SPIS TREŒCI: Podziêkowanie

W 2009 r. Stowarzyszenie Przyjació³ Paw³owa

1. Z mi³oœci do ma³ej ojczyzny 3
wsparli dobrowolnymi wp³atami nastêpuj¹ce osoby:
Lucyna Lipiñska
Gra¿yna Korzeniewska, Zofia Góra, Marian Klin,
2. Sensacja archiwistyczna: 3 Tadeusz Kuczyñski, Henryka Bil, Waldemar
Ksiêgi miasta Paw³owa odnalezione 6 Wojtalewicz, Stefan Wojtalewicz, Wincenty
Marian Janusz Kawa³ko Kwiatkowski, Janina Klin, Beata Wanarska -
3. Maria Leonhardt Ciechomska artystka Paw³owa 6 Zakaszewska, Eugeniusz Dudak, Janina
Stefan Leonhardt, Wac³aw Ciechomski, Dudkowska, Zbigniew Gruszczyñski, Andrzej
Adam Kêdzierawski Lewczuk, Wac³aw Ciechomski, Stefan Leonhardt,
4. ¯ydzi w Paw³owie 10 Antoni Leonhardt, Piotr Klin, Alicja Chachaj,
Stefan Kurczewicz Tadeusz Posturzyñski, Stefan Marcyniuk, Jerzy
5. Dó³ 12 Grosman, Tadeusz Górski, Witold Koz³owski,
Walerian Darmochwa³ Stanis³aw Nowosad, Jadwiga Zwierzchowska,
Monika Makarewicz, Eugeniusz Bejca, Bogus³awa
6. Z ¿ycia Paw³owa 13
Smal, Piotr Król, Stanis³aw Moroniak, Krzysztof
Stanis³aw Lipiñski
¯urawski, Wanda S³awiñska, Waldemar Pop³awski,
7. Wielkopolscy wysiedleñcy w Paw³owie 16 Józef Matwiejuk, Eugeniusz Zduñczuk, Kazimierz
Stefan Kurczewicz Traczuk, Stanis³aw Kopciewicz, Zenon Bielak,
8. Z cyklu „Sylwetki paw³owian”: Adam Polak 16 Teresa Kowalczyk, Urszula Hus, Marian Matwiejuk,
Adam Kêdzierawski Krzysztof Uzdowski, Matwiej Ziut, Andrzej Daniel,
9. Porz¹dkowanie zapomnianych mogi³ 17 Alina Maziarz, Ryszard Brodecki, Tadeusz
Stefan Kurczewicz Mielniczuk, Wies³aw Ciechomski, Barbara
10. Na ludow¹ nutê w Paw³owie 17
Ciesielska, Stanis³aw Posturzyñski, Kazimiera
Andrzej Kosz
Usidus, Maria Rejman, Wies³aw Rudzik, Marian
Rzepecki, Henryka Ciechomska, Jerzy Wanarski,
11. XIII Przegl¹d Twórczoœci Ludowej 18 Zdzis³aw Krupa, Wiktor Klin, Adam Kêdzierawski,
w Krasnymstawie Danuta Kurczewicz, Lucyna Lipiñska Janina
Redakcja Poturzyñska i inni. Wszystkim sympatykom
12. Ku pamiêci i dla zdrowia 18 Paw³owa sk³adamy serdeczne podziêkowanie.
Andrzej Kosz
13. K¹cik poetycki 20 Zarz¹d SPP
 Z³¹czeni jej wiêzami do ziemi ojców, do wspomnieñ
lat dzieciêcych wracamy st¹d, gdzie rzuci³ nas los.
To samo miejsce w kole wêdrówki jest naszym startem
i met¹.
Nasza ziemia w chwilach zw¹tpienia, trosk i zagro¿eñ
nik³ym uœmiechem têsknoty za ciep³em matczynej
ko³ysanki wzbudza³a nieraz marzenia o powrocie - tam ,
gdzie nasz dom - To prawda, jak pisze Dorota M¹dral -
„S¹ w ró¿nym wieku, wykonuj¹ ró¿ne zawody,
mieszkaj¹ w ró¿nych miejscowoœciach województwa
lubelskiego , ³¹czy ich jedno - mi³oœæ do swojej ma³ej
ojczyzny - Paw³owa.” (Dorota M¹dral: Z mi³oœci do
ma³ej ojczyzny, „Super Tydzieñ Che³mski” nr 45
z 9 - 15. 11. 2009 r.).
Stowarzyszenie Przyjació³ Paw³owa - grupa
entuzjastów w ci¹gu piêciu lat istnienia oddaj¹c d³ug
wdziêcznoœci ziemi ojców, dopracowa³a siê w trudzie
pewnych osi¹gniêæ w ocalaniu od zapomnienia niegdyœ
kwitn¹cej miejscowoœci o bogatej i bardzo zamierzch³ej
historii- dziœ ma ambicje by zintegrowaæ wokó³ siebie
paw³owsk¹ spo³ecznoœæ.
Próby zrealizowania rzeczonych zamierzeñ podjêto
trzeciego paŸdziernika b. r. organizuj¹c spotkanie
cz³onków i sympatyków SPP w siedzibie GOK-u
w gronie prawie trzydziestu osób.
W kameralnej atmosferze wracano pamiêci¹ do
prze¿ytych lat, ciekawych wydarzeñ. Odtwarzano obrazy
z ¿ycia w œrodowisku w czasach dzieciñstwa i m³odoœci.
Wspominano ludzi, którzy bronili œwietnoœci Paw³owa,
mówiono o b³êdach przesz³oœci, za które miejscowoœæ
zap³aci³a wysok¹ cenê.
Stowarzyszenie Przyjació³ Paw³owa ceni sobie
uczestnictwo w spotkaniu w³adz samorz¹dowych - wójta
Zdzis³awa Krupy oraz sekretarza Wies³awa
Korzeniewskiego.
Fakt ten stanowi³ przes³ankê do wybiegania myœlami
w przysz³oœæ, która z po¿ytkiem dla Paw³owa mog³aby
podnieœæ jego rangê.
W atmosferze ¿yczliwoœci, wzajemnego szacunku
i planach na przysz³oœæ spotkanie stanowi³o doskona³¹
okazjê do zacieœnienia wiêzów przyjaŸni paw³owian,
wzmacniaj¹c wiarê w celowoœæ dzia³añ Stowarzyszenia
Przyjació³ Paw³owa, by ¿ycie jego mieszkañców
uczyniæ lepszym.
Drodzy krajanie! Szukajcie w naszym stowarzyszeniu
oparcia, pomocy w rozwi¹zywaniu problemów
œrodowiska, przyjdŸcie do nas, gdy¿ tylko wspólnie
w jednoœci i zgodzie buduje siê godne ¿ycie.
Lucyna Lipiñska

W jednej z lubelskich ksi¹¿nic uda³o mi siê odkryæ niezwykle cenny dla historii Paw³owa manuskrypt, nazwany
przez nieznanego inwentaryzatora rêkopisów Ksiêg¹ miasta Paw³owa. W rzeczy samej jest to kilkadziesi¹t
sprawozdañ z posiedzeñ ³awy miejskiej dotycz¹cych zapisów maj¹tkowych sporz¹dzonych w latach 1545(?)-1640,
wspó³oprawnych w skórê (dutka). W rêkopisie brakuje co najmniej kilkunastu pierwszych i kilku dalszych kart
(wskazuje na to dawna ich paginacja oraz brak zakoñczeñ spraw zapisowych), a niektóre nastêpne zosta³y
uszkodzone przez czas lub… introligatora. Obecna paginacja obejmuje jedynie karty zachowane i oprawione, byæ
mo¿e dopiero w XVIII wieku.
Wiêkszoœæ aktów skreœlona zosta³a w jêzyku polskim, - oraz rajcowie. Niekiedy, w sprawach trudnych,
a jedynie niektóre, dotycz¹ce kontraktów kupna- posiedzeniom rady przewodniczy³ biskup che³mski
sprzeda¿y miêdzy szlachetnie urodzonymi, napisano (pamiêtajmy, i¿ dobra paw³owskie wraz z centrum
œredniowieczn¹ urzêdow¹ ³acin¹. Ksiêgê koñczy testa- lokacyjnym przypisane by³y do che³mskiego biskupstwa
ment Stanis³awa Pogonowskiego (1640), zapewne syna rzymskokatolickiego) lub w jego imieniu kanonik che³m-
rajcy o tym samym nazwisku, w którym testator zapisuje ski pe³ni¹cy jednoczeœnie plebañsk¹ pos³ugê w samym
¿onie Zofii przed œmierci¹ swój maj¹tek. Czy po roku mieœcie. Sprawozdania rady notowa³ przez parê lat
1640 funkcjonowa³a jeszcze ³awa paw³owska, mo¿na Walenty Kuty³owski1, po nim zaœ Stanis³aw Bi(e)niewski
jedynie spekulowaæ. i nieznany z imienia Su³kowski - pisarze miejscy.
Ksiêga odzwierciedla nie tylko prawne stosunki W kontekœcie utrzymania w³adzy warto nadmieniæ, i¿
miêdzy sprzedawcami i kupcami nieruchomoœci, ale te¿ sk³ad ³awników przysiêg³ych oraz stanowisko burmi-
uk³ad w³adzy samorz¹dowej w Paw³owie. Na jej czele strza, zw³aszcza zaœ landwójta, zmienia³y siê rzadko.
stali landwójt, maj¹cy w³adzê nad dobrami nale¿¹cymi Nieco tylko czêstsza rotacja dotyka³a rajców miejskich.
do Paw³owa oraz burmistrz kieruj¹cy rad¹ miejsk¹ Bez w¹tpienia, tê grupê osób zaliczyæ mo¿na do miejsco-
i odpowiadaj¹cy za funkcjonowanie miasteczka. W sk³ad wego patrycjatu, mocno do w³adzy przywi¹zanego.
zespo³u orzekaj¹cego wchodzili równie¿ tzw. przysiê- W latach 1545-1556 urz¹d burmistrza sprawowa³
¿nicy, czyli zaprzysiê¿eni ³awnicy odbieraj¹cy przysiêgi Dani³o (proces nadawania nazwisk mieszczanom i w³o-
od zeznaj¹cych (niektórzy odmawiali z³o¿enia przysiêgi) œcianom w wieku XVI dopiero siê rozpoczyna³) PóŸniej
a powinno byæ ich na ka¿dej sprawie szeœciu albo siedmiu funkcjê tê pe³nili Jan Barticzka vel Bartyczka (1556-
1583?), przemiennie z Jakubem Andryskiem i Jakubem
Gmurkiem (ci dwaj sprawowali funkcje krotko po je-
dnym roku) i Marcin Balaska (od oko³o 1586 roku2). Na
stanowisku landwójta znajdowa³ siê co najmniej od 1545
roku a¿ do pope³nienia przezeñ morderstwa na miejsco-
wym plebanie (na prze³omie lat 1567/1568) g³ównie
Pawe³ Lepiacz. Zmieniali go jedynie w wybranych latach
Iwaszko Hrync (1556, 1560, 1563, 1565) i Stanis³aw
Pogonowski - d³ugoletni ³awnik i rajca (1556).
Z dokumentów wynika, ¿e ju¿ w pierwszej po³owie
wieku XVI w miasteczku funkcjonowa³a cerkiew, nad
któr¹ pieczê sprawowa³ Wassil pop ruski, posiadaj¹cy
ogród z siedliskiem; zby³ go wspomnianemu sekretarzo-
wi rady - Kuty³owskiemu za osiem grzywien, z zaznacze-
niem, i¿ nabywca i potomkowie jego maj¹ pe³ne prawo
do obrotu nabytym gruntem. Nadto pop Wasyl zobo-
wi¹zany zosta³ do obrony kupca przed s¹dowymi
4
przenagabaniami (tj. utrudnieniami, przeszkodami) .
Wiadomo tak¿e, i¿ Paw³ów naówczas, tj. w I po³owie
szesnastego stulecia, nale¿a³ do parafii w Skierbieszo-
wie, dlatego w niektórych posiedzeniach rady uczestni-
czy³ Baltazar Koœciesza - pleban skierbieszowski
piastuj¹cy równoczeœnie godnoœæ kanonika che³mskie-
5
go . Biskupem che³mskim by³ w tamtym czasie Jan
Drojowski, po nim zaœ (co najmniej od 1559 roku) Jakub
Uchañski6, a w latach siedemdziesi¹tych szesnastego
7 13
stulecia - Wojciech Sobieñski Starosrebrski . Po nim na
urzêdzie biskupim osadzony zosta³ ks. Adam Pilitowski
(wymieniony w dokumencie z roku 1583).
Nad koœcio³em rzymskokatolickim przed rokiem
1562 opiekê duszpastersk¹ sprawowa³ ks. Lassota, tak¿e
kanonik che³mski, zaœ po tej dacie - Sylwester Wilczopol-
ski - a¿ do tragicznej œmierci ok. 1568 roku, o czym
poni¿ej. Przypomnijmy fakt, i¿ majêtnoœci ziemskie
miasta Paw³owa by³y dobrami duchownymi, co oznacza,
i¿ przychody z nich trafia³y do skarbu biskupiego,
a purpurat zarz¹dza³ nimi poprzez plebana paw³owskie-
go. Mieszczanie natomiast, jak domniemywaæ mo¿na
z du¿¹ doz¹ pewnoœci, wyznawali g³ównie wiarê
prawos³awn¹ i o cerkiew bardziej dbali ni¿ o koœció³.
Mieszkañcy Ziemi Che³mskiej, do której paw³owianie
siê zaliczali, byli od dziesi¹tków lat, dziad z dziada,
przywi¹zani do wschodniej ortodoksji. To przywi¹zanie
by³o poniek¹d naturalne, jako ¿e zasiedlanie
Che³mszczyzny w dobie œredniowiecza odbywa³o siê
z inicjatywy najbardziej przedsiêbiorczej czêœci mie-
szkañców ¿yj¹cych po prawej stronie Bugu. Jednym
z nich by³ Wañko z Kwasi³owa (dawny powiat rówieñ-
ski), prawdopodobny za³o¿yciel Kobylego i dziedzic
Pustotewa, póŸniejszej Boñczy oraz tenutariusz
8
królewskiej wsi Plisków . Trzeba zatem zaakceptowaæ
opiniê, ¿e ¿ywio³ czerwonoruski mia³ znaczny, jeœli nie
zasadniczy, udzia³ w zagospodarowywaniu terenów
lewego Pobu¿a. Nie by³y to - powiedzmy otwarcie -
okolicznoœci sprzyjaj¹ce krzewieniu nowego wyznania
na tym terenie. Dlatego trudno mówiæ w po³owie wieku
XVI o asymilacji wiary rzymskokatolickiej na obszarze
dóbr paw³owskich. Raczej nale¿y zgodziæ siê z tez¹, ¿e
stosunki wyznaniowe by³y tu - mówi¹c oglêdnie - bardzo
z³o¿one, niewolne od napiêæ. Zabójstwo wspomnianego
wy¿ej plebana Sylwestra Wilczopolskiego przez
landwójta z inszemi pomocniki9 oraz okradzenie koœcio³a
po odejœciu zeñ ks. Jana Zardeckiego10, s¹ tych napiêæ
widocznymi przyk³adami.
Wœród nabywców paw³owskich nieruchomoœci byli -
co warto zauwa¿yæ - nie tylko lokalni mieszczanie, ale
równie¿ mieszczanie i szlachetnie urodzeni z innych
miejscowoœci. Spoœród zamiejscowych warto wymieniæ
Dorotê Rzewusk¹ zamê¿n¹ za Matysem Raczyñskim,
córkê Matysa Rzewuskiego z Rzewuszek po³o¿onych
w ziemi drohiczyñskiej. Kupi³a ona mianowicie, za
piêtnaœcie grzywien, dom z siedliskiem w rynku (st¹d tak
wysoka cena sprzeda¿y!) od Miko³aja Masanka, lecz s¹d
miejski oci¹ga³ siê przez parê lat z zapisaniem jej
nabytego legalnie imienia. Jest to bezpoœrednia przes³an-
ka do tego, aby pocz¹tki rodu Rzewuskich cofn¹æ - w sto-
sunku do dotychczasowych ustaleñ badaczy history-
11
cznych - o co najmniej 100 lat. Jest to przyk³ad, niejedy-
ny zreszta, gdy obrotem nieruchomoœciami, zw³aszcza
po œmierci mê¿ów, zajmowa³y siê wdowy po nich.
Niekiedy, jak w przypadku Paraski Wytrwa³owej, czy
Matysa (Pogonowskiego) posiadane nieruchomoœci
zapisywano potomkom za dozgonn¹ opiekê12.
Innym z kupców pó³³anka oraz domu z ogrodem,
le¿¹cego w bezpoœrednim s¹siedztwie dzia³ki m³ynarza,
by³ Stanis³aw Kuœmierz z Czu³czyc (26.04.1555) . Zapi-
sy i ca³e postêpowanie s¹du gajnego (gajonego, czyli
otwieranego i zamykanego w jurystycznie uregulowanej
obsadzie personalnej) odbywa³y siê wed³ug prawa
magdeburskiego, aczkolwiek funkcjonowa³y tak¿e w da-
wniejszych zapisach regu³y prawa pospolitego (polskie-
go). Te kasowano i wniwecz obracano przy sporz¹dzaniu
nowych dokumentów, które nosi³y ju¿ cechy zapisów
hipotecznych.
Swoj¹ w³oœæ ziemsk¹ (pó³³anek) mieli te¿ w Paw³o-
wie Wojciech i Jan Osemkowiczowie ze Skierbieszowa,
któr¹ sprzedali w 1560 r. Jakubowi i Janowi Andriskom
(Andryszkom), bez w¹tpienia przedstawicielom miej-
scowego patrycjatu (Jakub pe³ni³ naówczas funkcjê
burmistrza miasta).
Transakcje kupna sprzeda¿y odbywa³y siê równie¿
miêdzy mieszkañcami paw³owskimi a mieszkañcami
Krasnego, Krowicy i Siedliscza biskupiego14 (œwiadczy
to, ¿e biskup che³mski mia³ te¿ swój dzia³ ziemski
w Siedliszczu, co przeczy utwierdzonemu przekonaniu,
i¿ zawiadywa³ tylko dobrami Paw³owa). Dodajmy, i¿
w latach siedemdziesi¹tych czêœæ Siedliszcza nale¿a³a
równie¿ do Krzysztofa Korybuta, który wczeœniej posia-
15
da³ nadto swój folwarek w Paw³owie i z czasem go
odsprzeda³ jednemu z bogatszych mieszczan, ³awnikowi
przysiêg³emu - Radkowi.
Zdarza³y siê te¿ kontrakty miêdzy mieszczanami
a przedstawicielami stanu duchownego. Przyk³adem mo-
¿e byæ sprzeda¿ pó³³anka z dwiema ³¹kami che³mskiemu
kanonikowi i jednoczeœnie plebanowi paw³owskiemu -
Jaroszowi Brunirskiemu przez Matysa Lepiarka16 (na-
zwisko sugeruje, i¿ on sam lub jego przodkowie zajmo-
wali siê "lepieniem" garnków) w roku 1582.
 Nadmieñmy, i¿ ka¿da osoba zg³aszaj¹ca transakcjê
sprzeda¿y nieruchomoœci p³aci³a urzêdowi miejskiemu
tzw. pamiêtne, czyli op³atê gwarantuj¹c¹, ¿e transakcja
i wynikaj¹ce z niej prawa dla zbywaj¹cego i nabywcy
zostan¹ zapisane w aktach ³awy miejskiej.
Z dokumentów s¹dowych wynika, ¿e jeszcze w latach
dziewiêædziesi¹tych Paw³ów by³ zaledwie miasteczkiem,
a wiêc miejscowoœci¹ niewielk¹, licz¹c¹ kilkudziesiêciu
mieszkañców (oko³o roku 1550 mieszka³o tu niespe³na
60 osób).
A oto przyk³ad zapisu rodzinnego szlachetnego
Andrzeja Korybuta dla syna Krzysztofa w uwspó³czeœ-
nionej nieco wersji jêzykowej i ortograficznej:
Dzia³o sie po S. Janie Chrzcicielu w pi¹tek przi prawie
potrzebnym Roku 1560 [tj. 28 czerwca 1560 r.] przy
lantwójcie Iwas(z)ku Hrincu z ³awniki Woytku Masanku,
przi Janie Zawadzie, Gmurku, Tomku Kosanku, Jakub(ie)
Pstr¹¿ku stari(m) Kobrynie, Omielianku (z) Slawethnymi
Rajczami [rajcami] przi Jacobie Andrisku bormistrzu,
przy Matysie Susku, przy Barticz(c)e, przi Andrzeju Lizie.
Sliachetny pan A(n)drzej Korybuth dobrowolnie
wyzna³ przed tem prawem potrzebnym z³o¿onym [tj. przy
komplecie ³awy s¹dowej] i¿ swoje imienie [nierucho-
moϾ ziemska z zabudowaniami] to iest dom, ogrod
z siedliskiem wedle Marka slosarza strony iednej, drugiej
strony Dani³owicz(a), wzdlu¿ wserz iako sie w sobie ma
i iako starodawna [z dawna] iest umiedzony [otoczony
miedzami] y od inszych ró¿ny, ten daie, daruie Kristofowi
Synowi swemu wiecznie y na wieki y z Potomki Je(g)o ze
wszystkiem prawem swym maiêtnosczi¹ w³asnosczi¹ do
tego Imienia nale¿¹cz¹ y z niego pochodz¹c¹, mieæ,
trzymacz wiecznie osiêgn¹cz [tj. wejœæ w posiadanie
17
wieczyste ], przedacz, dacz, po¿itki bracz, darowacz,
zamienicz, osadzicz [zasiedliæ] y ku swemu po¿ytku iako
nalepiej bêdzie mog³ obrocicz. Te¿ ten Sliachetny pan
A(n)drzej Korybuth daie, y daruie przerzeczon¹
Jagnieszkê matkê Kristofowê (w) do¿iwocie w tem imie-
niu w domu w ogrodzie etc.
Tak wiêc syn, za otrzymany maj¹tek mia³ obowi¹zek
utrzymaæ matkê, która w tej nieruchomoœci mia³a zapisa-
ne - zapewne wczeœniej w s¹dzie grodzkim krasnostaw-
skim - do¿ywocie, jako wydzielon¹ czêœæ ca³oœci. Nale¿y
bowiem pamiêtaæ, i¿ w ówczesnym prawie ma³¿eñskim
nie istnia³a instytucja wspólnoty ma³¿eñskiej. Posag,
który wnosi³a ¿ona mê¿owi do maj¹tku, stanowi³ jej do-
¿ywotnie zabezpieczenie18. M¹¿ by³ jedynie zarz¹dc¹ jej
czêœci posagowej (czasem by³y to pieni¹dze, czasem zaœ
ziemia z zabudowaniami)19. Dopiero synowie pochodz¹-
cy z tego zwi¹zku, stawali siê po œmierci matki, o ile im za
¿ycia swoje do¿ywocie i maj¹tek mê¿a zapisa³a, prawny-
mi dziedzicami czêœci ojcowskiej i matczynej maj¹tku.
Jak wspomnia³em wczeœniej, Krzysztof Korybut
sprzeda³ - z pewnoœci¹ ju¿ po œmierci obojga rodziców -
odziedziczony dom z siedliskiem, okreœlony w doku-
mencie ³awniczym jako folwark, Radkowi miesczanino-
wi z Paw³owa za piêcz grzywien gotowych liczby
polskiey. Zaczyna³ siê bowiem okres wyprzeda¿y dóbr
rodzicielskich przez czêœæ lekkomyœlnie ¿yj¹cej m³odej
szlachty, nie tylko che³mskiej. Przyk³ad Korybuta
mieœci³ siê w ogólnej tendencji pozbywania siê czêœci
dziedzicznych maj¹tków lub ich zastawiania za niema³e
po¿yczki, a tym samym ¿ycia na kredyt. Tak m.in. ¿yli
niektórzy potomkowie Miko³aja Reja.
Jeœli przyjrzeæ siê strukturze aktów s¹du paw³owskie-
go, to mo¿na skonstatowaæ, i¿ by³a ona doœæ jednolita.
Ka¿dy akt otwiera³a formu³a datacyjna (Dzia³o siê to
wtedy a wtedy etc), po której wymieniano sk³ad ³awy
miejskiej (imiona i nazwiska lub tylko imiona, wójta
z ³awnikami i burmistrza z rajcami), a w kolejnoœci
nastêpowa³o oœwiadczenie o transakcji (ten a ten wyzna³
nieprzymuszony, ¿e sprzeda³, kupi³, zapisa³ potomkowi
jak¹œ nieruchomoœæ). W wiêkszoœci aktów znajduje siê
te¿ oœwiadczenie o prawnym przeniesieniu w³asnoœci
(temu to a temu od tej pory wolno dokonywaæ prawnych
obrotów nabyt¹ majêtnoœci¹, a dawne prawa do niej
zostaj¹ skasowane i wniwecz obrócone) oraz s¹dowe
zatwierdzenie transakcji (sprawa transakcji jest przez
urz¹d zbadana i poœwiadczona).
Niew¹tpliwie Ksiêga miasta Paw³owa, jako rzadki
zbiór historycznie wa¿nych dla osady dokumentów,
powinna ukazaæ siê drukiem ze stosownym wnikliwym
wstêpem. Artyku³ ten ma jedynie charakter tekstu
propedeutycznego do tej ksiêgi.
Marian Janusz Kawa³ko
1 Ksiega miasta Paw³owa (dalej jako KmP), 1554, k. 3.
2 Brak akt z lat 1584-1585.
3 KmP, k. 8.
4 Ibidem, k. 3v.
5 Ibidem, k. 9v.
6 Ibidem, k. 25.
7 Ibidem, k. 47v. W roku 1583 akta wymieniaj¹ jako biskupa che³mskiego Adama Pilisowskiego (k. 63).
8 M.J.Kawa³ko, Rejowiec. Jego okolice i w³aœciciele w latach 1531-1869, Lublin 2009, s. 42-43.
9 KmP, k. 48v.
10 Ibidem.
11 J. E.Leœniewska (opr.), Relacja z pogrzebu Stanis³awa Mateusza Rzewuskiego wojewody be³skiego,
hetmana wielkiego koronnego, odprawionego 17 lipca 1730 roku we Lwowie, £êczna 2000, s. 8.
12 KmP, k. 54-54v
13 Ibidem, k. 5, k. 7.
14 Ibidem, k. 46v.
15 Ibidem, k. 52v.
16 Ibidem, k. 60-60v.
17 S³ownik polszczyznyXVI wieku , t. XXII (red. tomu Marian Borecki), Wroc³aw 1994, s. 134 -135.
18 B. Groicki, Tytu³y prawa magdeburskiego, Warszawa,1954, s. 61 i nn.
19 P. D¹bkowski, Zarys prawa polskiego prywatnego, wyd. 3, Lwów 1922, s. 126.

