Ee 301 Hafta 4

EE-301
Sayısal Tasarım
Ders Notları
4. Hafta
Ders Öğretim Üyeleri
Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ
Dr. Öğr. Üyesi Ayşe DEMİRHAN
Temel Açılımlar ve Standart İfadeler
• Bir binary değişkeni, ya kendi normal formu olan A olarak veya değili olan A'
formu ile ifade edilebilir. Bu formlarla ifade edilebilen değişkenler fonksiyon halini
aldığı zaman; ‘canonical form’ (kanun-kaide) olarak adlandırılan ‘minterm’
(çarpımların toplamı) veya ‘maxterm’ (toplamların çarpımı) modellerinden biri ile
gösterilirler.
• 𝑥 ve 𝑦 şeklinde iki terim için minimum terimler (minterm) ve maksimum terimler
(maksterm) aşağıdaki tabloda verilmiştir.
EE-301 SAYISAL TASARIM 4.Hafta Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Dr. Öğr. Üyesi Ayşe DEMİRHAN
Minterm ve Maxterm Kavramı
• Bir boolean ifadede bulunan
değişkenlerin sahip olduğu veya
oluşturabileceği kombinasyonların ‘VE’
(çarpım) işlemi sonucunda 1 olacak
şekilde uyarlanmasına (değişkenin değeri
1 ise olduğu gibi alınıp, 0 ise değili ile
ifade edilerek), ‘minterm’ denir. Aynı
yolla, değişkenlerin kombinasyonlarının
‘VEYA’ (toplama) işlemi sonucunda 0
değerini almasını sağlayacak şekilde
değişkenlerin şekillendirilmesine
‘maxterm’ denir.
Fonksiyonların Minterm ve Maxterm ile ifadesi
• Bir problemin çözümünde kullanılan doğruluk tablosu üzerinde F fonksiyonu minterm
yada maxterm olarak verilebilir.
‘f1’ fonksiyonunda ‘1’ olarak tanımlanan kombinasyonlardaki
değişken değerleri; 001, 100 ve 111 olduğundan, bu kombinasyonları
temsil eden değişkenler fonksiyon olarak,
f1 = m1 + m4 + m7 =A'B'C + AB'C' + ABC şeklinde ifade edilir.
Aynı şekilde f2 fonksiyonu;
f2 = m3 + m5 + m6 + m7 = A'BC + AB'C + ABC' + ABC
olarak tanımlanır.
Bu özelliği gösterecek şekilde F1 ve F2 fonksiyonları yazılabilir. Bu
durumda F1 fonksiyonu;
F1 = M0 . M2 . M3 . M5 . M6 = (A+B+C) . (A+B'+C) . (A+B'+C') . (A'+B+C')
. (A'+B'+C) şeklinde, F2 fonksiyonu ise;
F2 = M0 . M1 . M2 . M4 = (A+B+C) . (A+B+C') . (A+B'+C) . ( A'+B+C)
şeklinde tanımlanır.
• Örnek 1: Bir elektrik motorunun akım, gerilim ve gövde sıcaklığı kontrol
edilecektir. Bu değişkenlerden herhangi ikisi istenen sınır değerleri aştığında
ikaz, her üçü beraber istenen sınır değeri aşarsa devre dışı butonları devreye
girecektir. İlgili devrenin kontrol ünitesini minimum terimler kanonik biçimi
(çarpımların toplamı çözümü) kullanarak gerçekleştirelim.
Mintermlerin Toplamı ve Maxterm’lerin Çarpımı İfadelerinin Üretilmesi
• Sadeleştirilmiş olarak verilen bir fonksiyonu, mintermlerin toplamı veya

