Makine Elemanları

Kırılma Mekaniği
Kırılma mekaniği
• Üretilen ürünlerde daha ürün kullanılmaya başlamadan önce parça
içerisinde çatlaklar olabilir

• Bu çatlaklar ürünün kullanımı sırasında parça içerisinde ilerleyebilir ve

parçanın kullanım dışı olmasına neden olabilir.

• Bu durum hasar-toleranslı tasarım yönteminin oluşmasına sebep

olmuştur.
Kırılma mekaniği
• Bu yöntemde parça içindeki çatlak seviyesi tespit edilir ve bu çatlağın
ilerlemesi gözlenir. Çatlak kritik bir seviyeye geldiğinde ise parça
kullanımdan kaldırılır.

• Bu yöntemde parça kullanımdan kaldırılmadan önce devamlı olarak

bakımının yapılması ve incelenmesi gerekmektedir. Özellikle insan
hayatını teşkil eden durumlarda parça içindeki çatlak kritik bir
seviyeye gelmeden önce muhakkak kaldırılmalıdır.
Stres-Yoğunluk Faktörleri
• Bilindiği gibi bir parça üzerinde gerilmelerin yığıldığı, gerilme yoğunluğunun
oluştuğu bölgeler vardır. Bu bölgeler özellikle radyüslerde, delik
kenarlarında yani kısacası parça ölçülerinde bir düzensizliğin olduğu
bölgelerde görülür.

• Bu bölgelerdeki gerilmeler parçanın genelinde görülen gerilmelere göre

daha yüksek seviyelerde olur ve bu gerilmeleri hesaplayabilmek için stress-
yoğunluk katsayılarından faydalanılır.

• Fakat bu yöntem sadece tüm ölçütleri bilinen bir parça üzerinde

uygulanabilir.
Stres-Yoğunluk Faktörleri
• Parça üzerinde ufak bir çatlak, içe göçme, boyutları bilinmeyen ufak
radyüslü bir hata olduğunda stress-yoğunluk faktörleri sonsuz değeri
gösterir.

• Yani parça üzerinde bu tür gözle görülemeyecek kadar ufak hatalar

olduğunda stress-yoğunluk faktörleri işe yaramayan bir metotdur.
Çatlakların İlerlemesi
• Bir parça üzerinde çatlağın ilerlemesi için belirli bir enerjiye ihtiyacı
vardır. Belirli metotlar uygulanılarak yapı içerisindeki bu çatlağın
ilerlemesi için gerekli olan ortalama gerilme değeri hesap edilebilir.

• Kırılma mekaniği konusu ayrıca işlenmesi gereken detaylı bir konudur

ve bu sebeple burada yüzeysel olarak bir anlatım gerçekleştirilecektir.
Çatlak İlerlemesi Sonucunda Gevrek Kırılma
• Bilinmesi gereken önemli bir nokta çatlakların yapıda gevrek bir
kırılmaya sebep olabileceğidir.

• Eğer yapı içerisindeki çatlak kontrol edilmez ise çatlak yapı içerisinde
ilerleyecek ve ani, bilinmeyen bir anda, gevrek bir şekilde kopacaktır.
Bu şekilde bir kopma yaşam tehlikeleri oluşturabilir.
Çatlak İlerlemesi Sonucunda Gevrek Kırılma
• Bir tasarımcıyı ilgilendiren önemli nokta bahsedilen bu gevrek kırılma halinin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine karar
verebilmektir.

• Özellikle soğuk sıcaklıklar (sünek-gevrek geçiş sıcaklığının altındaki sıcaklıklar) gevrek kırılma halinin görülebileceği
durumlardır.

• Örnek vermek gerekirse, ünlü Titanic gemisi bir buz kütlesine çarptığı için batmıştı. Nedenini düşünecek olursak, gemi
gövdesini tutan civatalar çok düşük sıcaklıkta gevrek bir hale geçmiş ve çarpma sonucu gevrek bir kırılma göstermiştir.

Mühendislikte her zaman sünek kırılma tercih

edilen kırılmadır. Gevrek kırılma büyük hasar
ve zararlara yol açabilir
Çatlak İlerleme Modları
• Yapı içerisinde çatlak 3 faklı şekilde ilerleyebilir. Bunlardan birincisi çekme gerilmesi neticesinde (Mode I), ikincisi kayma
gerilmesi neticesine (Mode II), üçüncüsü ise kesme gerilmesi neticesinde (Mode III) oluşur. Bunlardan en sık karşılaşılanı
Mode 1 durumudur. Bu sebeple sadece Mode 1 durumu açıklanmıştır.
 Kırılma Gerilmesi Yoğunluk Faktörü
• Yapı üzerindeki ufak hatalardan dolayı oluşan gerilme
yoğunlaşmalarının klasik gerilme-yoğunluk faktörleri ile
bulunamayacağından bahsetmiştik.

