‫داﮐﺘﺮ ن‪ .

‬ﺧﺎﻟﻔﻴﻦ‬

‫ﺷﮑﺴﺖ ﺗﺠﺎوز ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬

‫ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮔﺰارﻧﺪﻩ‪ :‬ﻋﺰﻳﺰ ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‬

‫ﺧﺎﻟﻔﻴﻦ‬ ‫ﺁروﻧﻮوﻳﭻ‬ ‫ﻧﻔﺘﻮﻻ‬

‫ﺷﮑﺴﺖ ﺗﺠﺎوز ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬

‫ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪1‬‬
 ‫ﮔﺰارﻧﺪﻩ‪ :‬ﻋﺰﻳﺰ ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‬

‫ﻣﺴﮑﻮ‬

‫‪1959‬‬

‫در ﮐﺘﺎب دﺳﺖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺠﺎوز ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻣﺒﺎرزﻩ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺮدم اﻳﻦ ﮐﺸﻮر در راﻩ اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﺤﺮﻳﮑﺎت و دﺳﻴﺴﻪ هﺎﯼ‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ اﺟﻨﺖ هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮐﻪ ﺗﻼش داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﻟﺖ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﺎ روﺳﻴﻪ ﺗﻴﺮﻩ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد و‬
‫روﺷﻨﺎﻳﯽ اﻓﮕﻨﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ اﺛﺮ از ﺁﺛﺎر ﻣﻮﻟﻔﺎن ﺷﻮروﯼ و ﺧﺎرﺟﯽ و هﻤﭽﻨﺎن ﻣﺪارﮎ‬

‫ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺁن ﺑﺮاﯼ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺸﺮ‬
‫ﺳﭙﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻰ در ﺳﻴﻪ ﭼﺎل ﺁرﻣﻴﺪن‪ -‬ﺑﻪ ﮐﻨﺞ ﺗﻨﮓ زﻧﺪان در ﺧﺰﻳﺪن‬
‫ز ﺁب زﻧﺪﮔﺎﻧﻰ دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻦ‪ -‬اﻣﻴﺪ ﻋﺎﻓﻴﺖ از ﺟﺎن ﺑﺮﻳﺪن‬
‫رﻩ ﺳﻴﻼب از ﺧﺎﺷﺎﮎ ﺑﺴﺘﻦ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻮ ﮐﻮﻩ ﮔﺮاﻧﻰ را ﮐﺸﻴﺪن‬
‫ﺧﺬف را ﮔﻮهﺮ ﺷﻬﻮار ﮐﺮدن‪ -‬ﺑﻪ ﻣﮋﮔﺎن ﺳﻨﮓ ﺧﺎرا را ﺑﺮﻳﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺷﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮدن از زﻧﮕﻰ ﺳﻴﺎهﻰ‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺮق ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻻش ﮐﻮﻩ دوﻳﺪن‬
‫ز ﺳﺨﺘﻰ هﺎى ﭼﺮخ ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﻴﺰ‪ -‬ﺑﻪ زﻳﺮ ﺁﺳﻴﺎ ﺳﻨﮕﻰ ﺧﺰﻳﺪن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺁن ﻗﺪر هﺎ ﺳﺨﺖ و ﻣﺸﮑﻞ‪ -‬ﮐﻪ ﺧﻮد را زﻳﺮ دﺳﺖ ﻏﻴﺮ دﻳﺪن‬
‫اﺳﺘﺎد ﺑﻴﺘﺎب‬

‫ﺳﺨﻦ ﮔﺰارﻧﺪﻩ‬
‫ﺧﺎﻟﻔﻴﻦ‪ -‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﻮروﯼ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﭼﻬﺮﻩ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻳﯽ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ دو اﺛﺮ او ﭼﻮن‪» :‬ﺷﻴﭙﻮرهﺎﯼ ﭘﻴﺮوزﯼ ﻣﻴﻮﻧﺪ«‪،‬‬
‫)ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻪ ﺟﻨﺮال ﮔﻞ ﺁﻗﺎ( و »اﻧﺘﻘﺎم در ﺟِﮕﺪﻟﮏ« )ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻪ‬
‫رواﻧﺸﺎد داﻧﺸﻮر( ]اﻳﻦ اﺛﺮ را ﭘﻴﺶ از رواﻧﺸﺎد داﻧﺸﻮر‪ ،‬ﺟﻨﺮال ﮔﻞ‬
‫ﺁﻗﺎ زﻳﺮ ﻧﺎم »اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﺎن ﺟﺪﻟﮓ« ﺑﻪ درﯼ ﺗﺮﺟﻤﻪ و در ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﭼﺎپ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد[‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ درﯼ ﺗﺮﺟﻤﻪ و از ﺳﻮﯼ ﺑﻨﮕﺎﻩ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات »رادوﮔﺎ« )»رﻧﮕﻴﻦ ﮐﻤﺎن«( ﻣﺴﮑﻮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﮐﺸﻮر‬ ‫ﺑﺎرﻩ‬ ‫در‬ ‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ‬ ‫ﺁﺛﺎر‬ ‫او‬
‫»ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت روﺳﻴﻪ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﺎل هﺎﯼ دهﻪ هﺎﯼ ‪ 50-30‬ﺳﺪﻩ‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻢ«‪» ،‬دراﻣﻪ در ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧﻪ ﭘﺎرﻳﺲ در ﺳﺎن ﭘﺘﺮﺑﻮرگ« )در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﺮﻣﻮز و اﺳﺮار ﺁﻣﻴﺰ وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ– ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‬
‫روﺳﻴﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( و‪...‬‬

‫ﮐﺘﺎب دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1959‬در اوج ﺟﻨﮓ ﺳﺮد و زﻳﺮ‬

‫ﺳﺎﻳﻪ دارﺑﺴﺖ ﮐﺸﺎﮐﺶ هﺎﯼ ﺟﻬﺎن دو ﻗﻄﺒﯽ و »در ﭘﺮﺗﻮ« ﺟﺰم هﺎﯼ‬
‫اﺋﺪﻳﻮﻟﻮژﻳﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؛ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻳﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺁﺛﺎر در ﺑﺎرﻩ ﻧﺒﺮد رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺳﺖ اﻧﺪازﯼ هﺎﯼ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن و ﻧﻴﺰ ﺧﻴﺎﻧﺖ هﺎ و‬
‫ﻧﺎﻣﺮدﻣﯽ هﺎﯼ ﺳﺮداران و ﺧﺎن هﺎ و ﺑﺨﺸﯽ از روﺣﺎﻧﻴﻮن واﺑﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﺎﻟﻔﻴﻦ در ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺁﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺨﯽ در ﺳﻴﻤﺎﯼ داﺳﺘﺎﻧﻮارﻩ هﺎ )در‬

‫ژاﻧﺮ داﺳﺘﺎن هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ( ﺑﻨﺎم اﺳﺖ‪ .‬او ﺧﺎﻣﻪ ﺷﻴﻮا‪ ،‬رﺳﺎ‪،‬‬

‫‪3‬‬
‫ﺑﺎﺻﻼﺑﺖ و رواﻧﯽ دارد و ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎﻳﺶ ﺑﻪ دل ﭼﻨﮓ ﻣﯽ زﻧﺪ و‬
‫روان ﻧﻮاز اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺑﺎزدﻳﺪﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 2004‬در ﮐﺮﺳﯽ رﻳﻴﺲ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬

‫اﺳﺘﺮاﺗﻴﮋﻳﮏ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ و رﻳﻴﺲ هﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺷﺘﺮاﮎ ﮐﻨﻨﺪﻩ‬
‫در ﺳﯽ و هﻔﺘﻤﻴﻦ ﮐﻨﮕﺮﻩ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن از ﻣﺴﮑﻮ‬
‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻓﺮﺧﻨﺪﻩ و ﺧﺠﺴﺘﻪ دﺳﺖ دارد ﺗﺎ ﺑﺎ رﻳﻴﺲ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ و اﺳﻨﺎد وزارت ﺧﺎرﺟﻪ روﺳﻴﻪ دﻳﺪار و از ﻣﻮزﻩ و‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ روﺳﻴﻪ در ﮐﺎخ ﺳﻤﻮﻟﻴﻨﺴﮑﺎﻳﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ ﻧﻤﺎﻳﻢ‪.‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن دﻳﺪار‪ ،‬از رﻳﻴﺲ ﺑﺨﺶ ﺗﺎرﻳﺦ و اﺳﻨﺎد وزارت ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫روﺳﻴﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ اﮔﺮ ﺑﺸﻮد روﻧﻮﺷﺖ هﺎﯼ ﺑﺮﺧﯽ از اﺳﻨﺎد‪،‬‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﮐﺘﺎب هﺎﯼ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ دﺳﺘﺮﺳﻢ‬
‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺸﺎدﻩ روﻳﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫رهﻨﻤﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ را در زﻣﻴﻨﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻳﮑﯽ از ﮐﺘﺎب هﺎﯼ ارزﺷﻤﻨﺪﯼ ﮐﻪ روﻧﻮﺷﺖ ﺁن ﺑﻪ دﺳﺘﻢ رﺳﻴﺪ‪،‬‬

‫ﮐﺘﺎب دﺳﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﻮن ﺑﺮﮔﺮدان ﭘﺎرﺳﯽ درﯼ ﺁن‪ ،‬ﭘﻴﺸﮑﺶ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺗﺎن ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﺧﻮش ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدن ﻳﮏ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺟﻨﮓ دﻳﮕﺮﯼ را ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰد‪ .‬از هﻤﻴﻦ رو ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫‪4‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1919‬در ﭘﯽ ﻣﺒﺎرزات ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻴﻦ‬
‫و ﭘﻴﮕﻴﺮ ﻣﺮدم ﺁن ﮐﺸﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫در درازاﯼ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﺪﻩ ﺁزﮔﺎر ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﻼل دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﺮﺗﺮﯼ ﻋﻈﻴﻢ اﻗﺘﺼﺎدﯼ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﺗﻴﺎ ﺑﺮ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻮدن ﺑﺎرهﺎ ﻣﺎدﯼ‪ -‬ﻓﻨﯽ و ﺁﻣﻮزش‬
‫دﻳﺪﮔﯽ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻣﺮدﻣﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺑﻪ رﻏﻢ ﺧﻴﺎﻧﺖ هﺎﯼ ﺷﻤﺎرﯼ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺎﻓﻞ‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎوزان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ‬
‫در ﺟﻨﮓ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ ﺷﮑﺴﺖ ﺗﻼش هﺎﯼ ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ هﺎ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮدﻩ ﺳﺎزان ﺧﺎرﺟﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﻴﻤﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ و ﺳﺮاﺳﺮﯼ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوز‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ روﺷﻨﯽ ﮔﻮاهﯽ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ ﺳﻼح در دﺳﺖ در راﻩ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اﻣﺮﯼ ﺑﺮﺣﻖ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزﻩ دﻟﻴﺮاﻧﻪ و از ﺧﻮدﮔﺬراﻧﻪ ﺁزادﯼ ﺑﺨﺶ در‬

‫روزﮔﺎر ﻣﺎ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاﺗﯽ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ رو ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ دارد‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮدﻩ هﺎ در راﻩ ﻣﺒﺎرزﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫هﻤﻪ اﻧﻮاع ﺳﺘﻢ هﺎﯼ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدﯼ در راﻩ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺁزادﯼ و اﺳﺘﻘﻼل ﺑﻪ ﭘﺎ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬از اهﻤﻴﺖ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺮﻣﻴﺖ ﻣﺴﺎﻳﻠﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﻳﺪادهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫روﯼ دادﻩ در ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ– اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻮاد ﻏﻨﯽ ﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ روش هﺎ و ﺷﻴﻮﻩ هﺎﯼ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ هﻨﮕﺎم ﭘﻴﺎدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ در دﺳﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫در زرادﺧﺎﻧﻪ اﺑﺰارهﺎﯼ ﺁن هﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان هﻤﻪ اﻧﻮاع ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻓﺎﮐﺖ‬

‫هﺎ‪ ،‬ﺟﻌﻞ )ﺗﺎ ﻣﺮز دﺳﺘﮑﺎرﯼ در اﺳﻨﺎد( ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ هﻴﻤﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫در ﺁﺗﺶ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ هﺎﯼ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺗﻮدﻩ هﺎ ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ‬
‫ﮔﻴﺮﯼ از ﺧﺎﻳﻴﻨﺎن از ﺟﻤﻊ ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ و‪...‬را‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪.‬ﮐﻨﻮن هﻢ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ هﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪﻩ و دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺸﻮرهﺎ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﺎ روش هﺎ و ﺷﻴﻮﻩ هﺎﯼ هﻤﺎﻧﻨﺪﯼ‪،‬‬
‫ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺑﺮاﯼ زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل در ﺁوردن ﺧﻠﻖ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز‬
‫در واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاﺗﯽ ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮﻩ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻟﭽﺴﭙﯽ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬

‫ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﻘﻼل هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰد‪ ،‬ﮐﻪ اﻳﻦ‬

‫‪5‬‬
‫ﻣﺒﺎرزﻩ و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ هﺎﯼ ﺁن ﻧﺎﺷﯽ از ﭘﻴﺮوزﯼ اﻧﻘﻼب ﮐﺒﻴﺮ‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ اﮐﺘﺒﺮ در روﺳﻴﻪ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬دوﺳﺘﯽ ﻣﻴﺎن ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ‬
‫ﺷﻮروﯼ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﺮادراﻧﻪ ﻳﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ روﺳﻴﻪ ﺷﻮروﯼ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺒﺎرزﻩ‬
‫دادﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺁن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ زﻳﺴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻼﻧﻪ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫دوﺳﺘﯽ از ﺁزﻣﻮن زﻣﺎن ]ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ[ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و در ﺳﺎل‬
‫هﺎﯼ اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻓﺎﻩ هﺮ دو ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﺎﻧﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫هﻤﻪ اﻳﻦ هﺎ ﻣﺎ را وادار ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﺑﻪ‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و روﺷﻨﯽ اﻓﮕﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺮداﻧﻪ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ هﻢ ﻻزﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﺁﺛﺎر‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ راﺳﺘﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﯼ‬
‫ﮐﺒﻴﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﺧﺎور‪ ،‬هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮔﺮدد و‬
‫ﺳﻴﺎهﻨﻤﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻔﺎن ﺁﺛﺎر در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﻴﻦ‬

‫اﻟﻤﻠﻠﯽ در ﺧﺎور‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‪ -‬هﻨﺮﯼ‬
‫راوﻟﻴﻨﺴﻮن‪ 1،‬د‪ .‬ﺑﻮﻟﺠﺮ‪ 2،‬ﺁ‪ .‬هﺎﻣﻴﻠﺘﻮن‪ 3،‬د‪ .‬ﻣﮏ ﻣﻮن‪ 4،‬ﭘﺮﺳﯽ‬
‫ﺳﺎﻳﮑﺲ‪ 5‬و ﻓﺮﻳﺰر ﺗﺘﻠﺮ‪ 6‬و ﺑﺴﻴﺎرﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻟﺰوم ﺗﺎﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﭘﻬﻨﺎور‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ ﺷﺎن ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در ﺁﺳﻴﺎ )در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ هﻨﺪ( از دﺳﺖ‬
‫اﻧﺪازﯼ هﺎﯼ ﻗﺪرت هﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﯽ اﻧﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎرﻳﺨﺪاﻧﺎن ﺑﻮرژواﻳﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﻒ‬

‫ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ ﻓﺎﮐﺖ هﺎ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ روﺳﻴﻪ ﮔﻮﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪ‬
‫هﻨﺪ را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ هﻴﭽﮕﺎهﯽ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺁوﻧﺪهﺎﯼ‬
‫ﺟﺪﯼ ﺑﻪ ﺳﻮد ﭼﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎراﺗﯽ ﺁوردﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﺎت رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ را در ﺧﺎور ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻔﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺁﻳﺮ‪ 7‬و د‪ .‬دﻳﻮﮎ‪ 8‬ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ‬

‫دادﻧﺪ اﺻﻼ در ﺑﺎرﻩ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از روﻳﺪادهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و دﻻﻳﻞ ﺁن‬
‫هﺎ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﺸﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح‬
‫ﺗﺪارﮎ ﺑﺮاﯼ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ هﺎ و ﻧﺒﺮدهﺎﻳﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬

‫‪1‬‬
‫‪. Rawlinson, England and Russia in the East, L. 1875.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. D. Bulgar, England and Russia in Central Asia, vol. 1- 11, l. 1878.‬‬
‫‪ .3‬هﺎﻣﻴﻠﺘﻮن ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮﺑﻮرگ‪.1908 ،‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. O. Macmunn, Afghanistan from Darius to Amanullah, L., 1940.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. P. Sykes, History of Afghanistan, vol 1-2, L. 1940.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. W. K. Fraser- Tytler, Afghanistan. A study of Political Devolepment in Central Asia, L.,‬‬
‫‪1951.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪. V. Eyre, The Military Operation of Cabul, which ended in the Retreat and Destruction of the‬‬
‫‪British Army, L., 1843.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪.J. Duke, Recollections of the Kabul Campang 1879 and 1880, L., 1843.‬‬
‫‪6‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻣﺎهﺮاﻧﻪ از ﮐﻨﺎر دﻻﻳﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎﯼ روﺷﻦ ﺟﻌﻞ دﻳﺪﻩ‬

‫دراﻳﺎﻧﻪ اﺳﻨﺎد و واروﻧﻪ ﺟﻠﻮﻩ دادن ﻓﺎﮐﺖ هﺎ را اﻧﺠﺎم دادﻩ‬
‫اﻧﺪ‪» .‬ﮐﺘﺎب ﺁﺑﯽ« ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ در ‪ 1839‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺑﺮ‬
‫دارﻧﺪﻩ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ و دﺳﺘﮑﺎرﯼ اﺳﻨﺎد ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮاﻳﯽ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﭼﻨﺎن داﻣﻨﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل‪ ،‬در ‪ 1859‬ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﭘﻴﺸﮑﺶ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ]دﻳﺒﺎﭼﻪ‪-‬گ‪ [.‬ﺁن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺁن ﻣﻮاد ﭼﺎپ ﻧﺎﺷﺪﻩ و ﻳﺎ ﻣﻮادﯼ ﮐﻪ‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ »ﻓﺸﺮدﻩ« ﭼﺎپ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﺁن ﻋﺪﻩ از ﺗﺎرﻳﺨﭙﮋوهﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪﯼ ﺑﻪ ]ﺳﺮﺷﺖ‪-‬گ‪ [.‬روﻳﺪادهﺎﯼ رخ‬
‫دادﻩ ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺜﺎل ﺳﺮ ﺟﺎن ﮐﺌﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ دﻟﭽﺴﭗ‬
‫و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮاﯼ »ﺟﻨﮓ اول اﻓﻐﺎن و اﻧﮕﻠﻴﺲ« را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ 9،‬ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ روﺷﻨﯽ اﻓﮕﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ رﺧﺪادهﺎ‬
‫ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻼش هﺎﯼ ﺁن هﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ رﺧﺪادهﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﺎﮐﺘﻮرهﺎﯼ داراﯼ اهﻤﻴﺖ ﮐﻤﺘﺮ و ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬
‫ﮐﻪ داراﯼ اهﻤﻴﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ دﻟﻴﻞ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﻬﻤﮕﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬

‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در روﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻳﺪﻧﺪ‬
‫را ﺧﺮاﺑﯽ هﻮا‪ ،‬اوﺿﺎع ﺳﺨﺖ اﻗﻠﻴﻤﯽ و ﻧﺎﮔﻮار ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﯽ هﺮزﻩ‬
‫ﺑﻮدن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ و‪ ...‬ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ در ﺁﺛﺎر ﺧﻮد‬
‫هﻤﻪ ﭼﻴﺰ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ از ﺑﺎر ﺳﺮاﺳﺮﯼ هﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺁزادﯼ ﺑﺨﺶ اﻓﻐﺎن هﺎﯼ ﻓﺪاﮐﺎر ﮐﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ رزﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزﻩ‬

‫»ﺧﺼﻠﺖ وﻳﮋﻩ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺒﺎرز ﻳﺎﻓﺖ« ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ‬
‫ﺧﻠﻞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل و ﺁزادﯼ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪ و درﺳﺖ اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻳﯽ ﺑﺮ روﻧﺪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬هﻤﻮ‬
‫ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﯼ در درﮎ اﻳﻦ ﻓﺎﮐﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﻞ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﯽ‬
‫ﺑﻮرژواﻳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﺳﺮﺷﺖ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺁن ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺎرهﺎﯼ ﺗﺨﺼﻴﺺ‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﮋوهﺸﮕﺮان روﺳﯽ ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﻪ رﻏﻢ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﯽ ﺁن هﺎ ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺑﯽ ﺁﻻﻳﺸﯽ و ارﺟﮕﺬارﯼ‬
‫ﺑﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرهﺎﯼ ن‪ .‬ﺁ‪ .‬ارﻳﺴﺘﻒ و در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺘﺎب »ﻗﻔﻘﺎز‬
‫‪9‬‬
‫‪. J. W. Kaye, History of the War in Afghanistan, vol. 1-3, L. 1878.‬‬
‫‪7‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ– هﻨﺪﯼ« ‪ -‬ﻧﺒﺮد اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺮزﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫)‪.....‬ﺗﺒﺎرﯼ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ(«‪ ،‬ﭘﮋوهﺶ هﺎﯼ ل‪ .‬ن‪ .‬ﺳﻮﺑﻠﻴﻒ‬
‫»ﺑﺮگ هﺎﻳﯽ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺧﺎور‪ :‬اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎن‪ -‬اوﭼﺮﮎ‬
‫ﺟﻨﮓ ‪ «1880 -1879‬و‪....‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺗﺎرﻳﺨﭙﮋوهﺎن ﺷﻮروﯼ‪ -‬اﻳﮕﻮر ﻣﻴﺨﺎﻳﻴﻠﻮﻳﭻ‬

‫رﻳﺴﻨﺮ‪ ،‬ﻋﺰﻳﺰ ﻧﻴﺎﻟﻮ‪ ،‬اﯼ‪ .‬ل‪ .‬اﺷﺘﺎﻳﻨﺒﺮگ‪ ،‬ل‪ .‬ار‪ .‬ﮔﻮردون‪ ،‬ا‪.‬‬
‫ت‪ .‬اﺧﺮاﻣﻮوﻳﭻ و‪ ...‬ﺧﺪﻣﺎت ارزﺷﻤﻨﺪﯼ را در اﻣﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﻳﻦ ﮐﺸﻮر اﻧﺠﺎم دادﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻳﺠﺎد و ﺗﻮﺳﻌﻪ دوﻟﺖ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺧﻠﻖ هﺎﯼ ﺁن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮدﻩ ﺳﺎزان ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫و‪ ...‬روﺷﻨﯽ اﻓﮕﻨﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺁﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻮروﯼ‪ ،‬ﺷﺎﻟﻮدﻩ‬
‫اﺳﺘﻮارﯼ را ﺑﺮاﯼ ﺗﺪوﻳﻦ ﺁﺗﻴﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن درﺳﺖ هﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﻳﮕﺮ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎور زﻣﻴﻦ رﻳﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻒ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻴﻤﺎﯼ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را در ﺳﺪﻩ‬
‫ﻧﺰدهﻢ– اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﭘﺮداز ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﺁﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻼش هﺎﯼ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ ﺧﻮد در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر را ﺷﺮح دهﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ اﺻﻠﯽ در ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬

‫اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادن اوﺿﺎع ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و اﻧﺘﺮﻳﮓ هﺎﯼ‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ از ﺳﻮﯼ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺨﺼﻴﺺ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫]دردﻣﻨﺪاﻧﻪ‪-‬گ‪ [.‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻌﯽ در زﻣﻴﻨﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬

‫در ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻮروﯼ دﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ و‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از ﺳﻮﯼ اﯼ‪ .‬ﮔﺮﻳﻢ‪ 10،‬ﺁ‪ .‬ل‪ .‬ﭘﺎﭘﻮف‪ 11،‬اﯼ‪ .‬ل‪.‬‬
‫اﺷﺘﺎﻳﻦ ﺑﺮگ‪ 12‬و دﻳﮕﺮ ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻇﻬﺎرات ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران‬

‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺁﺛﺎر ﺧﻮد‬
‫در زﻣﻴﻨﻪ ﺧﺎور ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬اهﻤﻴﺖ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ‪ ،‬دارد‪ .‬اﻇﻬﺎرات‬
‫ﺁن هﺎ اﻣﮑﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ اهﻤﻴﺖ روﻧﺪهﺎﯼ ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻓﺎﮐﺖ هﺎﯼ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و دوﻟﺖ ﺁن‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ درﮎ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ .10‬اﯼ‪ .‬ﮔﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻟﻮدﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻓﻐﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪» ،‬ﺧﺎور ﻧﻮ«‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪،27-26‬‬
‫‪.1929‬‬
‫‪ .11‬ﺁ‪ .‬ل‪ .‬ﭘﺎﭘﻮف‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺨﺘﻪ ﺧﻴﺰ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪» ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ«‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪.1940 ،7‬‬
‫‪ .12‬اﯼ‪ .‬ال‪ .‬اﺷﺘﺎﻳﻦ ﺑﺮگ‪ ،‬ﺟﻨﮓ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﻘﻼل در ﺳﺎل هﺎﯼ‬
‫‪» ،1880-1878‬ﻣﺠﻠﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ«‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،1941 ،2‬و ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ دﻳﮕﺮ او زﻳﺮ‬
‫ﻧﺎم »ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺠﺎوز ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ«‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪.1951 ،‬‬
‫‪8‬‬
‫ﺁﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ دﻟﭽﺴﭙﯽ ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﺮاﯼ ﭘﮋوهﺸﮕﺮان‬
‫ﺷﻮروﯼ ﺑﺮ ﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯼ ﭘﻴﺶ در ‪ 1958‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫روﺳﯽ ﮐﺘﺎب »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻗﺮن ﻧﺰدﻩ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﻴﺪ ﻗﺎﺳﻢ رﺷﺘﻴﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﮐﺘﺎب هﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﭘﮋوهﺸﮕﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از رﺧﺪادهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻧﻴﺰ وﻳﮋﮔﯽ هﺎﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺧﻠﻖ ﺁن هﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﻬﺘﺮ درﮎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردم‪.‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﮐﻪ ﮐﻨﻮن در دﺳﺘﺮس ﺗﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ‬

‫هﻤﻪ اﻳﻦ ﺁﺛﺎر و ﻣﻮاد و ﻧﻴﺰ اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫هﺎﯼ ﺁﺑﯽ و ﺷﻤﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺁﺛﺎر و ﺧﺎﻃﺮات ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬هﻢ ﭼﻨﻴﻦ از ﻣﻮاد ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎﯼ دوﻟﺘﯽ‬
‫ﺷﻮروﯼ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻮﻧﻮﮔﺮاﻓﯽ هﺎ و ﮔﺰارش‬
‫هﺎﯼ ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ در ﺁﺛﺎر ﭘﺮﻳﻮدﻳﮏ و‪ ....‬ﺑﻬﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﮐﺮوﻧﻮﻟﻮژﻳﮏ )ﺗﻘﻮﻳﻤﯽ‪-‬ﮔﺎهﻨﺎﻣﻨﻪ ﻳﯽ(‪ ،‬ﮐﺎر دورﻩ ﻳﯽ‬

‫ﺳﺮ از ﺁﻏﺎز ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪن اﺳﺘﻘﻼل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫ﺳﺎل هﺎﯼ )‪ (1919-1921‬را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮاﯼ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﻧﺰدهﻢ(‬

‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ هﻨﺪ را اﺷﻐﺎل‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﺗﻼش هﺎﯼ ﺁﻧﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺷﺎن ﺑﺮ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﮕﺮ ‪ 1919‬ﺳﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ هﺎﯼ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن زﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎﯼ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ اﻧﻘﻼب ﮐﺒﻴﺮ‬
‫ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﯽ اﮐﺘﺒﺮ در ﭘﻴﮑﺎر ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺧﻮد ارادﻳﺖ و اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1921‬ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺗﺤﮑﻴﻢ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﻦ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ‬

‫ﺧﺎور زﻣﻴﻦ ﺑﺮﺁﻣﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫ﺷﻮروﯼ دﻟﭽﺴﭙﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ ﺧﻠﻖ دوﺳﺖ و ﻗﻬﺮﻣﺎن‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺎن ﮐﺸﻮر ﺷﻮراهﺎ و دوﻟﺖ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽ درﻧﮓ ﭘﺲ از‬
‫اﻧﻘﻼب ﮐﺒﻴﺮ اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﮔﺮم هﻤﺴﺎﻳﮕﯽ ﻧﻴﮏ )ﺣﺴﻦ هﻤﺠﻮارﯼ(‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬روﺳﻴﻪ ﺷﻮروﯼ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻳﮏ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻴﺎن ﻳﮏ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ از‬
‫ﺁزﻣﻮن ﭼﻨﺪ دهﻪ ﻳﯽ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺳﺎل هﺎﯼ ﭘﺴﻴﻦ‪ ،‬اﻳﻦ رواﺑﻂ ﮔﺴﺘﺮش وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ هﺎﯼ رﺟﺎل ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ دوﻟﺘﯽ دو ﮐﺸﻮر از ﻳﮏ دﻳﮕﺮ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫‪9‬‬
‫ﮎ‪ .‬اﯼ‪ .‬وروﺷﻴﻠﻒ– ﺻﺪر هﻴﺎت رﻳﻴﺴﻪ ﺷﻮراﯼ ﻋﺎﻟﯽ ﺷﻮروﯼ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 1958‬و ﻧﻴﮑﻴﺘﺎ ﺳﺮﮔﯽ وﻳﭻ ﺧﺮوﺷﭽِﻒ‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺷﻮروﯼ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪) 1955‬هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺑﻮﻟﮕﺎﻧﻴﻦ( از ﮐﺎﺑﻞ و ﺑﺎزدﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎهﺮ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1957‬و ﺑﺎزدﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪ داوود – ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ از ﻣﺴﮑﻮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1956‬و ‪ 1959‬ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﻣﺎ و ﺗﺤﮑﻴﻢ‬
‫دوﺳﺘﯽ و هﻤﮑﺎرﯼ ﻣﻴﺎن ﺁن هﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ هﺎﯼ ﺑﺎﻧﺪوﻧﮓ و ﻗﺎهﺮﻩ‬

‫ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ورزﻳﺪﻩ اﺳﺖ و زﻳﺮﺑﻨﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﭘﻨﺞ اﺻﻞ هﻤﺰﻳﺴﺘﯽ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺁﻣﻴﺰ اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ن‪ .‬س‪ .‬ﺧﺮﺷﭽِﻒ‬
‫در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﻮد در ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 18‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1955‬ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺳﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺁراﻳﺶ اردوﮔﺎﻩ هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﻔﯽ دارد‬
‫و از ﻣﺸﯽ ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ﺟﺪﯼ ﭘﻴﺮوﯼ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫‪13‬‬
‫ﺗﺎﻣﻴﻦ اﺳﺘﻘﻼل و اﻣﻨﻴﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪«.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻳﮑﻢ‬
‫‪» .13‬ﻣﻴﺴﻴﻮن دوﺳﺘﺎﻧﻪ«‪ ،‬ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪ ،1956 ،‬ص‪.274 .‬‬
‫‪10‬‬
 ‫ﺁﻏﺎز ﺗﺠﺎوز اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ ﭼﻮﻧﺎنِ ﮐﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺁﻏﺎز‬
‫ﺑﻪ رﻳﺨﺘﻴﺎﺑﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺁن هﻨﮕﺎم‪ ،‬اﻓﻐﺎن هﺎ روﻧﺪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ‪ -‬ﺗﻴﺮﻩ ﻳﯽ را از ﺳﺮ ﻣﯽ ﮔﺬرا ﻧﻴﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺻﻠﯽ ﺑﻮد و ﺑﺎش ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن‬
‫ﮐﻮﻩ هﺎﯼ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫در روﻧﺪ ﺳﺪﻩ هﺎﯼ ﭼﻬﺎردهﻢ‪ -‬هﮋدهﻢ‪ ،‬اﻓﻐﺎن هﺎ هﻤﭽﻨﻴﻦ در‬

‫ﮔﺴﺘﺮﻩ ﻳﯽ ﺟﺎﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ از رود ﺳﻨﺪ )در ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻠﻴﺎﯼ ﺁن(‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﺎور و ﺗﺎ رود هﻠﻤﻨﺪ )هﻴﺮﻣﻨﺪ( در ﺑﺎﺧﺘﺮ ﭘﻬﻦ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫‪14‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ هﺮات ﮐﻮﭼﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫]ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪-‬گ‪ [.‬ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ از داﻣﺪارﯼ و داﻣﭙﺮورﯼ ﮐﻪ‬

‫ﭘﻴﺸﻪ اﺻﻠﯽ ﺁن هﺎ ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﻴﻨﺪارﯼ ﻣﺴﮑﻮن رو‬
‫ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ و اﺑﺪاﻟﯽ هﺎ )دراﻧﯽ هﺎ( ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و رﺷﺪ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ از دﻳﺪﮔﺎﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﺌﻮداﻟﯽ و ﻣﺒﺎرزﻩ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻐﻮل هﺎﯼ اﻋﻈﻢ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ هﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺠﺎم و هﻤﺒﺴﺘﮕﯽ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﻮد و زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻞ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻓﺮاهﻢ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1709‬ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ ﻣﻴﺮوﻳﺲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دوﻟﺖ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﯽ را اﻳﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دﻳﺮﯼ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮد‬
‫اداﻣﻪ دهﺪ‪ .‬در ﺳﺎل هﺎﯼ ﺳﯽ ام ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ‪ ،‬اﻳﻦ دوﻟﺖ از ﺳﻮﯼ‬
‫ﻧﺎدر ﺷﺎﻩ اﻓﺸﺎر‪ -‬ﺟﻬﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﺎرﺳﯽ درهﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪﻩ ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت وﯼ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﺎدرﺷﺎﻩ در‬
‫‪ ،1747‬اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ وﯼ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1747‬دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰ در ﻗﻨﺪهﺎر ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ–‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﯽ‪ ،‬ﺳﭙﻬﺪار ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﺎدرﺷﺎﻩ‪ -‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺟﻮان از ﺗﻴﺮﻩ‬
‫ﺳﺪوزاﻳﯽ ﻗﺒﻠﻴﻪ دراﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رهﺒﺮ دوﻟﺖ اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺪوزاﻳﯽ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺷﺎهﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و‬

‫ﮐﺮﺳﯽ وزﻳﺮ )وزﻳﺮ اﻋﻈﻢ( را هﻤﻮارﻩ اﻋﻀﺎﯼ ﺗﻴﺮﻩ ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ‬
‫هﻤﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ دراﻧﯽ ﺑﻪ دوش داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺿﻌﻒ‬
‫دوﻟﺖ هﺎﯼ ﻣﻐﻮل هﺎﯼ اﻋﻈﻢ ]هﻨﺪ‪-‬گ‪ [.‬و اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺮزهﺎﯼ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را ﭘﻬﻦ ﺗﺮ ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ او در ﺧﺮاﺳﺎن و‬
‫ﺳﻴﺴﺘﺎن– در ﺑﺎﺧﺘﺮ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻤﻴﺮ و ﭘﻨﺠﺎب در ﺟﻨﻮب ﺧﺎورﯼ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ ﭼﭗ رود ﺁﻣﻮ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎ و‬
‫ازﺑﻴﮏ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .14‬ﺷﺮح ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن در اﺛﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ در ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯽ‬

‫)ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ( ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ ﻋﻠﻮم ﺷﻮروﯼ در ﮐﺘﺎب »ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻘﺪم« ﺑﺎ‬
‫وﻳﺮاﻳﺶ ن‪ .‬ﺁ‪ .‬ﮐﻴﺴﻠﻴﺎﮐﻒ و ﺁ‪ .‬ﭘﺮﺷﻴﺪس‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪ 1957 ،‬ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫دوﻟﺖ ﭘﻬﻨﺎورﯼ ﮐﻪ اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد و ﻧﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ‬
‫دراﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺷﺎﻟﻮدﻩ اﻗﺘﺼﺎدﯼ اﺳﺘﻮارﯼ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد و ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﮔﺎﻧﮕﻠﻮﻣﻴﺮاﺗﯽ )هﻤﺠﻮﺷﯽ( از‬
‫‪15‬‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎ و ﺧﻠﻖ هﺎ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ‪ ،‬ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﺎﺧﺘﺮﯼ اﻓﻐﺎن )دراﻧﯽ و‬

‫ﻏﻠﺰاﻳﯽ( ﮐﺎﻣﻼ وارد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺳﻌﻪ زﻣﻴﻨﺪارﯼ‬
‫ﺑﺰرگ ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺁن ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﻃﯽ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻴﺰﻩ وﺿﻊ در ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﮐﺸﺎﮐﺶ هﺎﯼ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺳﺨﺖ ﻣﻴﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ در ‪ 1773‬داﻣﻨﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺷﺪﻳﺪ و ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﻣﻴﺎن ﮔﺮوهﮏ هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﺌﻮدال هﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺿﻌﻒ ﺷﺪﻳﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ هﻤﺮاﻩ ﺑﻮد‪ .‬دوﻟﺖ ﮔﺴﺘﺮدﻩ دراﻧﯽ‬
‫ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ هﺎﯼ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻳﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺁن را ﺧﺎن‬
‫هﺎ و ﻣﺎﻟﮏ هﺎﯼ ﺑﺎهﻢ ﻣﺨﺎﺻﻢ رهﺒﺮﯼ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺁن‬ ‫وﺿﻊ ﺧﺎرﺟﯽ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻧﻴﺰ دﮔﺮﮔﻮن ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﺎور‬
‫ﻳﮏ‬ ‫دوﻟﺖ ﺳﻴﮏ هﺎ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﺒﺶ ﺳﻴﮏ هﺎ ﮐﻪ ﭼﻮﻧﺎن‬
‫ﺿﺪ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺬهﺒﯽ– ﺳﻴﺎﺳﯽ دهﻘﺎﻧﺎن ﭘﻨﺠﺎب ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﻣﻐﻮل هﺎﯼ اﻋﻈﻢ ﻋﻴﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫از‬ ‫ﺗﻀﻌﻴﻒ واﺑﺴﺘﮕﯽ زﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﭘﻨﺠﺎب از ﻣﻐﻮل هﺎ و ﺳﭙﺲ هﻢ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‪ ،‬رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ‪ -‬رﺟﻞ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ دوﻟﺘﯽ‬

‫و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار هﻮﺷﻤﻨﺪ‪ -‬ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺑﺎزﯼ ﻧﻤﻮدن ﻧﻘﺶ ﭘﻴﺸﺘﺎزﯼ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ ﭘﻨﺠﺎب ﮐﺮد‪ .‬دور اﻧﺪﻳﺸﯽ او ﺑﻪ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫هﻤﻔﺸﺮدﮔﯽ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ دور اﻓﺘﺎدﻩ و اﻳﺠﺎد ﭘﻨﺠﺎب دوﻟﺖ‬
‫ﺳﻴﮏ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺪﻳﺪﺁﻳﯽ اﻳﻦ دوﻟﺖ در ﺳﺎﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫را از ﮐﺸﻤﻴﺮﯼ ﮐﻪ در واﺑﺴﺘﮕﯽ وﺳﺎﻟﯽ از ﺁن ﻗﺮار داﺷﺖ ﺟﺪا ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎهﯽ دراﻧﯽ را از اﻣﮑﺎن ﺑﻬﺮﻩ ﮐﺸﯽ از وادﯼ ﭘﺮ ﺑﺎر‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻣﺤﺮوم ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﺎب در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﺎزﻳﺪ‪ .‬در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﻓﻐﺎﻧﯽ ﭘﻴﺸﺎور ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫زﻣﻴﻦ هﺎﯼ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ هﻢ ﻣﺮز ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ﺟﻨﻮب ﺧﺎورﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻗﻠﻤﺮو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬

‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﻨﮕﺎل و ﺑﺨﺶ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ هﻨﺪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭘﻬﻦ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫و ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﻳﯽ ﺑﺮ دوﻟﺖ هﻨﺪ ﻳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﻧﺒﺮدهﺎﯼ ﺳﻬﻤﮕﻴﻨﯽ را در‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ ﻣﺮهﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﮐﺰﯼ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻧﻤﺎﯼ دﮐﻦ‬
‫)هﻨﺪ( ﺳﻴﻄﺮﻩ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و در ﻋﻤﻞ واﭘﺴﻴﻦ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﻐﻮل هﺎﯼ اﻋﻈﻢ را زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎراج‬

‫‪ . 15‬اﯼ‪ .‬ام‪ .‬رﻳﺘﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ و ﺗﺸﮑﻞ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎن هﺎ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪،‬‬
‫‪.1954‬‬
‫‪12‬‬
‫ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ هﻨﺪﯼ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ درﺁﻣﺪ ﺳﺮﺷﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و‬
‫ﺳﺮدﻣﺪاران ﻻﻳﻪ هﺎﯼ ﺑﺎﻻﻳﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁن‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎﯼ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪن ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻄﻤﻴﻊ‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ و‬

‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬از ﻧﻮاﺣﯽ اﺷﻐﺎﻟﯽ هﻨﺪ هﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺷﻤﺎل و‬
‫ﻧﻴﺰ ﺷﻤﺎل ﺑﺎﺧﺘﺮﯼ و ﺷﻤﺎل ﺧﺎورﯼ ﺑﺎ ﭘﺮدﻩ ﭘﻮﺷﯽ از ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ‬
‫ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻟﺰوم »دﻓﺎع« از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﺻﺪور اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎﯼ ﻳﺎوﻩ ﺳﺮاﻳﺎﻧﻪ ﻳﯽ در ﺑﺎرﻩ‬
‫»ﺗﻬﺪﻳﺪ« هﻨﺪ‪ -‬در ﺁﻏﺎز از ﺳﻮﯼ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺳﭙﺲ هﻢ – روﺳﻴﻪ ﻣﯽ‬
‫ﺗﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ ﺗﻼش ﻣﯽ ورزﻳﺪ ﺑﻪ هﺮ‬

‫ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺪﻩ ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﻮد را در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻬﻦ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن– ﮐﺸﻮر ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن در ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 5-4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪﯼ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران‪ ،‬رﺟﺎل‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎران ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺟﻠﺐ ﮐﺮد‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ دﻟﭽﺴﭙﯽ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪﯼ ﮐﻪ در اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﮐﻮﭼﮏ و دور‬

‫اﻓﺘﺎدﻩ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ هﻨﺪ زﻳﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎر ارزش ﭼﻨﺪاﻧﯽ را‬
‫ﭼﻮﻧﺎن ﺑﺎزار ﻓﺮوش ﮐﺎﻻهﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ و ﭼﻮﻧﺎن ﻣﻨﺒﻊ درﺁﻣﺪ ﭘﻮﻟﯽ‬
‫و ﻳﺎ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﻣﻬﻢ و ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ؛‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬

‫ﭼﻪ اﻧﮕﻴﺰﻩ ﻳﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در‬

‫ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ– اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻪ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺗﺒﺎع ﺷﺎن و ﻧﻪ از هﺰﻳﻨﻪ هﺎﯼ‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻬﻦ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؟‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ هﻤﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ هﺎ را ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽ‬

‫دهﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﮔﺮهﮕﺎﻩ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ راﻩ هﺎﯼ ﭘﻴﻮﻧﺪدهﻨﺪﻩ‬
‫هﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺮان و ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﺧﺘﺮﯼ ﭼﻴﻦ واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از زﻣﺎﻧﻪ هﺎﯼ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﮐﺎروان هﺎﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺗﺎﺟﺮان هﻨﺪﯼ و‬
‫ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ از ﻃﺮﻳﻖ زﻣﻴﻦ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﭼﻴﻨﯽ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺁوردﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اروﭘﺎ ﺑﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬

‫ﺧﺼﻠﺖ وﻳﮋﻩ ﺧﻠﻖ ﺁن ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر اهﻤﻴﺖ ﺑﺎرز ﺳﻴﺎﺳﯽ در اﻣﺮ‬

‫‪13‬‬
‫ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺷﻮار ﺑﺘﻮان ﺁن را ارزﻳﺎﺑﯽ‬
‫‪16‬‬
‫ﮐﺮد«‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﻪ ﺑﻬﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﻤﭽﻮن‬

‫ﺗﺨﺘﻪ ﺧﻴﺰﯼ ﺑﺮاﯼ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫هﺎﯼ هﻤﺴﺎﻳﻪ )ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﻣﺼﺮاﻧﻪ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺁن را‬
‫ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ ﺧﻮد ﺳﺎزد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ هﻤﭽﻨﻴﻦ‬

‫از ﮐﺸﻮرهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاﯼ دﺳﺘﻴﺎﺑﯽ ﺑﻪ اهﺪاف ﺧﻮد در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺳﻮد ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ .‬هﻴﺎت هﺎﯼ ﻓﺰوﻧﺸﻤﺎر دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﺳﻨﺪ و ﭘﻨﺠﺎب ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﮐﺸﻮرهﺎ ﻗﺮاردادهﺎﯼ اﺳﺎرﺗﺒﺎرﯼ را ﺗﺤﻤﻴﻞ و ﻧﻴﺰ ﺁن هﺎ را ﺑﺎ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن رو در رو ﻗﺮار دهﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 12‬ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ ‪ 1809‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﺮار دادﯼ ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺁن‬
‫ﺷﺎﻩ ﻣﺘﻬﻌﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪت هﺎ را در ﺻﻮرت‬
‫ﺟﻨﮓ ﺁن ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻴﺎورد‪ 17.‬در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم‪ ،‬هﻴﺎت‬

‫‪ .16‬ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن؛ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺎت‬

‫ﺁﺛﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﻳﮑﻢ«‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 11‬ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ص‪.532 .‬‬
‫‪ .17‬ﭘﻴﺶ ﺗﺮ از اﻳﻦ در ‪ 1801‬ﻣﻠﮑﻢ ﻗﺮار دادﯼ را در زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺎ اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫اﻣﻀﺎء رﺳﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﮔﻴﺮﯼ زﻣﺎن ﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﻮد از ﻳﮏ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﺑﺰرگ و ﺑﺎﻧﻔﻮذ ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ )ﮐﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ﺳﺮدار ﭘﺎﻳﻨﺪﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻴﺮﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺁن اﻧﺠﺎﻣﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫ﭘﺴﺮان او ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ از ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ( و ﺑﺎزﯼ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﻮﻓﻖ او در ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ از اوﺿﺎع ﺗﻴﺮﻩ و‬
‫ﺗﺎر اﻳﺮان ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺁﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ )ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﻴﺎن او ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد(‪ ،‬او را در وﺿﻊ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫دﺷﻮارﯼ ﻗﺮار دادﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫درﺳﺖ در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ ﻣﺎهﺮ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ از ﺁﺳﺘﻴﻦ‬

‫ﺑﻴﺮون ﺑﺮﺁﻣﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ هﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﻳﺎرﯼ او زﻣﺎن‬
‫ﺷﺎﻩ‪ -‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ دﺷﻤﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﻮد و ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﭘﺮ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎد ﺁور ﮔﺮدﻳﻢ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن دوﻟﺖ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر در ﺁن ﺑﺮهﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ دوﻟﺘﻤﺮد ﺁﮔﺎﻩ و ﺳﻴﺎﺳﻤﺘﺪار ﻓﺮهﻴﺨﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﻓﻨﺪهﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدﻩ و ﻣﺨﺎﻟﻒ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن زﻣﺎﻧﺸﺎﻩ )ﺑﻪ رﻏﻢ‬
‫ﻟﻐﺰش هﺎﯼ او( و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﺤﻤﻮد دﻳﻮاﻧﻪ و ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا‪ -‬ﭘﺴﺮ‬
‫ﻧﻴﻤﻪ دﻳﻮاﻧﻪ اش ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺮزا اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن اﻋﺘﻤﺎد اﻟﻮدﻟﻪ ﺷﻴﺮازﯼ–‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﮐﻼﻧﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻬﺎﯼ‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﮐﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺤﻤﻮد در ص‪ .‬ص‪ 125-124 .‬ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺮن ﻧﺰدهﻢ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪...» :‬ﻣﺮدﯼ ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺶ و‬
‫‪14‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ ﭼﺎرﻟﺰ ﻣﺘﮑﺎف ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﻨﺠﺎب هﻢ ﮔﺴﻴﻞ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻻهﻮر ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﻨﺠﺎب را زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﺤﺪ ﮔﺮداﻧﺪ و او‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ]ﭘﻴﺸﺮوﯼ[ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ارﺗﺶ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮐﻪ در ﻣﺮزهﺎﯼ ﭘﻨﺠﺎب‬

‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ﺳﻠﻄﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ را ﺑﺮ‬

‫ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺁﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ هﺎﯼ او ﻣﺮهﻮن راﯼ و‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎهﺮ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪...‬اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭼﻨﮕﺎل ﺑﯽ‬
‫رﺣﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﮔﻨﺎﻩ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻔﻮ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻧﺎﻣﯽ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﮔﺮدﻳﺪ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎﯼ ﻣﻬﺪﯼ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻬﺎدر ﺟﻨﮓ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎﯼ هﻨﺪوﺳﺘﺎن را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺁن ﻗﺴﻤﺖ از ﻗﻠﻤﺮو اﻳﺮان را ﺧﺮاب و وﻳﺮان‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻣﻴﺮ ﺁن روز ﮐﺎﺑﻞ را از اﻣﺎرت ﺧﻠﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻠﻪ را ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺳﺮ ﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ از ﺻﺪر اﻋﻈﻢ اﻳﺮان ﻧﻤﻮد و اﻳﺮاد‬
‫اﻧﺘﻘﺎم ﺷﻴﻌﻪ هﺎﯼ‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻬﺮﻳﺎر اﻳﺮان ] ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ[‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را از اﻓﻐﺎن هﺎﯼ ﺳﻨﯽ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ اﻳﺮان ﺟﻮاب ﻣﯽ دهﺪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ از ﻣﺬهﺐ ﺟﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻼح ﻧﺒﻮد ﺷﺎﻩ ﺑﺮاﯼ ﻳﮏ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺎر ﮐﻮﭼﮑﯽ‪ ،‬ﻳﮏ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد را وﻳﺮان ﮐﻨﺪ و ﺳﮑﻨﻪ ﺁن را ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬از‬
‫اﻳﻦ ﺟﻮاب‪ ،‬ﺳﺮ ﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪ ،‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ اﻳﺮان را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺎ اﻓﮑﺎر او‬
‫ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪...‬ﻣﻴﺮزا اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﻦ ﻋﻘﻞ و ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﻣﺂل اﻧﺪﻳﺸﯽ ﻣﻨﻔﻮر‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و در درﺑﺎر اﻳﺮان ﻏﻴﺮ ﻻزم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﺻﺪر اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﺧﻄﯽ در ﺑﺎب ﮐﺸﺘﻦ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ]اﺳﺖ ﮐﻪ[ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ...» :‬وزﻳﺮان ﮐﺎرﺁﮔﺎﻩ و اﻣﻨﺎﯼ درﺑﺎر ﮔﺮدون ﺟﺎﻩ ﭼﻨﺎن ﺻﻼح‬
‫دﻳﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺿﻞ اﻟﻬﯽ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻠﺪان ﻣﺎﻣﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در روز ﻣﻌﻴﻨﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺁن ﺣﮑﺎم را ﮐﻪ ﺑﺴﺘﮕﺎن ﺣﺎﺟﯽ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻴﻔﺮ‬
‫و ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺁرﻧﺪ‪ ...‬و هﺮ ﻳﮏ را ﻣﮑﻔﻮف اﻟﺒﺼﺮ و ﻣﻌﺪوم اﻻﺛﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪...‬ﺑﻪ ﻣﺎﻣﻮران وﻻﻳﺎت از ﺟﺎﻧﺐ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﭼﻨﺎن اﺷﺎرﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﻏﺮﻩ ذﯼ اﻟﺤﺠﻪ اﻟﺤﺮام ‪ 1215‬اﺳﺎس زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺣﺎﺟﯽ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن را‬
‫ﺑﺮ هﻢ ﺧﻮاهﻴﻢ زد‪ .‬ﺷﻤﺎ هﺮ ﻳﮏ در ﮐﺎﺷﺎن و اﺻﻔﻬﺎن و ﺑﺮوﺟﺮد و ﺷﻴﺮاز و‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻼد در روز اول ذﻳﺤﺠﻪ هﺮ ﻳﮏ از ﺑﺴﺘﮕﺎن اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن را ﮐﻪ ﻣﺮﺟﻊ‬
‫ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ از ﭘﺎﯼ در ﺁورﻳﺪ و اﮔﺮ زودﺗﺮ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺮ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮدﺗﺎن رﺳﻴﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﻳﻤﺖ و ﺳﻼﻣﺖ ﻧﻔﺲ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻏﺮﻩ‬
‫ذﯼ اﻟﺤﺠﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﻣﻮاﻗﻊ اﻧﺠﺎم ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﺷﻤﺎ در رﺳﺪ‪...‬‬

‫ﻣﻴﺮزا اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن را در ﻏﺮﻩ ذﯼ اﻟﺤﺠﻪ ‪ 1215‬هﺠﺮﯼ ﻗﻤﺮﯼ در ﺗﻬﺮان‬

‫ﻣﺎﺧﻮذ‪ ،‬هﺮ دو ﭼﺸﻢ او را ﺑﺮﮐﻨﺪﻧﺪ و زﺑﺎﻧﺶ را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و او را زﺑﻮن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻐﻠﻮﺑﺎ ﺑﺎ زن و ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻪ ﻗﺰوﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و از ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮش ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪«.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ درﺑﺎر و ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬

‫ﺧﻮد را از ﺳﺮ راﻩ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻧﻴﮏ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﺮد ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﺁزادﻩ ﻳﯽ ﺳﺮ رﺷﺘﻪ اﻣﻮر دوﻟﺖ اﻳﺮان را در دﺳﺖ دارد‪،‬‬
‫ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺧﻮد را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻴﺎدﻩ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ ﭼﭗ رود ﺳﺘﻠﺞ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺗﺮﮐﻴﺐ دوﻟﺖ ﺳﻴﮏ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر در ﻗﺮار دادﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫‪18‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 25‬اﭘﺮﻳﻞ ‪ 1803‬در ﺷﻬﺮ اﻣﺮﻳﺘﺴﺮ )در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﻻهﻮر(‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻗﺮار داد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺁزادﯼ ﮐﺎﻣﻠﯽ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل و ﺑﺎﺧﺘﺮ ﺳﺘﻠﺞ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ در ازاﯼ‬
‫ﺁن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ او وﻋﺪﻩ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺧﻮد را دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺮزهﺎﯼ اﻳﻦ ﺳﺎﺣﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﮕﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﺁن ﺟﺎ‪» ،‬در‬
‫ﺷﻤﺎل و ﺑﺎﺧﺘﺮ« ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻼش هﺎﯼ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ‬
‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ وﺧﻴﻢ ﺷﺪن ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻴﺎن ﭘﻨﺠﺎب و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ )ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ هﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺪ(‪.‬‬