maxtermlerin çarpımı şeklinde ifade etmek belirli uygulamalar için uygun olabilir.
Sadeleştirilmiş olarak verilen bir fonksiyonu mintermlerin toplamı şeklinde ifade
etmek için, herbir minterm ifadesi bütün değişkenleri içerecek şekilde genişletilir.
Herhangi bir kombinasyonda bulunmayan değişkenleri eklemek için kombinasyon
(x + x') terimi ile ‘VE’ işlemine tabi tutulur (x, kombinasyonda bulunmayan
değişkenlerden herbirini ifade eder).
• Örnek 2: f=A+B'C ifadesini mintermlerin toplamı şeklinde ifade edelim.
• İlk kombinasyonda (minterm ifadesinde) yalnızca A bulunduğundan B ve C
değişkenleri ifadeye eklenmelidir. İlk minterme ‘B’ değişkeninin eklenmesiyle;
A=A(B+B')=AB+AB‘
• ifadesi elde edilir. Ancak hala ‘C’ değişkeni kombinasyonda yoktur ve ‘C’
değişkeninin eklenmesiyle;
Mintermlerin Toplamı ve Maxtermlerin Çarpımı İfadelerinin Üretilmesi
A = AB(C+C') + AB'(C+C') = ABC + ABC' + AB'C + AB'C‘

• eşitliği bulunur. İkinci kombinasyon B'C olduğundan, A değişkeninin eklenmesiyle;
B'C = B'C(A+A') = B'CA + B'CA'
• ifadesi elde edilir. İki kombinasyonun birleştirilmesi sonucunda;
f = ABC+ABC'+AB'C+AB'C'+AB'C+A'B'C
• eşitliği oluşur. AB'C kombinasyonu iki kere kullanıldığından ve x + x = x
olduğundan verilen fonksiyon ;
f = A+B'C = A'B'C+ AB'C'+ AB'C+ ABC'+ ABC = m1+m4+m5+m6+m7 şeklini alır.
• Mintermlerin toplamı olarak ifade edilmek istenen bir fonksiyon ‘’ sembolü ile
belirtilir.
• Bu sembolün kullanıldığı durumlarda fonksiyon;
F(A,B,C) =  (1,4,5,6,7) şeklinde ifade edilir.
Mintermlerin Toplamı ve Maxtermlerin Çarpımı İfadelerinin Üretilmesi
Örnek 3: F = (A'+B).(A+C).(B+C) fonksiyonunu maksterm’lerin çarpımı şeklinde ifade