Marian Janusz Kawa³ko ur. 25 marca 1947 r. w Rybiem, kierownik Oddzia³u Edukacji Departamentu Kultury, Edukacji i Sportu
w Urzêdzie Marsza³kowskim Województwa Lubelskiego. W maju 2009 r. obroni³ pracê doktorsk¹ na Wydziale Humanistycznym
UMCS w Lublinie pt."Dzieje Rejowca i dóbr rejowieckich w latach 1531 - 1867". Tak¿e w 2009 r. w wydawnictwie "Polihymnia"
na bazie pracy doktorskiej ukaza³a siê bardzo interesuj¹ca ksi¹¿ka "Rejowiec. Jego okolice i w³aœciciele w latach 1531 - 1869",
prezentuj¹ca tak¿e fragmenty dziejów Paw³owa. M.J. Kawa³ko w swoim bogatym dorobku literackim posiada zbiory wierszy : Matnia
(Wyd. Lub. 1974); Moje weso³e miasteczko (Czytelnik 1977); Korzec (Warszawa 1986); Ptak, pokrzyk i mi³oœæ (Wyd. Ibis, Warszawa
1994); Zmienna ogniskowa (Kraków 2002). Jest tak¿e autorem wielu publikacji naukowych i popularnonaukowych, a m. innymi:
Historie zio³owe (KAW 1986); Akty lokacyjne Miko³aja Reja w Ziemi Che³mskiej, "Egeria", 2006, nr 2(3); Kartki z dziejów ¯ydów
che³mskich, "Egeria", 2006, nr 2 (7); Ród Rejów w Ziemi Che³mskiej w XVI wieku (Studium do rodzinnego portretu), wyd. "TAWA",
Che³m, 2005; Kartki z dziejów Rejowca i klucza rejowieckiego (w): Miko³aj Rej - Wspólne dziedzictwo kulturowe Polski i Ukrainy,
Rejowiec, 2007.
Maria Leonhardt - Ciechomska artystka Paw³owa
Urodzi³a siê w 1908 r. w Paw³owie w rodzinie rzemieœlniczej Stanis³awa i Barbary z Legaszewskich - Leonhardt
jako pierwsza córka obok braci Adolfa i Alberta.
Od chwili urodzenia sta³a siê ulubienic¹ babci Joanny Legaszewskiej, której nauki przekazywane od ma³ego dziecka
zaprocentowa³y w ca³ym jej póŸniejszym ¿yciu. Zapocz¹tkowane jej, wzglêdnie ówczeœnie spokojne dzieciñstwo,
zosta³o przerwane wyrokiem s¹du carskiego, skazuj¹cego jej ojca Stanis³awa na 12-letni¹ zsy³kê do Rosji (kara za
dzia³alnoœæ rewolucyjn¹ w Polskiej Partii Socjalistycznej na terenie Gminy Paw³ów).
Po rocznym pobycie na zes³aniu w Guberni Kijowskiej ojciec Stanis³aw podj¹wszy wszelkie starania, uzyskuje
pozwolenie na po³¹czenie siê z rodzin¹ i jej sta³y pobyt w Rosji u jego boku. Rodzina przerzucana „etapami”
odbywania kary przez ojca, po ró¿nych nieraz bardzo odleg³ych guberniach olbrzymiej Rosji, prze¿ywa na jej terenie
I Wojnê Œwiatow¹ oraz Rewolucjê PaŸdziernikow¹, by wreszcie w 1921 r. z wielk¹ radoœci¹ i nadziej¹ powróciæ do
wolnej Polski.
Od chwili powrotu do wolnej Ojczyzny - Dopiero po ukoñczeniu budowy wszystkie
Paw³owa trzynastoletnia Maria, zwana sprawy nabra³y jakby nowego wymiaru, bo
w rodzinie Mani¹, oczarowa³a sw¹ wiedz¹ zosta³a stworzona baza rodziny jakim mo¿e
i spolegliwoœci¹ babciê Joannê Legaszew- byæ w³asny du¿y dom.
sk¹, której staje siê ulubion¹ wnuczk¹. A dom by³ du¿y i przestronny, zbudowany
Powoli przejmuje jej zainteresowania z 6-calowych sosnowych bali, pokryty
i korzysta z przebogatych jej doœwiadczeñ gontem, z gankiem i du¿ym podwórzem
¿yciowych. Dlatego widz¹c ch³onnoœæ oraz budynkami gospodarczymi a nawet
umys³u swej wnuczki na co dzieñ wskazy- z ogródkiem i sadkiem.
wa³a i wytycza³a jej kierunki ¿yciowej Dom by³ radoœci¹ Mani i ca³ej rodziny
drogi, przekazuj¹c Mani swoje zami³owanie zacieraj¹c powoli koszmar ciê¿kich prze¿yæ
do szycia, haftu a póŸniej do œpiewu i malo- wojennych. Jedynym smutnym momentem
wania. by³a nag³a œmieræ (w 1924 r.) nestora
Otoczenie i warunki wzrastania w dzieciñstwie to rodziny - dziadka Jana Legaszewskiego, który jedz¹c
elementarne i podstawowe czynniki nadaj¹ce pierwotny niedzielny obiad zad³awi³ siê œmiertelnie zup¹ z botwiny.
kszta³t duszy dziecka, a póŸniej doros³ego cz³owieka s¹ Jednak ¿ycie rodziny musia³o toczyæ siê dalej i tak za
bardzo wa¿ne dla ukszta³towania jego póŸniejszej drogi wstawiennictwem babci Joanny du¿a ju¿ Maria zostaje
¿ycia i realizowania jego celów. przyjêta (po próbach g³osu) do miejscowego chóru
W przypadku Marii Ciechomskiej jej przymusowy pobyt koœcielnego, którego dzia³alnoœæ œpiewacz¹ wspierali
i wêdrówka po oddalonych, ale naturalnych i czêsto oboje dziadkowie przez wiele lat, bêd¹c cz³onkami tego
piêknych przyrodniczo krainach i miejscowoœciach chóru. Ich pragnieniem by³o aby ich kochana wnuczka
carskiej Rosji w znaczny sposób wp³ynê³y na jej mog³a pod fachowym okiem rozwijaæ swój g³os. Tak
wyobraŸniê i przyswajanie: widoków, kszta³tów i kolo- wiêc do³¹czy³a do starszego brata Adolfa, który ju¿
rów. Tam te¿ zrodzi³ siê jej w³asny œwiat wyobraŸni. wczeœniej by³ cz³onkiem paw³owskiego chóru.
Odczuwanie piêkna natury przerodzi³o siê u Marii Babcia Joanna po œmierci mê¿a Jana jakby ca³kowicie
w umi³owanie przyrody, co zaszczepi³o w niej chêæ poœwiêci³a siê wychowaniu Mani, na czym zyskiwa³y
pokazywania urody œwiata w wydaniu jej widzenia i jej obie: jedna maj¹c wspania³¹ propagatorkê œpiewu
odczuwania. a druga wdziêczn¹ i pos³uszn¹ s³uchaczkê oraz
Uzdolnienia do szycia i haftu ujawni³y siê u niej bardzo realizatorkê jej ¿yciowym zamierzeñ.
wczeœnie zaœ malarskie trochê póŸniej. Chocia¿ bêd¹c Ale w ¿yciu doros³ej ju¿ Mani nastêpuj¹ du¿e zmiany.
w Rosji jako nieletnie dziecko chc¹c pomóc rodzinie, I tak w dniu 13 paŸdziernika 1929 r. zawiera
pozostaj¹cej w biedzie, dla zarobienia kilkunastu w miejscowym koœciele zwi¹zek ma³¿eñski z Waleria-
kopiejek zaczyna malowaæ i sprzedawaæ laurki z ¿y- nem Ciechomskim, mieszkañcem Paw³owa. Po œlubie
czeniami. Mia³y one du¿e wziêcie tak u zes³añców jak m³odzi ma³¿onkowie zamieszkuj¹ w domu rodziny
i rdzennych Rosjan, którzy kupowali je dla swoich Waleriana w dzielnicy zwanej "Zakoœciele", rozpo-
bliskich. To by³y Jej pocz¹tki przekazywania kolorów czynaj¹c byt nowej ga³êzi rodziny Ciechomskich.
œwiata. Walerian jako m³ody i energiczny rzemieœlnik prowadzi³
Jednak¿e Mania prawie od pocz¹tku pobytu ju¿ wczeœniej warsztat bednarski, wykonuj¹c wyroby na
w Paw³owie znalaz³a siê w g¹szczu ró¿nych doraŸnych okoliczny i miejscowy rynek. Teraz ju¿ razem z Mari¹
zajêæ, wynikaj¹cych z aktualnej sytuacji rodziny. Obok zaczêli uprawiaæ posiadan¹ ziemiê, prowadziæ sad
nauki w szkole musia³a siê opiekowaæ m³odsz¹ siostr¹ owocowy i pasiekê, a tak¿e hodowlê zwierz¹t gospo-
Wiktori¹, a póŸniej (od 1922 r.) nowonarodzonym darskich.
braciszkiem Bogusiem a to tego dochodzi³a praca przy W tym okresie rytm i styl ¿ycia rodzinnego w Paw³owie
budowie nowego domu. wyznaczony by³ warunkami ch³opskiego bytowania,
Tak¿e czasu na rozwijanie swoich zainteresowañ gdzie ka¿dy zarobiony przys³owiowy grosz siê liczy³.
artystycznych praktycznie w tym okresie nie mia³a. Dlatego przydaj¹ siê wtedy bardzo posiadane przez
Mariê umiejêtnoœci szycia i haftowania. Rozpoczyna
zatem szycie niezbêdnej bielizny, poœcieli a tak¿e
ubranek dzieciêcych. Haftuje i obrêbia obrusy, kapy
i narzuty. Wykonywane solidnie artystyczne us³ugi
znajduj¹ chêtnych nie tylko na terenie Paw³owa ale s¹
tak¿e zamówienia z bli¿szych i dalszych okolic.
Poniewa¿ malowanie, które Maria lubi najbardziej , musi
ograniczyæ z dwóch powodów, tj. braku czasu, gdy¿
obowi¹zki gospodyni nie pozwalaj¹ na wiêksz¹ iloœæ
jego wygospodarowania, a po drugie w ówczesnym
Paw³owie powszechnie uwa¿ano, ¿e wykonywanie us³ug
szycia i haftowania mia³y wymiern¹ wartoœæ u¿ytkow¹,
natomiast malowanie uwa¿ano w ogóle za fanaberiê
i stratê czasu. Jednak z czasem zainteresowania mala-
rskie Marii zosta³y zauwa¿one przez dojrza³ych artystów,
którzy uznali je za wytwory wartoœciowe artystycznie.
Obok szycia, haftu i malowania - czwart¹ pasj¹ Marii
by³ œpiew i to na profesjonalnym poziomie. Po wst¹-
pieniu do chóru koœcielnego pod koniec lat dwudziestych
ubieg³ego wieku pilnie uczy³a siê nut i tajników
œpiewania w doœwiadczonym zespole chóralnym o du-
¿ych osi¹gniêciach artystycznych, istniej¹cym od wielu
dziesi¹tków lat w Paw³owie, prowadzonym kolejno
przez uznanych organistów takich jak: Zwoliñski,
Drozdowski czy Garbaczewski. Ju¿ po trzech latach
nauki i wystêpowania w chórze zostaje wybrana na
solistkê zespo³u obok Janiny Przychodzkiej -
Krzysiak, Stefanii Posturzyñskiej oraz Wac³awa
Wanarskiego i Wiktora S³awiñskiego.
Mania œpiewa³a lirycznym sopranem, posiadaj¹c g³os
pe³ny (wysokie c), ³atwo wpadaj¹cym w ucho s³uchaczy.
Dlatego wykonuj¹c przez wiele lat coraz to nowsze
zadania muzyczne mia³a wielk¹ satysfakcjê, ¿e s³u¿y
Bogu przekazuj¹c œpiewem (przy bardzo dobrej akustyce
nawy g³ównej naszego koœcio³a) treœci religijne utworów,
a tak¿e akceptacjê wiernych bior¹cych udzia³
w koœcielnych uroczystoœciach. I tak œpiewa³a w sumie
ponad 40 lat, a¿ do chwili wyjazdu z Paw³owa w roku
1974.
Dodaæ nale¿y, ¿e Mania jako wierz¹ca katoliczka obok
wype³niania wymogów wiary zawartych w doktrynie
koœcio³a, przez ca³e swoje ¿ycie wspomaga³a miejscow¹
œwi¹tyniê posiadanymi umiejêtnoœciami. Obok uczestni-
czenia w pracach chóru haftowa³a ornaty, szaty liturgi-
czne, chor¹gwie a ponadto bra³a udzia³ w przygoto-
waniach i wystroju prawie wszystkich uroczystoœci
koœcielnych. Jej udzia³ by³ znacz¹cy podczas
przygotowywania szopek bo¿onarodzeniowych, Œwi¹t
Wielkiej Nocy oraz organizacji zwyczajowych procesji i
odpustów. Przez to by³a czêsto honorowana i wyró¿niana
przez kolejnych proboszczów paw³owskiej parafii:
ks. Tarkowskiego, Jêdrzejewskiego, Szczepañskiego,
Szafrana i innych.
Przedstawiaj¹c osobowoœæ Marii Ciechomskiej
koniecznie trzeba zaznaczyæ okres w jej ¿yciu jakim by³
wybuch II wojny œwiatowej i czas okupacji hitlerowskiej,
które prze¿ywa³a w rodzinnym Paw³owie.
I tak od pocz¹tku swego ma³¿eñstwa wspólnie z mê¿em
Walerianem starali siê jak najszybciej dorabiaj¹c siê,
ustabilizowaæ kierunki rozwoju swojej rodziny. Jednak te
pocz¹tki by³y bardzo trudne, gdy¿ w roku 1931 trac¹c
pierwszego syna Józefa, który podczas k¹pieli
poparzywszy siê wrz¹tkiem umiera. Ciê¿ko to prze¿yli
i dopiero narodziny drugiego syna Leopolda w roku
1936 przywróci³y ich ma³¿eñskie szczêœcie. Jednak
w myœl powiedzenia, ¿e szczêœcie nie trwa wiecznie
w roku 1939 wybych wojny pogr¹¿a rodzinê Ciechom-
skich w nowym smutku. W czasie bombardowania
Paw³owa 17 wrzeœnia zostaje spalony ich dom a tak¿e
ca³e siedlisko rodziny Leonhardtów i ginie œmierci¹
tragiczn¹ m³odszy brat Marii - Wincenty, zasypany
ziemi¹ w przydomowym schronie przeciwlotniczym.
W nied³ugi czas po tym Maria rodzi w 1940 r. trzeciego
syna Wac³awa, co by³o dla niej wielk¹ pociech¹ w tym
szeregu kolejnych nieszczêœæ. Los jednak uœmiechn¹³ siê
do nich, kiedy w roku 1942 przychodzi na œwiat czwarty
potomek rodu Ciechomskich - Lucjan. Ale ju¿ w roku
1943 spotyka ich kolejne nieszczêœcie, kiedy ginie jej
brat Bogus³aw, zastrzelony przez SS - mana z obs³ugi
obozu koncentracyjnego w pobliskich Trawnikach,
a w kilka tygodni póŸniej w wyniku epidemii tyfusu
plamistego umiera kochana babcia Joanna Legaszewska.
Jednak jak to w ¿yciu ka¿dego cz³owieka bywa Maria
musia³a przechodziæ ró¿ne koleje losu, które j¹ hartowa³y
i czyni³y coraz bardziej siln¹ w walce z przeciwnoœciami.
I to w³aœnie mia³a jakby zakodowane w charakterze, ¿e
potrafi³a cieszyæ siê z osi¹ganych na jej miarê sukcesów,
a tak¿e szybko dochodzi³a do siebie po poniesionych
pora¿kach ¿ycia.
Dlatego w okresie hitlerowskiej okupacji dla wspomo-
¿enia rodzinnego bud¿etu podejmowa³a siê u¿ytkowego
malowania, ozdabiaj¹c wyrabiane z drewna ówczeœnie
przez rzemieœlników Paw³owa: ³y¿ki, deski, zabawki
dziecinne i inne przedmioty oraz wyszywa³a i malowa³a
makatki œcienne, ró¿ne has³a kulinarne dla wystroju
pomieszczeñ kuchennych, co przez wiele lat przynosi³o
nawet spory dochód, wzmacniaj¹c w tych ciê¿kich
czasach materialnie swoj¹ rodzinê. I tak w³aœnie kontakt
ze sztuk¹ obok wymiernych korzyœci dawa³ jej zadowo-
lenie z ci¹g³oœci realizowania posiadanych artystycznych
uzdolnieñ.
Kolejne nieszczêœcie spotka³o klan rodzinny Marii 24
kwietnia 1944 r., kiedy to hitlerowscy okupanci z zemsty
za dzia³alnoœæ paw³owian, zniszczyli prawie ca³kowicie
odbudowany po bombardowaniu w 1939 r. Paw³ów.
I znów zosta³ spalony dom Ciechomskich i odbudowane
siedlisko rodziny Leonhardtów, tak, ¿e po raz kolejny
trzeba siê by³o zabraæ za ich odbudowê. Jednak po
przegnaniu wojsk niemieckich w lipcu 1944 r. rodzina
Marii powoli kolejny raz buduje rodzinne siedlisko,
gdzie po paru latach, kiedy jej m¹¿ Walerian zaczyna
pracê w nowo zorganizowanej Spó³dzielni Pracy "Bed-
narz" w Paw³owie, zabezpieczaj¹c rodzinie sta³y dochód.
Maria w tym okresie stara siê zagospodarowaæ nowy
dom, rozpoczynaj¹c jednoczeœnie nowy kierunek dzia³a-
lnoœci artystycznej czyli malowania na szkle postaci
œwiêtych, ale tak¿e z uwagi na liczne zamówienia maluje
u¿ytkowe kotary do drzwi, makaty na œciany, firany do