‫ﻗﺮار داد اﻣﺮﻳﺘﺴﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ اﻣﮑﺎن داد ﺗﺎ‬

‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد را در هﻨﺪ ﮔﺴﺘﺮش دهﻨﺪ و ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺧﻠﻖ ﭘﻨﺠﺎب‬
‫ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ و دوﻟﺖ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﮐﻨﻨﺪ و زﻣﻴﻨﻪ را‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺼﺎدم او ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻓﺮاهﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺘﮑﺎف– ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﮔﻔﺘﮕﻮﯼ وﻳﮋﻩ ﺑﺎ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ– رهﺒﺮ‬

‫ﭘﻨﺠﺎب ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺗﻮﺟﻪ او را هﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ »ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯼ ﺷﻤﺎل و ﺑﺎﺧﺘﺮ« ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 19.‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن )‪-1808‬‬
‫‪ (1809‬ﺁﻏﺎز ﺳﻴﺎﺳﺖ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻗﺒﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ رﺑﻂ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫اﺳﺘﻴﻮرات‬ ‫ﻣﻮﻧﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬هﻴﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ‬
‫اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن– ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ]ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫دراﻧﯽ‪-‬گ‪ [.‬ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در وﻇﻴﻔﻪ ﺳﻔﺎرت او ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻔﺼﻞ و‬
‫هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺪارﮎ ﺗﺠﺎوز ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮﯼ ﻻﻳﻪ هﺎﯼ ﻣﻌﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮔﺮوﻩ هﺎ و ﺷﺨﺼﻴﺖ‬
‫هﺎﯼ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ ﺑﺮ ﺁن هﺎ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻔﻮذ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﮑﻴﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬درﺳﺖ در‬
‫هﻤﺎهﻨﮕﯽ ﺑﺎ اﻳﻦ اهﺪاف‪ ،‬ﺗﺮﮐﻴﺐ اﻋﻀﺎﯼ ﺳﻔﺎرت ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در ﺁن اﻓﺴﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ و ﻣﺎﻣﻮراﻧﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ اﮐﺘﺸﺎف ﻋﻤﻴﻖ و هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ را در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن وﻇﻴﻔﻪ ﺳﭙﺮدﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﺼﻠﯽ را در ﺑﺎرﻩ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﮐﺸﻮر ﺟﻤﻊ‬
‫‪20‬‬
‫ﺁورﯼ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫اوﺿﺎع دروﻧﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ و ﭘﺮﺗﻨﺶ‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎر ﻣﻴﺎﻧﮕﺮوهﯽ دو ﻣﺪﻋﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج‬
‫‪18‬‬
‫‪. N. Kasturi, History of the British Occupation op India, Calcuta, p. 150.‬‬
‫‪19‬‬
‫‪. N. K. Sinha, Ranjit Sing, Calcutta, 1945, p. 28.‬‬
‫‪20‬‬
‫‪. J. W. Kaye, Lives of Indian officers, Illustrative of the History and the Military Services of‬‬
‫‪India, vol. 1, L., 1867, p. 241.‬‬
‫‪16‬‬
‫ﮐﺎﺑﻞ در ﺗﻴﺮﻩ ﺳﺪوزاﻳﯽ– ﺑﺮادران ﻧﺎﺗﻨﯽ )اﻧﺪر( – ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد و‬
‫اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1803‬ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫ﺷﺠﺎع‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزﯼ ﭼﻨﺪان اﺳﺘﻮار ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد دﺳﺖ‬
‫اﻧﺪر ﮐﺎر ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ ﻧﻴﺮو ﺑﺮاﯼ ﻧﺒﺮدهﺎﯼ ﺗﺎزﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺑﺎ ﺗﮑﻴﻪ ﺑﺮ ﮔﺮوﻩ ﮐﻮﭼﮏ هﻮادارن ﻓﺌﻮدال‪ ،‬ﺧﻮد‬

‫ﺁﻣﺎدﻩ ﺑﻮد ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮد از ﮐﻴﺴﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ هﺎ در‬
‫ﻗﺒﺎل اﺳﺘﻘﻼل دوﻟﺘﯽ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫هﻴﺎت اﻧﮕﻠﻴﺲ را ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن ﻣﺴﺎﻋﺪت در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮ‬
‫‪21‬‬
‫ﺳﺮ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﺑﭙﺬﻳﺮد‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ ﻓﺒﺮورﯼ ‪ 1809‬ﺳﻔﺎرت اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‬

‫در هﻨﺪ رهﺴﭙﺎر ﭘﻴﺸﺎور ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎم ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻨﺞ ﻣﺎﻩ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻋﻀﺎﯼ هﻴﺎت ﺑﺎ راﻩ هﺎﯼ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮدﻩ هﺎ و ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺁﺳﻴﺎ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺎش داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ 22.‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﻣﻮران ﺑﻮﻣﯽ‬
‫رواﺑﻂ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ رﺟﺎل ﺑﺎﻧﻔﻮذ ﺗﺤﺎﻳﻒ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﯽ‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺷﻴﻮﻩ هﺎﯼ وﻳﮋﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﭘﺪﻳﺪار‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ :‬ﺗﻄﻤﻴﻊ و ﺧﺮﻳﺪ‪ -‬ﭼﻮﻧﺎن اﺑﺰارﯼ در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻮد‪] .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‪-‬گ‪ [.‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﺗﻼش از راﻩ ﺧﺮﻳﺪ و ﺟﻠﺐ ﺳﺮان ﻓﺌﻮداﻟﯽ اﻳﻦ ﻳﺎ‬
‫ﺁن ﮐﺸﻮر ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﭘﻴﮑﺎرﺟﻮﯼ ﺗﻮدﻩ‬
‫هﺎﯼ ﻣﺮدم ﺧﺎور ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁزادﯼ ﻣﯽ رزﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺴﻮﻳﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در روﻧﺪ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎﯼ اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن ﺑﺎ ﺷﺠﺎع در ﻣﺎﻩ ﺟﻮن ‪ 1809‬در‬

‫ﭘﻴﺸﺎور‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺮار داد اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎن ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ در‬
‫ﻣﺒﺎرزﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻳﺮان در ﺻﻮرت ﺗﻼش ﺁن هﺎ ﻣﺒﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﻗﺪام ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺑﺮ هﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﭘﺪﻳﺪﺁﻳﯽ ﭼﻨﻴﻦ اوﺿﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻎ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﻮل را ﺑﻪ دﺳﺘﺮس اﻣﻴﺮ ﺑﮕﺬارد‪23.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺮار‬
‫داد‪ ،‬اﻓﻐﺎن هﺎ ﭼﻮﻧﺎنِ اﺟﻴﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﻣﯽ رزﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدﺁورﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎن‪،‬‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﮑﻠﻒ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﺪاﻣﻴﻦ ﮐﻤﮑﯽ را اراﺋﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎر ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮاﻧﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار داد ﺁﺷﮑﺎرا هﻮﻳﺪا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪. J.W. Kaye, Lives of Indian Officers Illustrative of the History and the Military Services of‬‬
‫‪India, vol. 1, L., 1867, p. 242-242.‬‬
‫‪22‬‬
‫‪. Mountstuart Elphinstone, An Account of the Kingdom of Caubul. L., 1815.‬‬
‫‪23‬‬
‫‪. C. U. Aitchison, A Collection of Treaties, Engagments and Sanads Relating to India and‬‬
‫‪Neighbouring Countries, vol. 8, Calcutta, 1933, p. 233.‬‬

‫‪17‬‬
‫هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮار داد ﭘﻴﺸﺎور در ﻓﺮداﯼ اﻣﻀﺎﯼ ﺁن رﻧﮓ ﺑﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ در روﻧﺪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﻴﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬در‬
‫ﻣﺎﻩ ﺟﻮن ‪ 1809‬ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻮ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد او را وادار ﺑﻪ ﺗﺮﮎ ﮐﺸﻮر‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﮔﻬﻮارﻩ و ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﺎﻩ‬
‫ﺁراﻣﯽ را در ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ اﻳﻦ اﻣﮑﺎن را ﺑﻪ دﺳﺘﺮس او ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ در ﻟﻮدهﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﻨﺎهﮕﺰﻳﻦ ﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﮎ در ﮐﻨﺎر رود ﺳﺘﻠﺞ در اﻧﺘﻬﺎﯼ‬
‫دوﻟﺖ ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻩ اﺟﻨﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻤﻠﯽ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ ﺧﺮاﺑﮑﺎراﻧﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺷﻤﺎل‬
‫هﻨﺪ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﺴﺘﻤﺮﯼ ﺑﺰرﮔﯽ‬

‫ﺗﺨﺼﻴﺺ دادﻩ ﺷﺪ و او ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮﻗﻒ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در‬
‫ﻟﻮدهﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﭼﺸﻢ اﻧﺘﻈﺎر ﻟﺤﻈﻪ ﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﺳﻮﯼ ﺑﺎداران ﺧﻮد ]ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ ﻣﻬﺮﻩ[ ﺑﻪ ﮐﺎر رود ﮐﻪ‬
‫در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اداﻣﻪ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل هﺎﯼ‪ 1825-1820‬ﮔﺮوﻩ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ‬

‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ وﻳﻠﻴﺎم ﻣﻮرﮐﺮﻓﺖ‪ -‬ﻣﺎﻣﻮر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ از‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﮐﺸﻮرهﺎﯼ هﻤﺠﻮار ﺁن ﺑﺎزدﻳﺪ و ﺑﻪ ﮔﺮدﺁورﯼ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت در ﺑﺎرﻩ وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ﻧﻈﺎﻣﯽ– ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁن هﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪24.‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﮔﺬرﮔﺎﻩ هﺎﯼ‬
‫ﮐﻬﺴﺘﺎﻧﯽ و راﻩ هﺎﯼ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل هﺎﯼ‪ 1833 -1831‬هﻴﺎت وﻳﮋﻩ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ هﻴﺎت از ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺧﺎن‬
‫ﻧﺸﻴﻦ ﺑﺨﺎرا دﻳﺪن ﮐﺮد و از راﻩ اﻳﺮان ﺑﻪ هﻨﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪25.‬در‬
‫وﻇﺎﻳﻒ هﻴﺎت‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت رود ﺳﻨﺪ ﭼﻮﻧﺎن راﻩ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ‬
‫ﺑﺮاﯼ رﺳﺎﻧﻴﺪن ارزان ﮐﺎﻻهﺎ در اﻋﻤﺎق ﺁﺳﻴﺎ و ﻧﻴﺰ ﮔﺮدﺁورﯼ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت در ﺑﺎرﻩ ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﺁن ﺑﺎزدﻳﺪ ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫‪. Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan and the Panjab, in Ladakh and Kashmir, in‬‬
‫‪Peshawar, Kabul, Kunduz and Bokhara, by mr. Wiliam Moorcroft and mr. George Trebeck, from‬‬
‫‪1819 to 1825. Prepared for the press from Original Journals and Correspondence by H. H.‬‬
‫‪WILSON, L.1841.‬‬
‫‪ .25‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت در ﮐﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺣﺖ ﺑﻪ ﺑﺨﺎرا‪ :‬ﺣﮑﺎﻳﺖ در ﺑﺎرﻩ ﺷﻨﺎورﯼ در‬
‫رود ﺳﻨﺪ از درﻳﺎ ﺗﺎ ﻻﮔﻮر ﺑﺎ هﺪاﻳﺎﯼ ﺷﺎﻩ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﯼ ﮐﺒﻴﺮ و ﮔﺰارش در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﻣﺴﺎﻓﺮت از هﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺗﺎﺗﺎرﺳﺘﺎن و ﭘﺎرس« ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1833 ،1832 ،1831‬ﺑﻪ اﻓﺴﺮ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ -‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ‪» -‬ﻋﻀﻮ ﺟﺎﻣﻌﻪ هﻤﺎﻳﻮﻧﯽ« دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد؛ ﺷﺮح‬
‫دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺶ هﺎﯼ ‪ ،3-1‬ﻣﺴﮑﻮ‪.1850-1848 ،‬‬
‫‪18‬‬
 ‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‪ ،‬اهﻤﻴﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮﻧﺲ ﻣﯽ‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از هﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪ ﺗﺎ در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﻣﻮاد ﮔﺮد ﺁوردﻩ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ وﻳﻠﻴﺎم ﭼﻬﺎرم و ﻧﺨﺴﺖ‬
‫‪26‬‬
‫وزﻳﺮ– ﻟﺮد ﮔﺮﯼ ﮔﺰارش ﺑﺪهﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اوﺿﺎع ﺑﺲ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﻳﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ‬

‫ﺑﻮد‪ .‬در ﮐﺸﻮر ﮐﺸﺎﮐﺶ هﺎﯼ ﻣﻴﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ و ﭘﻴﮑﺎرهﺎﯼ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ‬
‫ﮔﺮوﻩ هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻤﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬زﻣﻴﻨﺪارﯼ ﺑﺰرگ‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﺘﻴﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ و واﺑﺴﺘﮕﯽ دهﻘﺎﻧﺎن از ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﺑﻮﻣﯽ ﻓﺌﻮداﻟﯽ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬هﻤﻪ اﻳﻦ هﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﯼ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد و اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ و واژﮔﻮﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫‪27‬‬
‫هﺎﯼ ﺁن هﻨﻮز در اواﺧﺮ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫‪26‬‬
‫‪. J. W. Kaye, Lives of Indian Officers.., voll. 2, p. 25-27.‬‬
‫‪ .27‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ از هﻤﺎن‬
‫ﺁوان ﭘﯽ رﻳﺰﯼ ﺁن‪ ،‬ﺷﺎﻟﻮدﻩ اﺳﺘﻮارﯼ ﺑﺮاﯼ ﺑﻘﺎﯼ ﻳﮏ دوﻟﺖ ﺑﺰرگ ﻧﺪاﺷﺖ و‬
‫اﮔﺮ از ﺑﻠﻨﺪاﯼ ﺁﮔﺎهﯽ هﺎﯼ اﻣﺮوزﻳﻦ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺁن در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻳﮏ‬
‫ِ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﮐﺸﺎورزﯼ‬ ‫اﻣﺮ ﻣﺤﺘﻮم و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮد‪ .‬دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﻩ‪ ،‬ﻋﺪم رﺷﺪ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻧﺒﻮد ﻓﺮهﻨﮓ درﻳﺎﻧﻮردﯼ و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از هﻤﻪ ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﺸﻴﺮﻩ ﻳﯽ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﯽ هﺎﯼ ﺑﯽ ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺑﯽ ﺳﻮادﯼ ﺳﺮاﺳﺮﯼ‬
‫و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﻧﻴﺮوﯼ ﮔﺮﻳﺰ از ﻣﺮﮐﺰ در اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ و ﺗﮑﻴﻪ ﺁن ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﺗﺎراﺟﮕﺮﯼ از ﮐﺸﻮرهﺎﯼ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ دوﻟﺖ دراﻧﯽ در ﺧﻼﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﺎدر‬
‫اﻓﺸﺎر در ﺧﺎور اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﮑﻠﮕﻴﺮﯼ دوﻟﺖ هﺎﯼ‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ در ﺑﺎﺧﺘﺮ اﻳﺮان‪ ،‬هﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻧﺴﯽ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﯼ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬از هﻢ ﻓﺮو ﭘﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﺎرﮔﺮداﻧﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ )ﮐﻪ در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از هﻨﺪ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاﯼ ﻣﺼﻮون ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ ﺧﻮد از ﺧﻄﺮ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺳﺎﻳﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ هﺎﯼ اروﭘﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺎﭘﻠﻴﻮﻧﯽ و روﺳﻴﻪ‬
‫ﺗﺰارﯼ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ دوﻟﺖ ﺑﻴﻤﺎر دراﻧﯽ را از درون ﻓﺮﭘﺎﺷﻨﺪﻩ و ﺑﺮ‬
‫وﻳﺮاﻧﻪ هﺎﯼ ﺁن ﭼﻨﺪ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ و اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦ و ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ و ﺑﻴﮓ ﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ و از هﻢ ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ ﺑﺎ هﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورﻧﺪ( از ﭘﺸﺖ‬
‫ﭘﺮدﻩ‪ ،‬روﻧﺪ ﻓﺮﭘﺎﺷﯽ اﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ را ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻮرﯼ ﮔﺎﻧﮑﻮﻓﺴﮑﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ«‪ ،‬ص‪ .‬ص‪ 171-163 .‬در اﻳﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺧﺎورﯼ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ‬ ‫»در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻳﯽ دوﻟﺖ دراﻧﯽ در ﮔﺴﺘﺮﻩ‬
‫ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر ])اﻳﺮان ﺧﺎورﯼ(‪-‬گ‪ [.‬ﮐﻪ هﺴﺘﻪ دوﻟﺖ ﻧﻮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺁن‬
‫اﻧﺎرﺷﯽ ﻓﺌﻮداﻟﯽ و ﮐﺸﺎﮐﺶ هﺎﯼ ﻣﻴﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل هﺎﯼ‬
‫اﺧﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﻧﺎدر اﻓﺸﺎر هﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﺎهﺰﺧﻤﯽ ﺧﻮرﻩ ﺳﺎن ﭘﺎدﺷﺎهﯽ‬
‫ﭘﻬﻨﺎور او را ﻣﯽ ﺧﻮرد و ﺑﺎ ﮐﺸﻨﺪﻩ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﺑﺮ وﺿﻌﻴﺖ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﻣﺮدﻣﯽ ﺗﺎﺛﻴﺮ ]ﻣﺮﮔﺒﺎر ﺧﻮد را‪-‬گ‪ [.‬ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫‪...‬ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن ﮐﻪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻣﺴﻠﺢ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﯼ را ﻧﮕﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﺘﺸﮑﻞ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﺧﺎن هﺎ و رزﻣﺠﻮﻳﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ‬
‫ﻳﯽ( و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻗﺪرت ﺑﺪون ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮﻩ هﺎﯼ زﻳﺮ اﺧﺘﻴﺎر ﺷﺎن در اﻳﻦ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻄﻔﻪ ﮔﺮاﻳﺶ هﺎﯼ ﺟﺪاﻳﯽ ﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﯼ را ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ در‬
‫ﺑﻄﻦ ﺧﻮد ﻣﯽ ﭘﺮواراﻧﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎرور ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻬﯽ را‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ و وﺣﺪت اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫در ﮐﻨﺎر اوﺿﺎع داﺧﻠﯽ‪ ،‬اهﻤﻴﺖ ﻣﻌﻴﻨﯽ را اوﺿﺎع ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﻴﺰ‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺁﺗﻴﻪ دوﻟﺖ هﺎﯼ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن– اﻳﺮان و‬
‫ﭘﻨﺠﺎب‪ 28.‬ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ اوﺿﺎع‬

‫ﺧﺎن هﺎﯼ ﻗﺒﺎﻳﻞ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ ﺟﻨﮓ هﺎﯼ اﺳﺘﻴﻼﮔﺮاﻧﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ را )ﮐﻪ در روﻧﺪ ﺁن هﺎ ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ از ﻣﺪرﮎ ﻏﻨﺎﻳﻢ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ زراﻧﺪوزﯼ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺨﺶ هﺎﻳﯽ از زﻣﻴﻦ هﺎﯼ ]ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪-‬‬
‫گ‪ [.‬در ﻗﻠﻤﺮو هﺎﯼ ﻣﺘﺼﺮﻓﻪ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﺮس ﺷﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ(‬
‫ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬از ﺗﻪ دل از او در هﻤﻪ اﻣﻮر ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﺎ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﺪاﺧﻼت او در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﺧﻮد )ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰﯼ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﻬﺮﻩ ﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﺸﺎن ﺑﺎز ﻣﯽ‬
‫ﺳﺘﺎﻧﺪ(‪ ،‬ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻊ هﻨﮕﺎﻣﯽ دﮔﺮﮔﻮن ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ارﺗﺶ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ دﻳﺪن ﺷﮑﺴﺖ هﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮداران اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﮐﺴﺮﯼ درﺁﻣﺪهﺎﯼ ﺧﻮد در هﻨﺪ را ﺑﺎ اﺷﻐﺎل‬
‫زﻣﻴﻦ هﺎﯼ دوﻟﺘﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮد اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درﺁﻣﺪهﺎﯼ ﺧﻮد‬
‫ُﺒﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﺎﺑﺖ ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﺳﻬﻢ ﺑﻬﺮﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟ‬
‫ﺁن هﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻬﺮﻩ ﺑﺎ واﮐﻨﺶ هﺎﯼ هﻢ ﺧﻮدﯼ )اﻓﻐﺎﻧﯽ(‬
‫از ﺳﻮﯼ هﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﯽ ﺁن هﺎ و هﻢ از ﺳﻮﯼ دهﻘﺎﻧﺎن درﺑﻨﺪ رو ﺑﻪ رو ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺧﻴﺰش هﺎﯼ ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎﯼ ﮐﻮهﺴﺘﺎن و ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎﯼ زرﻣﺖ ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮﻳﻪ در ص‪ 120 .‬ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎن هﺎ«‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪ 1858 ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪﯼ ﺧﺎن هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ از ﺷﺎﻩ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﯽ ﭘﺮدﻩ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ »ﺳﺮداران ﺑﻪ ﮐﺎهﺶ ﻣﺎﻟﻴﺎت هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ از زﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﺁﻧﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ]از ﺳﻮﯼ ﺷﺎﻩ‬
‫زﻣﺎن‪-‬گ‪ [.‬ﭘﺎﺳﺦ رد دادﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺁن‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ هﺎﯼ ﺟﺪاﻳﯽ ﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﺑﺮﺧﯽ از وﻻﻳﺖ هﺎ و‬

‫ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ ﺑﻮﻣﯽ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﮐﺎهﺶ درﺁﻣﺪهﺎﯼ وﻻﻳﺎت‬
‫)ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ورﺷﮑﺴﺖ ﺷﺪن ﻣﻮﻟﺪان ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﺑﯽ ﭘﺎﻳﺎن ]در‬
‫اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن در ص‪ 21 .‬ﮔﺰارش ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺑﻞ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ »در‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻠﺘﺎن ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از دهﮑﺪﻩ هﺎ و روﺳﺘﺎهﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل وﻳﺮاﻧﻪ ﻣﺎﻧﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد و در ﺑﻴﺶ از ﻧﻴﻤﯽ از زﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺸﺎورزﯼ‪ ،‬ﮐﺸﺖ و ﮐﺎرﯼ ﻧﻤﯽ‬
‫ﺷﺪ«‪ [.‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﮐﺎهﺶ ﮐﺘﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺼﻮل اﺿﺎﻓﯽ( هﺮﭼﻪ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ ﺧﻮد را در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺁن ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽ دادﻧﺪ و ﺗﻼش‬
‫ﻣﯽ ورزﻳﺪﻧﺪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را در ﺑﻬﺮﻩ ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﺁن ﺑﺨﺶ از‬
‫ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ ﺷﺎﻩ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪-«.‬گ‪.‬‬

‫‪ .28‬داﺳﺘﺎن ﻗﺪرت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻴﮏ هﺎ در ﭘﻨﺠﺎب از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫دراﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻨﺠﺎب را ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺳﻴﮏ ﺳﭙﺮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﺁﻏﺎز‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮ هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺳﻴﻄﺮﻩ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻴﮏ هﺎ ﭼﻮﻧﺎن ﺣﺎﻳﻠﯽ ﻣﻴﺎن اﻓﻐﺎن‬
‫هﺎ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﺮاﯼ هﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺁن هﺎ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺴﺎن هﺎ ازﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎدﻩ‬
‫ﺻﺎف ﮐﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻋﻤﺎق ﻗﺎرﻩ ﺁﺳﻴﺎ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬واﻧﮕﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ‬
‫ﺳﻴﮏ هﺎ را از ﺳﺮ راﻩ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ‬
‫ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫داﺳﺘﺎن اﻓﺘﺎدن ﮐﺸﻤﻴﺮ و ﭘﻴﺸﺎور و دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻴﮏ هﺎ را ﺑﻬﺘﺮ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ رواﻧﺸﺎد‬ ‫از هﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان در ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺣﮑﺎم اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﺸﻤﻴﺮ«‬
‫‪20‬‬
‫ﮐﻬﺰاد ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﮐﺘﺎب واﻗﻌﺎت ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دراﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب »در زواﻳﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﮏ ﻓﺸﺮدﻩ ﺁن را ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪ .‬ﮐﻬﺰاد ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﻟﮑﻮزاﻳﯽ ﺣﮑﻤﺮان ﮐﺸﻤﻴﺮ ]ﭘﺪر ﻳﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻟﮑﻮزاﻳﯽ‪،‬‬
‫ﻇﻬﻴﺮ اﻟﺪوﻟﻪ‪ -‬وزﻳﺮ ﮐﺎﻣﺮان در هﺮات‪-‬گ‪ [.‬ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ وﯼ هﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽ داد‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ در ‪ 1222‬ﻩ‪ .‬ﻣﺎهﺘﺎﺑﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ‪ -‬وزﻳﺮ‬
‫ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺪوﻟﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع هﻢ ﺑﻪ ﭘﺎس اﻳﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﺴﺮ وزﻳﺮ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد و ﺧﻮد‬
‫او را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮﯼ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻇﻬﻮر ﮐﺎﻣﺮان در‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪] .‬در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم‪ ،‬ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻪ هﻤﮑﺎرﯼ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﻗﻨﺪهﺎر را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻪ و ﺷﺠﺎع را ﺑﺮ اﻧﺪازد‬
‫و دو ﺑﺎرﻩ ﭘﺪر ﺧﻮد‪ -‬ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ[‪.‬‬