edelim.
• Verilen eşitlikte her bir kombinasyonda bir tane değişken eksik olduğundan ;
A'+B = A' + B + CC' = (A'+B+C) . (A'+B+C')
A+C = A + C + BB' = (A+B+C) . (A+B'+C)
B+C = B + C + AA' = (A+B+C) . (A'+B+C) eşitlikleri elde edilir.
• Bu ifadeler bir araya getirilirse (1 kereden fazla yazılanları 1 kere yazarak);
F = ( A+B+C ) . ( A+B'+C ) . ( A'+B+C ) . ( A'+B+C' ) = M0.M2.M4.M5
fonksiyonu oluşur.
• ‘’ sembolünün maxtermlerin çarpımı için kullanıldığını belirterek verilen
fonksiyonu;
• F(A,B,C) =  (0,2,4,5) şeklinde ifade edebiliriz.
Maxterm ve Minterm İfadelerin Birbirlerine Dönüştürülmesi
‘Minterm’ ve ‘Maxterm’ ifadelerin elde ediliş şekilleri göz önünde tutulursa, minterm ve maxterm
ifadelerin birbirlerinin tersi (komplementi-tümleyeni) olduğu bulunabilir. Çünkü mintermleri
oluşturmak için fonksiyonlardaki '1' değerleri alınırken, maxtermleri oluşturmak için '0' değerleri
alınmaktadır.
• Örnek olarak; f (A,B,C) = (1,4,5,6,7) = m1 + m4 + m5 + m6 + m7
fonksiyonu incelenirse; bu fonksiyonun tümleyeni;
f ‘ (A,B,C) =  (0,2,3) = m0+m2+m3
olarak oluşur. Bu fonksiyondan f‘ ’in kendi karşılığı De Morgan kurallarını kullanarak elde edilirse,
f ' = m0+m2+m3 => f = m0+m2+m3 = m0'.m2'.m3‘ = M0.M2.M3 =  (0,2,3)
ifadesi bulunur. mİ' = Mİ olduğu doğruluk tablosundan görülebilir. Yine doğruluk tablosundan
Mİ' = mİ olduğu çıkarılabilir. Bu açıklamalardan minterm ve maxterm terimleri arasındaki dönüşüm
için gerekli işlemleri;
‘’ sembolü  sembolü ile değiştirilirken, ifade edilen sayılarda bulunan sayılar bulunmayan
sayılarla yer değiştirir’ şeklinde özetlenebilir. Yapılan özetlemeyi,
F(A,B,C) = (0,2,4,5) fonksiyonuna uygularsak, bu maxterm ifadenin mintermlerle ifadesi;
f (A,B,C) = (1,3,6,7) şeklinde oluşmaktadır.
Lojik Kapılar ve Lojik Devreler
• Lojik devrelerin en basit ve temel elemanı lojik kapılardır (logic gates). Lojik
değişkenlerin değerlerini (gerilimleri) giriş olarak kullanan, girişten aldığı değerler
üzerinde işlemler yaparak lojik eşitliğin değerine uygun değerler (gerilim) üreten
elektronik devre, ‘lojik kapı’ olarak isimlendirilir.
• Bu kapılardan yaygın olarak kullanılanlar: VE (AND), VEYA (OR), DEĞİL (NOT),
VEDEĞİL (NAND), VEYADEĞİL (NOR) kapılarıdır ve bu kapılar ‘temel lojik kapılar’
olarak isimlendirilir.
• Lojik kapıların kullanılması ile oluşturulan devreler, ‘lojik devreler’ olarak
adlandırılır. Lojik kapılarla oluşturulan devreler, ‘donanım’ olarak ta
tanımlanmaktadır. Donanım terimi ile genelde elektronik, manyetik ve mekanik
devrelerin / birimlerin bir arada kullanılması durumu ifade edilmektedir.
Lojik Kapılar -1
Lojik Kapılar -2
Lojik Kapılar -3
Lojik Kapıların fiziksel görünümleri
• Lojik kapılar için 74xx, 40xx ve 54xx serisi olmak üzere teknik özelliklerine göre farklı
gruplar halinde isimlendirilirler.
Lojik Kapıların fiziksel görünümleri
• Lojik kapılar için 74xx, 40xx ve 54xx serisi olmak üzere teknik özelliklerine göre farklı
gruplar halinde isimlendirilirler.
Lojik İfadelerin Lojik Elemanlarla Gerçekleştirilmesi ve Lojik
Devrelerin Tasarımı- i
• ‘0’ ve ‘1’ işareti ile çalışan devrelere ‘lojik devreler’ veya ‘dijital
