzgâr tünelinde kanat
profillerini deneyen Wright Kardeşlerin (Wilbur & Orville Wright) 17 Aralık
1903’te ilk başarılı uçuşunun gerçekleşmesinde bu tünelin ciddi katkıları olmuş-
tur. Avrupa kıtasında ilk başarılı uçuşu, 1906 yılında 14-Bis adlı uçağıyla kala-
balık bir kitlenin şahitliğiyle Alberto Santos Dumont yapmıştır. İlk tek kanatlı
(monoplane) uçak tasarımının mucidi Trajan Vuia’dır. Şekil 1.1’de hava araçla-

4
View publication stats

Uçma Kavramı ve Hava Araçlarının Sınıflandırılması

rının sınıflandırması ile ilgili bir görsel verilmiştir. Sonraki başlıklarda yapılan
sınıflandırmalar detaylandırılacaktır.

Şekil 1.1. Hava araçlarının sınıflandırılması

İlk uçaklar kanvas kumaş ve ahşaptan, sonrakiler vernikli kumaş ve çelik

borulardan imal edilirken; 1930’lu yıllarda uçak yapılarında alüminyum kulla-
nımına başlanmıştır. Sonrasında; titanyum, nikel, çelik vb. metal alaşımların
uçaklarda kullanımı yaygınlaşmıştır. 1990’lı yıllardan günümüze kadar uçak
imalatında ağırlıklı olarak kompozit yapılar kullanılagelmiştir. İlk jet motorlar
diğer adıyla gaz türbinleri 1930 yılında Frank Whittle tarafından tasarlanmıştır.
1937 yılında Han Von Ohain’in tasarladığı jet motor ile uçan ilk uçak Heinkel
178 uçağıdır. Ses hızını aşan ilk sesüstü (süpersonik) uçak ise Bell X-1 uçağıdır.
Kararlı uçan ilk helikopter 1939 yılında İgor Skorsky tarafından tasarlanmıştır.
Comet 1958 yılında kıtalar arası uçuş yapan ilk transatlantik yolcu jetidir. Tupo-
lev Tu-144 sesüstü uçan ilk yolcu uçağıdır; Concorde aynı yıllarda sesüstü uçuş
yapan efsane ticari yolcu uçaklarından olup her iki uçak da günümüzde emekli
edilmişlerdir.

1.3. Uçuş Prensibine Göre Hava Araçları

1.3.1. Havadan Hafif Hava Araçları

Havadan hafif hava araçları ile havadan ağır hava araçlarının uçuş teorile-
rinin arkasında yatan fizik tamamen farklıdır. Havadan hafif hava araçlarında
ağırlık kuvvetini yenen kaldırma kuvveti tıpkı gemilerdeki kaldırma kuvveti
(buoyancy force) gibidir. Havada tutunma ile hareketin fiziği tamamen yoğun-
luk farkından kaynaklıdır. Sıcak hava balonları ve hava gemileri havadan hafif