‫ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ ﮐﺸﻤﻴﺮ را ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮد ﻓﺘﺢ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد و ﭘﺴﺮش‬
‫هﻢ ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺤﮑﻮﻣﻪ ﺁن ﺟﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع را در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻣﺮان‬
‫و ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻣﺘﺰﻟﺰل دﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻩ را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺮﮎ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻧﺎﺷﻨﻴﺪﻩ‬
‫اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﮑﺮار ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ از ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮد ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ﺧﻮد از ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ و از ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﺮود و ﭘﺲ از ﻓﺮار ﮐﺎﻣﺮان و ﻋﻔﻮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮدن‬
‫ﺷﺎهﺰادﻩ ﻳﻮﻧﺲ در ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬ﻋﺎزم ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﺳﻨﺪ ﺷﺪ و ﭘﻴﺶ از‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺷﻬﺰادﻩ ﻗﻴﺼﺮ‪ -‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﻩ زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺰد ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺪوﻟﻪ از ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻴﻤﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ اﻣﺮ ﺷﺎﻩ در دل داﺷﺖ و ﺣﺴﺎدﺗﯽ ﮐﻪ از ﺗﻘﺮب ﻣﺤﻤﺪ اﮐﺮم ﺧﺎن‬
‫اﻣﻴﻦ اﻟﻤﻠﮏ در ﻏﻴﺎب ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻬﺎﻧﻪ هﺎﯼ دﻳﮕﺮ هﻢ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد‬
‫درﺳﺖ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﮏ ﻧﻤﻮدﻩ‪ ،‬ﺷﺎهﺰادﻩ ﻗﻴﺼﺮ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و هﺮ دو ﻣﺘﻔﻖ ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﻴﺸﺎور ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع از راﻩ دﻳﺮﻩ ﺟﺎت رﺳﻴﺪ و در ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﯽ در‬
‫ﺣﻮاﻟﯽ ﭘﻴﺸﺎور وزﻳﺮ ﺷﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺪوﻟﻪ و ﺑﺮادرش ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ از ﺳﺮان ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﺤﻴﯽ ﺧﺎن و ﻓﻴﺾ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن‬
‫و‪ ...‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫]اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ[ ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ‪ -‬ﭘﺴﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺪوﻟﻪ در اﺛﺮ ﻋﺪاوت‬
‫و اﺳﺘﺨﻮان ﺷﮑﻨﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮد را در ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻣﺤﮑﻢ ﻧﻤﻮدﻩ‬
‫و ﺧﻮد را ﺣﮑﻤﺮان ﻣﺨﺘﺎر ﺁن ﺣﺪود داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﻧﻴﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺸﻤﻴﺮﯼ هﺎ را از ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ دﺳﺖ او را از اﻳﻦ ﺧﻄﻪ زرﺧﻴﺰ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم ﺷﺎﻩ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ از راﻩ ﻗﻨﺪهﺎر ﮐﺎﺑﻞ را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ در ﺟﺮﻳﺎن ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد در‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد اﻓﺰودﻩ ﺑﻮد وﺣﺘﺎ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع و روﯼ ﮐﺎر ﺁﻣﺪن ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد )ﺑﺎر دوم( هﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮد ﺳﺮ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺧﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻣﺎﻟﻴﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ اﺑﺎ ﻣﯽ‬
‫ورزﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻞ ﮐﻪ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺁن ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﻴﺸﺎور را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد‬
‫ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻤﻨﺪر ﺧﺎن و ﺟﻬﺎﻧﺪادﺧﺎن‪ -‬ﺑﺮادران ﺧﻮد را از‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ رواﻧﻪ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﭘﻴﺸﺎور را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ رخ داد‪ ،‬ﻋﻄﺎء‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ)ﺑﺮادر وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن( ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺳﻤﻨﺪر ﺧﺎن و ﺟﻬﺎﻧﺪاد ﺧﺎن اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ ]‪ -‬ﭘﺴﺮ وزﻳﺮ ﺷﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻳﺎدﺁورﯼ ﮔﺮدﻳﺪ[‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫‪21‬‬
‫را در اﺛﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﮐﻨﻮن ﮐﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع ﺳﻠﻄﻨﺖ را از دﺳﺖ دادﻩ ﺑﻮد و ﺑﯽ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن در ﻻهﻮر ﻣﯽ زﻳﺴﺖ و‬
‫او ﺑﺎ ﺷﮑﻮﻩ روز اﻓﺰون ﺣﮑﻤﺮان ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﺷﺪ اﻳﻦ دو‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻪ هﻢ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﺳﺘﺨﻮان ﺷﮑﻨﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن اﻓﺘﺎدﻩ‬
‫ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﺷﺮﺣﺶ رﻓﺖ ]ﻣﺎﻧﻊ از اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺷﺪ[‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﺑﻪ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﻧﻮﺷﺖ و او را از‬
‫ﻻهﻮر ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﭘﻴﺸﺎور و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﺠﺎع ﺑﻪ‬
‫اﻣﻴﺪوارﯼ و ﺁرزوﯼ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎور درﺁﻣﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﻨﺪر ﺧﺎن و ﺟﻬﺎﻧﺪادﺧﺎن ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ هﺪاﻳﺖ داد ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﭘﺪرش را )ﺷﺠﺎع‬
‫را( ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻃﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺿﻴﺎﻓﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﺷﺠﺎع را ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ و در ﺁن ﺟﺎ در ﺑﺎﻻﺣﺼﺎر‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﮕﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم‪ ،‬وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد را‬
‫هﺮ ﻃﻮر ﮐﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺣﺴﺎب ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﺎ ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻗﺪاﻣﺎت رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪن ﺑﺮادرش – ﺷﺠﺎع‬
‫اﻟﻤﻠﮏ را ﺑﻪ او ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و‬
‫ﺳﺮدار ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن و دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ اﺗﻔﺎق هﻢ ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺰرگ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯼ ﭘﻴﺸﺎور ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﺪاد ﺧﺎن و ﺳﻤﻨﺪر ﺧﺎن از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫‪ ...‬ﺳﺎل دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﻴﺼﻠﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫از ﮐﺎﺑﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺳﻪ ﺻﺪ هﺰار روﭘﻴﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ وﻋﺪﻩ ﺷﻔﺎهﯽ ﺑﺴﻨﺪﻩ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬راﻩ ﻣﻠﺘﺎن را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻋﻤﻼ از دادن ﻣﺎﻟﻴﻪ ﺧﻮددارﯼ ورزﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ زﻣﺴﺘﺎن ﻓﺮا رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺰم ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺮان‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺰم ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪...‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از ﺁﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﮐﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن در ﮔﺠﺮات ﺑﺎ‬
‫رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ دﻳﺪار و دادن ﻳﮏ ﺛﻠﺚ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﮐﺸﻤﻴﺮ را ﺑﻪ وﯼ وﻋﺪﻩ دادﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺳﻴﮏ در ﺳﺮﻣﺎﯼ ‪ 1227‬ﻩ‪ .‬ﻣﺎهﺘﺎﺑﯽ در ﮐﻮﻩ هﺎﯼ‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ ﮐﺎرﯼ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﺳﺮدار‬
‫ﻳﺎﻏﯽ ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁن هﻢ ﻣﻬﺎراﺟﺎﯼ ﺳﻴﮏ اﻧﺘﻈﺎر ﺳﻬﻢ‬
‫ﻣﻮﻋﻮد را داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻣﺤﮑﻢ ﭼﻨﺪ‪ -‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻗﻮاﯼ اﻣﺪادﯼ‬
‫ﺳﻴﮏ را ﺑﺎ هﺪاﻳﺎﻳﯽ رﺧﺼﺖ ﮐﺮد و وﯼ ﺑﺎ ﻏﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ‪ -‬ﻳﮑﯽ از‬
‫ﺑﺮادران ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن رهﺴﭙﺎر ﻻهﻮر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ]ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد و ﺁزردﻩ ﮐﻪ ﺑﺎ وﯼ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﮑﻨﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد[‪ ،‬و ﻏﻼم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ]ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻩ و راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ از ﮐﺸﻤﻴﺮ و ﺗﺸﻨﻪ‬
‫اﻧﺘﻘﺎم[‪ ،‬ﺑﺎ هﻢ ﺳﺎزش ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮدار ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ ﺧﺒﻂ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ و ﺑﺎ وﺳﺎﻃﺖ او رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ دژ اﺗﮏ را از ﺟﻬﺎﻧﺪادﺧﺎن‬
‫ﺑﺮادر دﻳﮕﺮ ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺻﺪ هﺰار روﭘﻴﻪ‬
‫ﺧﺮﻳﺪارﯼ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺎﯼ ﻗﻮاﯼ ﺳﻴﮏ ﺑﻪ دروازﻩ ﭘﻴﺸﺎور رﺳﻴﺪ و‬
‫ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫]ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬روﺷﻦ اﺳﺖ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ رواﻧﺸﺎد ﮐﻬﺰاد هﻤﻨﻮا‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮادران ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ– ﻏﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﺟﻬﺎﻧﺪاد ﺧﺎن راﻩ دﻳﮕﺮﯼ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻋﺰم رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺸﻤﻴﺮ و ﭘﻴﺸﺎور ﺟﺰم‬
‫ﺑﻮد و ﮐﻠﻴﺪ هﺮ دو ﺷﻬﺮ در اﺗﮏ ﺑﻮد‪ .‬دو دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺧﻮد‬
‫دارﯼ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ زور اﺗﮏ را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺳﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﭘﺲ‬
‫از اﻓﺘﺎدن ﮐﺸﻤﻴﺮ و ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﺪاد ﺧﺎن در اﺗﮏ در‬
‫‪22‬‬
‫ﻣﻴﺎن ﻳﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺨﺎﺻﻢ ﮔﻴﺮ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ در دو ﺳﻮﯼ ﺁن ﺑﺮادران وزﻳﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﭼﺎرﻩ‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و در ﻳﮏ ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﺁن رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ ﺟﺰ ﺗﻦ دادن ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪[.‬‬

‫هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن )اﺷﺮف اﻟﻮزرا(‪ ،‬ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن‬
‫را ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد و ﺧﻮد وارد ﮐﺎﺑﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن هﻢ‬
‫از ﮐﺸﻤﻴﺮ از راﻩ دﻳﺮﻩ ﺟﺎت ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر ﻧﺰد ﮐﺎﻣﺮان )دﺷﻤﻦ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن( رﻓﺖ و ﺁﺗﺶ ﺣﺴﺪ او را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﺟﻨﮓ هﺎﯼ داﺧﻠﯽ در دورﻩ اول زﻣﺎﻣﺪارﯼ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد و ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع ﺳﻴﮏ هﺎ را ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم ﺟﺮﺋﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ و ﺧﻮد ﺳﺮﯼ هﺎﯼ ﺣﮑﺎم اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ و اﻏﺮاض ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻔﺖ و راﻳﮕﺎن ﮐﻠﻴﺪ ﻗﻠﻌﻪ اﺗﮏ را ﺑﻪ دﺳﺖ رﻧﺠﻴﺖ‬
‫ﺳﻴﻨﮓ داد‪ .‬ﻣﻬﺎراﺟﺎ از ﺑﺮج هﺎﯼ ﺟﺴﻴﻢ ﻗﻠﻌﻪ از ﻓﺮاز ﭘﻮزﻩ ﺳﻨﮕﻼخ اﺗﮏ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮاﺣﻞ راﺳﺖ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﺁرزوهﺎﯼ ﺑﺰرﮔﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﯽ هﺎﯼ ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ ﻣﺎ و از ﺳﺮﮔﻴﺮﯼ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ هﺎﯼ ﺳﺪوزاﻳﯽ و ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺮد‪ .‬رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻳﮏ ﺳﻮم ﻣﺎﻟﻴﺎت را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺖ و در ﺟﻮﻻﯼ ‪1814‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮدار ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬در ﺣﻤﻠﻪ اول ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 9‬هﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﺎﻩ ﺷﺶ هﺰار ﺳﭙﺎهﯽ ﺳﻴﮏ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﮐﻪ از ﻧﻘﺸﻪ هﺎﯼ ﺗﻌﺮﺿﯽ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺳﻌﯽ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ در اوﺿﺎع و ﺗﺨﻄﯽ‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎزد‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ ﺣﺮف هﺎ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺷﺎﻩ راﺣﺖ ﻃﻠﺐ ﻧﻤﯽ ﺧﻮرد‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺣﻤﻼت رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ﺷﺎﻩ را ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و ﺳﺮدار دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﮔﺮان ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫ﭘﺸﺎور ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ هﻢ از ﻃﺮف ﻻهﻮر و راوﻟﭙﻨﺪﯼ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد و‬
‫هﺮ دو ﺳﭙﺎﻩ در ﮐﻨﺎر اﺗﮏ ﺑﺎ هﻢ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد ﺳﭙﺎﻩ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﻳﺎﻓﺖ و و وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎور‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﻬﺎر ‪ 1816‬وزﻳﺮ از ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد اﺟﺎزﻩ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﯼ ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺣﺮﮐﺖ و ﭘﻮل را ﺻﺮف ﺗﺮﺗﻴﺒﺎت ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻴﮏ هﺎ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﺧﻮد را ﺑﺎ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺷﺪﮐﻪ ﭘﻮل دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از اﻳﻦ ﮐﻪ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن و ﺳﺮدار دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎور رﺳﻴﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت‬ ‫ﺑﺮادر ﺧﻮد اﺳﺪ ﺧﺎن را ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪ 16‬ﻟﮏ )‪1.6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن( روﭘﻴﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن ﻣﺨﺎرج ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﻴﮏ‬
‫هﺎ را دﻟﻴﻞ ﺁوردﻩ‪ ،‬از دادن ﭘﻮل اﺑﺎ ﻣﯽ ورزﻳﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺑﺎرﻳﮑﯽ ﮐﺸﻴﺪ و ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮادرهﺎ ﺑﺮهﻢ ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺟﻨﮕﯽ هﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن دﺳﺘﻪ‬
‫ﻋﺴﮑﺮﯼ ﻳﯽ را ﺑﻪ ﻗﻴﺎدت دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ وﯼ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻩ از ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻴﻤﻪ ﺑﺮادرش دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ و ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺳﻪ ﺻﺪ هﺰار روﭘﻴﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ و ﺳﺮدار ﻋﻈﻴﻢ‬
‫ﺧﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻣﺎﻧﺪ‪«.‬‬

‫درﺳﺖ در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم ﮐﻪ دژ اﺗﮏ ﺑﺎﻳﺪ از ﺗﺼﺮف ﺳﻴﮏ هﺎ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪،‬‬

‫روﻳﺪاد دﻳﮕﺮﯼ رخ داد ﮐﻪ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ هﺮات ﮔﺴﻴﻞ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا – واﻟﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﻏﻮرﻳﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫‪23‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ هﺮات داﺧﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن دﺳﺘﻮر داد ﺑﯽ‬
‫درﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ هﺮات ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ ﮔﺴﻴﻞ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ هﺮات اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ در اﻳﻦ‬
‫هﻨﮕﺎم ﺑﺮاﯼ ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﻮرﻳﺎن و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫هﺮات ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺎﻣﺮان و ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻳﯽ را از ﺧﺪا ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ از ﻳﮏ ﺳﻮ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﺸﺎن ﺑﺎ اﻳﺮان ﺧﺮاب‬
‫ﺷﻮد و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﻴﺮوز ﻣﻴﺮزا را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‬
‫ﮐﻨﺎر ﺑﺰﻧﻨﺪ و در ﭘﺎﻳﺎن ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﻮد وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را ﻧﻴﺰ از ﺳﺮ راﻩ‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻳﮏ ﺗﻴﺮ ﺳﻪ ﻓﺎﺧﺘﻪ را ﺷﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻋﻄﺎء ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ ﮐﻪ از ﮐﺸﻤﻴﺮ راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و روﺷﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ وزﻳﺮ‬
‫ﻓﺘﺢ دﺷﻤﻨﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ هﻤﺪﺳﺖ ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻮد‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ هﺮ ﺳﻪ‬
‫هﺪف ﺧﻮد رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﻬﺎﯼ ﮔﺰاﻓﯽ را در ازاﯼ ﺁن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺑﻮد از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮادران وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺁن هﺎ و ﺑﺮ اﻓﺘﺎدن ﺷﺎن هﺎ‬
‫از ارﻳﮑﻪ ﻗﺪرت‪.‬‬

‫در ﺁﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﻣﻴﻬﻨﯽ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺒﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﺷﻬﺰادﮔﺎن ﻗﺎﺟﺎر در اﻳﻦ ﺑﺮهﻪ ﺑﺮ ﻏﻮرﻳﺎن و هﺮات ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺎن ﺗﺮ ﺁن را‬
‫ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪.‬‬

‫در ص‪ .‬ص‪ 182-180 .‬ﮐﺘﺎب اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ داﮐﺘﺮ ﺣﻘﻴﻘﯽ روﺷﻦ ﺗﺮ‬
‫از هﺮ ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ...» :‬در ﺳﺎل ‪1809‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ از زﻧﺪان ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺑﮕﺮﻳﺰد و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻪ و ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﻋﻬﺪﻩ دار ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﺛﻨﺎﯼ اﻳﻦ ﮐﺸﺎﮐﺶ هﺎ‪ ،‬هﺮات هﻤﭽﻨﺎن در دﺳﺖ ﻓﻴﺮوز و ﻗﻨﺪهﺎر در دﺳﺖ‬
‫ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻮد‪] .‬رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺳﺮدار‪ -‬ﻋﻤﻮ و ﺑﺮادر زادﻩ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫روز اﻓﺰوﻧﯽ داﻣﻨﻪ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ[‪ .‬در ‪ 1814‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رﻧﺠﺶ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا‪ ،‬ﺷﻮرش هﺎﻳﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ او در اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ هﺮات)ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ[ هﻢ از اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺮاﯼ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺗﺎﻓﺘﻦ از اﻃﺎﻋﺖ‬
‫اﻳﺮان ﺳﻮد ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﺑﺮاﯼ ﺁرام ﮐﺮدن ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن‬
‫از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮداران اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﺳﻴﻪ‪ -‬را‬ ‫داﻣﻐﺎﻧﯽ ‪-‬‬
‫رواﻧﻪ اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد‪ -‬ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﻴﺮزا را ﻣﺎﻣﻮر ﺗﺼﺮف ﻗﻠﻌﻪ ﻏﻮرﻳﺎن‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﺎﺑﯽ از دﻋﻮت اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن هﺰارﻩ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و‬
‫اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ از ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا‪ -‬ﭘﺴﺮ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮاﯼ ﺗﺼﺮف هﺮات و‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ از ﮐﺎرﮔﺰارن دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻋﺬرﺧﻮاهﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎﻣﺮان‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ از ﺣﺮﮐﺖ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﯼ هﺮات‪ ،‬ﺿﻤﻦ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﭘﻮزش از ﺳﺮداران اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ورود ﺳﭙﺎﻩ اﻳﺮان‪ ،‬ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺳﮑﻪ و ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫زد و ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻘﺮر ﺑﻪ دوﻟﺖ‬
‫اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﺁن‪ ،‬ﻗﻮاﯼ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)هﺪاﻳﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎﯼ ﻧﺎدرﯼ‪ ،‬ج‪ ،9.‬ص‪.(540 .‬‬

‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﮐﻪ از ﻣﺪاﺧﻼت ﻣﺤﻤﻮد‪ -‬ﺑﺮادرش در هﺮات ﺑﻴﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ‬

‫ﺁﻗﺎ ﺧﺎن وزﻳﺮ ﺧﻮد و اﺑﺮاهﻴﻢ ﺑﻴﮏ ﺑﻴﮕﻠﺮﺑﻴﮕﯽ را در ﺳﺎل ‪ 1815‬رواﻧﻪ‬
‫ﺗﻬﺮان ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻔﻴﺮ ﺧﻮاهﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ درﺑﺎر اﻳﺮان از ﺣﺎﮐﻢ هﺮات در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ هﻢ ﻣﻴﺮزا ﺻﺎدق وﻗﺎﻳﻊ‬
‫ﻧﮕﺎر ﻣﺮوزﯼ را ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﺁﻗﺎ ﺧﺎن رواﻧﻪ هﺮات ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ در‬
‫‪24‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻔﺎرت‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺷﻴﺪ ﺧﺎن دراﻧﯽ را ﺑﺎ هﺪاﻳﺎﻳﯽ رواﻧﻪ درﺑﺎر‬
‫اﻳﺮان ﮐﺮد و ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﺻﺪور اﺣﮑﺎﻣﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ واﻟﯽ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫از ﺣﺎﮐﻢ هﺮات‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر را هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺧﻠﻌﺘﯽ ﺑﺮاﯼ ﻓﻴﺮوز‬
‫اﻟﺪﻳﻦ رواﻧﻪ هﺮات ﮐﺮد )ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻴﻦ اﻟﻮﻗﺎﻳﻊ(‪.‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻋﺪام اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ و ﭘﺴﺮش‪ -‬ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‪ -‬از ﺣﮑﺎم‬
‫ﺳﺮﮐﺶ ﺧﺮاﺳﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺮﺑﺖ ﺣﻴﺪرﻳﻪ‪ -‬در ﺳﺎل ‪ 1815‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ‬
‫ﻣﻴﺮزا‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺮاﺳﺎن دﺳﺘﺨﻮش ﺁﺷﻮب ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺑﺮاﯼ ﻣﻨﻊ‬
‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن اﺳﺤﺎق ﺧﺎن‪ ،‬ﻓﺮدﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ را ﺑﻪ هﺮات ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎز هﻢ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺗﻤﺮد ﮐﺮد و ﺿﻤﻦ‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدن وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺳﺮﮐﺸﯽ اﻓﺘﺎد و ﻳﮑﯽ از ﺳﺮداران ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﺮوزﯼ را ﻣﺎﻣﻮر ﻓﺘﺢ ﻏﻮرﻳﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺼﺮف ﻏﻮرﻳﺎن ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻓﺮد و ﻋﺪم ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن از ﻣﺤﻤﺪ‬
‫وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا‪ ،‬ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺮ داﻣﻨﻪ ﻋﺼﻴﺎن ﺧﻮد اﻓﺰود‪ .‬ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﻳﺎت ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن از ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا در ﺳﺎل ‪ 1816‬وﯼ را‬
‫از ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﺑﺮﮐﻨﺎر و ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزاﯼ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯼ او ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ورود ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬

‫رﺷﻴﺪ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن را ﺑﺮاﯼ ﻋﺬر ﺧﻮاهﯽ و ﺗﻬﻨﻴﺖ ورود او ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رواﻧﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﺧﺺ ﮐﺮدن اﻳﻦ ﺳﻔﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻓﻴﺮوز‬
‫ﭘﻴﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ »اﮔﺮ ﺧﺮاج هﺮات را ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﮕﺬارﯼ و ﺳﮑﻪ و ﺧﻄﺒﻪ‬
‫از ﻧﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺑﮕﺮداﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺎدم و ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺧﻮاهﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر را ﭘﺲ از ﻧﻪ ﻣﺎﻩ از زﻧﺪان ﺁزاد ﮐﺮد‪،‬‬

‫اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ هﺎﯼ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺗﻦ در ﻧﺪاد و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪،‬‬
‫ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻄﻨﻪ ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﺒﻴﻪ او و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ هﺮات ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻗﺪام ﻓﻴﺮور اﻟﺪﻳﻦ در اﻋﺰام ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺷﺠﺎع‬
‫اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﻨﺼﺮف ﮐﺮدن او از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ هﺮات‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﯽ ﻧﺪاد و‬
‫ﺷﺎهﺰادﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻌﺪ از ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻗﺮاﻳﯽ و ﺁزاد ﺧﺎن هﺰارﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫هﺮات ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ در ﺁورد‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ هﺮات اﻳﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺴﺎرت و ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﻄﺒﻪ و ﺳﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮐﻠﻴﺪ ﻗﻠﻌﻪ ﻏﻮرﻳﺎن‪ ،‬ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را وادار ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﮎ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺸﻬﺪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ از ﺑﺮاردش ﻣﺤﻤﻮد‪ -‬ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻳﺎرﯼ ﺧﻮاﺳﺖ‪] .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را ﺑﻪ‬
‫هﺮات ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﻳﺎدﺁور ﺷﺪﻳﻢ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻣﺮان ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺧﻮد را داﺷﺖ و ﺁن ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺑﻮد در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از ازهﺮات و در اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ .‬از اﻳﻦ رو ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻳﯽ را از ﺧﺪا ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪. [.‬‬

‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از ﺑﻴﻢ ﺁن ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺮات را ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ ﺑﺪهﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁﻣﺪن ﺑﻪ هﺮات‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮﯼ‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل وزﻳﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪ و‬
‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﮐﻬﻦ دل ﺧﺎن ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﺑﻪ هﺮات ﮔﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ ﺧﺰاﻳﻦ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را ﺿﺒﻂ و هﺮات را ﺗﺼﺮف و ﺧﻮد او را‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫ﺑﺮاداران وزﻳﺮ ﭘﺲ از ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮات و ﺧﺰاﻳﻦ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬او را‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ و رواﻧﻪ ﻗﻨﺪهﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و ﺁﻗﺎ ﺧﺎن وزﻳﺮ و رﺷﻴﺪ ﺧﺎن دراﻧﯽ را‬
‫ﻧﻴﺰ ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ورود و اﺳﺘﻘﺮار ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا در هﺮات‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺮﮐﺶ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺻﺪد ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺮ ﺁﻣﺪ و در ﻧﻮروز ‪ 1817‬ﺑﺎ ﺳﯽ هﺰار ﺳﻮار ﻣﺴﻠﺢ‬
‫ﻣﺮﮐﺐ از ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﻗﺰﻟﺒﺎﺷﺎن ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ‪،‬‬
‫ﻓﻴﺮوزﮐﻮهﯽ‪ ،‬ﺑﻠﻮچ و ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺸﻬﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻮاران ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫او ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ از ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎن هﻤﭽﻮن رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن زﻋﻔﺮاﻧﻠﻮ‬
‫و ﻧﺠﻒ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﺷﺎدﻟﻮ و ﺑﻴﮕﻠﺮ ﺧﺎن ﭼﺎﭘﺸﻠﻮ و ﺳﻌﺎدت ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻐﺎﻳﺮﻟﻮ‬
‫در اﻳﻦ ﮐﺸﺎﮐﺶ ﺑﯽ ﻃﺮف ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و در ﺣﺼﺎرهﺎﯼ ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫»ﺗﺎ هﺮ ﮐﻪ را ﻧﺼﺮت ﻳﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪو ﻳﺎر ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺎ دﻋﻮت رﺣﻴﻢ ﺧﺎن ازﺑﮏ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮارزم ﺑﻪ اﺗﺤﺎد‪ ،‬او را ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اراﺿﯽ ﺳﺮﺧﺲ و درﮔﺰ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻓﻐﺎن ﺗﺸﻮﻳﻖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻗﺒﻞ از روﻳﺎروﻳﯽ ﺑﺎ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬از او ﺗﻘﺎﺿﺎﯼ واﮔﺬارﯼ‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن و دادن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺮﺑﺖ ﺣﻴﺪرﻳﻪ و ﺑﺎﺧﺰر ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ و ﺑﺨﺶ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ از ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺮاﺳﺎن را ﺑﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن هﺰارﻩ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻨﺪ‬
‫وﯼ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل روﻳﺎروﻳﯽ دو ﺳﭙﺎﻩ در ﮐﻮﺳﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﻳﺎن ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ‬