sistemler’ denir. Bilgisayarlar, en iyi bilinen dijital sistemlerdir.
• Lojik ifadeleri elemanlar ile gerçekleştirmek, dijital sistemleri
oluşturmak ve ikili işaretleri işlemek için temel lojik devre elemanları
(lojik kapılar) kullanılır. Temel lojik devre elemanları arasındaki
etkileşimlere ‘lojik bağlantılar’ denir. Lojik bağlantıların
gerçekleştirilebilmeleri için, oluşturulmak istenen bağlantının lojik
fonksiyonlar şeklinde ifade edilmesi gerekir. Lojik eşitlik (fonksiyon)
olarak isimlendirilen bu ifade, yapılması gerekli işlemleri açıklar.
Devrelerin Tasarımı -ii
• Lojik ifadelerde, lojik devrelerde ve doğruluk tablolarında giriş karakterleri veya giriş
değişkenleri A,B,C.. ile gösterilirken, çıkış işaretleri veya değişkenleri Q,X,W... ile temsil
edilir. Uygulanan giriş değişkenlerine göre oluşması istenen çıkışı sağlayan lojik devre,
lojikte geçerli prensipler ve lojik kapılar kullanılarak gerçekleştirilir. Gerçekleştirilmesi
istenen işlem, ‘F’ veya ‘Q’ harfi ile temsil edilen eşitlik şeklinde yazılır.
• Örnek 4: F=AB+B'C lojik ifadesini gerçekleştirecek devreyi lojik kapılar ile oluşturalım.
Devrelerin Tasarımı- iii
• Örnek 5: F=AB'C+A'BC+BC'+ABC ifadesini normal şekli ve Boolean kurallarını
kullanarak sadeleştirdikten sonra lojik kapılarla gerçekleştirelim.
Lojik Devrelerin Tasarlanması ve Lojik Elemanlar Kullanılarak
Gerçekleştirilmesi -i
• Lojik devrelerin tasarımında, yapılacak işleme karar verildikten sonra,
yapılacak işlemin lojik prensipler ve eşitlikler kullanılarak lojik fonksiyon
şekline dönüştürülmesi ve daha sonra kapılar ile gerçekleştirilmesi sırası
takip edilir. Lojik devre tasarımında yapılacak işlemleri sıralarsak, aşağıdaki
işlem sırası oluşur;
• 1. Yapılmak istenen işlem ayrıntıları ile açıklanır.
• 2. Lojik işlemin detayları belirlenir ve doğruluk tablosu haline dönüştürülür.
• 3. Doğruluk tablosu, lojik eşitlik (fonksiyon) şeklinde yazılır.
• 4. Eşitlik, mümkünse sadeleştirme işlemine tabi tutulur.
• 5. Sadeleştirilen lojik ifadeyi gerçekleştirecek lojik devre oluşturulur.
Gerçekleştirilmesi -ii
• Örnek 6: İki girişli dijital bir sistemde girişlerin farklı olduğu durumlarda
çıkışın ‘1’ olmasını sağlayacak lojik devreyi tasarlayalım ve tasarlanan
devreyi temel lojik elemanları ile gerçekleştirelim. Tasarımda yukarıda
bahsedilen işlem sırasını takip edelim.
• 1. İki değişkenli doğruluk tablosu oluşturulur.
• 2. Yapılmak istenen işin tanımından; girişlerin farklı olduğu durumlar tespit
edilir.
• 3. Çıkışın ‘1’ olduğu kombinasyonlar yazılarak, bu kombinasyonlara ait
eşitlik yazılır ve bu eşitlikler birleştirilir. Bu işlem sonucunda F=A'B+AB'
eşitliği bulunur.
• 4. Yazılan eşitlikte sadeleştirme yapılamadığından eşitlik doğrudan lojik
kapılarla gerçekleştirilir.
Gerçekleştirilmesi -iii
Gerçekleştirilmesi -iv
• Örnek 7: K (Kırmızı), Y (Yeşil), S (Sarı) bir trafik işaretindeki lambalar
olsun. Bu trafik işaretinde hatalı bileşenleri sezen bir lojik devre
tasarlayalım. Oluşturulacak sistemde aynı anda yalnızca bir lambanın
yanması öngörülmektedir. Lamba yanmaması durumu veya aynı anda