okien i inne.
Z biegiem czasu Maria zaczyna u¿ywaæ nowych dla niej
technik czyli malowania farbami olejnymi na sklejce,
pilœni i p³ótnie. Z up³ywem lat dzia³alnoœæ artystyczna
Marii staje siê znana szerszemu ogó³owi. Dochodzi do
spotkania Marii z przedstawicielami Lubelskiego
Muzeum, którzy ogl¹daj¹ i oceniaj¹ namalowane przez
Mariê obrazy i inne przedmioty, wydaj¹ pozytywn¹
opiniê, namawiaj¹c jednoczeœnie autorkê do
wystawiania swych prac na szerszym forum. Maria
pocz¹tkowo niechêtnie ale w koñcu daje siê przekonaæ
i zaczyna wystawiaæ swoje obrazy w Lubelskim
Muzeum, które za zgod¹ Marii zostaj¹ w Lublinie na
sta³e. W nastêpnych latach Maria dostaje zaproszenie do
udzia³u w wystawach twórców ludowych i prezento-
wania swojego dorobku artystycznego w muzeach
Krakowa, Warszawy i Zamoœcia. Po zrealizowaniu
szeregu wystaw prace Marii uzyskuj¹ pozytywne opinie i
prawie wszystkie pozostaj¹ w tamtejszych placówkach
muzealnych na sta³e. Wystawia tak¿e swoje prace o treœci
religijnej w Muzeum Diecezjalnym Sztuki Religijnej
w Lublinie. Po kilku latach intensywnej pracy
artystycznej i braniu udzia³u w spotkaniach
artystycznych oraz w plenerach i warsztatach techniki
malowania, zostaje przyjêta w poczet cz³onków
Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie.
Na wniosek tego stowarzyszenia w roku 1968 za
udokumentowan¹ dzia³alnoœæ twórcz¹ otrzymuje rentê
w wysokoœci tysi¹ca z³otych miesiêcznie, co daje jej
zabezpieczenie materialne na przysz³oœæ.
Jednak pogarszaj¹cy siê stan zdrowia jej mê¿a i k³opoty
z w³asnym zdrowiem przez jakiœ czas przyhamowuj¹ jej
dzia³alnoœæ twórcz¹ na odcinku malowania, dlatego
poœwiêca wiêcej czasu na pracê w zespole koœcielnego
chóru, gdzie Jej obecnoœæ jako solistki staje siê kluczowa.
Po d³u¿szej chorobie i œmierci mê¿a w 1973 r. Maria
decyduje siê na opuszczenie Paw³owa i wyjazd do
rodziny w Lublinie, gdzie mieszkaj¹ jej syn Wac³aw i brat
Stefan. Dlatego po zlikwidowaniu rodzinnej siedziby
w Paw³owie przenosi siê w 1974 r. do Lublina i zamie-
szkuje u swojego syna Wac³awa Ciechomskiego. Jako
aktywny cz³onek Stowarzyszenia Twórców Ludowych
mo¿e teraz poœwiêciæ swój czas na realizowanie swoich
artystycznych pasji. Ale ¿eby pokazaæ swój twórczy
dorobek na szerszym wojewódzkim forum artystycznym
koniecznym staje siê uzyskanie certyfikatu stwierdza-
j¹cego, ¿e jej prace malarskie posiadaj¹ artystyczne
wartoœci. Tak¹ te¿ decyzjê w dniu 26 wrzeœnia 1976 r.
wydaje Wydzia³ Kultury i Sztuki Urzêdu Wojewódzkie-
go w Lublinie. Na tej podstawie Wydzia³ Handlu,
Przemys³u i Us³ug Urzêdu Miejskiego w Lublinie udziela
Marii Ciechomskiej pozwolenia na prowadzenie
dzia³alnoœci zarobkowej w zakresie twórczoœci
artystycznej. W tej nowej sytuacji staje siê konieczne
zdobycie dla artystki pomieszczenia na zorganizowanie
pracowni malarskiej. Dlatego na wniosek STL
i kierownictwa Muzeum w Lublinie przy poparciu pos³a
na sejm ziemi lubelskiej - Zarz¹d Spó³dzielni
Mieszkaniowej im. Na³kowskich w Lublinie przyznaje
Marii lokal na pracowniê i przydzia³ na mieszkanie
spó³dzielcze. Od tej chwili Maria rozwija intensywn¹
twórczoœæ na niwie artystycznej, czêsto wystawiaj¹c
w kolejnych latach ¿ycia swoje prace w Muzeum Wsi
Lubelskiej oraz bierze czynny udzia³ prawie we
wszystkich organizowanych przez STL wystawach
i targach sztuki ludowej, m. innymi w Kazimierzu
Dolnym, Krasnymstawie, Lublinie i innych miejsco-
woœciach. Namalowane przez siebie obrazy, oprócz
miejscowym nabywcom, sprzedaje osobom chêtnym
z zagranicy, tj. z Niemiec, Szwecji, Holandii, a tak¿e
polonusom odwiedzaj¹cym star¹ ojczyznê.
By³o to dla niej zrozumia³e, ¿e "trzeba czuæ to co siê
robi" i naprawdê ¿yæ w zgodzie z sam¹ sob¹ i ludŸmi, aby
móc przenieœæ do treœci malowanych obrazów rzeczy,
które siê kocha. Szacunek do twórczoœci Marii
Ciechomskiej wynika³ z wczeœniejszych doœwiadczeñ,
kiedy zajmowa³a siê malowaniem na szkle, ceramice czy
papierze, a przecie¿ nie posiada³a ¿adnego przygo-
towania tak z techniki czy teorii malarstwa. By³a tylko
genialnym samoukiem potrafi¹cym podpatrywaæ blaski
i cienie ludzkiego ¿ycia, przyrody i œwiata.
Do wszystkiego musia³a dochodziæ ciê¿k¹ prac¹ i dlatego
chcia³a byæ rozumiana przez swoje malowanie.
W uporczywej wieloletniej pracy rêka Marii stopniowo
uczy³a siê byæ pos³uszna odczuciom, które chcia³a
przekazaæ potomnym. W okresie prawie 60-ciu lat
malowania stworzy³a ponad 300 obrazów na szkle,
drewnie, tkaninach, p³ótnie i innych przedmiotach,
z których dzisiaj dostêpne s¹ m. innymi obrazy
"Paw³owianka z sierpem", "Kwiaty w siwaku",
"S³oneczniki", "Chatka zes³añca" i inne. W zbiorach
rodzinnych pozostaje jeszcze oko³o 50 obrazów i innych
przedmiotów twórczoœci ludowej Marii, które mog¹ byæ
przekazane do organizatora wystawy prac wielokie-
runkowej dzia³alnoœci artystycznej Marii Leonhardt -
Ciechomskiej - artystki z Paw³owa.
A jak¹ by³a na co dzieñ?
Jako kobieta, ¿ona i matka na przestrzeni stale zmie-
niaj¹cego siê ¿ycia zmuszona by³a do ci¹g³ego znoszenia
przeciwnoœci losu ale jednoczeœnie by³a pe³na pogody
ducha, ciep³a i ¿yczliwoœci, i nie tylko w obrêbie
najbli¿szej rodziny, ale tak¿e w stosunku do bli¿szych i
dalszych znajomych. A na pewno do bliŸnich, bo tak jej
dyktowa³a doktryna katolickiej wiary, której kanonów
zawsze siê trzyma³a. W swoim najbli¿szym otoczeniu
zawsze szlachetna i uczciwa, stara³a siê wpajaæ swym
przyk³adem postêpowania z ludŸmi zasady wspó³¿ycia,
a w szczególnoœci przekazywa³a to swoim kochanym
synom, którzy miêdzy innymi dziêki Jej wielkim
staraniom ukoñczyli studia wy¿sze. By³a przewodnikiem
w ich ¿yciu a czêsto jedyn¹ ostoj¹. Wychowuj¹c
i wspomagaj¹c swe dzieci stworzy³a rodzinne gniazdo
wzajemnego zrozumienia i matczynej mi³oœci.
Obok korzystnych relacji rodzinnych, które by³y
podstaw¹ jej drogi ¿yciowej, Mariê ubogaca³o grono
serdecznych przyjació³ek, które bêd¹c na co dzieñ w jej
otoczeniu, czêsto wspiera³y j¹ w zamys³ach i realizacji
dzia³añ artystycznych, a ponadto w organizowaniu
wspólnych spotkañ towarzysko - rodzinnych z okazji
familijnych czy oficjalnych uroczystoœci. Do najbli¿-
Z rodzin¹ Marii i Waleriana Ciechomskich zetkn¹³em
siê w roku 1950 poprzez ich najstarszego syna, z którym
uczêszcza³em przez okres czterech lat do Liceum
Pedagogicznego w Che³mie. Z Leopoldem pozosta-
wa³em w relacjach przyjacielskich, poprzez bliskoœæ
cech charakterologicznych i wspólnych zainteresowañ.
Rok 1954 okaza³ siê decyduj¹cym dla rozszerzenia
wzajemnych relacji. Sta³o siê to za spraw¹ poszukiwania
mieszkania w zwi¹zku z odrabianiem nakazu pracy po
ukoñczeniu nauki w szkole œredniej. Pan kierownik
szko³y w Paw³owie nie bardzo by³ przygotowany do
zapewnienia nale¿nego mi mieszkania. Podzieli³em siê
z panem Mieczys³awem Zenem znajomoœci¹ z rodzin¹
kolegi Leopolda. Zaproponowa³em panu Zenowi
z³o¿enie wizyty u Pañstwa Marii i Waleriana. Choæ dom
nie dysponowa³ w tym momencie oddzielnym wejœciem
i samodzielnym pokojem zosta³em przyjêty na stancjê na
prawach cz³onka rodziny. Wydali mi siê ludŸmi
¿yczliwymi, nad wyraz wyrozumia³ymi, a w konse-
kwencji opiekuñczymi. Byli ludŸmi bliskimi mi
kulturowo. Mia³em te¿ zapewnion¹ stronê ¿ywieniow¹,
dobr¹ smakowo i nieograniczon¹. Pani Maria by³a
kobiet¹ o go³êbim sercu, a wobec otoczenia, mo¿na
szych nale¿a³y Antonina Matwiejuk z "Zakoœciela",
Marianna Kurczewicz z Poczekajki oraz inne kole¿anki
z najbli¿szego s¹siedzkiego otoczenia, zawsze chêtne do
wspó³dzia³ania. Zreszt¹ jak wykaza³ dalszy ci¹g jej ¿ycia
w Paw³owie, Maria zawsze dba³a o dobre kontakty
kole¿eñskie, mia³a wielu przyjació³ i ¿yczliwych s¹sia-
dów i trochê ludzkiego szczêœcia, ¿yj¹c wiele lat w tych
niezwykle trudnych czasach XX wieku.
I niech tak¹ pozostanie w naszej wdziêcznej pamiê-
ci.
Zmar³a 10 wrzeœnia 1987 r. i zosta³a pochowana w grobie
rodzinnym obok swojego mê¿a Waleriana na cmentarzu
parafialnym w Paw³owie.
Wac³aw Ciechomski
Stefan Leonhardt
okreœliæ, ¿e by³a oaz¹ spokoju. Odznacza³a siê wielk¹
pracowitoœci¹ jako gospodyni domowa, po czêœci
rolniczka, a przede wszystkim twórczyni ludowa. Moja
wdziêcznoœæ tej rodzinie a szczególnie pani Marii jest
bezgranicznie dozgonna. Gdy ju¿ u nich nie mieszka³em,
a by³ to drugi rok pracy, zachorowa³em na chorobê wieku
dzieciêcego - odrê, która dopad³a mnie w 21 roku ¿ycia.
Ze strony Pañstwa Ciechomskich spotka³em siê
z wyci¹gniêt¹ rêk¹ do mnie, a serce swoje otworzy³a mi
Pani Maria, czuwaj¹c nad moim stanem zdrowia przez
ca³¹ noc. By³a to osoba o niewyczerpanych pok³adach
dobra i empatii. Zosta³em ubogacony Jej osobowoœci¹.
Dziœ pozostajê w przyjaŸni z Jej ¿yj¹cymi synami:
Wac³awem i Leopoldem a ze Stefanem - bratem Pani
Marii - pozostajê w dobrych towarzysko - przyjacielskich
relacjach. Zamierzam odwiedziæ grób Lucjana, który by³
dla mnie m³odszym bratem. Jestem te¿ dumny
z zaprezentowanej drogi ¿yciowej Pani Marii. Pierwszy
rok pracy w Paw³owie by³ dla mnie szczególnie
pomyœlny.
Adam Kêdzierawski
 „Niech imiona tych ofiar nigdy nie zagin¹! Niech nigdy ich cierpienie
nie bêdzie negowane, podwa¿ane czy zapomniane!”
Centrum Yad Vashem Jerozolima 2009
Osada Paw³ów (dawniej posiadaj¹ca prawa miejskie)
w pow. che³mskim znana przed laty jako prê¿ny oœrodek
garncarski kojarzona jest obecnie jako miejsce corocznego
"Jarmarku Paw³owskiego - Gin¹ce Zawody". Dawne miasto
Paw³ów by³o zaliczane do tzw. miast duchownych, nale¿¹ce
najpierw do biskupów che³mskich, póŸniej lubelskich (po
utworzeniu w 1805 r. diecezji lubelskiej). W Paw³owie
podobnie jak w miastach królewskich czy prywatnych prawo
osiedlania siê ¯ydów by³o uzale¿nione od w³aœciciela. Te
utrudnienia, choæ nie wszêdzie literalnie przestrzegane, nie
zachêca³y tej spo³ecznoœci do osiedlania siê w Paw³owie.
Dodatkowo niski stan gospodarczy miasta, a w tym brak fabryk
oraz lokalizacja poza g³ównym szlakiem komunikacyjnym nie
sprzyja³y wiêkszemu nap³ywowi ¯ydów. Z dostêpnych doku-
mentów historycznych wynika, ¿e ju¿ w 1775 r. zamieszkiwa³o
w Paw³owie 4 ¯ydów, a w 1789 r. dziewiêciu i liczba ta
systematycznie ros³a. Wprawdzie L. de Verdmon odnotowa³,
¿e "do roku 1860 ¯ydzi tu nie zamieszkiwali tote¿ i handlu nie
by³o ¿adnego"1, jednak¿e inne Ÿród³a historyczne dowodz¹
bezsprzecznie o nieœcis³oœci tych danych. M. Trzewik2 w opra-
cowanym zestawieniu ludnoœci dawnego miasta Paw³owa
odnotowa³, ¿e w 1860 r. w Paw³owie zamieszkiwa³o
15 ¯ydów; w 1861 r. - 17-tu; w 1865 r. - 28, w 1886 r. - 22;
w 1902 r. oko³o 50 i w 1916 r. - 30. Stosunkowo nieliczna grupa
spo³ecznoœci ¿ydowskiej nie pozwala³a na wyodrêbnienie
samodzielnej ¿ydowskiej gminy wyznaniowej w Paw³owie.
W maju 1923 r. na terenie rozleg³ej gminy Paw³ów
zamieszkiwa³y jedynie 182 osoby narodowoœci ¿ydowskiej,
z czego 54 zamieszkiwa³o w osadzie Paw³ów. Znacznie wiêcej
zamieszkiwa³o w s¹siednim Siedliszczu i Rejowcu. W dniu
16 grudnia 1922 r. odby³o siê w Siedliszczu "zebranie
za³o¿ycielskie izraelitów w celu utworzenia izraelickiej grupy
wyznaniowej w osadzie i gminie Siedliszcze”3. W zebraniu
za³o¿ycielskim uczestniczyli tak¿e mieszkañcy Paw³owa.
Fragmenty zachowanych dokumentów nie pozwalaj¹ okreœliæ
ich roli i ewentualnie pe³nionych funkcji. W che³mskich
zasobach archiwalnych znajduje siê wykaz "w³aœcicieli
posiad³oœci gruntowej i budynkowej…" osady Paw³ów
z 1917 r., w którym figuruj¹ jako w³aœciciele: Chana
Goldsztajn, Abuœ Nysynkorn i Srul Nysynkorn.4