‫ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن داﻣﻐﺎﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺎن و ﻣﺘﺤﺪان ﺁن هﺎ را ﺑﻪ ﺷﺪت درهﻢ‬
‫ﮐﻮﺑﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ درﮔﻴﺮﯼ هﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻳﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دهﺎن ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺧﻮرد‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﻳﺮاﻧﯽ را در ﺧﻮد ﻧﻤﯽ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯼ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دوازدﻩ هﺰار اﺳﻴﺮ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاوان روﯼ ﺑﻪ هﺰﻳﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺣﻴﻢ ﺧﺎن ازﺑﮏ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ از ﻗﺼﺪ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﺑﺮاﯼ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﻮارزم‪ ،‬از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻋﻔﻮ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ هﻢ ﮐﻪ اوﺿﺎع را ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ دﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭘﻨﺎهﻨﺪﻩ ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫»ﻃﻮﻳﻠﻪ ﺷﺎهﯽ« ﺑﺎ وﺳﺎﻃﺖ اﻣﻴﺮ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن زﻧﮕﻮﻳﯽ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ ...‬ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺧﺒﺮ ﺷﮑﺴﺖ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن وزﻳﺮ و ﺣﻀﻮر ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ در ﺧﺮاﺳﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﺴﺮش ﮐﺎﻣﺮان ﮐﻪ اداﻣﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد ﻧﻤﯽ‬
‫دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻼ ﺷﻤﺲ ﻣﻔﺘﯽ هﺮات و ﺧﺎن ﻣﻼ ﺧﺎن‪ -‬ﻣﻼ ﺑﺎﺷﯽ دراﻧﯽ را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﭘﻮزﺷﺨﻮاهﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪﻩ و ﺁن دو را ﺷﻔﻴﻊ ﺧﻮد در‬
‫درﺑﺎر اﻳﺮان ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﭘﻴﺎم دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﺟﺴﺎرت ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺧﺒﺮﯼ‬
‫ﻧﺒﻮدﻩ و وﯼ ﺧﻮد ﺳﺮاﻧﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ اﻳﻦ رﺳﻮﻻن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﮐﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن در‬
‫اﺑﺎدﯼ ﺑﺎم اﺳﻔﺮاﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﭘﺎﺳﺦ ﺁن هﺎ را ﺑﻪ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ واﮔﺬار ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‬
‫ﻧﻴﺰ از ﻃﺮﻳﻖ ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا ﭘﻴﺎم داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را دﺳﺖ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﯽ ﻳﺎ هﺮ دو ﭼﺸﻢ او را ﮐﻮر ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻼﻃﻔﺖ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺳﭙﺮد و ﮔﺮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻋﺬاب و ﻋﻘﺎب ﺑﺎش‪ .‬ﮐﺎﻣﺮان‬
‫ﻣﻴﺮزا ﮐﻪ در ﺑﺎﻃﻦ ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن دﺷﻤﻨﯽ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1818‬ﻧﺨﺴﺖ وﯼ را‬
‫ﮐﻮر ﮐﺮد و ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧﺪاﺧﺖ و ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪« .‬‬
‫]ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺎب هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ در ﺳﺪﻩ‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﭘﻴﺮوزﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻣﺪرﮐﯽ در زﻣﻴﻨﻪ اراﺋﻪ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮاﻧﯽ داد از ﭘﻴﺮوزﯼ زدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ اﻳﻦ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻗﺼﺪ ﺗﺼﺮف ﻣﺸﻬﺪ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫رهﺎﻳﯽ ﻏﻮرﻳﺎن از دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را و روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ‬
‫‪26‬‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎزﻩ دوازدﻩ هﺰار اﺳﻴﺮ هﻢ دادﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮﯼ‬
‫دﻳﮕﺮ؛ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﻳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺒﺮد از‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬هﻮﻳﺪا اﺳﺖ ﺳﺨﻦ از ﭘﻴﺮوزﯼ راﻧﺪن ﺁن هﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﮔﺰاﻓﻪ ﻳﯽ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ ﺿﺮس ﻗﺎﻃﻊ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﺑﺮهﻪ ﺣﺴﺎس از‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﮐﻪ از ﻳﮏ ﺳﻮ روس هﺎ و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ از دو ﺳﻮ ﭘﻴﺶ‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻨﮕﯽ و رﻳﺨﺘﺎﻧﺪن ﺧﻮن هﺰاران ﺟﻮان‬
‫ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺮﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﺣﻤﺎﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬از هﺮ دو ﻃﺮف‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺤﻮد در ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺮن‬
‫ﻧﺰدهﻢ در ص‪ .‬ص‪ 251-249 .‬در زﻣﻴﻨﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬در ﺳﺎل‪ 1230‬ﻓﻴﺮوز‬
‫ﻣﻴﺮزا‪ -‬واﻟﯽ هﺮات ﺑﺎ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن هﺰارﻩ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺗﺴﺨﻴﺮ‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن ﻣﯽ اﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻏﻮرﻳﺎن ﻣﺎﻣﻮر‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬از ﺁن ﻃﺮف ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ اﻃﺮاف هﺮات ﺁﻣﺪﻩ‪،‬‬
‫ﻓﻴﺮوز ﺗﺮﺳﻴﺪﻩ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را از ﻏﻮرﻳﺎن ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻳﺎر اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺻﻞ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ داﻣﻐﺎﻧﯽ ﻣﺎﻣﻮر هﺮات ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﮐﺎﻣﺮان ﺻﻼح در‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ دﻳﺪﻩ ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر رهﺴﭙﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺸﻮن اﻳﺮان وارد هﺮات ﺷﺪﻩ‪ ،‬واﻟﯽ‬
‫هﺮات ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻧﻔﺪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﺘﻘﺒﻞ ﺷﺪ ﺧﺮاج هﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ و ﺳﮑﻪ‬
‫و ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﺁﻏﺎز ﺳﺎل ‪ 1230‬ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ ﺧﺎن‪ -‬وزﻳﺮ ﻓﻴﺮوز ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫ﺷﺮﻓﻴﺎب و از ﺗﻌﺪﯼ ﺷﺎهﺰادﻩ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﻐﺎن ﺷﺎﮐﯽ و اﺳﺘﺪﻋﺎﯼ اﺳﺘﻤﺪاد و‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن داﻣﻐﺎﻧﯽ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ اﺗﺮاﮎ و‬
‫اﮐﺮاد ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺎﻣﻮر ﺷﺪ )ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮﯼ( ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1231‬ﻧﻴﺰ ﻓﻴﺮوز ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و اﻣﺮاء‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او هﻤﺪﺳﺖ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1232‬ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزاﯼ ﺷﺠﺎع‬
‫اﻟﺴﻄﻨﻪ واﻟﯽ ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻋﺰم هﺮات ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن و اﻃﺎﻋﺖ دوﻟﺖ‬ ‫اﻓﻐﺎن از ﺟﺎﻧﺐ واﻟﯽ هﺮات رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫اﻳﺮان ﺗﻘﺒﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎهﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا ﭼﻮن اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺣﻮال‬
‫او ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺟﺎم ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﻮرﻳﺎن ﻣﯽ رود‪ .‬ﺑﻌﺪ از ورود ﺑﻪ ﺗﻞ ﻧﻘﺮﻩ‪،‬‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺳﺮﮔﺮم ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ را ﻣﺘﻔﺮق ﻧﻤﻮدﻩ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻏﺎرت اﻃﺮاف هﺮات را ﻣﯽ دهﺪ و ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﮐﻠﻴﺪ ﻏﻮرﻳﺎن را ﺑﺎ‬
‫ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﺘﻘﺒﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺧﺒﻄﻪ و ﺳﮑﻪ ﮐﻤﺎﮐﺎن‬
‫ﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﺎﻗﺎن اﻳﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫هﻢ در اﻳﻦ ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺎﻩ اﻓﻐﺎن‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن وزﻳﺮ ﺧﻮد را ﮐﻪ ﻣﺮد ﺷﺠﺎع‬
‫و ﺑﯽ ﺑﺎﮎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻓﻴﺮوز ﺑﻪ هﺮات ﻣﺎﻣﻮر ﻧﻤﻮد و او ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎهﺮ در هﺮات ﻧﺰول ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را ﺑﮕﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﻣﺮاء او را ﺑﺮﮐﻨﺎر و ﺑﺮادر ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎﺧﺎن را ﮐﺸﺖ و اﻣﻮال‬
‫او را ﺗﺼﺮف ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺎل ‪ (1817) 1233‬اﺗﺤﺎد ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﻴﻦ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﮐﺎﺑﻞ و ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮارزم‬
‫و اﻣﺮاء ﺧﺮاﺳﺎن ﻋﻠﻴﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و رﻳﺎﺳﺖ ﻗﺸﻮن هﺎﯼ اﻳﻦ‬
‫اﺗﺤﺎد ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻣﺤﻮل ﺷﺪ‪ .‬او ﺑﺮادر ﺧﻮد ﮐﻬﻦ دل ﺧﺎن را ﻣﺎﻣﻮر ﻧﻤﻮد‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ﻏﻮرﻳﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در ﺁورد‪ .‬از ﺁن ﻃﺮف‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا ﺑﺎ ﺷﺘﺎب‬
‫هﻤﻪ ﻗﺸﻮن ﺧﺮاﺳﺎن را ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻪ ﻋﺪﻩ دﻩ هﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﻮرﻳﺎن رهﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺳﺮﺣﺪ هﺮات‬
‫ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻬﻞ هﺰار ﻧﻔﺮ ﻋﺎزم ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻗﺸﻮن اﻳﺮان ﻣﺮداﻧﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺑﺮ اﻓﻐﺎن هﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﻓﺎﺣﺸﯽ داد‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫در ﭘﯽ اﻳﻦ ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﻐﺎن رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬و از ﺣﺮﮐﺎت ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﯽ اﻃﻼع ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد و ﺑﺮاﯼ ﺟﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫اﻳﺮان ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﻤﺎل دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫او را از دو ﭼﺸﻢ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻖ اﺧﻴﺮ را ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد و ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬

‫واﺗﺴﻮن در ص‪ 195 .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪ :‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﻧﻴﺰ از دهﺎن‬

‫زﺧﻢ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﺠﻠﻪ از ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻓﺮار ﻧﻤﻮد‪ .‬او در اﺛﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮ ﭘﻴﺮوزﯼ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺟﻨﮓ اﺷﺎرﻩ داد‪.‬‬

‫ﺷﮑﺎر ﭘﻮرﯼ در ﻧﻮاﯼ ﻣﻌﺎرﮎ در زﻣﻴﻨﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪.... :‬ﻟﻴﮑﻦ از‬

‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ ﻓﻠﮏ ﺁهﻨﮓ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻪ ﺳﺎزﮔﺎرﯼ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﻞ ﮐﻪ ﻧﻮاﯼ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ و از ﻧﻐﻤﺎت اﺿﻄﺮاب اﺗﻮاب ﻧﻐﻤﻪ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﯼ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ در‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻴﺮ ﺑﻴﺸﻪ ﺟﻼدت و ﺑﻬﺎدرﯼ و هﮋﺑﺮ ﮐﻮﻩ ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻻورﯼ‪ -‬ﺳﺮدار‬
‫ﺷﻴﺮ دل ﺧﺎن از روﯼ ﺷﻴﺮ دﻟﯽ ﭘﺮواﯼ ﺗﻮپ و ﺗﻔﻨﮓ ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻞ ﮐﻪ ﮔﻮرﻩ ﺧﺮ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ دو هﺰار ﺟﻮاﻧﺎن ﺧﻮش اﺳﭙﻪ ﮐﺎرﺁزﻣﻮدﻩ از ﻋﻤﻠﻪ ﺧﻮد‬
‫ﭘﺮواﻧﻪ وار ﺑﺮ ﺷﻌﺎع ﺷﻤﻊ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﻗﺎﺟﺎر ﺟﻠﻮﻩ رﻳﺰ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﺁوردﻩ ﺑﻌﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﻗﺎﺟﺎر ﭼﻮن دود ﺑﺎ هﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﺑﺲ دود ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺷﺶ ﺟﻬﺎت هﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ و در هﻢ و ﺑﺮ هﻢ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ هﻨﮕﺎﻣﻪ رزم‪ ،‬از ﻗﻀﺎﯼ اﻟﻬﯽ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺗﻔﻨﮓ ﺑﺮ ﺧﺴﺎر وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﺧﻮردﻩ ﻣﺠﺮوع ﮔﺮدﻳﺪﻩ و از ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻋﻨﺎن ﺗﺎب ﮔﺮدﻳﺪﻩ رﺧﻨﻬﺎد‬
‫هﺮات ]ﺷﺪ[ و ﺷﺎهﺰادﻩ ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺎس ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻪ ﺣﺸﻢ ﺻﺤﺮا ﻧﻮرد‬
‫هﺰﻳﻤﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺷﺮف اﻟﻮزرا )ﻓﺘﺢ ﺧﺎن( در ﻋﺮﺻﻪ دوازدﻩ ﭘﺎس ﺧﻮد را از‬
‫ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﻠﻴﻠﯽ ﺳﭙﺎﻩ در ﻗﻠﻌﻪ هﺮات رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ ﻣﻔﺘﺎح اﺑﻮاب ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ وﮐﻼﯼ ﺳﻨﺪ ﺑﻮدﻩ در هﻤﺎن وﻗﺖ اﺑﻮاب هﺮات ﺑﻪ روﯼ وزﻳﺮ‬
‫ﻣﻤﺪوح ﮔﺸﺎدﻧﺪ‪.‬‬

‫از ﺁن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ هﺮات ﺳﺨﺖ ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺖ و از ﺗﺮﮎ ﺗﺎز ﺟﻤﺎﻋﻪ ازﺑﮏ ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺮوش ﺧﻼﺻﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬و از اهﻞ ﺷﮑﺴﺖ دو ﺑﺎرﻩ در ﻗﻠﻌﻪ هﺮات راﻩ دﺧﻮل‬
‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﻴﺮﯼ اوزﺑﮏ و ﺗﺮﮐﻤﻦ ﻣﯽ روﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ اﺷﺮف اﻟﻮزرا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺳﭙﺮد ﻣﮑﺎﻟﻴﺪ ﻗﻠﻌﻪ هﺮات ﺑﻪ وﮐﻼﯼ ﺳﻨﺪ از ﭼﻨﮓ ﺗﺮﮎ ﺗﺎز ازﺑﮏ و ﺗﺮﮐﻤﻦ‬
‫اﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ در اﻧﺪورن ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎز ﺟﺎﯼ ﮐﺎﻣﺮاﻧﯽ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪...‬و ﻋﺠﻴﺐ ﺗﺮ ﻧﮑﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺴﺎﮐﺮ ﻃﺮﻓﻴﻦ از ﻣﻴﺪاﻧﮕﺎﻩ ﺟﻨﮓ‬
‫اﺳﺒﺎب ﺟﻨﮓ و ﺧﻴﺎم ﮔﻠﮕﻮن و ﻏﻴﺮﻩ ﺳﺎﻣﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﭼﻨﮓ ﻓﺮار در ﻧﻮا‬
‫ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﺪﺗﯽ ﭼﻮن ﻧﺒﺮدﮔﺎﻩ از ﻏﺒﺎر و دود ﻣﺼﻔﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ‬
‫اﺛﻨﺎ ﻋﻴﺴﯽ ﺧﺎن ﮐﻮهﯽ ﺧﺮﺳﻮارﻩ و‪ ...‬هﺰارﻩ ﮐﻪ هﻤﻴﺸﻪ ﮐﻮهﻨﺸﻴﻦ و ﺻﺤﺮا‬
‫ﻧﻮرد ]و دﺳﺖ اﻧﺪر ﮐﺎر[ زد و ﺑﺮد ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺪاﻧﮕﺎﻩ ﺟﻨﮓ رﺳﻴﺪﻩ‬
‫ﺗﻤﺎم اﺳﺒﺎب از ﺧﻴﺎم ﮔﻠﮕﻮن و ﻏﻴﺮﻩ در ﭼﻨﮓ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺧﻮد ﺁوردﻩ‪ ،‬ﺑﺎر ﺧﺮان‬
‫ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن زهﺮ ﺟﻨﮓ ﺁن هﺎ ﭼﺸﻴﺪﻧﺪ و ﻣﯽ ﺧﺸﮕﻮار ﻏﻨﻴﻤﺖ اﻳﻦ هﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪« ...‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ از ﺑﺲ دود و ﻏﺒﺎر‬
‫و ﺧﺎﮎ و ﺁﺗﺶ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﭙﻬﺮ ﻣﻴﺪان ﮐﺎرزار ﭘﻬﻦ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در هﺮ‬
‫دو ﻟﺸﮑﺮ ﺳﺮاﺳﻴﻤﮕﯽ و ﺁﺷﻔﺘﮕﯽ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ در ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزﯼ هﺎﻳﯽ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از زﺧﻤﯽ‬
‫ﺷﺪن و ﮔﺮﻳﺰ او‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﻳﺮاﻧﯽ ﻧﻴﺰ هﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ هﺎﯼ اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪[.‬‬

‫‪28‬‬
‫اﻟﺘﻮارﻳﺦ روﻳﺪادهﺎﯼ اﻳﻦ ﺑﺮهﻪ هﺮات را ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎﺗﺐ در ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﺳﺮاج‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻓﺸﺮدﻩ ﺁن را ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪.... :‬ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﻏﻮرﻳﺎن را ﮐﻪ در هﺸﺖ ﻓﺮﺳﻨﮕﯽ هﺮات اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا واﻟﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ و ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺁن را ﺑﻪ‬
‫اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ ﺳﭙﺮدﻩ‪ ،‬او ﻳﻮﺳﻒ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺮادر زادﻩ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺁن ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬وﯼ در ﺧﻔﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺳﺎزش ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﺮاﺳﺎﻧﺶ ﺗﺮﻏﻴﺐ هﻤﯽ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﮐﻪ در ﺧﻼل اﺣﻮال ﻣﺬﮐﻮرﻩ ﺳﺎل ‪1222‬‬
‫هﺠﺮﯼ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺻﻮﻓﯽ اﺳﻼم ﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﻴﺸﺘﺮ از اﻳﻦ از ﺧﻮف ﺑﻴﮓ ﺟﺎن اوزﺑﮏ‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ‪ ،‬در ﮐﺮخ اﻗﺎﻣﻪ ﮔﺰﻳﺪﻩ ﺑﻮد و ﺧﻮاص و ﻋﻮام ﺁن ﻣﻘﺎم و ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫هﺮات دﺳﺖ ارادت ﺑﻪ داﻣﻦ اﻃﺎﻋﺘﺶ زدﻩ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻖ اﻧﻘﻴﺎدش را ﻣﯽ ﭘﻴﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺤﻤﻮد در ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺮن ﻧﺰدهﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯽ اﺳﻼم دﻋﻮﯼ ﻧﺒﻮت ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد(‬
‫وﻗﺖ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﮐﻪ از ﻣﺮﻳﺪان ﺳﻌﺎدت ﻗﺮﻳﻦ او ﺑﻮد‪،‬‬ ‫در اﻳﻦ‬
‫ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﮐﺲ از ﻣﺮدم اﻳﻼت و اﻟﻮﺳﺎت هﺮات و ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻬﺎد‬
‫ﺟﻤﻊ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺻﻮﻓﯽ را در هﻮدج زرﻳﻦ ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻤﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﻗﺮار‬
‫داد و ﺑﻌﺪ اﻳﺎم ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﻪ ﺻﺪ و ﺷﺼﺖ و ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از دﻟﻴﺮان رزﻣﺠﻮﯼ ﺑﻪ دور‬
‫هﻮدﺟﺶ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﮔﻤﺎﺷﺖ و از هﺮات ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ ﺧﺎن ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ و اﺑﺪال‬
‫ﺧﺎن ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ و ﺟﺒﺎر ﺧﺎن ﻧﻮرزاﻳﯽ و ﻣﻼ اﺣﻤﺪ ﺧﺎن و اﻋﻴﺎن هﺰارﻩ و‬
‫ﺗﺎﻳﻤﻨﯽ و ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ و ﻣﻼ ﺣﮑﻴﻢ ﮐﺎﮐﺮﯼ روﯼ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﻧﻬﺎد و در ﻗﺮﻳﻪ‬
‫ﺷﮑﻴﺒﺎن واﻗﻊ ﺷﺶ ﻓﺮﺳﻨﮕﯽ هﺮات ﻓﺮود ﺁﻣﺪ‪.‬‬
‫از ﺁن ﺳﻮﯼ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ اﻣﺮ اﻋﻠﯽ ﺣﻀﺮت ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ و اﺟﺎزﻩ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺁراﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺎﻩ داد رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﮔﺰﻳﺪ و‬
‫در روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﺑﻴﺴﺖ و دوم رﺑﻴﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 1222‬هﺠﺮﯼ ﻓﺌﺘﻴﻦ ﺑﺎ هﻢ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ در ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻦ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻩ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن هﺠﻮم ﺁوردﻩ‪ ،‬هﻮدج ﺻﻮﻓﯽ را در ﻣﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﻳﮏ ﺗﻦ از‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﻴﻦ هﻮدﺟﺶ زﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻪ هﻤﻪ ﺣﺎرﺳﻴﻦ ﺳﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﻴﻦ ﺷﻬﺎدت ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﺣﻀﺮت ﺻﻮﻓﯽ ﺻﺎﻓﯽ را ﺑﻪ درﺟﻪ رﻓﻴﻌﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺟﺴﺪش را ﭘﺎرﻩ ﭘﺎرﻩ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺁن ﻧﻴﺰ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻨﻤﻮدﻩ ﺁﺗﺶ‬
‫زدﻩ ﺑﺴﻮﺧﺘﻨﺪ و ﺷﺶ هﺰار ﺗﻦ از اﻓﺮاد اهﻞ ﺟﻬﺎد راﻩ ﻣﻴﻨﻮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻳﮏ‬
‫ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺗﻦ از ﻧﺎﻣﻮران ﻏﺎزﻳﺎن ﭼﻮن اﺑﺪال ﺧﺎن ﻓﻮﻓﻞ زاﻳﯽ و ﮔﺪا‬
‫ﺧﺎن و ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺎن و ﺑﺮادر ﻳﻠﻨﮓ ﺗﻮش ﺧﺎن و ‪ ....‬ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎوﻳﺪان‬
‫روﯼ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺳﻪ هﺰار ﺗﻦ از ﺁﺣﺎد و دوﻳﺴﺖ ﺗﻦ از ﺳﺮان ﺳﭙﺎﻩ و اﻳﻼت‬
‫زﻧﺪﻩ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻴﺎث ﺧﺎن‬
‫ﻓﻮﻓﻠﺰاﻳﯽ و ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﺎن اﺳﺤﺎق زاﻳﯽ و ﺑﺮادر دﻳﮕﺮ ﻳﻠﻨﮓ ﺗﻮش ﺧﺎن‬
‫ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ هﺰﻳﻤﺖ ﻏﺰات اﻓﺘﺎدﻩ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺣﻤﺎل و اﺛﻘﺎل و اﺗﻮاب اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن درﺁﻣﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﭼﻴﺮﻩ دﺳﺖ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮ هﺮات‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮔﺎﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از‬
‫دﻓﺎع و ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻠﺢ رﺿﺎ دادﻩ دوﺳﺎﻟﻪ ﺧﺮاج هﺮات را ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﺳﻴﺮان را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زر ﻧﻘﺪ از ﻗﻴﺪ رهﺎ داد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ– ﻣﺪت ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ روز ﮐﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن هﺮات ﭼﻮن ﺑﺮادر‬
‫اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﻗﺎدﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻴﮕﻠﺮﺑﻴﮕﯽ هﺰارﻩ‪ ،‬ﻗﻠﻴﺞ ﺧﺎن ﺗﻴﻤﻮرﯼ‪ ،‬ﻣﻴﺮ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺧﺎن ﻗﺎﺋﻴﻨﯽ و ﻣﻴﺮ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻃﺒﺴﯽ راﯼ زدﻩ‪ ،‬ﺑﺎ هﻢ ﻗﺮار دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺗﺼﺮف ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ را از هﺮات ﺑﻪ هﺮ واﺳﻄﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ اﺳﺼﺘﻮاب راﯼ هﻢ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را ﺑﺪان راﺿﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻳﮏ زﻧﺠﻴﺮ ﻓﻴﻞ و ﺻﺪ ﻃﺎﻗﻪ ﺷﺎل ﮐﺸﻤﻴﺮ و ﺻﺪ هﺰار روﭘﻴﻪ ﻧﻘﺪ‬
‫دادﻩ و ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﺣﺴﻴﻦ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ رﺳﻢ ﮔﺮوﮔﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‪ ،‬از‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎﯼ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺧﻼﺻﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﻬﺪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬در ﻣﺎﻩ ﺟﻤﺎدﯼ اﻻول‬
‫وارد ارض ﻗﺪس ﺷﺪ و ﭘﻨﺠﺼﺪ ﻧﻴﺰﻩ ﺳﺮ و ﺧﺮاج هﺮات را ﺑﺎ ﺗﻌﺎرف و ﺗﺤﺎﻳﻔﯽ‬
‫‪29‬‬
‫ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ادا ﮐﺮدﻩ و ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﮔﺴﻴﻞ درﮔﺎﻩ اﻋﻠﯽ ﺣﻀﺮت ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﻧﻤﻮد و در ﭼﻤﻦ ﺳﻠﻄﺎﻧﻴﻪ ﺑﻪ اردوﯼ‬
‫او رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺷﺮف ﮔﺰارش ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺰادﻩ را اﻋﺰاز و اﮐﺮام ﺷﺎهﺎﻧﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻩ‪ ،‬رﺧﺼﺖ ﻣﺮاﺟﻌﺖ داد‪.‬‬

‫ﮐﺎﺗﺐ در ص‪ 122 .‬ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﻴﻦ ﭘﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪» :‬در ﺧﻼل اﺣﻮال ﻣﺬﮐﻮرﻩ اﻋﻴﺎن‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا واﻟﯽ ﻣﺸﻬﺪ در ﻣﻨﺎزﻋﻪ اﻓﺘﺎدﻩ‪ ،‬اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن‬
‫هﺰارﻩ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺎدﺧﺎﻃﺮ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻗﺮﻳﻪ اﺑﺪال ﺁﺑﺎد ﺟﺎم اﻗﺎﻣﻪ ﮔﺰﻳﺪﻩ و ﺑﺎ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺣﮑﻤﺮان‬
‫هﺮات ﻃﺮح ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻣﻮاﻻت اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻏﻮرﻳﺎﻧﺶ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﭼﻪ او ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ‪ -‬ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ ﺧﺎن هﺮاﺗﯽ و ﻟﺸﮑﺮ‬
‫ﺁراﺳﺘﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻏﻮرﻳﺎن ﮔﺴﻴﻞ ﮐﺮد و ﺷﻬﺰادﻩ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﻠﻌﻪ دار‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﻗﺮاﻳﯽ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻗﻠﻌﻪ دار ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﻧﻴﺰ از راﻩ ﻣﺤﺎﻟﻔﺖ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺎ اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﭘﺪر ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻋﺮض ﭘﺮداز‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺣﺎﮐﻢ ﻗﻨﺪهﺎر ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺻﺪق ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﺁن ﻣﺠﻴﺪ ﻧﻬﺎدﻩ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﮐﻴﻨﻪ ﺧﻮاﻩ از ﻗﻨﺪهﺎر ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ راﻩ ﺑﺮﮔﻴﺮد ﺗﺎ در ﭼﻨﻴﻦ وﻗﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎ دوﻟﺖ اﻳﺮان در‬
‫ﻧﺰاع اﻧﺪ‪ ،‬ﺁن وﻻﻳﺖ را ﺑﺪون زﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺼﺮف ﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻬﺰادﻩ دﻋﻮت ﺁن ﻓﺮزﻧﺪ و ﭘﺪر را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ راﻩ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺣﮑﻤﺮان هﺮات ﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺒﻮر ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﮐﺎﻣﺮان از هﺮات ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺮاﺳﺎن را ﻧﺎﮔﻮار داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ را‬
‫ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮﯼ ﮐﻪ هﻤﺮاﻩ داﺷﺖ از ﻏﻮرﻳﺎن ﭘﺲ ﺑﻪ هﺮات ﻃﻠﺒﻴﺪ و هﻢ ﺳﺮدار‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن داﻣﻐﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ذرﻳﻌﻪ ﻣﮑﺘﻮب دﻋﻮت هﺮات ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﮐﺎﻣﺮان را از ورود هﺮات و رﻓﺘﻨﺶ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎز دارد و ﺑﻪ ازاﯼ‬
‫ﺁن‪ ،‬دو ﻟﮏ و ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار زر ﻣﺴﮑﻮﮎ از ﻣﺎﻟﻴﺎت هﺮات ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ‬
‫دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻧﻘﻞ و ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻧﻴﺮ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻗﺮار داد ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت هﺮات را ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﺰﺑﻮر رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻧﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫اﻳﺮان را روﻧﻖ اﻓﺰاﯼ ﺳﮑﻪ زر و ﺧﻄﺒﻪ ﺳﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮدار اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ دﻋﻮت او‪ ،‬ذواﻟﻔﻘﺎر و ﻣﻄﻠﺐ ﺧﺎن ﺑﺮادران‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮﯼ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ داﺷﺖ در ﺳﺎل ‪ 1229‬ﺟﺎﻧﺐ هﺮات ﮔﻤﺎﺷﺖ و اﻳﺸﺎن‬
‫وادر ﭘﻞ ﻧﻘﺮﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻨﻪ و ﮔﺮان ﺑﺎر ﺧﻮد را در ﺁن ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ‬
‫ﺑﻪ اﻣﻴﺪ وﻋﺪﻩ‬ ‫وارد ﭘﻞ ﻣﺎﻻن ﺷﺪﻧﺪ و ﺁن ﺟﺎ را ﻟﺸﮑﺮﮔﺎﻩ ﻗﺮار دادﻩ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺁﺳﻮدﻩ ﺣﺎل ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﮐﻪ در اﻳﻦ وﻗﺖ‬
‫در ﻣﻮﺿﻊ روﺿﻪ ﺑﺎغ ﺳﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ هﺮات ﻓﺮوﮐﺶ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از وﺻﻮل اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‬
‫ﺧﺎن در ﺟﻠﮕﺎﯼ هﺮات‪ ،‬ﻣﺨﺎﺻﻤﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ راﯼ زرﻳﻦ ﺟﺎﻳﺰ‬
‫ﻧﺸﻤﺮدﻩ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺬرت هﻤﺪﺳﺖ ﻧﺼﻴﺮ ﺧﺎن هﺰارﻩ ﻧﺰد اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‪،‬‬
‫از ﺁن ﺟﺎ ﺟﺎﻧﺐ ﻗﻨﺪهﺎر ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺷﺎدﮐﺎم ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮدار‬

