INTELIGENCJA to zdolność do:

 uczenia się z doświadczenia (pozyskiwanie, przechowywanie i

wykorzystywanie wiedzy jest elementem inteligencji);
 rozpoznawania problemów (należy najpierw zidentyfikować problemy,
by móc skorzystać z wiedzy i ten problem rozwiązać);
 rozwiązywania problemów (należy wykorzystać to, czego się
nauczyliśmy, aby znaleźć rozwiązania problemów).
W literaturze używa się tego pojęcia w co najmniej w trzech znaczeniach
(Strelau, 2008):
 jako potencjalne możliwości jednostki
 jako możliwości rzeczywiście przejawiane
 jako poziom wykonania określonych możliwości – zadań
Definiowanie, czym ona jest, nastręcza wiele problemów. W psychologii
funkcjonuje szereg definicji i są one równorzędne. Inteligencja to:
 Zdolność przystosowywania się do nowych wymagań przez odpowiednie
wykorzystanie środków myślenia (Stern)
 Zdolność ogólna do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków
(Spearman)
 Ogólna zdolność do jednostki do celowego działania, racjonalnego myślenia i
efektywnego radzenia sobie w otaczającym środowisku (Wechsler)
 To, co mierzą testy inteligencji (Hilgard)
Rodzaje inteligencji
W psychologii wprowadzono podział na trzy rodzaje inteligencji.
 Inteligencja wynikająca z genów (wrodzona) tzw. inteligencja A.
 Inteligencja wynikająca z genów i oddziaływania środowiska tzn. inteligencja
B.
 Inteligencja, którą mierzą testy na inteligencję, czyli inteligencja C.

Teorie inteligencji
W psychologii funkcjonuje również kilka teorii inteligencji, ich twórcy
podejmują próbę dookreślenia, co składa się na inteligencję i jak się ona
rozwija.

Dwuczynnikowa teoria inteligencji Charlesa Spearmana wyróżnia

inteligencję ogólną (czynnik g) oraz zdolności specyficzne (czynnik s),
które są powiązane z czynnikiem g.
Badacz zastosował analizę czynnikową do zbadania testów inteligencji i
zauważył, że wyniki testów były niezwykle podobne. Osoby z dobrymi
wynikami w jednym teście funkcji poznawczych miały tendencję do
osiągania dobrych wyników w innych testach, podczas gdy osoby, które
uzyskały złe wyniki w jednym teście, zwykle uzyskiwały złe wyniki w
innych. Dzięki temu Spearman stwierdził, że inteligencja jest ogólną
zdolnością poznawczą, którą naukowcy mogą mierzyć i wyrażać liczbowo.

Inteligencja płynna i skrystalizowana (z ang. Fluid and

crystallized intelligence) – zaproponowana przez amerykańskiego
psychologa Raymona Cattella, Ta pierwsza wynikała ze zdolności
wrodzonych (wyposażanie genetycznego), podczas gdy skrystalizowana była
nabyta. Co ciekawe inteligencja płynna powinna być uważana za pewien
potencjał, który można rozwijać do pewnego wieku. Potem rozwija się już
jedynie inteligencja skrystalizowana (można ją w pewnym uproszczeniu
porównać z doświadczeniem). Trzeba też sobie uświadomić, że inteligencja
skrystalizowana będzie mocno osadzona w kontekście kulturowym.
Inteligencja płynna obejmuje zdolność do rozwiązywania nowych
problemów bez polegania na wiedzy z poprzednich doświadczeń.
Według badacza płynna inteligencja danej osoby spada wraz z
wiekiem. Istnieje jednak inteligencja, która wrasta wraz z wiekiem,
czyli inteligencja skrystalizowana opierająca się na faktach i
doświadczeniach.

Teorie czynników równorzędnych

 Zaproponowane przez amerykańskiego psychologa Louisa L.
Thurstone'a teorie czynników równorzędnych (z ang. Primary
Mental Abilities) opierają się na siedmiu podstawowych zdolnościach
umysłowych. Należą do nich:

1. pamięć (z ang. memory): zdolność zapamiętywania i przywoływania;

2. zdolności liczbowe (z ang. number): umiejętność rozwiązywania
problemów matematycznych;
3. szybkość spostrzegania (z ang. perceptual speed): zdolność
dostrzegania różnic i podobieństw między obiektami;
4. rozumowanie (z ang. reasoning): umiejętność znajdowania reguł;
5. zdolności przestrzenne (z ang. space): możliwość wizualizacji relacji;
6. rozumienie słów (z ang. verbal comprehension): umiejętność
definiowania i rozumienia słów;
7. płynność słowna (z ang. word fluency): umiejętność szybkiego
tworzenia słów.