• Yapı üzerinde bir çatlak olduğunda, bu çatlağın sebep olduğu gerilme

yoğunluk faktörü şu şekilde hesaplanır:
• 𝐾𝐼 = 𝛽 ∗ 𝜎 ∗ 𝜋 ∗ 𝑎 Burada ;
𝛽: Düzeltme faktörü
𝜎: Gerilme
1. Mod olduğunu a: Çatlak uzunluğu
temsil eder.
𝛽 düzeltme faktörü
• 𝛽 düzeltme faktörü çatlağın cinsine, konumuna, uzunluğuna göre
değişen grafikler yoluyla elde edilen bir faktördür.
Kritik Kırılma Gerilmesi Yoğunluk Faktörü
• Yapı üzerindeki kırılma gerilmesi yoğunluk faktörü kritik bir seviyeye
ulaştığında yapıda çatlak ilerlemesi başlayacaktır.

• Bu kritik kırılma gerilmesi yoğunluk faktörü (𝐾𝐼𝐶 ) bir malzeme özelliğidir ve

malzeme cinsi, çatlak modu, malzemenin üretim yöntemi, sıcaklık, yükleme
büyüklüğü, çatlak bölgesindeki gerilme durumu gibi bir çok faktöre bağlıdır.
Bu sebeple bu malzeme özelliğinin bilinmesi zordur ve özel laboratuvar
testleri gerektirir.

• Kritik kırılma gerilmesi yoğunluk faktörü, kırılma tokluğu olarakda bilinir.

Güvenlik Katsayısı
• Kırılma tokluğu değerinin, parçadaki kırılma gerilmesi yoğunluk
faktörüne bölünmesi ile bir güvenlik katsayısı oluşturulabilir:

𝐾𝐼𝐶 𝐾𝐼𝐶 = Kırılma tokluğu

•𝑛=
𝐾𝐼

Çatlağın ilerlemesi için gerekli olan gerilme ise:

𝜎𝑐𝑟𝑎𝑐𝑘 : Çatlağın ilerlemesi için gerekli gerilme

𝜎𝑐𝑟𝑎𝑐𝑘 = 𝑛 ∗ 𝜎 𝜎 : Parça üzerinde var olan gerilme
Örnek
• Bir çelik gemi gövdesi 30 mm kalınlığında ve 12 metre genişliğindedir. Gemi gövdesi 50 MPa nominal çekme gerilmesi ile
yüklenmiştir ve sünek-gevrek sıcaklığının altında kullanılmaktadır. Kırılma tokluğu 𝐾𝐼𝐶 = 28.3 MPa verilmiştir. Eğer parça
merkezinde 65 mm ‘lik bir çatlak olduğu tespit edilmiş ise parçada ani kırılmaya sebep olacak gerilmeyi bulunuz.
Bulduğunuz gerilmeyi malzemenin akma gerilmesi ile karşılaştırınız. (𝑆𝑦 = 240 𝑀𝑃𝑎)
𝜎

2a

𝜎
 Örnek
• 1.4 metre genişliğinde ve 2.8 metre uzunluğundaki bir plaka, uzunluk boyuncaki 4MN büyüklüğündeki bir kuvveti desteklemesi
gerekmektedir. Parçanın denetlenmesi sırasında en küçük 2.7 mm ve daha büyük uzunluktaki köşe çatlakları tespit
edilebilmektedir. Bu tasarımda iki farklı Ti-6Al-4V alaşımı düşünülmektedir ve güvenlik faktörünün 1.3 olması istenmektedir. Hafif
bir tasarım yapılmak istendiğine göre aşağıda tabloda verilen bu iki malzemeden hangisi kullanılmalıdır. (β=1.1)
Titanyum Kırılma tokluğu Akma dayanımı
(MPa 𝒎) (MPa)
1) Ti-6Al-4V 115 910
2) Ti-6Al-4V 55 1035
4MN
2.8 m

4MN
Örnek
• 100 mm genişliğinde, 200 mm uzunluğunda ve 12 mm kalınlığındaki bir plaka çekme yönünde
yüklenmektedir. Plakada aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi 16 mm uzunluğunda bir çatlak bulunmaktadır.
Kullanılan çelik malzemenin kırılma tokluğu 𝐾𝐼𝐶 = 80 Mpa 𝑚 ve akma dayanımı 𝑆𝑦 = 950 𝑀𝑃𝑎 dır.

• A) Akma başlangıcından önce plakaya yüklenebilecek maksimum yükü bulunuz

• B) Çatlak ilerlemesi için plakaya yüklenmesi gereken yükü bulunuz.