‫ﮐﻪ وﻋﺪﻩ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﻪ هﺮات درﺁوردﻩ‪ ،‬ﺁن ﭼﻪ را‬
‫دادﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ادا و اﺟﺮا ﻧﻤﻮدﻩ‪ ،‬اﻳﺸﺎن در ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺎﻩ رﺟﺐ ‪ 1229‬ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻮن ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از ﺣﺴﻦ ﮐﺮدارﯼ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺰاران دوﻟﺖ‬

‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁوردﻩ‪ ،‬از راﻩ اﻧﺠﺎع ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ وزﻳﺮ و‬
‫ﻣﺸﻴﺮ ﺧﻮد را در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1229‬ﻧﺰد اﻋﻠﯽ ﺣﻀﺮت ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﻓﺮﺳﺘﺎد و‬
‫ﻣﻮﻣﯽ اﻟﻴﻪ در روز ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ‪ 1230‬وارد ﺗﻬﺮان ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎرﻳﺎب ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺷﺪ و از ﺗﻌﺪﯼ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺣﮑﺎﻳﺖ و ﺷﮑﺎﻳﺘﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯼ ﺑﺮدﻩ‪ ،‬ﺧﻮاهﺶ‬
‫دﻓﻊ و رﻓﻊ وﯼ ﮐﺮد و ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺧﻠﻌﺘﯽ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﺖ ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺻﺎدق وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر ﺑﻪ رﺳﻢ رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮاﯼ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ رﺳﻮل‬
‫‪30‬‬
‫ﺧﻮدش را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او رﺧﺼﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ داد و ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از وﺻﻮل‬
‫ﺧﻠﻌﺖ و ﻧﺎﻣﻪ و رﺳﻮل اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﻮﯼ دل و ﺷﮕﻔﺘﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺸﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد را ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ او ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻧﺼﺮت و‬
‫اﻣﺪاد ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺷﻤﺮدﻩ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان را ﺟﻬﺖ اﺳﻌﺎف ﺣﺎﺟﺎت ﺧﻮﻳﺶ‬
‫در هﺮات‪ ،‬ﻧﮕﺎهﺪاﺷﺘﻪ از ﮐﺜﺮت ﺧﺮﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺷﻴﺪ ﺧﺎن دراﻧﯽ را ﺑﺎ ﺗﺤﻒ و‬
‫هﺪاﻳﺎﯼ ﺷﺎﻳﺎن ﺑﺎز ﻧﺰد ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‪ ،‬وﯼ در ﻣﺎﻩ ذﯼ ﻗﻌﺪﻩ ﺳﻨﻪ‬
‫‪ 1230‬ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺮاﯼ ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﻴﻊ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ ﺑﺮاﯼ ﻣﺴﮑﻨﺶ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎرن اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺣﮑﻤﺮان ﻣﺸﻬﺪ ﮐﻪ اﺳﺤﺎق ﺧﺎن‬
‫ﻗﺮاﺋﯽ را ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﭘﺴﺮش از ﺳﺒﺐ ﻓﺘﻨﻪ ﺟﻮﻳﯽ اﻳﺸﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻴﻤﻨﺎﮎ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﺎن اﺳﺤﺎق ﺧﺎن ﻣﺬﮐﻮر ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوزاﻟﺪﻳﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺧﺎن ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﺧﻮد را از ﻣﺸﻬﺪ ﻧﺰد‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت ﻓﺮﺳﺘﺎد و او ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا را‬
‫اﻋﺘﻨﺎ ﻧﮑﺮدﻩ‪ ،‬در ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻏﻮرﻳﺎن ﻣﺼﻤﻢ ﮔﺸﺖ و ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﺮوزﯼ ﺳﺎﮐﺖ‬
‫ﻗﺮﻳﻪ ﺷﮑﻴﺒﺎن هﺮات را ﺑﺎ ﺳﻪ ﺻﺪ ﺳﻮار ﺑﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻏﻮرﻳﺎن ﻣﺎﻣﻮر ﮐﺮد و او‬
‫رﻓﺘﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻏﻮرﻳﺎن را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺁﮔﺎﻩ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬اﺳﮑﻨﺪر ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ و‬
‫ﺑﻴﮕﻠﺮﺑﻴﮕﯽ هﺰارﻩ را ﻣﺎﻣﻮر ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻏﻮرﻳﺎن ﻓﺮﻣﻮد و او ﻏﻮرﻳﺎن را‬
‫ﻏﺎرت ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از دوﻟﺖ اﻳﺮان رو ﺑﺮ ﺗﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن هﺰارﻩ راﻩ‬
‫اﺗﻔﺎق ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاهﺎن اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻗﺒﺎﻳﻞ‬
‫هﺰارﻩ ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ و ﻣﺮدم ﻓﻴﺮوز ﮐﻮهﯽ ﻟﺸﮑﺮﯼ ﻓﺮاهﻢ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﻧﺼﻴﺮ ﺧﺎن ﺑﺮادر‬
‫ﺧﻮد را از ﻗﻨﺪهﺎر ﺧﻮاﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻃﺮح ﻣﻌﺎهﺪﻩ و‬
‫ﻣﺮاودﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و او را ﺑﺎ وﺟﻮد ارﺳﺎل و ﻣﺮﺳﻮل ﻧﺎﻣﻪ و رﺳﻮل‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﻋﻨﻘﺮﻳﺐ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺸﺖ‪ -‬از ﺷﺎﻩ اﻳﺮان روﯼ ﮔﺮدان ﺳﺎﺧﺖ و در ﻏﻮرﻳﺎن ﺁﻣﺎدﻩ‬
‫ﭘﻴﮑﺎر ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﺋﺐ ﺧﺮاﺳﺎن از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺁﮔﺎﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮدﯼ ﮐﻪ در دوﻟﺖ‬
‫ﺁﺑﺎد ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺎرزار ﺑﻮد‪ ،‬روﯼ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻏﻮرﻳﺎن ﻧﻬﺎد و ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮور‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺣﻴﻠﺖ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر ﺳﻔﻴﺮ ﺷﺎﻩ‬
‫اﻳﺮان ﮐﻪ در هﺮات ﺑﻮد‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮﯼ از هﺮات ﺑﻪ ﺷﺒﻴﺨﻮن‬
‫ﻋﺴﮑﺮﮔﺎﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﺋﺐ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯽ ﮔﻤﺎرم ﺗﺎ دﻣﺎر از روزﮔﺎرش ﺑﺮ ﺁرد‬
‫و او اﻳﻦ ﺣﻴﻠﻪ او را از در ﺻﺪق داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫رﺧﺼﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ رﻓﺘﻪ او را دﻳﺪار ﮐﺮدﻩ ﮐﺎر از ﭘﻴﮑﺎر ﺑﻪ اﺻﻼح‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ دهﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﭼﻪ داﺧﻞ اردوﯼ او ﺷﺪﻩ‪ ،‬از ﺷﺒﺨﻮن زدن هﺮوﻳﺎن او را ﺧﺒﺮ دادﻩ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﻗﻮﯼ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ هﺮاﺳﻨﺎﮎ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺁﺳﻮدﻩ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﺑﯽ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﻪ ﻏﻮرﻳﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و‬
‫ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن هﺰارﻩ از ورود ﺷﻬﺰادﻩ در ﻏﻮرﻳﺎن ﻗﻮﯼ دل و ﻣﺴﺘﻈﻬﺮ ﮔﺸﺘﻪ‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺎرت و ﺗﺎراج ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل ﻣﺮدم ﻣﺤﺎف ﺧﻮاف ﺑﺮﮔﺸﻮد و ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا دو ﺑﺎرﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﺋﺐ ﺧﺮاﺳﺎن را ﺑﺎ دو هﺰار ﭘﻴﺎدﻩ‬
‫و ﺳﻮار اﻓﺸﺎر از راﻩ ﻣﺪاﻓﻌﻪ ارﺳﺎل ﻧﻤﻮد و او در اﻃﺮاف ﻏﻮرﻳﺎن ﺗﺎﺧﺖ‬
‫و ﺗﺎز ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ‪ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﯽ از ﻏﺎرت و ﺗﺎراج ﻓﺮو ﮔﺬاﺷﺖ ﻧﮑﺮد و ﻏﻨﺎﺋﻢ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺘﻪ در ﺣﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﺖ ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺟﺎم‪ ،‬اﻣﻮال‬
‫ﻣﻨﻬﻮﺑﻪ را ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮد و هﺮ ﮐﺪام از ﭘﻴﺎدﻩ و ﺳﻮار ﻋﻠﯽ اﻟﺘﻔﺮﻳﻖ راﻩ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ و ﻣﺴﮑﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﺋﯽ و اﺳﮑﻨﺪر ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ هﺰارﻩ و ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن و‬
‫ﻧﺼﻴﺮ ﺧﺎن از ﮐﻤﺎهﯽ ﺣﺎل ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﺋﺐ از‬
‫‪31‬‬
‫هﻤﺮاهﺎﻧﺶ ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﻧﻴﺴﺖ از ﻋﻘﺐ او راﻩ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ دورش ﺻﻒ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﺎرﻩ اﯼ ﺑﻪ ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﮐﻮﺷﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺁﺧﺮ اﻻﻣﺮ هﺰﻳﻤﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و از هﻤﺮاهﺎﻧﺶ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن اﺳﺘﺮﺁﺑﺎدﯼ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﮔﺸﺖ‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫ﻓﺘﺢ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﻴﺎن را ﻗﻮت و ﻣﮑﻨﺘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺲ ﻧﺰد ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﺸﻬﺪ دﻋﻮﺗﺶ ﮐﺮدﻧﺪ و او ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻋﺎﯼ ﺁن هﺎ ﻣﺪد ﺧﺎن‬
‫ﻧﺎﺋﺐ هﺮات را ﺑﺎ ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ ﺧﺎن وزﻳﺮ ﺧﻮد و دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن دراﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﯼ ﺑﻔﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ اﻧﺪﮎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻀﺎﻓﺎت ﻏﻮرﻳﺎن و ﺟﺎم و ﺑﺎﺧﺰر را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف درﺁورد و اﻋﻴﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن ﺁن ﻣﺤﺎل را ﮐﻮچ دادﻩ‪ ،‬در هﺮات ﻧﺸﻴﻤﻦ‬
‫داد و ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا را ﺑﯽ ﻧﻴﻞ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد رﺧﺼﺖ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻣﺸﻬﺪ ﻓﺮﻣﻮد و ﻣﻴﺮزا ﺻﺎدق وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺎﻩ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﻘﻴﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﺮﺳﻠﺶ را ﺑﻪ اﺿﻄﺮاب اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﻣﻴﺮزا را از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﻬﺪ ﻋﺰل ﮐﺮدﻩ ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا را ﻣﺎﻣﻮر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺁن ﺟﺎ ﻧﻤﻮد و او در روز هﻔﺘﻢ ﻣﺤﺮم‬
‫ﺳﻨﻪ ‪ 1232‬هﺠﺮﯼ وارد ﻣﺸﻬﺪ ﺷﺪﻩ ﮐﺎر ﺧﺮاﺳﺎن را ﻧﻈﻢ و ﻧﺴﻖ دادﻩ راﺳﺖ ﮐﺮد‬
‫و ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻃﺮﻳﻖ ﺁﺷﺘﯽ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ ﭘﺴﺮ‬
‫ﺧﻮد را از ﻏﻮرﻳﺎن ﺑﻪ هﺮات ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺷﻴﺪ ﺧﺎن را ﮐﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از راﻩ ﺗﻬﻨﻴﺖ در ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﻴﺮزا ﺻﺎدق وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎر را ﺑﻌﺪ از ﺣﺒﺲ ﻧﻪ ﻣﺎهﻪ رهﺎ دادﻩ‬
‫ﺧﻠﻌﺖ ﻧﻴﺰ ﻋﻄﺎء ﮐﺮدﻩ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﺧﻮﻳﺶ هﻤﺮاﻩ رواﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺎﺗﺐ در ص‪ 126 .‬ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ در ﺑﺎرﻩ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا‬
‫ﺑﻪ هﺮات ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪» :‬از ﻣﺪاﺧﻠﺖ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ در ﻣﺤﺎل‬
‫ﻏﻮرﻳﺎن و ﺟﺎم ﮐﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا واﻟﯽ ﻣﺸﻬﺪ را‬
‫ﻏﻴﺮت اﻳﺎﻟﺖ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﮕﻴﺮ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در روز ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ﺟﻤﺎدﯼ اﻻﺧﺮ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1232‬هﺠﺮﯼ ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺁراﺳﺘﻪ از ﻣﺸﻬﺪ روﯼ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ هﺮات ﻧﻬﺎد و‬
‫ﺳﺮﮐﺸﺎن ﻗﺮاﺋﯽ و هﺰارﻩ را ﮐﻪ در ﺗﺤﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﮔﺮدن اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‬
‫ﺗﻨﺒﻴﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﮐﻪ وارد ﺗﺮﺑﺖ ﺷﻴﺦ ﺟﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﻧﺰد ﺷﻬﺰادﻩ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺎم ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ دﺳﺖ از ﺗﺼﺮف ﻏﻮرﻳﺎن ﺑﺎز ﻣﯽ دارد ﺑﻪ ﺷﺮط ﺁن ﮐﻪ ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫از ﻣﻨﺰل ﺟﺎم ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺎم ﻧﮕﺬارد و ﻃﻤﻊ هﺮات ﻧﮑﻨﺪ و او ﺷﺮوط ﻣﺬﮐﻮرﻩ را‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را رﺧﺼﺖ ﻣﺮاﺟﻌﺖ داد‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺁن ﺟﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮهﺴﺎن ﻓﺮود ﺁﻣﺪ و در ﺁن ﺟﺎ اﻣﻴﺮ ﺣﺴﻦ‬

‫ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﻃﻮن و ﻃﺒﺲ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺪو ﭘﻴﻮﺳﺖ و از ﺁن ﺟﺎ ﮐﻮچ دادﻩ‬
‫در ﮐﻨﺎر ﭘﻞ ﻧﻘﺮﻩ ﻓﺮود ﮔﺸﺘﻪ ﻋﺴﮑﺮﮔﺎﻩ ﺳﺎﺧﺖ و از اﻳﻦ ﺳﻮﯼ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺟﻤﻌﯽ از دﻟﻴﺮان را از در ﻣﺪاﻓﻌﻪ در ﻣﺼﻠﯽ و ﺗﻞ ﺑﻨﮕﻴﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ دارﯼ ﭘﺮداﺧﺖ و روز دﻳﮕﺮ اﻓﻮاج ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﺎر ﺁب‬
‫اﻧﺠﻴﻞ رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺗﻞ ﺑﻨﮕﻴﺎن را ﻧﻴﺰ از ﺗﺼﺮف هﺮوﻳﺎن ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ و اﮐﺜﺮ از‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﮔﺰﻳﻨﺎن ﺗﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻩ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﺰﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫روز دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻬﺮﻳﺎن را در ﺗﻨﮕﻨﺎﯼ ﻋﺴﺮت‬

‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ از راﻩ دورﺑﻴﻨﯽ ﺻﻠﺢ‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدﻩ رﻗﻴﻤﻪ واﮔﺬارﯼ ﻏﻮرﻳﺎن را ﺑﺎ دو ﻟﮏ و ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار روﭘﻴﻪ‬
‫ﻧﺰد ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا ﻓﺮﺳﺘﺎد و او ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ هﺮات را دﺷﻮار ﻣﯽ‬
‫داﻧﺴﺖ ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺪر اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮدﻩ و ﺳﮑﻪ و ﺧﻄﺒﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫اﺟﺮا داﺷﺘﻪ از راﻩ ﻗﻠﻌﻪ ﻧﻮ و ﺑﺎدﻏﻴﺲ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪«...‬‬

‫ﮐﺎﺗﺐ در ص‪ .‬ص‪ 129 -128 .‬ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ در ﺑﺎرﻩ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯼ هﺮات ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪...» :‬ﭼﻮن ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا از دور هﺮات‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﺣﺴﻴﻦ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺧﺎن از هﺮات ﻧﺰد ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد در ﮐﺎﺑﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫‪32‬‬
‫ﻳﺎرﯼ او ﻧﻴﺮوﯼ در ﺑﺎزوﯼ ﺧﻮد ﺣﺎﺻﻞ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﻏﻮرﻳﺎن را از ﺗﺼﺮف ﮐﺎرﮐﻨﺎن‬
‫دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺎز ﮐﺸﺪ و هﻢ ﻗﻮت و ﻣﮑﻨﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت هﺮات را‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻧﺪهﺪ و ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ هﻤﻴﺸﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ هﺮات ﻧﺮﮐﻮز‬
‫ﺧﺎﻃﺮش ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ را از ﻃﻠﻮع اﺧﺘﺮ اﻗﺒﺎل ﺧﻮﻳﺶ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬در اواﺧﺮ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1232‬هﺠﺮﯼ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﭼﻨﺪﯼ از ﺑﺮادراﻧﺶ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮر ﺧﺪﻣﺘﯽ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﯽ هﺰار ﺳﻮار ﺟﺎﻧﺐ هﺮات ﮔﺴﻴﻞ ﻓﺮﻣﻮد و در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ وزﻳﺮ‬
‫ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻮد و اﺣﺴﺎن ﮔﺸﻮد ﮐﻪ در ﻣﺪت ﺷﺶ ﻣﺎﻩ وﺟﻮﻩ‬
‫ﻋﻄﺎﻳﺎﻳﺶ ﻧﻮد و ﺷﺶ ﻟﮏ روﭘﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻐﺮض ﭼﻮن وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮاﻩ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ ﺧﺎن‬
‫وزﻳﺮ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ ورود او را در ﺷﻬﺮ هﺮات ﺻﻮاب ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ از راﻩ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻩ در ﻧﻮاﺣﯽ هﺮات ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻏﻮرﻳﺎن‬
‫را از ورود در هﺮات ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻓﺮودش ﺁورد‪ .‬وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ دادن زر از ﺧﻮد ﮐﺮد ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز‬
‫اﻟﺪﻳﻦ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺸﻮرت در ﺑﺮون ﺷﻬﺮ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻃﻠﺒﻴﺪﻩ ﺑﺎ هﻢ ﻗﺪرﯼ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ او را ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ هﻤﺮاهﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﺤﺒﻮس ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﺮدار دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﺳﺮدار‬
‫ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺧﺰاﺋﻴﻦ و اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﺸﺎن ﻏﻔﻠﺘﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮﮐﺮان ﺧﻮد را در ارگ رواﻧﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬اﻣﺮ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻨﺰل ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ رﻳﺨﺘﻪ‪ ،‬از ﺧﻮن ﺑﻴﮕﻨﺎهﺎن ﺧﺎﮎ و‬
‫ﻟﻌﻞ ﺑﻪ هﻢ ﺁﻣﻴﺤﺘﻨﺪ و از ﺁن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻴﺮ زﻳﻨﻞ ﺧﺎن و ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﮐﻪ از‬
‫اﻣﺮاﯼ ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﻬﺰادﻩ دل از ﻣﺎل ﮐﻨﺪﻩ‬
‫ﺑﮕﺮﻳﺨﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺁن ﮐﻪ هﻤﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ و ﭘﺴﺮش ﺿﺒﻂ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺟﺮاﺣﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ‬
‫ﻓﺘﺢ‬ ‫ﺷﺪ و ﺣﺎﺟﯽ ﺁﻗﺎ ﺧﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺷﻴﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ وزﻳﺮ‬
‫ﺧﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮ درﺁﻣﺪﻩ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را ﺑﺎ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ رواﻧﻪ‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﮐﺮد و ﺧﻮد در هﺮات اﻗﺎﻣﻪ ﮔﺰﻳﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺮدار ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻏﻮرﻳﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﺋﯽ را ﺑﺎ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن و ﺑﻨﻴﺎد‬
‫ﺧﺎن هﺰارﻩ و ﻏﻴﺮﻩ روﺳﺎﯼ ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ و ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ذرﻳﻌﻪ ﻣﮑﺎﺗﻴﺐ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺘﺤﺪ و ﻣﺘﻔﻖ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ رﺣﻴﻢ ﺧﺎن ﺣﮑﻤﺮان ﺧﻮارزم و ﻧﻴﺰ هﻤﺪاﺳﺘﺎن‬
‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺁوازﻩ ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳﺮان را در اﻓﻮاﻩ اﻧﺪاﺧﺖ و از اﻳﻦ ﺳﻮﯼ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫و ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺧﺒﺮ ﻓﺘﺢ هﺮات را ﺷﻨﻴﺪﻩ‪ ،‬از ﮐﺎﺑﻞ راﻩ هﺮات‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن از ﺳﺒﺐ اﻓﺮاط ﺗﺴﻠﻂ و اﻗﺘﺪار وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‬
‫ﺑﺮادرش ﮐﻪ در ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬در‬
‫ﺁﻳﻴﻨﻪ ﺿﻤﻴﺮ ﺟﺎﯼ داد ﮐﻪ از اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع ﭘﺎﻳﻪ اﻋﺘﺒﺎر او ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان‬
‫ﺣﺴﺪ ﺑﺮدﻩ‪ ،‬ﭘﺪرش را ﺑﺪان ﺳﺮ ﺑﺮد ﮐﻪ رﺗﺒﻪ وزﻳﺮ را ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺑﻞ در ﻏﻞ و‬
‫زﻧﺠﻴﺮش ﺧﻮاهﺪ ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺻﻮاب ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻧﺰد ﺳﺮدار ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن ﺑﺮادر ﺧﻮد رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎر اﺳﺘﺮاﺣﺖ در ﻇﻞ ﺣﻤﺎﻳﺖ او ﮔﺸﺎﻳﻢ و ﻳﺎ‬
‫از ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﮐﻪ در وﻗﺖ داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺣﺮﻣﺴﺮاﯼ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ و‬
‫ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ ﺟﻬﺖ ﺿﺒﻂ ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل اﻳﺸﺎن زﻳﻮرات ﺳﺮادﻗﺎت ﺣﺮم‬
‫اﻳﺸﺎن را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﻮف وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا او را ﻋﺘﺎب‬
‫و ﻋﻘﺎب ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻳﺎ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد و ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻪ ﭘﺎس هﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ‬
‫ﺑﺎﻧﻮان ﺣﺮم ﺑﺮادر و داﻣﺎدش در ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻋﺬاب اﻧﺪازد‪ ،‬از هﺮات راﻩ‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪...‬‬

‫ﻳﮑﻢ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺷﺪن و ﺑﺎزﮔﺸﺖ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺎﺟﯽ ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﭘﺬﻳﺮاﻳﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎﻩ ﺧﻮد اﻣﺮ‬
‫‪33‬‬
‫]ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬ﻣﻮهﻦ ﻻل در ﺟﻠﺪ‬
‫ﺷﺪن ﻓﻴﺮوز را ﭘﺲ از زﺧﻤﯽ‬
‫اﻳﺮان ﻣﯽ اﻧﮕﺎرد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ‬
‫وزﻳﺮ زﺧﻤﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮﻣﺖ زﻳﺎد‬
‫داد ﺗﺎ هﺮ روز ﺑﺎﻣﺪاد ﭘﻴﺶ از ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ از هﻤﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻼم و اﺣﺘﺮام وزﻳﺮ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺁﮔﻨﺪﻩ از‬
‫ارﺟﮕﺰارﯼ و ﺳﺨﺎوت ﺷﻬﺰادﻩ ﺑﺮ وزﻳﺮ اﺛﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ وزﻳﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن رهﻨﻤﻮد داد ﺗﺎ‬
‫هﻤﺮاﻩ ﭘﻴﺮوان ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺐ هﻨﮕﺎم داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﺮوﻩ هﺎﯼ ﮐﻮﭼﮏ در ﺧﺎﻧﻪ‬
‫هﺎﯼ دوﺳﺖ هﺎ و اﻗﺎرب ﺷﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎزد‪.‬‬

‫وزﻳﺮ اﻓﺰود ﮐﻪ ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﺑﺎﻣﺪاد ﮐﻪ اﻓﺴﺮان ﺷﻬﺰادﻩ از ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮ ﺑﻪ‬

‫دﻳﺪن او ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺁن هﺎ را دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﺎزداﺷﺖ ﻧﻤﻮدﻩ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ دروازﻩ ﺷﻬﺮ را از درون ﺑﺒﻨﺪد و ﭘﺲ از ﺁن ارگ را ﺗﺴﺨﻴﺮ و ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫را ﺑﺎزداﺷﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ هﺪاﻳﺖ و ﻃﺮح ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‪ ،‬هﻤﺮاﻩ‬
‫ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﺧﻮد داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرﻳﺎن ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﻳﻪ دﻳﺪار وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺁن هﺎ را ﺑﺎزداﺷﺖ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﮔﺎرد‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻆ ارگ را ﻗﺘﻞ ﻋﺎم و ﻓﻴﺮوز اﻟﺪﻳﻦ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ دﺳﺘﻮر‬
‫داد هﻤﻪ ﺟﻮاهﺮ و اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ هﺎﯼ ﻃﻼ و ﺧﺰاﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﺎراج ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺘﺎ ﺁن ﻗﺪر ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ و زﻳﺎدﻩ روﯼ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اهﻞ ﺣﺮم ﺷﻬﺰادﻩ ﻓﻴﺮوز‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺗﻌﺮض و ﺗﺠﺎوز ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و در ﻳﮏ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻳﯽ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎزﻳﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﺮ ﺑﻨﺪ ﺟﻮاهﺮ ﻧﺸﺎن هﻤﺴﺮ ﺷﻬﺰادﻩ ﻣﻠﮏ ﻗﺎﺳﻢ – ﻋﺮوش ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﻓﻴﺮوز را از ﺑﻨﺪ ﺗﻨﺒﺎن وﯼ ﺑﻴﺮون ﺁورد و ﮐﺎرهﺎﯼ ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ دﻳﮕﺮ هﻢ در‬
‫ﺣﻖ او اﻧﺠﺎم داد‪ .‬اﻳﻦ زن ﻏﺎرت ﺷﺪﻩ ﺧﻮاهﺮ ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﺒﺎن ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺷﺪﻩ ﺧﻮد را ﻧﺰد ﺑﺮادر ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻳﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ از اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﺮ و ﺗﺠﺎوز اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪...‬‬