birden fazla lambanın yanması durumu hata olarak algılanmaktadır.
• Cevap : Doğruluk tablosun oluşturup, denklemleri minterm olarak
yazınız ve devreyi çiziniz.
Lojik Kapı Entegreleri ve Temel Lojik Elemanların ‘VEDEĞİL’ / ‘VEYADEĞİL’
Kapıları İle Oluşturulması
• Temel mantık devreleri başlangıç aşamasında örneklerden görüleceği üzere, ‘VEYA’, ‘VE’ ve ‘DEĞİL’
temel kapılarının farklı kombinasyonlarından oluşur. Lojik elemanların her biri, entegre devre
içerisinde diğer elemanlarla bağlantı oluşturacak şekilde imal edilirler.
• bir lojik devreyi gerçekleştirebilmek için çok sayıda entegre devre gerekmektedir. Bu durum
karmaşık devrelerde çok fazla entegre kullanımı sonucu doğurur ve büyük bir alan gereksinimi
ortaya çıkar. Bu nedenden dolayı, her temel lojik eleman için bir entegre devre kullanmak
ekonomik değildir. Bu düşünceden hareket edilerek, çok genel kullanımı olan iki temel lojik kapı
elemanı geliştirilmiştir:
• ‘VEYADEĞİL’ (NOR) kapısı ile ‘VEDEĞİL’ (NAND) kapıları. ‘VEDEĞİL’ ve ‘VEYADEĞİL’ kapılarından
dort tanesi bir arada üretilmiştir. Bu kapılar, ‘VE Çeyrek / NOR Quarter’ ve ‘VEYA Çeyrek / NAND
Quarter’ olarak isimlendirilir.
• Temel lojik elemanlar olan ‘VE’, ‘VEYA’, ‘DEĞİL’, ‘VEDEĞİL’, ‘VEYADEĞİL’ kapıları, gerçekleştirilecek
devrenin durumuna ve eldeki imkanlara göre ‘VEYADEĞİL’ veya ‘VEDEĞİL’ kapılarıyla oluşturulur.
Temel lojik kapıların ‘VEYADEĞİL’ ve ‘VEDEĞİL’ kapılarıyla nasıl oluşturulduğu anlamak icin, temel lojik kapılardan
bazılarının oluşumunu ve kapıları oluşturmadaki kabulleri inceleyelim.
i- ‘VEYADEĞİL’ veya ‘VEDEĞİL’ kapılarının girişleri birleştirilip tek bir giriş olarak kullanılırsa, bu kapılar ‘DEĞİL’
kapısına donuşur. Cunku; : (A.A) =A' veya (A+A) =A' olduğundan yapılan işlem ‘DEĞİL’ kapısının ozelliklerini taşır.
ii- İki ‘VEDEĞİL’ kapısıyla ‘VE’ kapısı elde edilirken, kapılardan birisi ‘DEĞİL’ kapısı olarak kullanılır. ‘DEĞİL’ kapısı;
(A.B)' eşitliğinden (A.B)'' eşitliğine olan değişimi gercekleştirir. (A.B)'' = A.B olduğundan, ‘VE’ kapısı 2 adet
‘VEYADEĞİL’ kullanılarak elde edilebilir.
iii- ‘VEYADEĞİL’ kapıları kullanılarak ‘VE’ kapısı elde etmek işlemi, De Morgan teoremleri kullanılarak acıklanabilir.
‘VEYADEĞİL’ kapısı (A+B)' işlemini gercekleştirdiğinden, (A+B)' ’den (A.B) işlemi elde etmek icin; (A'+B')' = (A.B)
eşitliğinden faydalanılır. DEĞİL işlemini elde edebilmek icin, ‘VEYADEĞİL’ kapısının iki girişi birleştirilerek tek giriş
olarak kullanılır. İki ‘DEĞİL’ kapısından gecirilen değişkenler ‘VEYADEĞİL’ kapısına uygulandığında cıkışta;
(A'+B')'=(A.B)''=A.B ifadesi elde edilir.
Örnek 8:
Kaynakça
• M. Morris Mano «Sayısal Tasarım» 2. baskı
• Hüseyin Ekiz «Mantık Devreleri» 4. baskı
• Taner Arsan, Rıfat Çölkesen «Lojik Devre Tasarımı» 3. baskı

Ee 301 Hafta 4

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ee 301 Hafta 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EE-301

• Sadeleştirilmiş olarak verilen bir fonksiyonu, mintermlerin toplamı veya

A = AB(C+C') + AB'(C+C') = ABC + ABC' + AB'C + AB'C‘

Örnek 3: F = (A'+B).(A+C).(B+C) fonksiyonunu maksterm’lerin çarpımı şeklinde ifade

You might also like