Czêœæ ludnoœci ¿ydowskiej Paw³owa, w czasach bli¿szych
teraŸniejszoœci, zajmowa³a siê handlem i us³ugami. M³yn
wodny prowadzili bracia Sztejnklaper a sklepy spo¿ywcze
by³y w³asnoœci¹ B. Goldsztajn, N. Nisenbaum, S. Nisenkorn.5
W roku 1929 r. w/w dalej prowadzili handel i us³ugi
a dodatkowo M. Nisenkorn (sklep spo¿ywczy) oraz J. Bluczyk
(Blutsic) us³ugi szewskie.6 W po³owie lat 20-tych Szyja-
Szmerl Nysenkorn, Abuœ i Gitla Nysenkorn, Majer Nysenkorn
oraz Srul Nysenkorn wraz z synami Kelwinem i Nojechem
zajmowali siê "skupem surowych garnków, wypalali je, dawali
poliwê" a nastêpnie sprzedawali na targach i jarmarkach.7
W monograficznym opracowaniu J. Symotiuk”8 prezentuje m.
innymi nazwiska 112 garncarzy narodowoœci polskiej
uprawiaj¹cych ten zawód w Paw³owie w latach 1934/35.
Wymienia tak¿e nazwiska ¯ydów zajmuj¹cych siê skupem
i odsprzeda¿¹ wyrobów garncarskich, tj. Nysenkorn Abuœ,
Nysenkorn Srul, Nysenkorn Szmerla, Nysenkorn Szyja,
Nysenkorn Jankiel, Nysenkorn Ka³myn, Nysenkorn Brum,
Nysenkorn Judka, Goldsztajn Abram, Goldsztajn Beja,
Benedykt XVI
Nysenkorn Abram i Nysenkorn Fejsach. Inni przedstawiciele
tej spo³ecznoœci prowadzili w tym czasie zdaniem autora
sklepy spo¿ywcze (Nysenkorn Abram, Nysenkorn Moszek,
Fisze Josek i Nysenkorn S³awa) oraz sklep tekstylno-
pasmanteryjny (Nojcha Pesa) "Muszczycha". Ponadto wœród
innych rzemieœlników autor wymienia Blutsic Joska i Blutsic
Charyna uprawiaj¹cych szewstwo.
W lipcu 1941 r. na polecenie okupacyjnych w³adz
niemieckich, utworzona wczeœniej Rada ¯ydowska gminy
Paw³ów (Judenrat Gemeinde Paw³ów) sporz¹dzi³a wykaz
wszystkich mieszkañców gminy Paw³ów narodowoœci
¿ydowskiej9, zawieraj¹cy 232 osoby. Wykaz dostarcza
informacji o zamieszkiwaniu w Paw³owie 61 ¯ydów oraz
dalszych siedmioro przesiedlonych do Paw³owa z Lublina
i Rembertowa. Wykaz zosta³ podpisany przez Prezesa
(Obmanna) gm. Paw³ów w.z. Chaima Rozenbaima oraz
sekretarza N. Rozenbaim, mieszkañców Liszna.
Przeœladowania oraz zabójstwa obywateli polskich narodowo-
œci ¿ydowskiej rozpoczê³y siê w krótkim czasie po wkroczeniu
Niemców do Paw³owa. Wczeœniej wraz z wycofuj¹cymi siê
okupacyjnymi oddzia³ami Armii Czerwonej na pocz¹tku
paŸdziernika 1939 r. spora grupa paw³owskich ¯ydów
ewakuowa³a siê wraz z nimi. Ju¿ w po³owie 1941 r. do obozu
w Be³¿cu zostali wywiezieni z Paw³owa Nysenkorn Jankiel
(¿o³nierz Wojska Polskiego i uczestnik kampanii wrzeœniowej)
i jego s¹siad "Bara¿". Po oko³o 3-miesiêcznym pobycie zostali
wykupieni wraz z grup¹ oko³o 90 ¯ydów przez Judenrat.
W krótkim czasie po powrocie do Paw³owa "Bara¿" zmar³
wycieñczony chorob¹.
Mieszkañcy Paw³owa byli œwiadkami pierwszych morderstw
pope³nionych na ¯ydach w Paw³owie w dniu 19 maja 1942 r.
podczas niemiecko-ukraiñskiej akcji aresztowania ponad 40
zak³adników i osadzenia ich w obozie na Majdanku. Tego dnia
zosta³ zastrzelony na "Ob³oniu" krawiec (Blutsic ?) i jego ¿ona.
Przed œmierci¹ z r¹k cynicznego hitlerowca nie uratowa³o
posiadane zaœwiadczenie o zas³ugach krawieckich
œwiadczonych na rzecz ¿o³nierzy niemieckich ochraniaj¹cych
maj¹tek ziemski w Krasnem. W ³ó¿ku we w³asnym domu,
z³o¿ony chorob¹, zosta³ zastrzelony Nysenkorn Szyja a w
stodole, ukryta pod sieczkarni¹ z ma³ym dzieckiem, jego
córka. Przy ul. Koœcielnej przed w³asnym domem zosta³a
zastrzelona Nojcha Pesa "Muszczycha", jej syn i wnuk.10
W relacjach mieszkañców Paw³owa bardzo rzadko pojawiaj¹
siê prawdziwe nazwiska ¯ydów, czêœciej s¹ to imiona b¹dŸ
pseudonimy.
Wiêkszoœæ paw³owskich ¯ydów zginê³a prawdopodobnie
w obozie zag³ady w Sobiborze. Tylko nieliczni dziêki
sprzyjaj¹cym okolicznoœciom, w³asnej determinacji i ¿yczli-
woœci Polaków prze¿y³o okres wojny. Zag³ady uniknê³a prawie
w komplecie rodzina Jankla Nysenkorna, ukrywanego wraz
z ¿on¹, dwiema córkami i synem (Srulem,Zuim), pocz¹tkowo
przez Darmochwa³a Józefa a nastêpnie przez W³adys³awa
Szajnera z Paw³owa i £ukaszewskiego z Kamionki.11 Równie¿
skutecznie ukrywa³ siê przed Niemcami inny mieszkaniec
Paw³owa Berek Gant, syn drugiej ¿ony Szyi Nysenkorna.
Wiosn¹ 1945 r. by³ funkcjonariuszem PUBP w Radomiu.12
Znane s¹ tak¿e spo³ecznoœci Paw³owa inne przypadki niesienia
pomocy ¯ydom. Miêdzy innymi w ró¿nym czasie ¯ydzi
ukrywani byli w zabudowaniach gajowego Józefa
Darmochwa³a, Mieczys³awa Ma³ysza, Leona Stacharskiego,
Stanis³awa Sztukowskiego, Jana S³awiñskiego, Krzysiaka
i innych.13 W latach powojennych kilkoro uratowanych paw³o-
wskich ¯ydów odwiedza³o Paw³ów nie tylko z powodów
sentymentalnych ale tak¿e w poszukiwaniu œladów zaginio-
nych swoich bliskich. Kilkakrotnie odwiedza³ Paw³ów Zui
(Srul) Nysenkorn, mieszkaniec Izraela, wdziêczny rodzinom
Szajnera i £ukaszewskigo za uratowanie ¿ycia. Na jego
wniosek Józef Szajner z Paw³owa i jego rodzice Marianna
i W³adys³aw zostali odznaczeni medalem "Sprawiedliwy
wœród narodów œwiata" przyznawanym przez Instytut Pamiêci
Narodowej "Yad Vashem" w Jerozolimie. W okresie po II woj-
nie œwiatowej organy prokuratorskie prowadzi³y œledztwa do-
tycz¹ce zbrodni pope³nionych przez Niemców i osoby innych
narodowoœci na mieszkañcach Paw³owa, w tym na ¯ydach.
Wiele szczegó³ów tych zbrodni odnajdujemy w postanowieniu
o umorzeniu œledztwa wobec niewykrycia sprawców z dnia
9 lipca 2007 r., wydanego przez Prokuratora Oddzia³owej
Komisji Œcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
Instytutu Pamiêci narodowej w Lublinie.15 Na podstawie
zeznañ, g³ównie mieszkañców Paw³owa ustalono, ¿e:
1. Nieustaleni funkcjonariusze niemieckiego pañstwa
okupacyjnego we wspó³pracy z 3-ma policjantami granatowy-
mi, w kwietniu lub maju 1942 r. w Paw³owie w pobli¿u para-
fialnego cmentarza dokonali zabójstwa poprzez zastrzelenie
2 kobiet i 4 mê¿czyzn w wieku od 18 do 25 lat, obywateli
polskich narodowoœci ¿ydowskiej.
2. W dniu 18 maja 1942 r. w Paw³owie nieustaleni funkcjona-
riusze niemieckiego pañstwa okupacyjnego dokonali zabójstw
6 nieustalonych obywateli polskich narodowoœci ¿ydowskiej
o nazwiskach Nysenkorn i Naftuli.
3. W dniu 18 maja 1942 r. w Paw³owie nieustaleni funkcjona-
riusze niemieckiego pañstwa okupacyjnego dokonali zabój-
stwa nieustalonego ¯yda, ¯ydówki oraz dziecka.
4. Latem 1942 r. nieustalony funkcjonariusz niemieckiego
pañstwa okupacyjnego przed budynkiem gminnym w Paw³o-
wie dokona³ zabójstwa nieustalonego mê¿czyzny narodowoœci
¿ydowskiej. W czasie jednego ze zdarzeñ zwi¹zanych z dosta-
wami kontyngentu nieustalony ¯yd po przes³uchaniu zosta³
wyprowadzony przed budynek gminy. Tam nieustalony, oko³o
30-letni i ubrany w siwy mundur Niemiec pobi³ ¯yda kolb¹
pistoletu a nastêpnie zastrzeli³ go.
5. W lecie 1942 r. w Paw³owie nieustaleni funkcjonariusze
niemieckiego pañstwa okupacyjnego dokonali zabójstwa nie
mniej jak 8 nieustalonych obywateli polskich narodowoœci
¿ydowskiej, w tym ¯ydówki i 5-letniego dziecka. W tym czasie
Niemcy zorganizowali w Paw³owie akcjê, w przebiegu której
zastrzelili 8-12 osób narodowoœci ¿ydowskiej. Na dwa dni
przed t¹ akcj¹ przywieziono z nieznanego miejsca do aresztu
w Paw³owie oko³o 12 ¯ydów. Zatrzymanych pod stra¿¹ 3 nieu-
stalonych Niemców w siwych mundurach (prawdopodobnie
¿andarmów z Cycowa, w tym jednego rudow³osego) i 2 poli-
cjantów polskich furmankami przewieziono w pobli¿e cmenta-
rza. Tam ¯ydzi schodzili pojedynczo z furmanek, stawali na
brzegu w¹wozu, po czym byli zabijani. Jako ostatni¹ zastrze-
lono oko³o 5-letni¹ dziewczynkê.
6. W lecie 1942 r. w Paw³owie nieustaleni funkcjonariusze
niemieckiego pañstwa okupacyjnego dokonali zabójstwa
nieustalonego ma³¿eñstwa narodowoœci ¿ydowskiej z Paw³o-
wa oraz ¯ydówkê nazywan¹ "Muszczycha". Nieznany niemie-
cki oddzia³ zarz¹dzi³ zbiórkê mieszkañców Paw³owa. Na
oczach spêdzonych paw³owian zastrzelono ma³¿eñstwo naro-
dowoœci ¿ydowskiej. "Muszczycha" usi³owa³a wtedy zbiec
z grupy osób gonionych na miejsce egzekucji.
7. W dniu 21 listopada 1942 r. w okolicach cmentarza
w Paw³owie nieustaleni funkcjonariusze niemieckiego
pañstwa okupacyjnego dokonali zabójstwa nie mniej jak
6 nieustalonych obywateli polskich narodowoœci ¿ydowskiej.
Za niektóre z opisanych zbrodni wyrokiem S¹du
Wojewódzkiego w Lublinie na ³¹czn¹ karê 15 lat pozbawienia
wolnoœci i utrat¹ praw publicznych i obywatelskich na okres lat
10 zosta³ skazany Józef T., funkcjonariusz posterunku policji
polskiej w Paw³owie. Zosta³ on skazany za to, ¿e:
"od 1941 r. do 1944 r. na terenie gminy Paw³ów, id¹c na rêkê
w³adzy hitlerowskiego pañstwa niemieckiego, jako tzw.
policjant granatowy bra³ udzia³ wraz z innymi policjantami
i ¿andarmeri¹ niemieck¹ w eksterminacji ludnoœci ¿ydowskiej
i zabójstwach oraz ujêciach osób z poœród polskiej ludnoœci
cywilnej przeœladowanej prze okupanta, a w szczególnoœci
w lecie 1942 r. daty bli¿ej nieustalonej wraz z innymi
policjantami i ¿andarmeri¹ niemieck¹, ko³o cmentarza
w Paw³owie bra³ udzia³ w rozstrzelaniu 7 osób narodowoœci
¿ydowskiej o nieustalonych nazwiskach".
Znane jest tak¿e mieszkañcom Paw³owa okrutne zdarzenie
zwi¹zane z zastrzeleniem przez niemieckiego ¿andarma
w pobli¿u budynku aresztu gminnego w Paw³owie dwojga
ma³ych ¿ydowskich dzieci ukrywaj¹cych siê wczeœniej
w grobowcu na paw³owskim cmentarzu.
W pamiêci paw³owian utrwali³o siê zdarzenie zatrzymania
przez dy¿uruj¹cych "wartowników", wyznaczanych do patroli
nocnych przez so³tysa, nieznanej ¯ydówki z dziewczynk¹,
przekazanej nastêpnie Niemcom i przez nich zabitych.
Doczesne szcz¹tki zamordowanych w Paw³owie ponad
20 ¯ydów spoczywaj¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie muru
cmentarnego. Kilkoro ¯ydów zosta³o pochowanych na tzw.
ogrodach w paw³owskiej "dzielnicy" zwanej "Ob³oniem".
Miejsca pochówku zw³ok nie zosta³y oznaczone.
Polityka eksterminacyjna okupanta hitlerowskiego spowo-
dowa³a, ¿e z urokliwego paw³owskiego krajobrazu znik³a
spo³ecznoœæ ¿ydowska. Chocia¿ w Paw³owie mniejszoœci
narodowe (Ukraiñcy i ¯ydzi) w okresie poprzedzaj¹cym
II wojnê œwiatow¹ stanowi³y ma³o znacz¹cy odsetek
ludnoœciowy, ubarwia³y codzienne ¿ycie jego mieszkañcom.
Zaciekawienie paw³owian, szczególnie m³odych, wywo³ywa³a
odmiennoœæ kulturowa ¯ydów, ich zwyczaje, religia oraz
sposób ubierania siê. Wiele rodzin tych spo³ecznoœci ¿y³o
w przyjaŸni. Znane s¹ z przekazów fakty wzajemnej
goœcinnoœci. Choæ zdarza³y siê przypadki ró¿nych z³oœliwoœci
wobec ¯ydów to mo¿na oceniæ, i¿ spo³eczeñstwo Paw³owa
cechowa³a wysoka tolerancja wobec przedstawicieli mniejszo-
œci narodowych.
Stefan Kurczewicz
1 L. de Verdmon: Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim,
Warszawa 1902, s. 193.
2 Micha³ Trzewik: Paw³ów. Skrócone studium historyczno-urbanistyczne, Lublin, mps,
PSOZ O/Che³m.
3 Archiwum Pañstwowe w Lublinie. Oddzia³ w Che³mie: Akta Gminy Siedliszcze, sygn. 164.
4 Archiwum Pañstwowe w Lublinie. Oddzia³ w Che³mie. Akta Gminy Paw³ów 1887-1954,
sygn. 36/34/0
5 Ksiêga adresowa Polski 1926/27
6 Ksiêga adresowa Polski 1929.
7 Archiwum Pañstwowe w Lublinie. Oddzia³ w Che³mie. Akta Gminy Paw³ów 1887-1954,
sygn. 36/34/0
8 Jerzy Symotiuk: 50 lat Spó³dzielni Rêkodzie³a Ludowego i Artystycznego "Paw³owianka"
w Paw³owie, mps.
9 Archiwum Pañstwowe Lublin. Oddzia³ w Che³mie. Akta Gminy Paw³ów 1887-1954 sygn. 36/34/0.
10 Relacja Zui Nisenkorna i mieszkañców Paw³owa (w posiadaniu autora ).
11 Relacja Józefa Szajnera (w posiadaniu autora).
12 Relacja Wincentego Kwiatkowskiego (w posiadaniu autora).
13 Relacje mieszkañców Paw³owa ( w posiadaniu autora).