‫اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻓﺘﻨﻪ هﺎﻳﯽ ﺑﺴﻴﺎرﯼ را ﺑﺮ‬
‫اﻧﮕﻴﺨﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﺁﺗﺶ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ‪[.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﺎ رواﻳﺖ ﮐﺎﺗﺐ را در ﺑﺎرﻩ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺸﻬﺪ ﭘﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬او در ص‪ .‬ص‪ 134 -132 .‬ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺮاج‬
‫اﻟﺘﻮارﻳﺦ در زﻣﻴﻨﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻋﺰم وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن در ﺑﺎب‬
‫ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺳﺮدار ﮐﻬﻦ دل ﺧﺎن را در ﻏﻮرﻳﺎن از ﭘﻴﺶ اﺷﺎرت‬
‫رﻓﺖ و اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺳﻤﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻪ اﻋﻠﯽ ﺣﻀﺮت ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ رﺳﻴﺪﻩ و او ﺗﻬﻴﻪ‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺮدﻩ ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزاﯼ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ واﻟﯽ ﺧﺮاﺳﺎن را اﻣﺮ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺣﺮاﺳﺖ ﺳﺮﺣﺪ ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮد و او ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ ﺧﺎن ﭘﺎزوﮐﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﻗﻠﻴﺞ ﺧﺎن ﺗﻴﻤﻮرﯼ را ﭘﻴﺸﺘﺮ از هﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺎهﺪارﯼ ﻗﻠﻌﻪ ﻏﻮرﻳﺎن و ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻣﺎﻣﻮر ﻧﻤﻮدﻩ ﻓﻮﺟﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻣﺤﺎل ﺑﺎﺧﺰر و ﺗﺮﺑﺖ ﻧﺎﻣﺰد‬ ‫ﺁﺑﺎد‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﺳﻮﯼ‪ ،‬وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺮدم اﻓﻐﺎن و ﻗﺰﻟﺒﺎش‬
‫ﮐﺎﺑﻞ و ﻗﻨﺪهﺎر و ﻣﺮدم هﺮات و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن و ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ و‬
‫هﺰارﻩ و ﻓﻴﺮوزﮐﻮهﯽ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادن ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﮐﻪ ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا در‬
‫روز هﺸﺘﻢ ﻣﺎﻩ رﺟﺐ ﺳﻨﻪ ‪ 1233‬هﺠﺮﯼ از ﻧﺸﻬﺪ ﺟﺎﻧﺐ هﺮات روﯼ ﻧﻬﺎدﻩ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻨﺰل ﮐﺎل ﻳﺎﻗﻮﺗﯽ ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب ﺧﺎن ﻣﻌﺘﻤﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺎ ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن‬
‫و ﻣﻄﻠﺐ ﺧﺎن ﺑﻪ رﮐﺎﺑﺶ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﺣﻴﻢ ﺧﺎن ﺣﮑﻤﺮان‬
‫ﺧﻮارزم ﺑﻪ هﻮاﺧﻮاهﯽ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻮاﻓﻘﺖ وﯼ اﺳﭗ‬
‫راﻧﺪﻩ ﺗﺎ ﻣﺤﺎل ﺳﺮﺧﺲ ﺑﺘﺎﺧﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﺋﯽ و اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن هﺰارﻩ در‬
‫هﺮات ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﺷﻮر و ﺁﺷﻮب‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن زﻋﻔﺮان ﻟﻮوﻧﺠﻒ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﺷﺎدﻟﻮ و‬
‫ﺑﻴﮕﻠﺮﺧﺎن ﭼﺎﭘﺸﻠﻮ و ﺳﻌﺎدت ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻐﺎﻳﺮﻟﻮ‪ ،‬در ﻗﻼح ﺧﻮﻳﺶ درﺁﻣﺪﻩ رهﻴﻦ‬
‫ﺧﻮف و رﺟﺎء ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻪ روز ﺑﻴﺴﺖ و هﺸﺘﻢ ذﯼ ﺣﺠﻪ ﺳﺎل ‪ 1233‬هﺠﺮﯼ ﺑﺎ‬
‫‪34‬‬
‫ﺳﯽ هﺰار ﻣﺮد ﭘﻴﮑﺎر از هﺮات ﺑﻪ ﻏﺮب ﮐﻬﺴﺎن رﺳﻴﺪﻩ هﻨﮕﺎﻣﻪ ﺁرا ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺰادﻩ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺎ دﻩ هﺰار ﭘﻴﺎدﻩ و ﺳﻮار ﺁهﻨﮓ ﮐﺎرزار ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻘﺮب‬
‫ﮐﻬﺴﺎن ﻓﺮود ﺁﻣﺪ و وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﮐﺲ ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‪ ،‬ﭘﻴﺎم داد ﮐﻪ ﻏﻮرﻳﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد واﮔﺬار ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺤﺎل ﺗﺮﺑﺖ و ﺑﺎﺧﺰر را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺮاﺋﯽ و‬
‫اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن هﺰارﻩ ﺳﭙﺎرد ﺗﺎ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺗﻴﻎ و ﺳﻨﺎن ﻧﮑﺸﺪ و اﻻ زﻣﻴﻦ‬
‫اﻳﺮان را ﺑﺎ ﭘﺎﻳﻤﺎل دﻟﻴﺮان اﻓﻐﺎن ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻬﺰادﻩ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ وزﻳﺮ را رﺧﺼﺖ ﻣﻌﺎودت دادﻩ ﭘﻴﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻳﻤﻨﯽ‬
‫ﺧﻮاهﯽ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﻗﺮاﺋﯽ و هﺰارﻩ را ﮐﻪ از دوﻟﺖ اﻳﺮان رو ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ رواﻧﻪ دار ورﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎش‪ .‬از‬
‫رﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﭘﻴﺎم ﮐﺎر از ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺸﻴﺪ ﭼﻨﺎن ﭼﻪ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‬
‫ﺻﻔﻮف ﺻﻔﻮف ﺳﭙﺎﻩ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻴﺎراﺳﺖ و ﺳﺮدار ﺷﻴﺮ دل ﺧﺎن ﺑﺮادر ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎ ﺳﻮارﻩ و ﭘﻴﺎدﻩ ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﯽ و دﻟﻴﺮان ﻓﻴﺮوزﮐﻮهﯽ و ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻨﻪ‬
‫ﻗﺮار داد و ﮐﻬﻦ دل ﺧﺎن ﺑﺮادر دﻳﮕﺮش را ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ هﺮاﺗﯽ و ﺗﺎﻳﻤﻨﯽ و‬
‫درزﯼ ﺑﻪ ﻣﻴﺴﺮﻩ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن هﺰارﻩ را ﺑﺎ ﺳﻮاراﻧﺶ در ﺟﻨﺎح‬
‫ﻣﻴﺴﺮﻩ ﺑﺪاﺷﺖ و ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﻴﻞ اﻓﻐﺎﻧﺎن ﻗﻨﺪهﺎر و اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن هﺰارﻩ و‬
‫ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﮕﺎﻩ ﺟﺎﯼ ﮔﺰﻳﺪ‪.‬‬

‫از دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزاﯼ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب‬
‫ﺧﺎن ﻣﻌﺘﻤﺪ اﻟﺪوﻟﻪ و ﻓﻀﻞ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻗﻮاﻧﻠﻮﯼ ﻗﺎﺟﺎر را ﺑﺎ ﺳﻮاران ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫و ﻧﺪو ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮑﯽ ﻣﻘﺮر ﻣﻴﻤﻨﻪ ﻓﺮﻣﻮد و ﭘﻴﺎدﻩ اﺳﺘﺮاﺑﺎدﯼ را ﺑﺎ ﻳﮏ ﺿﺮب‬
‫ﺗﻮپ ﻣﻘﺪم ﻣﻴﻤﻨﻪ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺣﺴﻴﻦ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻴﺎت ﻧﺸﺎﺑﻮرﯼ را ﺑﺎ ﭘﻴﺎدﮔﺎن‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح ﻣﻴﻤﻨﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد و ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﺳﻤﻨﺎن را ﺑﺎ‬
‫اﻓﻮاج ﭘﻴﺎدﻩ ﺳﻤﻨﺎﻧﯽ و ﺳﻮارﻩ ﻗﺰاﭼﻮرﻟﻮ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻴﺴﺮﻩ ﺑﺪاﺷﺖ و ﻣﻄﻠﺐ ﺧﺎن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ داﻣﻐﺎن و ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﺧﺎن ﻋﺠﻢ ﻳﺴﻄﺎم و ﭘﻴﺎدﮔﺎن داﻣﻐﺎﻧﯽ را ﭘﻴﺶ‬
‫روﯼ ﻣﻴﺴﺮﻩ ﻣﻘﺮر ﮐﺮد و ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﻮاران ﻣﺎﻧﯽ و ﻏﻼﻣﺎن رﮐﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﮕﺎﻩ‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺁن ﮔﺎﻩ ﻧﺎﺋﺮﻩ ﺣﺮب ﺷﻌﻠﻪ ور ﮔﺸﺘﻪ ﺟﺎﻧﺒﻴﻦ ﺑﻪ هﻢ در ﺁوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺳﺮدار ﺷﻴﺮ دل ﺧﺎن را ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از دﻟﻴﺮان اﻓﻐﺎن‪ ،‬اﺳﺐ ﺟﻼدت ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ‬
‫ﺧﻮن هﺎ ﺑﺮﻳﺨﺖ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﮕﺎﻩ ﺳﭙﺎﻩ ﺟﺎﯼ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺳﻮاراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دور ﺷﻬﺰادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺣﺮﺑﮕﺎﻩ روﯼ‬
‫ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﯼ ﮐﻪ ﺳﺮدار ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن‬
‫ﭘﺎﻳﺪارﯼ ﮐﺮد در ﺁن ﮔﻴﺮ و دار اﺳﺘﻮار اﻳﺴﺘﺎدﻩ ﭘﺎﯼ ﭘﺲ ﻧﮑﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮاران ﺳﺮدار ﺷﻴﺮ دل ﺧﺎن ﭘﻠﻨﮓ ﺁﺳﺎ داﺧﻞ ﭘﻴﺎدﮔﺎن او ﺷﺪﻩ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﮐﺎﮐﺮﯼ ﺑﻪ ﺷﻬﺰادﻩ رﺳﻴﺪﻩ ﺗﻴﻎ ﺣﻮاﻟﻪ ﺗﺎرﮐﺶ ﻧﻤﻮد و ﺷﻬﺰادﻩ ﺳﺮ‬
‫دزدﻳﺪﻩ دم ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ اﺳﭙﺶ رﺳﻴﺪ و ﻳﮑﯽ از ﺧﺪﻣﻪ اش ﺗﻴﺰ دﺳﺘﯽ ﻧﻤﻮدﻩ ﮐﺎر‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﺗﻤﺎم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮوﯼ ﺧﺎﮐﺶ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺧﻮد ﺳﺮدار ﺷﻴﺮ دل‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮپ اﻳﺮاﻧﻴﺎن رﺳﻴﺪﻩ از زﺑﺎن ﺗﻴﻎ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻧﻴﮏ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻪ دهﻦ ﺗﻮپ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﭼﻬﺎر زﺧﻢ ﺑﻪ ﺗﮑﺎورش ﺧﻮردﻩ ﺷﺠﺎع اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﮐﻤﺎل اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﯼ ﺑﺮدﻩ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﺿﺮب ﺷﻤﺸﻴﺮ هﻼﮎ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻘﻴﻪ ﻟﺸﮑﺮ اﻳﺮان از ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺣﻤﻠﻪ هﺎﯼ دﻟﻴﺮاﻧﻪ و دﺳﺘﺒﺮد هﺎﯼ ﻧﺮداﻧﻪ‬
‫ﺳﭙﺎﻩ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ دادﻩ‪ ،‬هﺰﻳﻤﺖ ﻳﺎﻓﺖ و از هﻤﮕﻨﺎن‬
‫ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن راﻩ ﻓﺮار ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻨﺎر رود هﺮات اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮد و در ﭼﻨﻴﻦ‬
‫وﻗﺖ‪ ،‬از ﻗﻀﺎﯼ ﻣﺒﺮم اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺗﻔﻨﮓ ﺑﺮ ﻟﺐ و دهﺎن وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‬
‫رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺠﺮوﻋﺶ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺰرﮔﺎن اﻓﻐﺎن را ﻧﻴﺰ از ﺻﺪور اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﻣﺮغ‬
‫دل از ﺻﻨﺪوق ﺗﻦ و روح از ﺑﺪن رﻣﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺘﺢ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻖ هﺰﻳﻤﺖ ﭘﻴﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻋﻴﺎن اردوﯼ ﺷﻬﺰادﻩ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب ﺧﺎن ﻣﻌﺘﻤﺪ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ روﯼ ﻓﺮار ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻬﺴﺎن ﺁوردﻩ‪ ،‬دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن هﺰارﻩ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻨﺎن از ﮔﺮﻳﺰ ﺑﺎز ﮐﺸﻴﺪﻩ در ﺁن ﺟﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺷﻬﺰادﻩ ﺷﺐ را‬
‫در ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدﻩ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن هﻤﻌﻨﺎن‬
‫‪35‬‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺗﺮﻏﻴﺐ و ﺗﺤﺮﻳﺺ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب ﺧﺎن را در‬
‫هﺮات ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ اﻣﺎ او از ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺳﻴﺮ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫روﯼ دل ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺷﻬﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا ﺁوردﻩ ﺑﻪ اﺳﺘﺸﻔﺎع وﯼ از‬
‫ﺗﻘﺼﻴﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮ ﮔﺸﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﻮرﻳﺎن‬
‫و ﺑﺎﺧﺰر و ﮐﻬﺴﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن ﺑﻪ ازاﯼ اﻳﻦ ﻣﻼﻃﻔﺖ ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب ﺧﺎن را ﺑﺎ دﻳﮕﺮ‬

‫اﺳﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در دﺳﺘﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رهﺎ داد و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ رهﺎ دادن او ﺧﻮد را‬
‫ﺧﺎدم دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻇﺎهﺮ داﺷﺘﻪ‪ ،‬هﻤﻪ ﺁﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‬
‫هﻤﺪاﺳﺘﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺮاﺋﯽ و ﻗﻠﻴﺞ ﺧﺎن ﺗﻴﻤﻮرﯼ و ﻧﺪر‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺮادر ﺑﻨﻴﺎد ﺧﺎن هﺰارﻩ و ﻳﻠﻨﮓ ﺗﻮش ﺧﺎن ﺑﺮادر ﺳﻌﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﺟﻤﺸﻴﺪﯼ و ﻏﻴﺮﻩ ﺑﻪ ﮔﻮاهﯽ و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻴﺮزاﯼ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﺰد ﺷﺎهﺰادﻩ‬
‫ﺑﺮدﻩ‪ ،‬اﻋﺰاز و اﮐﺮام ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و او ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻟﻄﺎف ﺧﻮﻳﺶ رﺟﻮع ﺑﺎﻗﯽ اﻣﺮ‬
‫اﻳﺸﺎن را ﻣﻮﻗﻮف و ﻣﻌﻄﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎﻩ اﻳﺮان داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ رﺣﻴﻢ ﺧﺎن ﺣﮑﻤﺮان ﺧﻮارزم ﮐﻪ از راﻩ ﻳﺎرﯼ و ﻣﺪد ﮐﺎرﯼ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﺗﺎ ﺳﺮﺧﺲ اﺳﭗ ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺗﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺁن ﻣﺤﺎل را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از ورود‬
‫اﻋﻠﯽ ﺣﻀﺮت ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ در ﻣﺸﻬﺪ ﺧﺒﺮ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮارزم ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد و‬
‫هﻢ وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن ﺑﺎ دهﻦ ﺧﺴﺘﻪ وارد هﺮات ﺷﺪﻩ‪ ،‬دو ﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﺳﻔﺮ و ﻓﺮاهﻢ ﮐﺮدن ﻟﺸﮑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻪ اﺗﻢ و اﮐﻤﻞ راﻩ‬
‫ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺁن ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺁرد وﻟﯽ از ﮐﺞ ﺑﺎزﯼ و‬
‫ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻓﻠﮏ ﺣﻘﻪ ﺳﺎز ﮐﺎرش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﭘﺴﺮش ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻓﺘﺢ هﺮات را ﺷﻨﻴﺪﻩ‪ ،‬از ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺁن وﻻﻳﺖ راﻩ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺁن ﮔﺎﻩ ﮐﻪ از ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﺪرش ﻣﺎﻣﻮر ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻦ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد از‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﻈﻢ و ﻧﺴﻖ ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﻗﺎﻳﻦ ﭼﻨﺪﯼ در ﻓﺮاﻩ درﻧﮓ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ وارد‬
‫هﺮات ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺷﻬﺰادﻩ ﻗﺒﻞ از ورود ﭘﺪرش‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر ﺧﺎن را از راﻩ ﻣﻌﺬرت ﻧﺰد‬
‫ﺷﺎهﺰادﻩ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻴﺮزا ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‪ ،‬ﭘﻴﺎم داد ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﻴﺪن وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﺎن ﺑﻪ اﻣﺮ دوﻟﺖ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺮ ﺟﻴﺶ ﺑﺪاﻧﺴﻮ در ﺟﻨﺒﺶ درﺁوردﻩ اﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮرﯼ ﮐﻪ اﺟﺮاﯼ اﻣﻮر اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﻴﻪ اﻳﺸﺎن‪-‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﺁﻧﻔﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ -‬ﺷﺮﻓﻴﺎب ﺣﻀﻮر ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺷﺎﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﮑﯽ وارد‬
‫ﻣﺸﻬﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺸﺘﻨﺪ و هﻤﮕﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻼع ﻓﺎﺧﺮﻩ ﻧﻮازش ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻮرد اﺣﺴﺎن زﻳﺎد ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺼﺤﻮب او ﺑﻪ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﺨﻦ در ﺻﺪق ﮔﻔﺘﻪ و ﭘﻴﻢ دادﻩ اﯼ‬ ‫ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﮑﺘﻮب‬
‫وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن را رواﻧﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﮐﻦ و ﻳﺎ از ﺣﻠﻴﻪ ﺑﺼﺮش ﻋﺎرﯼ ﺳﺎز‪.‬‬

‫ﭼﻮن وزﻳﺮ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ ﻗﺮار ذﮐﺮ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﻠﻪ ﻳﯽ ﺷﺎﻩ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺮ ﭘﺴﺮش ﺷﻬﺰادﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺑﺪﮔﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در زﻧﺪاﻧﺶ اﻧﺪازد‪ ،‬و‬
‫او از ﻣﮑﻨﻮن ﺿﻤﻴﺮ وزﻳﺮ ﺁﮔﺎﻩ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺎم ﺷﺎﻩ اﻳﺮان زا ﺗﻤﺴﮏ ﮐﻴﻨﻪ‬
‫دﻳﺮﻳﻨﻪ اش ﮐﻪ از ﺣﺴﺪ ﺑﺎ وزﻳﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در ﮐﻤﻴﻦ ﮐﺎر و اﺿﺮار‬
‫وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ هﺎن اﻓﺘﺎد و وزﻳﺮ ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ از روز ورود ﺷﻬﺰادﻩ در هﺮات ﺗﺎ‬
‫ﺳﻪ ﻣﺎﻩ از راﻩ ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﻮذﯼ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﮔﺎﻩ و ﺑﻴﮕﺎﻩ ﺑﻪ ﺳﻼم ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ دوﺳﺘﺎن ﺳﺘﻮدﻩ ﺁﻣﺎل‪ ،‬وزﻳﺮ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﻣﺎل را از‬
‫ﺑﺪﺑﻴﻨﯽ و ﮐﺞ ﺧﻴﺎﻟﯽ ﺷﻬﺰادﻩ ﺗﺨﻮﻳﻒ و ﺗﺨﺪﻳﺮ ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬او اﺣﺘﻴﺎط و‬
‫ﻻزم ﻧﺸﻤﺮدﻩ اﻇﻬﺎر و‬ ‫اﺣﺘﺮاز را از رهﮕﺬر ﺧﺪﻣﺘﮕﺰارﯼ و ﺻﺪاﻗﺖ ﺷﻌﺎرﯼ‬
‫اﺻﺮار اﺧﻼﺻﻤﻨﺪان ﺧﻮﻳﺶ را در ﺿﻤﻴﺮ ﺟﺎﯼ ﻧﻤﯽ داد و ﺣﻮاﻟﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺣﻮاﻟﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﮐﻪ روزﯼ در ﻣﺤﻔﻞ ﺳﻼم ﺷﻬﺰادﻩ‬
‫ﻧﺎﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﻓﺮﺟﺎم ﺑﻪ اﻏﻮا و اﻟﻘﺎﯼ اﻣﺮاﯼ ﻏﺮض ﺟﻮﯼ ﻧﮑﻮهﻴﺪﻩ ﺧﻮﯼ‪ ،‬وزﻳﺮ‬
‫‪36‬‬
‫دروﻧﯽ در اﻳﺮان روﻧﻤﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻳﺎﯼ اﻳﻦ‬
‫دوﻟﺖ در ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻮد در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﻴﺴﺘﺎن هﻤﮕﺎم ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ ﻧﻪ ﮐﻤﺘﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﺮ ﮐﺮاﻧﻪ‬
‫هﺎﯼ راﺳﺖ رود ﺳﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻴﻦ زﻣﺎن‪ ،‬اﻣﻴﺮان ﺑﺨﺎرا ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‬
‫‪29‬‬
‫ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻮد را در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب رود ﺁﻣﻮ اﺣﻴﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺧﻮد ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮ ﺳﺮﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﮐﺎﺑﻞ در ﮔﺮﻓﺘﻪ‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1818‬ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺪوزاﻳﯽ واژﮔﻮن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﮎ ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬او ﺑﻪ هﺮات ﺁﻣﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ در ﺁن ﺟﺎ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻗﺪرت در واﺣﻪ هﺮات ﺑﻪ ﭘﺴﺮ او‪ -‬ﮐﺎﻣﺮان رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﻘﻴﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻘﺎﻳﺎﯼ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﭘﻬﻨﺎور اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺁن هﺎ‬
‫درﺁﻣﺪ‪ :‬دوﻟﺖ هﺎﯼ ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ و ﭘﻴﺸﺎور ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﮐﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن هﺎ در ﺁن هﻨﮕﺎم ﺑﻪ ‪ 2/5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫در ﻗﻨﺪهﺎر ﭘﻨﺞ ﺑﺮدار ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ راﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﻴﺸﺎور ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ .‬در ﮐﺎﺑﻞ– ﺳﺮ اﻧﺠﺎم دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ هﻤﻪ ﺁن هﺎ ﺑﺮادران‬
‫ﻧﺎﺗﻨﯽ )وزﻳﺮ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد‪ -‬ﻓﺘﺢ ﺧﺎن( ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دوﺳﺘﯽ و ﺳﺎزﮔﺎرﯼ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺣﺎﮐﻤﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬دوﻟﺖ واﺣﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ از‬
‫هﻢ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﮐﺎﻣﻼ در زﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﺧﻮد‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ راﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ هﻤﻪ ﻧﻴﺮو ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻋﺎدﯼ را زﻳﺮ ﻳﻮغ ﺧﻮد ﺑﻴﺎورﻧﺪ و ﺁن هﺎ را ﺑﻪ‬
‫دهﻘﺎﻧﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﻣﺒﺪل ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﻣﻴﺎن ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬

‫ﺗﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ‬
‫ﮐﺎﺑﻞ ﮐﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺁن راﻩ هﺎﯼ ﻣﻬﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺖ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺸﯽ ﻧﺮم ﺧﻮد اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫او ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1826‬ﻟﻘﺐ اﻣﻴﺮﯼ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را‬
‫هﻤﭽﻮن ﻣﻤﺜﻞ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﺮاﺳﺮﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺸﯽ‬

‫ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻮرا از ﺣﻴﻠﻪ ﺑﺼﺮ ﻋﺎرﻳﺶ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮ ش‬

‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.[«.‬‬

‫ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﺁن ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺳﻴﺮ ﺷﺪن و ﮐﻮر‬

‫ﺷﺪن وزﻳﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺮادران او‪ -‬در راس ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺮان‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺑﻮد هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺮاﯼ ﮔﻔﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم از ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد و‬
‫ﮐﺎﻣﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن دو ﮐﺸﻤﻴﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﭘﻴﺸﺎور و ﮐﺎﺑﻞ ﺗﺮﮎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺧﻮد ﻧﻮاب ﺟﺒﺎر ﺧﺎن‪ -‬ﺑﺮادر دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را در ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﺘﺪﯼ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﻴﺮ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺁن را ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺟﺒﺎر ﺧﺎن ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ ﮔﺬاﺷﺖ‪-«.‬گ‪.‬‬
‫‪ .29‬اﯼ‪ .‬م‪ .‬رﻳﺴﻨﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ و ﺗﺸﮑﻴﻞ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎن هﺎ‪ ،‬ص‪-387 .‬‬
‫‪. 389‬‬
‫‪37‬‬
‫ﻣﺘﺤﺪﺳﺎزﯼ ﺣﮑﻤﺮان ﮐﺎﺑﻞ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدﯼ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ را ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﺁن هﺎ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ وﺣﺪت ﻗﺒﺎﻳﻞ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﻳﮑﺠﺎ ﺷﺪن و ﺑﻪ هﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺧﻮد داﺷﺖ ﺑﺎ ﺳﻨﺠﺶ در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺮ‬
‫هﻤﮑﺎرﯼ »ﭼﻴﺮﻩ ﺧﻮار« ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ؛ ﻣﺰاﺣﻤﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1832‬ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﺮ ﻗﻨﺪهﺎر ﻳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺮﻳﺰﯼ ﺣﻘﻴﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺘﺎ در ﺑﺎرﻩ ﮐﺪاﻣﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻼﻧﻪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ او ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﺶ‬
‫اﺻﻠﯽ را در ﺗﺪوﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ »ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻗﻨﺪهﺎر« ﮐﭙﺘﺎن ﮐﻠﻮد‬
‫اوﺋﻴﺪ– اﺟﻨﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻟﻮدهﻴﺎﻧﻪ‪ -‬هﻮادار اﺷﻐﺎﻟﮕﺮﯼ‬
‫هﺎﯼ ﭘﻮﻳﺎ در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎزﯼ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﻼن اوﺋﻴﺪ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﻤﺰﻣﺎن از دو ﻣﺤﻮر‬

‫ﺁوردﻩ ﺷﺪ‪ :‬از ﺟﻨﻮب ﺧﺎورﯼ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺑﺎ ﺳﭙﺎهﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫هﻨﺪ ﺑﺮاﻳﺶ اﺟﻴﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﺻﻮرت ﭘﻴﺮوزﯼ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﯽ در ﺣﻮﻣﻪ ﻗﻨﺪهﺎر و ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ارﺗﺶ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﻳﻮرش ﺑﺒﺮد و دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺳﻴﮏ هﺎ )از‬
‫ﺧﺎور( ﭘﻴﺸﺎور را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﭘﻼن‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ هﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪ .‬او در ازاﯼ‬
‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ وﻋﺪﻩ دادﻩ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎﯼ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ از »ﺣﻖ« ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎور ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪ‪ 30.‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻳﺎزﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن در‬
‫ﺁﻳﻨﺪﻩ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ داﺷﺖ ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﻨﺠﺎب را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺎدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﻤﻮﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال هﻨﺪ‪ -‬ﮔﻮﻧﺪﻳﺶ ﺑﻨﺘﻴﻨﮏ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺠﺎع ﺳﻮﺑﺴﺎﻳﺪﯼ ﻣﯽ داد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﻮﺑﺴﺎﻳﺪﯼ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻞ ﺑﺮاﯼ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻩ ﭘﻴﺶ ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﺮاف ﺧﻮد ﻣﻮﻟﻔﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ »ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﻴﺰ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ‬
‫‪31‬‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯼ ﻣﻮﺛﺮ« ﯼ از ﺷﺠﺎع ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﮔﺮﻳﺰﯼ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ‬