Badacz wysunął teorię, że inteligencja składa się zarówno z ogólnych

zdolności, jak i szeregu specyficznych zdolności, torując drogę
przyszłym badaniom nad różnymi formami inteligencji.

Triarchiczna teoria Sternberga

 Triarchiczna teoria Sternberga (z ang. Triarchic Theory of
Intelligence) jest teorią zaproponowaną przez amerykańskiego
psychologa Roberta Sternberga, który zdefiniował inteligencję jako
aktywność umysłową ukierunkowaną na celową adaptację, selekcję i
kształtowanie rzeczywistych środowisk istotnych dla czyjegoś życia

Sternberg zasugerował koncepcję inteligencji skutecznej, która

obejmuje trzy czynniki:

1. Inteligencja analityczna: odnosi się do inteligencji stosowanej do

analizy lub oceny problemów i znajdowania rozwiązań (to właśnie
mierzy tradycyjny test IQ).
2. Inteligencja twórcza: umiejętność wychodzenia poza to, co jest dane,
aby tworzyć nowatorskie i ciekawe pomysły (rodzaj inteligencji
obejmujący wyobraźnię, innowacyjność i rozwiązywanie
problemów).
3. Inteligencja praktyczna: umiejętność adaptacji do zmieniającego się
otoczenia (rozwiązywanie problemów, z jakimi borykamy się w życiu
codziennym).
Inteligencja – test IQ

Badania nad inteligencją doprowadziły na początku XX w. do ukucia

terminu "iloraz inteligencji" (IQ). Przyśpieszyło to powstanie
pierwszych testów na inteligencję, które zostały opracowane przez
francuskiego psychologa Alfreda Bineta. Badacz ten jako pierwszy
wprowadził pojęcie wieku umysłowego, czyli zestawu zdolności,
które posiadają dzieci w pewnym wieku. Od tamtego czasu
testowanie inteligencji stało się powszechne oraz doprowadziło do
powstania wielu innych testów umiejętności i predyspozycji.
Obecnie metody mierzenia inteligencji pozwalają przeprowadzać je
nie tylko na pojedynczych osobach, ale również na całych grupach np.
test SAT (z ang. Scholastic Assessment Test).

Skala Inteligencji Stanford-Binet

Skala inteligencji Stanford-Binet to pierwszy test IQ opracowany

Alfreda Bineta, którym miał zrozumieć, które dzieci będą wolniej się
uczyć, a tym samym będą wymagać większej pomocy w nauce. W
tym celu opracował specyficzny zestaw pytań, które koncentrowały
się na obszarach takich jak pamięć i umiejętności rozwiązywania
problemów. Pytania zostały zadawane dzieciom w różnym wieku i ku
zaskoczeniu Bineta, część dzieci było w stanie odpowiedzieć na
zaawansowane pytania, na które byli w stanie odpowiedzieć ich starsi
rówieśnicy. Dzięki temu udało się opracować koncepcję wieku
umysłowego, czyli tego, jak dobrze jednostka radzi sobie
intelektualnie w stosunku do przeciętnej wydajności w tym wieku.
Pierwotnie skala inteligencji Bineta-Simona składała się z 30 pozycji
zaprojektowanych do pomiaru osądu, rozumienia i rozumowania,
które Binet uznał za kluczowe cechy inteligencji.

Skale Inteligencji Wechslera

Z powodu niezadowolenia z ograniczeń skali inteligencji Stanford-

Binet, amerykański psycholog David Wechsler opracował nowe
narzędzie do pomiaru inteligencji. Amerykański badacz uważał, że
poprzedni test zbyt ściśle odzwierciedlał ideę jednej ogólnej
inteligencji, a sam uważał, że inteligencja obejmuje wiele różnych
zdolności umysłowych.

Jeśli chodzi o skalę inteligencji Wechslera wyróżnia się:

1. Skalę inteligencji Wechslera dla dzieci (Wechsler

Intelligence Scale for Children – WISC) – test IQ
przeznaczony do pomiaru inteligencji i zdolności poznawczych
u dzieci w wieku od 6 do 16 lat.
2. Skalę inteligencji Wechslera dla dorosłych (Wechsler Adult
Intelligence Scale – WAIS) – test IQ przeznaczony do pomiaru
zdolności poznawczych u dorosłych i starszych nastolatków, w
tym rozumienia werbalnego, rozumowania percepcyjnego,
pamięci roboczej i szybkości przetwarzania.