14 "Œwiat³a w ciemnoœci. Sprawiedliwi wœród narodów œwiata. Relacje", wyd. Oœrodek Brama
Grodzka "Teatr NN", Lublin 2008.
15 Sygn. Akt S.89/01/Zn IPN O/Lublin
16 Opisane zdarzenie dotyczy zapewne akcji z dnia 18 maja 1942 r. , podczas której zosta³o
aresztowanych jako zak³adników ponad 40 mieszkañców Paw³owa i osadzonych w obozie
Majdanek. "Muszczycha" to prawdopodobnie Nojcha Pesa a zastrzelone ma³¿eñstwo nosi³o
nazwisko Blutsic.
17 Sygn. Akt IV K.216/55 (sygn.. arch. SWL 233).
18 S. Kurczewicz: Z cyklu: Sylwetki paw³owian. Stanis³aw B³a¿ejewicz (1903-1994), G³os Paw³owa
nr 8, czerwiec 2009, Che³m.
 DÓ£
W Kolonii Kamionka gm. Siedliszcze, przy szosie
Che³m - Lublin, sta³ niegdyœ niewielki drewniany domek,
podobny do wielu innych w tej okolicy. Przy chatce by³a
stodo³a, obora, studnia, jakaœ drwalka. Ot… typowe jak na te
czasy gospodarstwo rolne. W chatce tej zamieszkiwa³ ¯yd,
cz³owiek w sile wieku, który mia³ liczn¹ rodzinê. Z ¿on¹
wychowywali siedmioro dzieci w wieku od czterech do 20-
kilku lat. Utrzymywa³ siê z pracy na roli i ¿y³ skromnie jak
wielu innych gospodarzy. Wszyscy mówili na niego
"PEREC". Nie wiem czy to by³o nazwisko czy imiê a mo¿e
tylko przezwisko. Cieszy³ siê szacunkiem u s¹siadów ze
wzglêdu na sw¹ uczciwoœæ i towarzysz¹ce mu wysokie
poczucie humoru. Mia³ on zwyczaj mówiæ "Jak Pan Bóg da
zdrowie to i wojna niestraszna". Tymczasem Pan Bóg da³
wojnê tak straszn¹ i okrutn¹ o jakiej od zarania wieków
ludzkoœæ nie s³ysza³a.
Nadszed³ 1 wrzeœnia 1939 r. Pocz¹tkowo wydawa³o siê,
¿e wojna nie jest taka straszna, ale z dnia na dzieñ robi³o siê
coraz gorzej. Najpierw naloty, bombardowania i codzienne
przeloty samolotów. Ju¿ mniej wiêcej od 8 wrzeœnia na szosie
ukaza³y siê t³umy uciekinierów cywilnych i wycofuj¹ce siê
oddzia³y Wojska Polskiego. Wêdrowali oni przewa¿nie noc¹
bo w dzieñ chronili siê przed nalotami. Czêsto zdarza³o siê, ¿e
dobijali siê do mieszkañ przy szosach prosz¹c o wodê, chleb
czy te¿ mleko dla dzieci. Gehenna tych ludzi zosta³a opisana
ju¿ w wielu ksi¹¿kach dlatego dalszy opis pomijam.
W tym czasie Perec pierwszy wpad³ na pomys³ by tu¿ przy
szosie stawiaæ wiadra z wod¹, kanapki a nieraz butelki z
mlekiem. W œlad za nim poszli inni co byæ mo¿e ul¿y³o doli
niejednemu z uciekinierów. Nied³ugo to trwa³o bo ju¿ 20
wrzeœnia 1939 r. wkroczy³y na ten teren wojska niemieckie.
Wkroczenie ich poprzedzi³ kilkugodzinny bój, w którym
zginê³o piêciu ¿o³nierzy niemieckich i oko³o 30 ¿o³nierzy
polskich. Jednak¿e noc¹ na 21 wrzeœnia Niemcy wycofali siê
za Wieprz a teren Paw³owa, Siedliszcza i okolic pozosta³
jakby bezpañski.
25 wrzeœnia 1939 r. wkroczy³y na ten teren wojska radzieckie,
które jednak po kilku dniach wycofa³y siê za Bug. Drugiego
paŸdziernika ponownie wkroczyli Niemcy i od razu
rozpoczêli swoj¹ okupacyjn¹ dzia³alnoœæ. Przeœladowanie
¯ydów zaczê³o siê praktycznie od pierwszego dnia okupacji.
Pocz¹tkowo wydawa³o siê, ¿e s¹ to stosunkowo niegroŸne
poczynania.
Gdzieœ tam pobito ¯yda, innego wrzucono do wody, na wielu
nak³adano kontrybucje itp. Z ka¿dym dniem jednak sytuacja
stawa³a siê coraz gorsza. Dochodzi³o do mordów
pojedynczych ¯ydów, lokowania w gettach, wywo¿enia w
nieznanych kierunkach. Dopiero gdzieœ latem 1940 r.
rozpoczê³o siê masowe zabijanie oraz rozstrzeliwanie na
ulicach i w domach.
Perec przewiduj¹c bezpoœrednie zagro¿enie opuœci³
swój dom. Uda³ siê do pracy w pobliskim maj¹tku rolnym w
Mogielnicy, gdzie otrzyma³ skromn¹ izdebkê i pracowa³ jako
robotnik rolny za marne grosze. Trwa³o to jednak nied³ugo.
Na pocz¹tku jesieni przyjechali Niemcy. Zabili mu ¿onê, dwie
najstarsze córki i syna. Najm³odszy z nich, szesnastoletni
ASZYK uciek³ w pole. Niemcy strzelali za nim ale
nieskutecznie. Wtedy jeden z Niemców, ura¿ony
niepowodzeniem, wsiad³ na konia i dopad³ uciekiniera,
morduj¹c nieletniego. Po powrocie z pracy Perec odnalaz³ w
zabudowaniach zw³oki swoich najbli¿szych. Z pogromu
ocala³a, dziêki pomocy s¹siadów, trójka najm³odszych
dzieci. Naprêdce pogrzeba³ zmar³ych i wraz z trójk¹ ocala³ych
postanowi³ ukryæ siê w pobliskim lesie.
W lesie pomiêdzy Kamionk¹ a Paw³owem-Poczekajk¹
wykopa³ dó³ o wymiarach 3 na 4 m i g³êbokoœci oko³o 0,6 m,
planuj¹c zapewne zbudowanie sza³asu. Do do³u naniós³
trochê s³omy i liœci, które u³atwia³y przetrwanie zimnych
nocy. Noc¹ odwiedza³ swoje zabudowania gospodarskie
zaopatruj¹c siê w wodê i ziemniaki, jedyne zapasy
umo¿liwiaj¹ce minimaln¹ egzystencje. ¯yczliwi s¹siedzi
niekiedy wspierali go chlebem i mlekiem tak niezbêdnym dla
jego dzieci. Przez jakiœ czas egzystowali w nieludzkich
warunkach. Jednak¿e i ta nêdzna egzystencja nie trwa³a
d³ugo. Jesieni¹, gdy liœcie drzew zaczê³y masowo opadaæ ktoœ
nie¿yczliwy doniós³, ¿e w lesie ukrywaj¹ siê ¯ydzi. Ojciec
mój, Józef, by³ w tym czasie gajowym i w³aœnie w jego
obwodzie znalaz³ schronienie Perec z dzieæmi.
Pewnego poranka przyby³ do ojca goniec gminny z
poleceniem oczekiwania na przybycie Niemców. Poniewa¿
ojciec ju¿ przebywa³ w lesie zatr¹bi³em "sygna³ówk¹"
powiadamiaj¹c go o pilnej potrzebie przybycia do gajówki.
Odg³os sygna³ówki by³ jednoczeœnie alarmem dla Pereca o
zbli¿aj¹cym siê niebezpieczeñstwie. Na polecenie Niemców
ojciec zaprowadzi³ ich we wskazane przez nich miejsce, do
opisanego do³u - schronienia Pereca. Zdenerwowani
niepowodzeniem Niemcy podejrzewali ojca o uprzedzenie
ukrywaj¹cych siê ¯ydów. Odpieraj¹c podejrzenia ojciec
stwierdzi³, i¿ jego zadaniem jest pilnowanie lasu a nie ludzi
tam przebywaj¹cych.
W czasie penetrowania lasu przez Niemców, w
okolicach gajówki, usytuowanej niedaleko lasu, pojawi³ siê
Perec. Moja siostra Zofia zaopatrzona w p³achtê i grabie,
niezbêdne do zbiórki liœci, skontaktowa³a siê z Perecem,
informuj¹c o pobycie Niemców w lesie oraz poszukiwaniach
ukrywaj¹cych siê ¯ydów. Perec dopiero wieczorem odnalaz³
swoje dzieci, ukrywaj¹ce siê w ró¿nych miejscach.
Najm³odsza 6-letnia córka Pereca prawie przez ca³y dzieñ
przele¿a³a nieruchomo pod drzewem, przera¿ona odg³osami
przemieszczaj¹cych siê po lesie przeœladowców.
Perec opuszczaj¹c paw³owskie leœne schronienie
ukrywa³ siê nastêpnie w lesie w okolicach Kulika. Nowe
miejsce schronienia okaza³o siê tak¿e nieprzyjazne dla Pereca
i jego dzieci. Wraz z opadami pierwszego œniegu nowe
schronienie odnaleŸli Niemcy morduj¹c pozosta³¹ przy ¿yciu
rodzinê Pereców.
A dó³ wykopany przez Pereca? Istnieje do dzisiaj.
Kontury œcian utraci³y swoj¹ wyrazistoœæ wskutek erozji,
opadów atmosferycznych i up³yw czasu. Na dnie rosn¹
krzewy i drzewa ale zarys do³u jest wyraŸny. Kiedy nad nim
przystajê zdajê siê s³yszeæ jego spowiedŸ "wybaczcie, i¿ w
czasie najciê¿szym, najtrudniejszym, nie by³em w stanie
zapewniæ ludziom najnêdzniejszego bytu ani
bezpieczeñstwa, ale jestem œwiadkiem tych okrutnych
wydarzeñ".
Walerian Darmochwa³
Od pewnego czasu na ³amach G³osu Paw³owa zamieszczamy
notatki dotycz¹ce aktualnych dokonañ na rzecz tej
miejscowoœci. Po pewnym , d³ugim zreszt¹, zastoju, jaki
nast¹pi³ po roku 1973, kiedy to Paw³ów przesta³ byæ centrum
administracyjnym najbli¿szej okolicy nast¹pi³o widoczne
o¿ywienie, zw³aszcza po przyst¹pieniu Polski do Unii
Europejskiej.. Paw³ów doczeka³ siê przebudowy rynku w
centrum osady ,renowacji przyleg³ego do niego niewielkiego
parku, przeprowadzenia gruntownej modernizacji drogi
³¹cz¹cej Rejowiec Fabryczny z Maryninem u³o¿enia
chodników wzd³u¿ ci¹gów drogowych.
W roku bie¿¹cym rozpoczêto realizacjê powa¿nej inwestycji,
której ogólny koszt oszacowano na sumê - 6 082 000 z³. ,
dotycz¹cej budowy oczyszczalni œcieków i kanalizacji
sanitarnej osady.
Pierwszy etap tych prac zak³ada objêcie nimi centrum
Paw³owa, tj. ulicy Szkolnej, Koœcielnej i £¹cznej oraz ul.
22Lipca do skrzy¿owania jej z ul £¹czn¹.
W ramach tej inwestycji zostanie wybudowana oczyszczalna
œcieków typu BIOWAC, o wydajnoœci45m szeœciennych na
dobê. oraz u³o¿enie sieci kanalizacji sanitarnej o ³¹cznej
Wielkopolscy wysiedleñcy w Paw³owie
Bezpoœrednio po zakoñczeniu
inwazji na ziemie polskie w 1939 r.
okupant niemiecki przyst¹pi³ do
realizacji planów germanizacyjnych.
Z zajêtych terenów usuwano obc¹
etnicznie i rasowo ludnoœæ i równo-
czeœnie zasiedlano odpowiednio
dobran¹ ludnoœæ niemieck¹. Realizuj¹c
politykê germanizacyjn¹ wprowa-
dzano powszechne wysiedlenia
i przesiedlenia miejscowej ludnoœci.
Do podstawowych kryteriów stosowa-
nych przy kwalifikowaniu Polaków do
wysiedlenia na tereny Generalnego
Gubernatorstwa nale¿a³y: aktywnoœæ
polityczna i spo³eczna oraz ewentualne
predyspozycje do pe³nienia roli przy-
wódców w konspiracyjnej dzia³alnoœci,
przynale¿noœæ do grup inteligenckich,
posiadany maj¹tek, miejsce zamie- Stefan Kempski „goniec gminy Paw³ów”
szkania a tak¿e niechêtny stosunek
miejscowych Niemców do poszcze-
gólnych Polaków. W okresie od grudnia 1939 r. do po³owy
marca 1941 r. z ca³ego obszaru ziem polskich wcielonych do
III Rzeszy wysiedlono do GG oko³o 365.000 osób.1
W trakcie akcji wysiedleñczej kilkanaœcie rodzin
wielkopolskich trafi³o do Paw³owa w powiecie che³mskim.
Ich nazwiska oraz dane personalne zosta³y odnotowane
w wykazie mieszkañców Paw³owa sporz¹dzonym na
polecenie administracji niemieckiej jesieni¹ 1943 r.2
W okresie 1940 - 1945 Paw³ów pozostawa³ drug¹ „ma³¹
d³ugoœci 7000 mb i przy³¹czach kanalizacyjnych o
d³ugoœci1500mb.
Po wykonaniu tych prac planuje siê przy³¹czenie do kanalizacji
budynków miejscowego Zespo³u Szkó³, przedszkola, Domu
Kultury, sklepów oraz oko³o 140 gospodarstw domowych.
Zabezpieczenie finansowe w/w projektu nast¹pi z funduszy
PROW, wk³adu w³asnego gminy, oraz udzia³u mieszkañców.
Zak³ada siê, ¿e modu³owa oczyszczalnia œcieków firmy
BIOWAC u³atwi dostosowanie wielkoœci tego obiektu do
tempa przyrostu iloœci dop³ywaj¹cych œcieków.
Opcja przyjêta do wdro¿enia prezentuje rozwi¹zania
kompleksowe oraz uwzglêdniaj¹ce d³ugookresow¹
perspektywê mo¿liwoœæ rozbudowy.
W etapie nastêpnym w tym zakresie, planowane jest
dokoñczenie budowy sieci kanalizacyjnej na ul. 22Lipca oraz
Lubelskiej w kierunku Rejowca Fabrycznego.
Do powy¿szej informacji wykorzystano dane uzyskane w
Urzêdzie Gminy Rejowiec Fabryczny.
Stanis³aw Lipiñski
ojczyzn¹” rodzin: Kempskich, Stracho-
wskich i Ga³¹zków ze Stawu
k/ Kalisza; Ceglarków ze Starego
Widzimia , Nadolskich z Wielichowa
oraz innych rodzin nie tylko z terenu
Wielkopolski. Trudne poszukiwania
rodzin rozproszonych po ca³ym kraju
zakoñczy³y siê czêœciowym powo-
dzeniem. Odnalezieni dawni mie-
szkañcy Paw³owa nie kryli zaskoczenia
przypomnieniem ich pobytu w Paw³o-
wie, podobnie ich najbli¿si. Podczas
rozmów z sentymentem odtwarzali
w pamiêci wizerunek Paw³owa i jego
mieszkañców. Nawi¹zywali do zdarzeñ
z czasów okupacji niemieckiej,
zrodzonych przyjaŸni, nauki w szkole
i nauczycieli. Niektórzy korespondo-
wali po wojnie z paw³owskimi
przyjació³mi a tak¿e kierowani senty-
mentem odwiedzali po latach Paw³ów
oraz goœcili paw³owian u siebie.
Ryszard CEGLAREK (lat 82) wspomina po latach
tu³aczkê wysiedleñca z Wielkopolski na „Wschód”: „Moja
droga do Paw³owa rozpoczê³a siê 11 listopada 1940 r.
o godz. 5.00. O tak wczesnej porze do naszego domu
w Starym Widzimiu wtargnê³o 2-ch niemieckich
¿andarmów i zakomunikowa³o, i¿ ca³¹ rodzin¹ zostaniemy
wysiedleni na Wschód. ¯andarmi zachowywali siê
przyzwoicie, pozwolili nam zabraæ w³asne rzeczy wed³ug
naszego uznania. Zmuszeni zostaliœmy do opuszczenia

ponad 15 ha gospodarstwa. Wtedy ze Starego Widzimia
zosta³o wysiedlonych oko³o 30 rodzin. Miejsca
przesiedlenia nie znaliœmy. Ca³¹ nasz¹ rodzinê, tj. ojca Jana,
matkê Konstancjê, siostry Jankê, Celinê, Lodziê, Salkê,
brata Fredzia oraz dzieci Lodzi (Janka i Lenusia)
umieszczono w autobusie i przetransportowano do
Koœciana. Nastêpnie poci¹giem dotarliœmy po kilku dniach
do obozu przejœciowego w £odzi przy ul. Wotanstrasse 41,
mieszcz¹cego siê w jakichœ halach produkcyjnych.
Towarzysz¹ca rodzinie rozpacz po wysiedleniu
z rodzinnego domu zosta³a pog³êbiona faktem skierowania
sióstr Janiny i Celiny na roboty przymusowe do Rzeszy
(Brandenburg). Oko³o 19 grudnia 1940 r. za³adowano nas
do wagonu towarowego bez okien i jakichkolwiek wygód.
Po kolejnych kilku dniach dotarliœmy do Che³ma.
Na miejscu w budynkach kolejowych nast¹pi³ kolejny
podzia³ naszej rodziny. Po kilkudniowym pobycie
w Che³mie brat Janek, Salka, Lodzia i jej dzieci zostali
przewiezieni furmank¹ do Majdanu Stajne mieszkaj¹c
pocz¹tkowo u pañstwa PETRAS a nastêpnie u Franciszka
ZDUÑCZUKA. Dziêki ¿yczliwoœci rodziny Zduñczuka
oraz otrzymanemu wsparciu szczêœliwie doczekali koñca
okupacji. Z kolei ja z rodzicami pod niemieck¹ eskort¹
zosta³em przewieziony poci¹giem do Rejowca a nastêpnie
furmank¹ do Paw³owa. Na miejscu przydzia³em kwater
zajmowa³ siê wójt Sommer (Wac³aw). Razem z nami do
Paw³owa przyjecha³a Emilia NADOLSKA z ojcem,
mieszkañcy Wielichowa. Paw³ów wywar³ na mnie dobre
wra¿enie. Zapamiêta³em drewniane domy i piaszczyste
ulice. Wnêtrza domów by³y skromne ale w wiêkszoœci
schludnie wygl¹daj¹ce. Pocz¹tkowo zamieszkaliœmy u
bednarza Micha³a POSTURZYÑSKIEGO, który mieszka³
niedaleko szko³y. Pobyt tam mile wspominam. Mimo
trudnych warunków gospodarz dzieli³ siê z nami ¿ywnoœci¹
a tak¿e opa³em. Od pocz¹tku kwietnia 1941 r. w Paw³owie
stacjonowali ¿o³nierze Wermachtu (saperzy) oczekuj¹cy na
inwazjê na ZSRR. Ojciec znaj¹cy jêzyk niemiecki by³
wykorzystywany jako t³umacz . ¯o³nierze zatrudniali mamê
w charakterze praczki. Czasami otrzymywa³a drobne
pieni¹dze, artyku³y spo¿ywcze a niekiedy myd³o
pozostaj¹ce wtedy towarem deficytowym. Od czerwca
1941 r. zamieszkaliœmy w budynku szko³y powszechnej,
gdzie tata pracowa³ w charakterze woŸnego. Tam du¿¹
pomoc¹ s³u¿y³a nam rodzina Antoniego KOCHMA-
ÑSKIEGO, który odst¹pi³ nam pokój, korytarz i piwnicê.
ZaprzyjaŸni³em siê z LUTKIEM, synem Kochmañskiego.
Czêsto drzwi dziel¹ce nasze pokoje by³y otwierane.
Bawiliœmy siê oraz czêstowali ¿ywnoœci¹. Ojciec dalej
wykorzystywany by³ jako t³umacz, zaœ matka gotowa³a
posi³ki za³odze Posterunku Policji Polskiej w Paw³owie.
Z czasów pobytu w Paw³owie pamiêtam: nauczyciela
JAÑCZUKA (W³adys³awa), porucznika w partyzantce;
W³adys³awa WANARSKIEGO, felczera; Leona PAPIE-
RNIÊ, którego rodzina dzieli³a siê z nami jedzeniem;
Zenona KÊDZIERSKIEGO; Józefa KUSIA; Leszka
i Wies³awa B£A¯EJEWICZA; Romana PAPIERNIÊ;
RZEPECKIEGO; Henrykê, Piotra i Wac³awa BIE£AÑ-
CÓW oraz Piotra i Józefa S£AWIÑSKIEGO.
Do dziœ mam w pamiêci 24 kwietnia 1944 r. czyli
bombardowanie Paw³owa. Zaczê³o siê oko³o godziny 6.45
do 7.15. W tym czasie nadlecia³y samoloty lecz nie zrzuca³y
bomb tylko prowadzi³y ostrza³ z karabinów oraz zrzuca³y
ulotki (?), ¿e ten nalot jest kar¹ za pomoc partyzantom. Od
godz. 11.45 do 12.30 nast¹pi³ kolejny nalot
(bombardowanie). Wtedy w³aœnie oko³o 75% budynków,
g³ownie drewnianych uleg³o spaleniu. Budynek szko³y
ocala³, zosta³ tylko lekko uszkodzony. W tym czasie wiele
osób znajdowa³o siê w piwnicy w szkole aby uchroniæ siê
przed bombami. Ostatnie 4-5 bomb spad³o na pole,
przypuszczalnie zgodnie z zamierzeniem pilota.
Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych, na pocz¹tku 1945 r.,
tata uda³ siê do rodzinnej miejscowoœci. Po dwutygodnio-
wej podró¿y zasta³ zrujnowane i okradzione w³asne
gospodarstwo. Ca³¹ rodzinê powróciliœmy do rodzinnego
domu w marcu 1945 r. Razem z nami wróci³y rodziny
Nadolskich i CZEPCZYÑSKICH.
Przez ca³y okres naszego pobytu w Paw³owie spotkaliœmy
wielu ¿yczliwych, pomocnych ludzi, którzy w tak ciê¿kich
czasach niewiele sami maj¹c potrafili siê dzieliæ tym co do
¿ycia jest potrzebne: jedzeniem, dachem nad g³ow¹, opa³em
czy dobrym s³owem. Pamiêæ o dobrych mieszkañcach
Paw³owa zachowam do swoich ostatnich dni. Po wojnie
by³em w Paw³owie 3 - krotnie, utrzymywa³em z przyja-
ció³mi kontakt listowny. Dziêkujê tym paw³owianom,
którzy pomogli nam przetrwaæ te trudne wojenne lata”.3
Rodzina KEMPSKICH: W³adys³aw (ojciec), Teresa
(matka) oraz Stefan (syn) zostali wysiedleni ze Stawu k/
Kalisza latem 1940 r. - wspomina Miros³awa KEMPSKA
(¿ona Stefana). Przed wysiedleniem byli w³aœcicielami
gospodarstwa rolnego o powierzchni 1.60 ha. Podczas
opuszczania domu rodzinnego zabrali ze sob¹ jedynie
rzeczy osobiste i prowiant na drogê. ¯andarmi niemieccy
dostarczyli wysiedlonych do stacji kolejowej w Radliczach
i stamt¹d wagonami przetransportowano ich do £odzi,
gdzie nast¹pi³a selekcja i rozdzia³ na poszczególne miejsca
docelowe. Powodem wysiedlenia polskich rodzin by³o
zajêcie ich gospodarstw rolnych przez ludnoœæ niemieck¹
Przystankiem docelowym rodziny Kempskich by³ Paw³ów.
Tam równie¿ jak i do okolicznych miejscowoœci zosta³y
wysiedlone inne rodziny ze Stawu: Strachowskich,
Pow¹zków, Nowackich i Durmanów.
Moja z kolei rodzina: Antonina PIECHOTA (matka),
Seweryna (siostra) i Hieronim (brat) uniknê³a wysiedlenia
ukrywaj¹c siê nocami we wsi Tymieniec u brata mojej matki
Stanis³awa GAW£A a we dnie w zbo¿u (do czasu ¿niw).
Potem ukrywaliœmy siê we wsi Mora-
wki u pañstwa Marii i Józefa
LUBECKICH. Tam przeczekaliœmy do
jesieni 1941 r. kiedy skoñczy³y siê
wysiedlenia. Po powrocie do Stawu
mieszkaliœmy u Niemców, którzy zajêli
gospodarstwo po rodzinie WALCZY-
KIEWICZÓW. Moja matka pracowa³a
tam w charakterze pracownika rolnego,
a my dzieci s³u¿yliœmy jako pomoc
w gospodarstwie. Mój ojciec Jan
Piechota by³ wówczas w niewoli
niemieckiej.
Rodzina Kempskich po przyjeŸdzie
do Paw³owa otrzyma³a mieszkanie
przy urzêdzie gminy, gdzie W³adys³aw
Kempski zosta³ zatrudniony w cha-
rakterze woŸnego. Teresa Kempska
zajmowa³a siê domem a Stefan
(póŸniejszy mój m¹¿), wówczas 15- Paw³ów 1942 r.
letni ch³opak wykonywa³ prace goñca
gminnego. Ponadto dorabiali na
utrzymanie wykonuj¹c prace dorywcze u miejscowych
gospodarzy. Poznali w Paw³owie zarówno innych wysie-
dleñców jak i rodowitych mieszkañców. Relacje pomiêdzy
wysiedlonymi a mieszkañcami Paw³owa by³y bardzo dobre:
wysiedleni pomimo panuj¹cej biedy mogli zawsze liczyæ na
pomoc miejscowych i ten okres wojny wspominali dobrze.
W maju 1942 r. Stefan Kempski zosta³ wraz z oko³o 40 - ma
m³odymi mieszkañcami Paw³owa aresztowany przez
Niemców i osadzony na Majdanku, gdzie przebywa³ przez
okres 6-ciu miesiêcy. Warunki, jak w wiêkszoœci obozów,
by³y koszmarne, a szczególnie panuj¹cy g³ód dawa³ siê
wiêŸniom we znaki. M¹¿ wspomina³ o zdarzeniu z 1944 r.
zwi¹zanym z zaginiêciem kobiety donosz¹cej Niemcom
o dzia³alnoœci partyzantów paw³owskich (Anny
GARULOWEJ - pomocy domowej burmistrza Paw³owa
Marcina BUDZIKA). Jej zaginiêcie wi¹zano póŸniej
z bombardowaniem osady w dniu 24 kwietnia 1944 r. Stefan
Kempski by³ œwiadkiem zastrzelenia w Paw³owie przez
niemieckiego ¿andarma dwóch ma³ych ¿ydowskich dzieci
(ukrywaj¹cych siê wczeœniej w grobowcu cmentarnym).
Po wyzwoleniu Paw³owa przez wojska radzieckie Ste-
fan Kempski wraz z wujem Kazimierzem Strachowskim,
tak¿e przebywaj¹cym w Paw³owie, udali siê do rodzinnej
miejscowoœci celem przygotowania siedlisk rodzinnych do
powrotu rodzin. Odleg³oœæ oko³o 400 km, wobec
niedostatku œrodków transportu, w wiêkszoœci pokonali
pieszo. Na miejscu zastali swoje domostwa ograbione
z maj¹tku oraz inwentarza. Po powrocie do swych domostw
podjêli trud odbudowy gospodarstw ze zniszczeñ
wojennych - koñczy Miros³awa Kempska.4
Inny wysiedleniec wielkopolski - Kazimierz STRA-
CHOWSKI - odtwarza w pamiêci paw³owski epizod
¿yciowy. Z rodzicami Kazimierzem i Janin¹ po przybyciu
do Paw³owa (ze Stawu k/ Kalisza) zamieszkaliœmy
u rodziny ukraiñskiej o nazwisku HARASZCZENKO.
Ich drewniany dom sta³ przy drodze
prowadz¹cej do Krowicy, niedaleko
lasu. Wielokrotnie z miejscowymi
ch³opcami penetrowaliœmy okoliczny
las poszukuj¹c œladów zapadniêtej
ziemi. By³y one oznak¹ ukrytej broni,
amunicji i innego sprzêtu wojskowego,
ukrytego podczas dzia³añ wojennych
przez ¿o³nierzy Wojska Polskiego.
Odnalezion¹ broñ w wiêkszoœci
odbiera³ mój ojciec przekazuj¹c
nastêpnie miejscowym partyzantom.
W wielu przypadkach zabiegi mojego
ojca pozwoli³y unikn¹æ potencjalnych
nieszczêœæ zwi¹zanych z posiadaniem
broni przez dzieci. Przypominam sobie,
¿e przez pewien okres czasu w budynku
szko³y w Paw³owie, na parterze,
umiejscowiony by³ posterunek „gra-
natowej policji”. Wejœcie g³ówne by³o
zabezpieczone licznymi workami
wype³nionymi piaskiem, utrudnia-
j¹cymi ewentualny atak partyzantów. W Paw³owie
funkcjonowa³a w czasie okupacji stra¿ po¿arna, która
dysponowa³a samochodem stra¿ackim marki „Chevrolet”,
posiadaj¹cym nietypowe ko³a zaopatrzone w elementy
metalowe i drewniane.
Prze¿ycia lat okupacji i pobyt w Paw³owie wspomina
Kazimierz Strachowski z rozrzewnieniem. Jeszcze w latach
70-tych pracuj¹c zawodowo w charakterze kierowcy
i korzystaj¹c z okazji, odwiedzi³ kilkakrotnie Paw³ów
przywo³uj¹c do ¿ycia obrazy lat m³odoœci a tak¿e
odwiedzaj¹c grób zmar³ego w Paw³owie brata.5
Prezentuj¹c wspomnienia wielkopolskich przesie-
dleñców wyrwanych si³¹ z rodzinnych miejsc przez
agresorów hitlerowskich sk³adam wyrazy wspó³czucia
a jednoczeœnie dziêkujê za upublicznienie gorzkich
wspomnieñ. Jednoczeœnie wyra¿am podziêkowanie
ówczesnym paw³owianom za okazan¹ pomoc i otwartoœæ
serca przybyszom z Wielkopolski.
Zwracam siê tak¿e z apelem do Czytelników dyspo-
nuj¹cych wiedz¹ o losie innych przesiedleñców w Paw³o-
wie o podzielenie siê wspomnieniami na ³amach „G³osu
Paw³owa”.
Stefan Kurczewicz
1 Maria Rutowska: Wysiedlenia ludnoœci polskiej z Wielkopolski do Generalnego
Gubernatorstwa 1939 - 1941. Obóz przesiedleñczy na G³ównej w Poznaniu,
www.wmwnp.blink.pl
2 Archiwum Pañstwowe w Lublinie Oddzia³ w Che³mie. Akta Gminy Paw³ów
1887 - 1954, sygn. 36/34/0
3 Wspomnienia Ryszarda Ceglarka (w posiadaniu autora).
4 Wspomnienia Miros³awy Kempskiej (w posiadaniu autora).
5 Wspomnienia Kazimierza Strachowskiego (w posiadaniu autora).
 Z cyklu „Sylwetki paw³owian”
ADAM P O L A K (1908 - 1968)
Adam Polak urodzi³ siê 12 kwietnia 1908 r.
w Czeluœnicy w powiecie Jas³o w
województwie rzeszowskim. Szko³ê
powszechn¹ ukoñczy³ w Jaœle w roku 1923. W
latach 1924 - 1929 ukoñczy³ Pañstwowe
Seminarium Nauczycielskie. Nastêpnie odby³
zasadnicz¹ s³u¿bê wojskow¹ w Szkole
Podchor¹¿ych Rezerwy w Cieszynie.
We wrzeœnia 1930 r. podj¹³ pierwsz¹ pracê
nauczycielsk¹ w Ro¿d¿a³owie w powiecie
che³mskim. Od dnia 1 stycznia 1931 r.
rozpocz¹³ pracê w czteroklasowej szkole
powszechnej w Paw³owie, po staraniach
kierownika Antoniego Kochmañskiego u
w³adz oœwiatowych o zatrudnienie „czwartej
si³y nauczycielskiej”.
W kronice szkolnej na rok 1931/32 znajdujemy wpis, z
którego dowiadujemy siê, ¿e pan A. Polak (wg relacji
kierownika) jest opiekunem spó³dzielni uczniowskiej. Dalej
czytamy: „Mimo ciê¿kich czasów, idea spó³dzielczoœci
propagowana na terenie szko³y przez Grono Nauczycielskie,
rozwija siê doœæ pomyœlnie, bowiem z kilkunastu 50
groszowych udzia³ów uczniów powsta³a spó³dzielnia
uczniowska, której sklepik zaopatrywa³ szko³ê we wszelkie
jakoœciowo dobre i tanie przybory szkolne. Opiekunem