Testy IQ a efekt Flynna

Efekt Flynna, czyli zjawisko odkryte przez nowozelandzkiego

badacza Jamesa Flynna, które odnosi się do obserwacji, że wyniki
testów inteligencji na całym świecie rosną z dekady na dekadę.
Dlatego też kluczowe dla prawidłowych pomiarów inteligencji jest
regularne standaryzowanie testów na inteligencję.

Testy IQ - skrajne wyniki

Wyniki IQ mają na ogół normalny rozkład, czyli 95 proc. populacji ma IQ

między 70 a 130. Osoby, które wykraczają poza ten zakres, reprezentują
skrajne wyniki. Ludzie z wynikiem IQ powyżej 130 są uważani za
utalentowanych, a z wynikami poniżej 70 punktów za osoby z
niepełnosprawnościami intelektualnymi (mają znaczne opóźnienia rozwojowe,
w tym opóźnienia motoryczne, poznawcze i mowy).
Zdarza się, że problemy te wynikają z mutacji genetycznych, jak w przypadku
zespołu Downa, wynikającego z dodatkowego materiału genetycznego lub
pełnej dodatkowej kopii 21. chromosomu. Osoby z zespołem Downa często
mają wyniki poniżej średniej IQ. Po drugiej stronie skali znajdują się za to
osoby z innym zaburzeniem, zwanym zespołem Savanta. Pomimo znacznej
niepełnosprawności umysłowej osoby te wykazują pewne zdolności w
niektórych dziedzinach, które są znacznie powyżej przeciętnej, takie jak
niewiarygodne zapamiętywanie, umiejętność szybkiego liczenia, czy
niezwykły talent muzyczny.

Czy istnieje związek między osobowością a inteligencją?

Badania sugerują, że ludzie, którzy są bardziej otwarci, również są

bardziej elastyczni psychicznie i płynni werbalnie oraz chętniej
przyjmują kreatywne, niekonwencjonalne podejście do
rozwiązywania problemów (np. ekstrawertycy częściej osiągali
wyższe wyniki w teście płynności werbalnej, ponieważ mieli
tendencję do mówienia więcej i byli mniej zaniepokojeni błędami). Z
kolei osoby bardziej sumienne częściej osiągały lepsze wyniki w
zadaniach pamięciowych, ponieważ byli ogólnie lepiej zorganizowani
i chętni do cięższej pracy.

Czy rozmiar mózgu ma wpływ na inteligencję?

Chociaż istnieją badania sugerujące, że większy mózg może

przyczynić się nawet do 6-procentowego wzrostu inteligencji, to
zostały one zakwestionowane. Co więcej, część specjalistów jest
zdania, że większy mózg wymuszałby większe zużycie energii, co z
kolei przekładałoby się na ograniczenia zasobów organizmu danej
osoby i tym samym jeszcze gorsze wyniki inteligencji. Trzeba jednak
dodać, że jest teoria mówiąca o tym, że wielkość mózgu danej istoty
w stosunku do wielkości jej ciała może przyczyniać się do wyższego
poziom inteligencji, a biorąc to pod uwagę, nasz ludzki mózg stanowi
wyższy stosunek do wielkości naszego ciała niż mózg wielu innych
zwierząt.

Duża część badań wykazuje bardzo niewielką różnicę w średnim IQ

między mężczyznami i kobietami, jednak mężczyźni stanowią bardzo
dużą grupę na obu końcach skali. Co to znaczy? Więcej mężczyzn niż
kobiet ma wyniki, które odzwierciedlają poważne opóźnienie i więcej
mężczyzn niż kobiet uzyskuje wyniki w zakresie wybitnie
uzdolnionych lub tzw. geniuszy. Oprócz tego badania takie jak to
opublikowane w 2018 r. na łamach naukowego czasopisma "PLOS
One" wykazały, że mężczyźni znacznie częściej niż kobiety zawyżają
swoją inteligencję.

Czy aktywność fizyczna zwiększa inteligencję?

Istnieją badania wskazujące na to, że ćwiczenia mogą pomóc w

poprawie funkcji poznawczych, zwłaszcza umiarkowane i intensywne
ćwiczenia aerobowe. Badania opublikowane w 2020 r. na łamach
naukowego czasopisma "Psychology and Aging" dowiodły, że osoby
starsze spędzające czas na umiarkowanych lub intensywnych
ćwiczeniach sercowo-naczyniowych wykazały wzrost inteligencji
płynnej (np. poprawa pamięci), a osoby prowadzące siedzący tryb
życia wzrost inteligencji skrystalizowanej (np. rozwój słownictwa).
Jednak lekka aktywność fizyczna zapewniała niewielkie korzyści
poznawcze.