spó³dzielni by³ pan Adam Polak. Spó³dzielnia przynios³a tak¿e
i zysk pieniê¿ny w gotówce 37 z³otych 13 groszy. Mementem
zwrotnym dla pracy spó³dzielczej sta³ siê w roku bie¿¹cym
samorz¹d uczniowski. Spó³dzielnia uczniowska to jedna z
ga³êzi i zagadnieñ rozwi¹zywanych na gruncie samorz¹du
klasowego. Obie te organizacje wyros³y niemal samorzutnie w
chwili ekonomicznie trudnej, a st¹d bodaj¿e wyj¹tkowej”.
Od stycznia 1931 r. pan A. Polak przyj¹³ obowi¹zek sta³ego
sekretarza rady pedagogicznej. Proponowany przez pana
Polaka pomys³ na zak³adanie w poszczególnych klasach
spó³dzielni uczniowskich zbieg³ siê ze zbiórk¹ udzia³ów od
poszczególnych uczniów. Pocz¹tkowo sklepik uczniowski
funkcjonowa³ przy bezpoœredniej odpowiedzialnoœci pana
Adama Polaka. Udzia³y uczniów obni¿ono do minimum
groszowego. Pan Adam Polak opracowa³ statut spó³dzielni
uczniowskiej przyjêty przez radê pedagogiczn¹ i zatwierdzony
przez inspektora szkolnego.
W protokole z posiedzenia rady pedagogicznej w dniu 19
grudnia 1935 r. stwierdza siê umacnianie samorz¹dnoœci
cz³onków spó³dzielni uczniowskiej. Pan Polak po odbyciu
kursu spó³dzielczego przeorganizowa³ dzia³alnoœæ spó³dzielni.
Wszystkie ksiêgi dokumentuj¹ce pracê prowadz¹ ju¿ sami
uczniowie.
W kronice za rok 1932/33 czytamy: „Opiekunem sklepiku
uczniowskiego jako przysz³ej Spó³dzielni Uczniowskiej” by³
dalej p. Polak Adam. Oprócz wartoœci materialnych
spó³dzielnia da³a przede wszystkim wartoœci wychowawcze.
Spó³dzielnia rozrasta siê i zdobywa stale cz³onków -
udzia³owców. Ofiarna praca opiekuna „spó³dzielni
uczniowskiej” p. Adama Polaka jest ceniona przez rodziców,
którzy zadowolenie swoje z tego powodu wyra¿aj¹ przy
sposobnoœci zebrañ rodzicielskich”.
W roku szkolnym 1934/35 Adam Polak prowadzi³ w budynku
szkolnym pracê œwietlicow¹ Pododdzia³u Zwi¹zku
Strzeleckiego w Paw³owie. Zosta³ tak¿e mianowany
referentem rejonowym oœwiaty pozaszkolnej. Wykorzystuj¹c
zdolnoœci organizatorskie w tym obszarze uzyska³
wsparcie ze strony Zarz¹du Gminy Paw³ów w
postaci kwoty 200 z³ stanowi¹cej pierwsze Ÿród³o
zakupów ksi¹¿ek na tworzon¹ gminn¹ bibliotekê w
Paw³owie.
Spotkanie z Adamem Polakiem odnotowa³ w
swoich kronikarskich zapiskach Witold Kasperski,
nauczyciel jednoklasowej szko³y w pobliskim
Majdanie Stajne, nastêpuj¹co: „ Podszed³ do nas
(w Paw³owie) m³ody nauczyciel z Paw³owa i
zaprosi³ do siebie na mleko. Zimne mleko z
razowym chlebem smakowa³o znakomicie.
Wypytywa³em Adama o Paw³ów, o zespó³
nauczycieli, warunki pracy itp. W Paw³owie
uczy³o czterech nauczycieli. Nowy budynek
szkolny, aczkolwiek nie wyposa¿ony dostatecznie
stwarza³ dobre warunki pracy”.
W roku szkolnym 1936/37 opuszcza Adam Polak Paw³ów,
podejmuj¹c pracê w Jedlance Nowej w pow. w³odawskim. Z
chwil¹ wybuchu wojny powo³any zosta³ do wojska. Bra³
czynny udzia³ w walkach obronnych pod I³¿¹, nad Wis³¹ pod
Annopolem oraz pod Tomaszowem. Dosta³ siê do niewoli
niemieckiej. Osadzony zosta³ w obozie jenieckim w
Woldenbergu. Tam uzupe³nia³ wykszta³cenie w ramach
Wy¿szego Kursu Nauczycielskiego w zakresie historii i
wychowania fizycznego. Gdy zlikwidowano obóz jeniecki od
1 listopada 1945 r. przebywa³ w strefie okupacyjnej w Lubece,
gdzie od 1 listopada 1945 r. do 27 grudnia 1945 r. uczy³ w
polskiej szkole.
Do kraju wróci³ w 1946 r. i zaanga¿owa³ siê do pracy w szkole
podstawowej w £ubkach w pow. pu³awskim. Od 1 sierpnia
1947 r. ponownie podejmuje pracê w Szkole Podstawowej w
Paw³owie na stanowisku kierownika, pracuj¹c tu do 30
sierpnia 1950 r.
Wraz z Adamem Polakiem zatrudnienie w szkole w Paw³owie
znalaz³a jego ¿ona Jadwiga (córka Aleksandra ur. 9 lipca 1911
r. w Karcach).
Z Paw³owa przenosi siê do szko³y Podstawowej nr 2 w
Che³mie pe³ni¹c funkcjê kierownika. Od 1 lurtego 1951 do 31
grudnia 1954 r. pe³ni³ funkcjê podinspektora szkolnego i
kierownika Wydzia³u Oœwiaty w Che³mie.
Od 1 stycznia 1955 r. z wyboru zosta³ sekretarzem
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Che³mie.
Stanowisko to sprawowa³ do 15 stycznia 1961 r..
Od 16 stycznia 1961 r. zosta³ kierownikiem planowania w
Miejskich Zak³adach Budownictwa Mieszkaniowego w
Che³mie.
Za wieloletni¹ pracê zosta³ odznaczony Z³otym i Srebrnym
Krzy¿em Zas³ugi oraz Medalem X- lecia PRL.
Zmar³ 1 sierpnia 1968 r.. Pochowany na cmentarzu przy ulicy
Lwowskiej w Che³mie.
Bibliografia:
1. Ksiêga pami¹tkowa Oddzia³u Powiatowego ZNP w Che³mie.
2. Ksiêga protoko³ów rady pedagogicznej Szko³y Powszechnej
w Paw³owie 1930-1936.
3. Kronika Szko³y Powszechnej w Paw³owie 1919-1937.
4. Witold Kasperski: Nauczyciel. Opowieœæ o m³odoœci,
Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1976.
Adam Kêdzierawski
Porz¹dkowanie zapomnianych mogi³ w Paw³owie
W dniu 26 wrzeœnia 2009 r. cz³onkowie Stowarzyszenia
Przyjació³ Paw³owa z w³asnej inicjatywy wykonali prace
porz¹dkowe wokó³ „zapomnianych mogi³” na cmentarzu
parafialnym w Paw³owie. Uwzglêdniaj¹c sugestie najstarszych
mieszkañców Paw³owa podjêto pracoch³onne zadanie
ods³oniêcia nagrobka pokrytego prawie 40 cm warstw¹ ziemi,
odpadów cmentarnych oraz rosn¹cych drzew. Wskazana prze
Pani¹ Kazimierê Maciejewsk¹ mogi³a skrywa
prawdopodobnie prochy by³ego powstañca z 1863 r.. W okresie
miêdzywojennym pozostawa³a ona pod opiek¹ m³odzie¿y
szkolnej oraz miejscowego nauczyciela W³adys³awa Jañczuka.
Inne zachowane przekazy sugeruj¹, ¿e jest to miejsce
spoczynku doczesnych szcz¹tków niemieckiej hrabianki. Po
usuniêciu ziemi i innych odpadów ods³oniêto ni¿ej usadowione
fragmenty ¿eliwnego a¿urowego ogrodzenia prawdopodobnie
XIX w. proweniencji. (w wielu miejscach uszkodzonego i
pozbawionego niektórych fragmentów) a tak¿e ods³oniêto
cementowy nagrobek zawieraj¹cy inskrypcjê „Adam KURTZ
ur. 13 kwietnia 1832 r., zm. 2 lutego 1886 r. Pokój jego
duszy” Planowana kwerenda ksi¹g parafialnych oraz innych
materia³ów archiwalnych powinna wyjaœniæ czy przekazy
miejscowej ludnoœci znajduj¹ umocowanie w prawdzie
historycznej. Jako ciekawostkê nale¿y odnotowaæ, i¿ p³yta
nagrobna jest zorientowana odwrotnie ani¿eli pozosta³e
s¹siaduj¹ce, co mo¿e sugerowaæ, i¿ we wczeœniejszym okresie
W dniu 22 paŸdziernika 2009 r. w Gminnym Oœrodku
Kultury w Paw³owie oby³ siê
XII Przegl¹d Piosenki Ludowej i Biesiadnej Domów
Pomocy Spo³ecznej.
W tegorocznej edycji udzia³ wziê³o 14 placówek
reprezentuj¹cych Domy Pomocy Spo³ecznej, Warsztaty
Terapii Zajêciowej i Œrodowiskowe Domy Samopomocy z
terenu czterech powiatów: che³mskiego, krasnostawskiego,
kraœnickiego i w³odawskiego oraz zaproszona m³odzie¿
szkolna z Niepublicznej Szko³y Podstawowej w Kaniem.
Reprezentanci poszczególnych jednostek wykonywali na
powstawania paw³owskiego cmentarza, groby by³y odmiennie
orientowane w stosunku do g³ównej alei.
Uprz¹tniête zosta³y tak¿e inne pomniki i p³yty nagrobne:
Anny LESZCZYÑSKIEJ zmar³ej 15 lutego 1906 r.,
Bonifacego BARCZYÑSKIEGO zmar³ego w lutym 1906 r.
oraz Bogus³awa GARBACZEWSKIEGO, zmar³ego 13
grudnia 1962 r. (wieloletniego organisty i opiekuna
m³odzie¿owego zespo³u wokalno-muzycznego Szko³y
Podstawowej w Paw³owie, prezentuj¹cego m. innymi swe
umiejêtnoœci na Krajowych Do¿ynkach we Wroc³awiu).
Paw³owska nekropolia skrywa prochy wielu by³ych
mieszkañców obecnych gmin Rejowiec, Rejowiec Fabryczny,
Siedliszcze, Wierzbica i £opiennik Górny. Wiele mogi³
pozostaje bezimiennych i niekiedy zapomnianych. Zbli¿aj¹ce
siê „Œwiêto zmar³ych” jest okazj¹ aby porz¹dkuj¹c miejsca
wiecznego spoczynku najbli¿szych wyzwoliæ w sobie potrzebê
uprz¹tniêcia s¹siednich zapomnianych mogi³.
Barbarzyñstwem mo¿na nazwaæ zachowania ludzkie
doprowadzaj¹ce do zaœmiecania mogi³ jak to mia³o miejsce w
przypadku opisanym powy¿ej. Ile jeszcze podobnych
nagrobków skrywaj¹ œmieci na piêknym paw³owskim
cmentarzu?
Cz³onkowie SPP zdecydowali o kontynuowaniu podobnych
prac porz¹dkowych, nie ingeruj¹cych w strukturê zabytkow¹
pomników i p³yt nagrobnych, w przysz³oœci, zachêcaj¹c tak¿e
innych do podobnych dzia³añ. Apelujemy „ratujmy pomniki
przesz³oœci dla przysz³oœci”!
Za udzia³ w pracach porz¹dkowych sk³adam serdeczne
podziêkowanie cz³onkom stowarzyszenia: Lucynie Li-
piñskiej, Halinie Skibiñskiej, Gra¿ynie Korzeniewskiej, Zofii
Górze, Jadwidze Miszczuk, Monice Kurczewicz, Stefanowi i
Antoniemu Leonhardtom, Wac³awowi Ciechomskiemu,
Stanis³awowi Lipiñskiemu, Adamowi Kêdzierawskiemu,
Mieczys³awowi Koszowi, Jerzemu Wanarskiemu i Marianowi
Rzepeckiemu.
Stefan Kurczewicz
scenie dwie piosenki o tematyce folklorystycznej lub
biesiadnej.
Poziom artystyczny jak i walory estetyczne prezentowane
przez wykonawców by³ bardzo wysoki, co jak podkreœlili
zaproszeni goœcie - dobrze œwiadczy o pracy jak¹ wykonuj¹
pracownicy i terapeuci zatrudnieni w jednostkach.
Opiniê tê zgodnie potwierdzili Pani Maria Patra - Prze-
wodnicz¹ca Rady Powiatu Che³mskiego, Pani Lucyna
Kozaczuk - Dyrektor Miejskiego Oœrodka Pomocy
Spo³ecznej w Che³mie, Pan Waldemar Domañski - Dyrektor
Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Che³mie oraz Pan
Zdzis³aw Krupa - Wójt Gminy Rejowiec Fabryczny - obecni
na przegl¹dzie.
Wszyscy wykonawcy zostali nagrodzeni upominkami, które
zosta³y zakupione ze œrodków Powiatowego Centrum Pomocy
Rodzinie w Che³mie.
XII Przegl¹d Piosenki Ludowej i Biesiadnej zakoñczy³ siê
zabaw¹ taneczn¹.
Organizatorami corocznego paŸdziernikowego spotkania z
piosenk¹ ludow¹ i biesiadn¹ s¹ Dom Pomocy Spo³ecznej w
Kaniem oraz Gminny Oœrodek Kultury w Paw³owie.
Andrzej Kosz
 Wyró¿nienia paw³owian
na XIII Przegl¹dzie Twórczoœci Ludowej w Krasnymstawie
W dniu 21 paŸdziernika 2009 r. w uroczym
Krasnostawskim Domu Kultury odby³ siê
fina³ XIII Przegl¹du Twórczoœci Ludowej.
Zosta³y tam zaprezentowane prace twórców
ludowych z trzech powiatów: che³mskiego,
krasnostawskiego i w³odawskiego.
Wykonane dzie³a przybli¿y³y tradycjê i
sztukê ludow¹ dawnego woj. che³mskiego w
dziedzinie rzeŸby, haftu, koronkarstwa,
paj¹ków wieszanych z sufitów, naczyñ
glinianych i kwiatów z bibu³y.
Podczas tegorocznej gali podkreœlano, i¿
sztuka ludowa pomimo wielkiego skoku
cywilizacyjnego przetrwa³a w wielu
oœrodkach nie tylko wiejskich. W dalszym
ci¹gu drewno, glina i papier s¹ wdziêcznym
materia³em do wyra¿ania w³asnych odczuæ
oraz skrytych nieraz pragnieñ.
W uroczystoœci wrêczenia nagród
uczestniczy³ starosta krasnostawski Janusz
Szpak, burmistrz miasta Andrzej Jakubiec, Jolanta Pawlak-
Paluszek ze Starostwa Powiatowego w Che³mie oraz Andrzej
Ciota - dyrektor biura Stowarzyszenia Twórców Ludowych w
Lublinie.
Mamy przyjemnoœæ poinformowaæ Czytelników, i¿ I
nagrodê w kategorii „garncarstwo” otrzyma³ Leszek KIEJDA
z Paw³owa, znany nie tylko w regionie artysta-garncarz.
Równie¿ paw³owianin S³awomir ¯O£NACZ, prowadz¹cy w
Paw³owie Pracowniê Garncarsk¹ „Ceramit”
zosta³ wyró¿niony II nagrod¹ tak¿e w
kategorii „garncarstwo”.
Podczas fina³u zosta³ rozstrzygniêty XI
Konkurs Poetycki im. Sabiny
Derkaczewskiej „Snuje siê nitka ¿ycia prze
œwiat”. Jury konkursu pod przewodnictwem
Donata Niewiadomskiego -
Przewodnicz¹cego Sekcji Literatury
Ludowej Rady Naukowej Stowarzyszenia
Twórców Ludowych w Lublinie przyzna³o I
nagrodê Bronis³awie Fastowiec z Kamienia.
Uczestnicz¹ca w konkursie b. mieszkanka
Paw³owa Danuta KURCZEWICZ
otrzyma³a wyró¿nienie za utwory poetyckie
odnajduj¹ce „sens egzystencji w d¹¿eniu do
szczêœcia i mi³oœci, zachowania pogody
duchowej oraz przedk³adania nad wszystko
dobroci i mi³oœci”.
Wyró¿nione prace paw³owskich twórców
zosta³y pomieszczone w wydanej przez organizatorów ksi¹¿ce
„XIII Przegl¹d Twórczoœci Ludowej Oddzia³u Che³mskiego
STL z/s w Krasnymstawie”.
Serdecznie gratulujemy.
Redakcja

9 listopada 2009 r. w Paw³owie po raz czwarty odby³y siê w

Uliczne Biegi Niepodleg³oœciowe. Zawody organizowane s¹
przede wszystkim dla uczczenia kolejnych rocznic odzyskania
niepodleg³oœci przez Polskê. Równie wa¿nym pretekstem, dla
którego organizatorzy tj. Uczniowski Klub Sportowy „Wól-
Kan” przy Szkole Podstawowej w Wólce Kañskiej oraz
Gminny Oœrodek Kultury w Paw³owie podjêli siê
organizacji tej imprezy jest promocja biegania jako najtañszej i
najprostszej formy dba³oœci o zdrowie fizyczne.
Pomimo ch³odnej lecz bezdeszczowej aury na zawody stawi³a
siê bardzo liczna, ponad 250 osobowa grupa mi³oœników
biegania. Byli to przewa¿nie uczniowie szkó³ podstawowych i
gimnazjów z Rejowca Fabrycznego, Siedliszcza i Gminy
Rejowiec Fabryczny, którzy rywalizowali na dystansach,
przygotowanych przez organizatorów. W zawodach wziêli
równie¿ udzia³ pensjonariusze z Domów Pomocy Spo³ecznej
w Kaniem i Chojnie Nowym.
Ostatni¹ konkurencj¹ IV Ulicznych Biegów
Niepodleg³oœciowych by³ bieg poœwiêcony pamiêci
przedwczeœnie zmar³ego Zbigniewa Szczepañskiego -
dzia³acza, trenera i wychowawcy wielu pokoleñ zawodników i
mi³oœników biegania z terenu gminy i miasta Rejowiec W tym roku goœciliœmy miêdzy innymi biegaczy, którzy mog¹
Fabryczny. Na starcie do biegu stanêli sportowcy koledzy i pochwaliæ siê uczestnictwem w maratonach w Nowym Jorku
kole¿anki zmar³ego, byli wychowankowie oraz m³odzie¿ i Berlinie, t.j. Iwonê i Marka Baluka z Che³ma oraz Marka
szkolna, którzy w ten sposób uczcili pamiêæ zmar³ego. Podlipnego i Jan Szczypka z Bogdanki.
Zwyciêzcy poszczególnych kategorii wiekowych zostali Klasy V i VI - dziewczêta
uhonorowani medalami, nagrodami indywidualnymi oraz 1. Stêpieñ Dagmara ZS Liszno
okolicznoœciowymi koszulkami. 2. Karwat Magda ZS Siedliszcze
Dekoracji dokona³a Pani Wies³awa Saganek - Prezes 3. Jêdruszak Paulina ZS Siedliszcze
Wojewódzkiego Oddzia³u TKKF w Che³mie oraz Pan Klasy V i VI ch³opcy
Zdzis³aw Krupa - Wójt Gminy Rejowiec Fabryczny. 1. Oleszczyñski Przemys³aw ZS Rejowiec Fabryczny
W poszczególnych kategoriach zwyciê¿yli: 2. Dudek Micha³ ZS Siedliszcze
3. Pasieczny Dawid ZS Paw³ów
Klasy "0"
1. S³aby Witold ZS Liszno Gimnazja klasy I i II dziewczêta
2. Raszyñski Szymon ZS Paw³ów 1. Dyszewska Klaudia Siedliszcze
3. Koralewicz Jakub ZS Paw³ów 2. Pukas Joanna Paw³ów
3. Denis Karolina Siedliszcze
Klasy I dziewczêta
1. Ogrodnik Dagmara ZS Liszno Gimnazja klasy I i II ch³opcy
2. Sawa Natalia ZS Liszno 1. Kuœmierz Aleksander Rejowiec Fabryczny
3. Szokaluk Natalia ZS Liszno 2. Borek Szymon Siedliszcze
3. Oziemczuk Tomasz Liszno
Klasy I Ch³opcy
1. Studziñski Przemys³aw ZS Paw³ów Gimnazja klasy III dziewczêta
2. Kwiatkowski Kacper ZS Paw³ów 1. Kosz Monika Paw³ów
3. Cieœla Dawid ZS Paw³ów 2. Ferês Ma³gorzata Liszno
3. Borysiuk Paulina Paw³ów
Klasy II i III dziewczêta
1. Socha Natalia SP Wólka Kañska Gimnazjum klasy III ch³opcy
2. Pilipczuk Katarzyna ZS Rejowiec Fabryczny 1. Dudek Adrian Siedliszcze
3. Zaj¹c Angelika ZS Paw³ów 2. Kurzepa Jacek Rejowiec Fabryczny
3. Kêdzierski Pawe³ Liszno
Klasy II i III ch³opcy
1. Brodaczewski Damian ZS Liszno
2. Grzesiuk Rados³aw ZS Siedliszcze
3. Pyda Mateusz ZS Liszno P.S. Organizatorzy pragn¹ z³o¿yæ szczere podziêkowania
Klasy IV dziewczêta osobom i instytucjom, które przyczyni³y siê do sprawnej
1. Gruszka Karolina SP Krasne organizacji IV Ulicznych Biegów Niepodleg³oœciowych
2. Rura Magdalena ZS Liszno w Paw³owie, a szczególnie policjantom z Posterunku
3. Stadnik Daria SP Wólka Kañska w Rejowcu Fabrycznym, pracownikom sto³ówki szkolnej
Klasy IV - ch³opcy i Gminnego Oœrodka Kultury w Paw³owie oraz nauczycielom
1. Petrykowski Szymon SP Krasne i opiekunom. Ju¿ gor¹co zapraszam za rok.
2. Klik Karol ZS Siedliszcze Andrzej Kosz
3. Martyn Jakub ZS Rejowiec Fabryczny - kierownik GOK w Paw³owie
OCALENIE
Litania do mroku z dziejów wspomnieñ
- jarmarcznym szlakiem - Paw³ów 2009
- wierzê w chleb jarmarcznej konsumpcji
przyzêbne rozkurcze i szczêkodŸwiêki radosne
- wierzê w ciernistoœæ i szorstkoœæ p³otu
m³odym ramieniem zapisane strony
ZAWIEDZIONE NADZIEJE
Z którego peronu poci¹g odje¿d¿a
do Polski jak go znaleŸæ
wœród zgie³ku obcego be³kotu
walizek z nalepkami co nic nie mówi¹
niepokoj¹cego do nik¹d galopu

- ufam glinie i ludzikom z buczyny za du¿o jêzyka ojców

piwnym sto³om jak w kanie galilejskiej
sielsko brzmi¹cego
wydeptana œcie¿ka - w odwrotnym kierunku
g³owy upadek Krakowa Gdañska Warszawy
historii wyrytej stopami pokoleñ
- ufam zmursza³ym zakamarkom zapachu chleba nozdrza dra¿ni¹cego
odtajaniu wspomnieñ przy kubku wiedzy
z wewnêtrznym odbiciem pieœni co serca topi¹

- zapisujê pielgrzymowanie ko³em obrotowym czy tylko w klêsce Polak

i beczki przetaczanie do mas co pij¹
podnosi g³owê przyjaŸnie uznaje
gruboskórne ¿ycia akcenty
rozœwietla oblicze mi³oœæ rozdaje
- zapisujê sko³owane przeci¹gi i dziecinne jasnoœæ od czerni oddziela
³askotanie nieodkrytej planety w zamyœle daltonizm leczy hartem
snu spakowanej walizki
mêstwem wykuwa przy³bice
- dziêkujê za s³oñce co w op³otkach wchodzi na szczyty
widzia³o oblicze w³asnego rozkwitu gniazdo moœciæ or³om

- dziêkujê za humor wiatru - na drzewach zastyga³ jak

ikona wydobyta z kufra ocalenia - zapisany
- bijê siê w piersi i padam w ramiona medytacji
jak ciep³o przetacza siê krew - ¿y³odokarmianie
jarmarcznym glutagenem
za¿ywam ósm¹ fiolkê
Danuta Agnieszka Kurczewicz
pisklê odwiecznie zwyciêstwem
karmione w twardych swych szponach
bezpiecznie insygnia królewskie trzyma
brylantów z ber³a pogubiæ nie mo¿e
Lucyna Lipiñska

Stowarzyszenie dziêkuje Zarz¹dowi Cementowni

REJOWIEC S.A. za wsparcie wydania numeru