Jak bardzo chodzenie do szkoły podnosi inteligencję?

Chociaż dodatkowe lata nauki (np. studia) powinny zwiększyć zasób

wiedzy ogólnej i perspektywy zawodowe, do niedawna badania nie
wskazywały, że formalna edukacja również zwiększa iloraz
inteligencji. Jednak metaanaliza z 2018 r. opublikowana w
"Psychological Science" wykazała, że każdy dodatkowy rok nauki
podnosił IQ o jeden do pięciu punktów. Nie jest jednak jasne, w jaki
sposób kształcenie zwiększa IQ, ani też nie jest jasne, czy i jak efekt
kumuluje się przez wiele lat edukacji. Specjaliści są jednak zgodni, że
inteligencja danej osoby może się zmieniać w czasie.

Czy ludzie stają się mniej inteligentni?

Zjawisko takie jak efekt Flynna wskazuje, że średnie wyniki IQ rosną

i będą z czasem rosnąć, głównie ze względu na zmiany w naszym
środowisku (np. lepsza dieta i większy dostęp do edukacji i
informacji). Jednak jak pokazują badania, takie jak te opublikowane
w 2018 r. na łamach "Proceedings of the National Academy of
Sciences", wyniki testów IQ w ostatnich latach wydają się spadać o
pół do dwóch punktów na dekadę, prawdopodobnie odzwierciedlając
spadek tych samych czynników środowiskowych.

Model struktury intelektu Guilforda

Joy Paul Guilford, stosując ortogonalną analizę czynnikową, która

wymusza uzyskanie niekorelujących ze sobą czynników, zbudował
model „trójwymiarowy”, to znaczy skonstruowany z trzech
wymiarów, z których pierwszy odzwierciedlał rodzaj
zaangażowanych operacji umysłowych:

 ocenianie
 wytwarzanie konwergencyjne
 wytwarzanie dywergencyjne
 pamięć
 poznawanie

drugi wymiar rodzaj treści czy też materiału, na którym operacja była
wykonywana:

 figuralna
 symboliczna
 semantyczna
 behawioralna

a trzeci rezultaty czynności, czyli wytwory:

 jednostki
 klasy
 relacje
 systemy
 przekształcenia
 implikacje

W ten sposób teoretycznie wyodrębniono 120 czynników. Teoria ta

cieszyła się dużą popularnością, choć nigdy nie zyskała potwierdzenia
empirycznego.

Jeszcze w latach 80. XX wieku inteligencję sprowadzano do

zdolności czysto intelektualnych. Obecnie uważa się, że tak
rozumiana inteligencja współdziała ze zdolnościami w sferze
emocjonalnej, motywacyjnej, interpersonalnej (międzyludzkiej) i
współdziałanie różnych zdolności, z różnych sfer ludzkiej psychiki,
pozwala na wykorzystanie potencjału intelektualnego. Dlatego
współcześnie termin „inteligencja” stosuje się szerzej i wyróżnia takie
jej typy jak:

 inteligencja kognitywna (albo abstrakcyjna) – to hipotetyczna

esencja inteligencji dotycząca systemów naturalnych i
sztucznych, sprowadza się do takich sprawności umysłowych,
jak: umiejętności analizowania i syntezy informacji, które da
się zawrzeć w formie znaków oraz wykorzystania
posiadanej wiedzy do własnych celów, które może też
modyfikować. Jak dotychczas, w praktyce, obejmuje ona
zdolność kojarzenia faktów, przeprowadzania operacji prostych
przekształceń językowych, dokonywania operacji logicznych.
Inteligencję tę, można programować, rozbudowywać i także
mierzyć za pomocą specjalnych testów.
 inteligencja werbalna - zdolność formułowania wypowiedzi,
szybkiego i adekwatnego znajdowania słów, dobrego
rozumienia tekstu wypowiadanego lub pisanego. Bardzo
wysoką inteligencją werbalną charakteryzują się na przykład
poeci, potrafiący improwizować wiersze.
 inteligencja emocjonalna - polega przede wszystkim na
umiejętności radzenia sobie ze swoimi emocjami, nazywania
ich oraz zauważania i wpływania na emocje innych. Wiążą się
z nią takie umiejętności umysłowe jak: empatia i asertywność.
 inteligencja społeczna - pokrewna inteligencji emocjonalnej
zdolność przystosowania się i wpływania na środowisko
społeczne człowieka.
 inteligencja twórcza - czyli zdolność do generowania nowych
pojęć lub ich nieoczekiwanych połączeń. Inteligencji twórczej
nie da się mierzyć, nie ulega jednak wątpliwości, że ludzie
posiadają różny jej poziom.