‫ﺁورﯼ ﺳﭙﺎﻩ ﺑﭙﺮدازد و در ﺑﺎﻓﺘﺎر ﺁن دﺳﺘﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﻴﺎدﻩ ﻧﻈﺎم‬
‫را ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ اﻓﺴﺮ ﺷﺎن ﮐﻤﭙﺒﻞ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻓﺮاوان ﻧﺎﻣﻪ هﺎ ﺑﺎ اﻣﻀﺎﯼ اوﺋﻴﺪ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از‬
‫روﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ هﺎ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﭼﻮﻧﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬
‫ارزﻳﺎﺑﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬اوﺋﻴﺪ اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬اﻋﻼﻣﻴﻪ رﺳﻤﯽ ﻳﯽ‬

‫‪30‬‬
‫‪. P. Sykes, A History of Afghanistan , vol. 1, p. 395.‬‬
‫‪31‬‬
‫‪. H. Durand, The First Afghan War and its causes, L. 1879, p. 18.‬‬
‫‪38‬‬
‫داد در ﺑﺎرﻩ ﺁن ﮐﻪ »هﻤﻪ ﺳﻤﭙﺎﺗﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ هﻨﺪﯼ‪ -‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻪ‬
‫‪32‬‬
‫ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع اﺳﺖ«‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ ﻓﺒﺮورﯼ ‪ 1832‬دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ ﺷﺪﻩ در‬
‫ﻟﻮدهﻴﺎﻧﻪ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ‬
‫از ﺳﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺎراج و ﺑﻪ ﻳﻐﻤﺎ ﺑﺮدن ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﮔﺬرﮔﺎﻩ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮﻻن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫رهﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻼش هﺎﯼ ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن‪ -‬ﺣﮑﻤﺮان ﺷﻬﺮ ﺑﺮاﯼ ﭘﺲ زدن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ رو ﺑﻪ رو ﮔﺮدﻳﺪ‪ :‬او ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻗﻨﺪهﺎر ﻋﻘﺐ‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺁن ﮐﻪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1834‬ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﺻﻠﯽ ارﺗﺶ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع ﺑﻪ ﮐﺎرزار رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺁﻣﺪن ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺗﺎزﻩ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ دو ﺑﺎرﻩ‬
‫ﻳﻮرش ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع را ﭘﺲ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬وﺿﻊ ﺁﻧﺎن‬
‫ﺑﺲ دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻨﺪهﺎر در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ ﺳﻘﻮط ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫از ﮐﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎهﻴﺎن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ]ﻣﺘﺸﮑﻞ ﺑﺮ ﺳﻮاران دراﻧﯽ و‬
‫ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﻣﺮدﻣﯽ و ﮔﺎرد ﻗﺰﻟﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﺻﻠﯽ رزﻣﯽ ﺳﭙﺎﻩ‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪-‬گ‪ [.‬ﺑﻪ ﻳﺎرﯼ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻧﻴﮏ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ‬
‫از ﺁن اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او اﻳﺴﺘﺎدﻩ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪﯼ را ﺑﺮاﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻗﺒﺎل ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﮐﺎﺑﻠﯽ و ﻗﻨﺪهﺎرﯼ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﺎﭘﻮ ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻔﺎن ﺧﻮد ﻳﻮرش‬

‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺒﺮدهﺎﯼ ﺳﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﺎﻣﻞ رو‬
‫ﺑﻪ رو ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ارﺗﺶ او ﺳﺮﮐﻮب ﮔﺮدﻳﺪ ]و ﺷﻴﺮازﻩ ﺁن[ از هﻢ‬
‫ﮔﺴﻴﺨﺖ‪] .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪-،‬گ‪ [.‬ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﺎن ﻓﺪاﻳﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﭘﻴﺮوزﯼ‬
‫ﻣﻬﻤﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺁن هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻗﻨﺪهﺎر ]ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬

‫و ﻧﻴﺮوهﺎﯼ هﻮادار ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن و دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪-‬گ‪ [.‬ﺟﻨﮓ هﺎﯼ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ روان ﺑﻮد و ﺳﭙﺎهﻴﺎن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺁن وﻻ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺳﻴﮏ هﺎ را ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎور ﮔﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ و ﺣﻮزﻩ ﭘﻴﺸﺎور ‪ -‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎش ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ را‬
‫اﺷﻐﺎل ﮐﺮد‪ .‬ﻳﻮرش هﻤﺰﻣﺎن ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺑﺮ ﻗﻨﺪهﺎر و رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ‬
‫ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎور‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن هﺎ در‬
‫ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻳﮏ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﻤﺎهﻨﮓ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺠﺎع ﮐﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻟﻮدهﻴﺎﻧﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ‬

‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮد‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﻼش ورزﻳﺪ ﭘﻴﺸﺎور‬
‫را ﺑﺎز ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1835‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺳﻴﮏ‬
‫هﺎ ﮐﻪ در ﺑﺎﺧﺘﺮ ﺷﻬﺮ ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﺒﺮدﯼ رخ ﻧﺪاد‪ .‬رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدﻳﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪-‬‬
‫‪32‬‬
‫‪Ch. Masson, Narrative of a Various Journeys in Belochistan, Afghanstan and the Panjab,‬‬
‫‪Including a Residence in Those Countries from 1826 to 1838, vol. 3, L. 1842, P. 263.‬‬
‫‪39‬‬
‫ﺣﮑﻤﺮان ﭘﻴﺸﺎور را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﻮد ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻓﺌﻮداﻻن اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺁﺗﻴﻪ ﻗﺪرت دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫در هﺮاس ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺌﻮدال هﺎ اردوﮔﺎﻩ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن را ﺑﺎ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ رزﻣﯽ ﺧﻮد ﺗﺮﮎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬دوﺳﺖ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﮏ هﺎ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﺬهﺒﯽ ])اﻋﻼم ﺟﻬﺎد(‪-‬گ‪[.‬‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ارﺗﺶ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﭘﻨﺠﺎب ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﺟﻨﺮال هﺎرﻻن اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ‪ 33‬ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻢ‬
‫ﺷﺪ ﺗﺎ او ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزﯼ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬او ﺑﻪ اردوﮔﺎﻩ اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺳﻔﻴﺮ ﺁﻣﺪ و ﺑﺎ دﺳﻴﺴﻪ هﺎﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺎﺋﻞ ﺁﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ در هﻤﻪ ارﺗﺶ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدﯼ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻴﻢ ﺁن ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و از‬
‫راﻩ هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن راﻩ ﺧﺎﻧﻪ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫‪34‬‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ]ﻧﺎﭼﺎر‪-‬گ‪ [.‬ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪«.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ از ﺗﻼش هﺎﯼ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻮزﻩ ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ دوﻟﺖ واﺣﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺁﻏﺎز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﻨﺠﺎب ﺗﻴﺮﻩ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎزﻋﺎت‬
‫ﭘﻴﺸﺎور زاﻳﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﮔﻴﺮﯼ هﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮد‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ‬
‫ﺷﺎن را ﺁﺳﺎن ﺗﺮ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﯽ ﻗﻨﺪهﺎر ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻠﻘﺎت ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬

‫ﺁرزوﻣﻨﺪ ﮔﻤﺎﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﺧﻮد ])ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع(‪-‬گ‪ [.‬در‬
‫راس دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﻴﺸﮕﻴﺮﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻮﻳﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ در‬
‫ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را ﺑﺎز‬
‫ﻧﻴﺴﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وﺿﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‬
‫و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺷﻤﺎل هﻨﺪ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اداﻣﻪ دادﻧﺪ و ﺗﻼش ورزﻳﺪﻧﺪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮﻳﻦ راﻩ هﺎﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ را ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺟﻨﺖ هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎور هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاد و ﻣﺪارﮎ‬

‫و دادﻩ هﺎ در ﺑﺎرﻩ دورﻧﻤﺎهﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‬
‫ُﺘﻪ و ﻟﻨﺪن ﮔﺴﻴﻞ ﻣﯽ‬ ‫را ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎن ﻣﯽ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠﮑ‬
‫ﻣﺎﺳﻮن )ﻣﻴﺴﻦ ﻳﺎ ﻣﻴﺴﻮن( ﮐﻪ زﻣﺎن‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬چ‪.‬‬

‫‪ .33‬هﺎرﻻن اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﻃﻼ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن – ﭘﺪر ﻳﺤﻴﯽ‬

‫ﺧﺎن‪ -‬ﻧﻴﺎﯼ ﻧﺎدر ﺧﺎن را ﺑﺨﺮد‪ .‬هﻤﻴﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﺎ دﻩ هﺰار ﺳﭙﺎهﯽ ﺧﻮد‬
‫اردوﮔﺎﻩ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﺗﺮﮎ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ اردوﮔﺎﻩ ﺳﻴﮏ هﺎ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﺛﺮ هﻤﻴﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺎور ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﺸﻪ از دﺳﺖ رﻓﺖ و او در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن »ﻃﻼﻳﯽ« ﻣﺸﻬﻮر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن ﺁﮔﺎهﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﮐﺘﺎب »زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن«‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻮهﻦ ﻻل هﻨﺪﯼ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ داﮐﺘﺮ هﺎﺷﻤﻴﺎن‪،‬‬
‫اﻣﺮﻳﮑﺎ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪ .34‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﮐﺮوﻧﻮﻟﻮژﻳﮏ در ﺑﺎرﻩ ﺗﺎرﻳﺦ هﻨﺪ‪-664) ،‬‬
‫‪ ،(1858‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻴﺎﺳﯽ دوﻟﺘﯽ‪ ،1947 ،‬ص‪.134 .‬‬
‫‪40‬‬
‫درازﯼ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رزدﻧﺖ ﻏﻴﺮ رﺳﻤﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ را در ﺑﺎرﻩ »ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﮐﺎﺑﻞ«‬
‫ﺁﻣﺎدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اواﺧﺮ ‪ 1835‬از ﺳﻮﯼ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬
‫در هﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ ﭼﻮﻧﺎنِ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﻴﺎن هﻨﺪ و‬
‫ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ارزﻳﺎﺑﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮاز ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﮔﺮدش ﺁن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1834‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﭘﻮﻧﺪ اﺳﺘﺮﻟﻴﻨﮓ ﺑﺮﺁورد ﮔﺮدﻳﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺳﻮن ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺸﺘﻴﺮاﻧﯽ ﻣﻨﻈﻤﯽ را در‬
‫رود ﺳﻨﺪ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻮد و ﻓﺎﮐﺘﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را در ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺘﺎن‬
‫ﮐﻮت ﮐﻪ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﮐﻠﻴﺪﯼ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ رودهﺎﯼ ﭘﻨﺠﺎب‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد‪ .‬او ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﻴﺎن ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در هﻨﺪ از ﻳﮏ‬
‫ﺳﻮ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺧﻮاهﺪ‬
‫‪35‬‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺻﻨﻌﺘﯽ– ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺎ دﻟﭽﺴﭙﯽ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﺑﻪ‬

‫ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻤﮑﻨﻪ هﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮐﺎﻧﺎل ﮐﺎﻻهﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزارهﺎﯼ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﺟﻮن ﺁدم–‬
‫ﻣﺘﺸﺒﺚ ﺑﺰرگ ﻟﻨﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ هﺰﻳﻨﻪ هﺎﯼ اﻧﺪﮎ در اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ »ﻣﻴﺪان هﺎﯼ دﻟﺮﺑﺎﯼ ﮐﺎر«‬
‫رﺳﺎﻧﺪ وﮐﻤﮏ ﻧﻤﻮد ﺑﻪ »ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ را ﺑﺮاﯼ‬
‫‪36‬‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮔﺸﻮد«‪.‬‬

‫ﺟﺴﺘﺠﻮﯼ ﺑﺎزارهﺎﯼ ﻧﻮ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل‬

‫‪ 1836‬در اﻗﺘﺼﺎد اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﻴﻤﭙﺘﻮم »ﺑﺤﺮان ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﻴﺪ« ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﭘﻮﻳﺎﺗﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬دﺷﻮارﯼ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺁن ﮔﻴﺮ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬را ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫از راﻩ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺎزارهﺎﯼ ﻓﺮوش ﮐﺎﻻهﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ‬
‫ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ ﺑﺰداﻳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ اوﺿﺎع‪ ،‬ﻧﻘﺶ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ را ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺣﺎﮐﻢ واﺑﺴﺘﻪ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﺴﺎﻳﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ را‬
‫در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪» -‬ﮔﺸﻮدن« ﺑﺎزارهﺎﯼ ﻧﻮ ﻓﺮوش و ﭘﻬﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ زودﯼ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاﯼ وارد ﺁوردن‬

‫ﻓﺸﺎر ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﻴﺸﺎور‪ ،‬او را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬

‫‪35‬‬
‫‪. Ch. Masson, About the Trade of Cabul, J. Barnes, Narrative on a Visit to the Court of Sinde at‬‬
‫‪Hyderabad on the Indus, Edinburgh- L., 1839, p. 41-59.‬‬
‫‪36‬‬
‫‪. G. Adam, Abstract of Proceedings Relative to the Trade on the Indus, J. Barnes, Narrative a‬‬
‫‪Visit.., p. 66-69.‬‬
‫‪41‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺎﯼ روﺳﻴﻪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻳﺮان‪ 37‬رو ﺑﻴﺎورد ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺁن‬
‫هﺎ را در ﺣﻞ دادﮔﺮاﻧﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ در ﺑﺎرﻩ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪.‬‬

‫‪ .37‬اﺻﻞ ﻧﺎﻣﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺗﺰار روﺳﻴﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﯼ ﭘﻴﺶ در‬
‫ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎﯼ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺮ روﺳﻴﻪ »زﻧﺪاﻧﯽ« ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ از ﻣﺪت هﺎ در اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫ﺁن ﺑﻮدم ﺗﺎ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﺷﻤﺎرﯼ دﻳﮕﺮ از اﺳﻨﺎد روﺳﯽ ﺗﺎزﻩ اﻓﺸﺎ ﺷﺪﻩ‬
‫در ﺑﺎرﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺷﻮروﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورم‪ .‬ﺑﺨﺖ ﻳﺎرم‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در ‪ 2004‬در ﺳﻔﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻮ ﺑﺮاﯼ اﺷﺘﺮاﮎ در ﺳﯽ و هﻔﺘﻤﻴﻦ‬
‫ﮐﻨﮕﺮﻩ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن داﺷﺘﻢ‪ ،‬در راس هﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدم‪ .‬در ﺁن هﻨﮕﺎم ﻣﻦ در ﮐﺮﺳﯽ رﻳﻴﺲ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﺘﺮاﺗﻴﮋﻳﮏ وزارت‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدم‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ از هﻤﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ هﻤﮑﺎرﯼ هﺎﯼ دو ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺎ رﻳﻴﺲ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد و ﺗﺎرﻳﺦ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ روﺳﻴﻪ دﻳﺪار و در ﺿﻤﻦ از ﻣﻮزﻩ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﯽ روﺳﻴﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وزارت ﺧﺎرﺟﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ ﻧﻤﻮدم‪ .‬در اﻳﻦ دﻳﺪار و ﺑﺎزدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎﯼ داﮐﺘﺮ زﻳﻮرﯼ هﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از رﻳﻴﺲ ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد و ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﯽ ﺧﻮاهﺶ‬
‫ﮐﺮدﻳﻢ ﺗﺎ روﻧﻮﺷﺖ هﺎﯼ ﻳﮏ رﺷﺘﻪ اﺳﻨﺎد‪ ،‬ﻣﺪارﮎ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ و‪ ...‬اﻓﺸﺎء ﺷﺪﻩ‬
‫را ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﺑﺪهﺪ‪ .‬او هﻢ ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﺶ رهﻨﻤﻮد داد ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺧﻮاهﺶ ﻣﺎ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﺳﺎزد‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬هﺮ ﻳﮏ‪ ،‬ﭘﺮوﻧﺪﻩ ﺑﺰرﮔﯽ از‬
‫اﺳﻨﺎد ارزﺷﻤﻨﺪ را ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ هﻤﺎهﻨﮓ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻳﯽ از اﻳﻦ اﺳﻨﺎد در ﻳﮑﯽ از ﺗﺎﻻرهﺎﯼ ﮐﺎخ‬

‫اﺳﺘﻮر در وزارت ﺧﺎرﺟﻪ در ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ هﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬ﮐﻨﻮن ﻳﮏ روﻧﻮﺷﺖ از ﻧﺎﻣﻪ در دﺳﺘﺮس ﻣﻦ‪ ،‬ﻳﮏ روﻧﻮﺷﺖ هﻢ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر داﮐﺘﺮ زﻳﻮرﯼ در ﻟﻨﺪن و ﻳﮏ روﻧﻮﺷﺖ هﻢ در ﺁرﺷﻴﻒ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫در ﮐﺎﺑﻞ هﺴﺖ‪ .‬اﻣﺴﺎل در ﺳﻔﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻳﮏ روﻧﻮﺷﺖ از اﻳﻦ‬
‫اﺳﻨﺎد را ﺑﺮاﯼ ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ و ﻣﻮزﻩ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان و ﻳﮏ روﻧﻮﺷﺖ را هﻢ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻣﻮزﻩ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻳﺮان هﺪﻳﻪ دام‪.‬‬

‫‪...‬و اﻳﻨﮏ ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از ﻳﮏ ﺳﺪﻩ و ﻧﻴﻢ در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎﯼ‬

‫روﺳﻴﻪ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮد‪:‬‬

‫ﺑﺴﻢ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﻴﺮ اﻻﺳﻤﺂ‬

‫ﺣﻀﺮت اﻣﭙﺮاﻃﻮر اﻋﻈﻢ ﺣﻔﻆ ﻪﻠﻟﺍ اﻟﻤﻠﮏ اﻻﮐﺮم‬

‫ﺗﺎ ﮐﻮﮐﺐ ﻧﻴﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺎ اﻣﺮ و ارادﻩ ﺧﺎﻟﻖ اﮐﺮم ﻣﺮﺑﻊ ﻧﺸﻴﻦ ﭼﺮخ ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﻧﻮرﺑﺨﺶ ﻋﺮﺻﻪ ﻧﻴﻠﮕﻮن ﻃﺎرم اﺳﺖ هﻤﻮارﻩ ارﻳﮑﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﻮﮐﺖ و ﺟﻬﺎﻧﺪارﯼ‬
‫و ﺳﺪﻩ ﺳﻨﻴﻪ اﺑﻬﺖ و ﺣﺸﻤﺖ و ﺷﻬﺮﻳﺎرﯼ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻬﺮ ﻧﻤﻮد ﺟﺎن ﺁﺳﻮد ﺷﻬﻨﺸﺎﻩ‬
‫ﺟﻢ ﺟﺎﻩ اﻧﺠﻢ ﺳﭙﺎﻩ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﻴﺨﺴﺮو ﺳﺮﻳﺮ زﻣﺎن داراﻧﺸﺎن ﺳﻠﻄﺎن‬
‫اﻟﺒﺮﻳﻦ و ﺧﺎﻗﺎن اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﺗﻬﻤﺘﻦ ﺗﻦ ﮐﻴﺴﺨﺮو و ﺳﺎم ﺁﻣﻴﻦ اﺳﮑﻨﺪر‬
‫ﮐﺴﺮﯼ وش دارﯼ ﻓﺮﻳﺪون ﻓﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻓﻠﮏ هﻴﺒﺖ ﮔﺮدون ﻗﻀﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻴﺴﺎن ﺳﺨﺎ‬
‫ﺑﺎران درﻳﺎﯼ ﺟﻬﺎن ﻟﻨﮕﺮ اﻟﺴﻄﺎن اﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن و اﻟﺨﺎﻗﺎن اﺑﻦ اﻟﺨﺎﻗﺎن‬
‫ﺷﻬﻨﺸﺎﻩ ﻣﻌﻈﻢ ‪............‬ﻣﻨﻮر و ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻮدﻩ اﻋﻠﯽ ﻧﺸﻴﻦ ﺳﺮﻳﺮ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ‬
‫و ﺻﺪر ﮐﺰﻳﻦ ارﻳﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻼهﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺰم ﺁراﻳﯽ اﻳﻮان ﻣﻮاﻟﻔﺖ و‬
‫وداد و ﭘﺲ از اﻧﺠﻤﻦ ﺁراﻳﯽ ﺷﺒﺴﺘﺎن ﻣﻮدت و اﺗﺤﺎد ﻣﺸﻬﻮد راﯼ ﺟﻬﺎن اراﯼ‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺑﺨﻼ ﺁﻧﮑﻪ ﭼﻮن ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ دودﻣﺎن اﻳﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺸﺎن و ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﺳﺪوزاﻳﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﺨﺎﺻﻤﺖ ﮐﻠﯽ و ﻋﻨﺎد ﺟﺒﻠﯽ واﻗﻊ و ﺳﺮﮐﺎر ﻋﻈﻤﺖ ﻣﺪار‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻬﺎدر در ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﺎل ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺳﺪوزاﻳﯽ ﻣﺎﻳﻞ و رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻨﮕﻪ‬
‫ﮐﻪ واﻟﯽ ﻣﻠﮏ ﭘﻨﺠﺎب اﺳﺖ و ﺑﺴﺮﮐﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻬﺎدر ﮐﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ هﻨﺪوﺳﺘﺎن در‬
‫ﻗﺒﻀﻪ ﺗﺼﺮف ﺁﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻗﺮب ﺟﻮار دارد ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺁﻣﻴﺰش ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط و‬
‫‪42‬‬
 ‫ﭘﺮورش ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻳﻦ دوﻟﺖ را ﻣﻀﺒﻮط دارﻧﺪ و اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻩ درﮔﺎﻩ ﻪﻠﻟﺍ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ و ﺟﻤﻌﻴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻗﺎدر ﻣﺴﺘﻌﺎن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮔﺮوﻩ ﺳﮑﺎن‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﻣﻌﺎرض ﭼﻮن ﺁن دوﻟﺖ ﮔﺮدون رﻓﻌﺖ را ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﻬﻴﻪ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‬
‫اﺗﺤﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ هﺮﮔﺎﻩ در ﭘﺮداﺧﺖ اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺖ اﻓﻐﺎن و اﻧﺘﻈﺎم‬
‫ّ و ﻧﺴﻼّ‬ ‫ّ ﻏﺒﺤﺪا‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻳﻦ دودﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎهﺎﻧﻪ ﻣﺼﺮوف ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ اﺑﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ ﻧﺴﻞ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ را ﮐﻪ از ﺗﻮﻓﻴﻘﺎت ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺑﯽ هﻤﺘﺎ ﮐﻪ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻴﺴﺖ ﻟﮏ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺮهﻮن وﻣﻤﻨﻮن ﺧﻮاهﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‬

‫از ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق ﺷﺮﻳﻒ و ﻣﺮاﺳﻢ اﻓﮑﺎر ﻟﻄﻴﻒ ﻣﺘﻮﻗﻊ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻠﻴﻠﻪ را ﺑﻘﺮار دودﻣﺎن ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺸﺎن دوﻟﺖ ﮔﺮدون رﻓﻌﺖ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺪوﻟﺖ ﻓﻠﮏ ﻣﺮﺗﺒﺖ ﺧﻮد ﺳﺎزﻧﺪ اﻧﺸﺎﻪﻠﻟﺍ ﺗﻌﺎﻟﯽ هﺮﮔﺎﻩ از ﺁن ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ رﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ از ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻓﻐﺎن ﻣﺘﻌﻠﻘﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺴﺎ اﻣﻮرات و‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﺷﺎهﺎﻧﻪ ﺧﻮاهﺪﺷﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﻬﺮ‪ :‬اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺎزﯼ ? ‪-« 1250‬گ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎد ﺁورﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮهﻦ ﻻل در ص‪ .‬ص‪ 239-238 .‬ﮐﺘﺎب زﻧﺪﮔﯽ اﻣﻴﺮ‬
‫ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ -‬اﻣﻴﺮ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ داﮐﺘﺮ هﺎﺷﻤﻴﺎن‪،‬‬
‫ﮔﻮﺷﻪ هﺎﻳﯽ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎزﺗﺎب دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان دﻗﻴﻖ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ از روﯼ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮد ﺁن را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او در‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در اﻳﻦ اواﺧﺮ از ﺳﻮﯼ‬ ‫ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻗﺒﻼ در‬ ‫داﻣﺎد ﻣﻴﺮزا ﺳﻤﻴﻊ ﺧﺎن )وزﻳﺮ اﻣﻴﺮ( ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ دﻳﮕﺮﯼ ﮐﻪ‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺸﺮ ﺷﺪﻩ )ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر( ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن‬
‫دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽ ﮔﺮدد ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻋﻨﻮاﻧﯽ درﺑﺎر‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ اﻣﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ‪ ،‬اﺗﺎﺑﮏ اﻋﻈﻢ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﺎن ﻓﺮاهﺎﻧﯽ‪ -‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان« ﻧﻮﺷﺘﻪ داﮐﺘﺮ ﻳﻮﺳﻒ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،1383 ،‬در ص‪ .‬ص‪361-360 .‬‬
‫‪ ،‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﻴﺮزا ﺁﻗﺎﺳﯽ‪ -‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ‬
‫از ﻳﮕﺎﻧﮕﯽ ﺗﺎ‬ ‫اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺮزهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻬﻤﻨﯽ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد و ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﯽ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻳﺮان در ص‪ .‬ص‪ 227-226 .‬ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻔﻴﺮ او‪ -‬ﺣﺎﺟﯽ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺑﻴﺎن وﺿﻌﻴﺖ ﮐﺎﺑﻞ رواﻧﻪ‬
‫درﺑﺎر اﻳﺮان ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را از ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان‬
‫ﮔﺬراﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﻋﻨﻮاﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن‪ -‬دوﻣﻴﻦ ﺳﻔﻴﺮ او ﺑﻪ درﺑﺎر اﻳﺮان‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻮﺷﻪ ﻳﯽ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ص‪ 213 .‬ﮐﺘﺎب »اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬
‫اﻳﺮان« ﻧﻮﺷﺘﻪ داﮐﺘﺮ ﻳﻮﺳﻒ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،1383 ،‬ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﺁن‬
‫در ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻓﺮﻳﺪون ﺁدﻣﻴﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪،1348 ،‬‬
‫ص‪ .‬ص‪ 263 - 632 .‬ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﭘﻴﺮوز ﻣﺠﺘﻬﺪ زادﻩ در ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫در ﮐﺘﺎب »اﻣﻴﺮان ﻣﺮز دار و ﻣﺮزهﺎﯼ ﺧﺎورﯼ اﻳﺮان« ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ در ﺁرﺷﻴﻮ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫»از ﺁن ﺟﺎ ﮐﻪ از اوﻗﺎت ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﻮادﻩ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و‬
‫درﺳﺘﯽ ﻣﺮﺑﻮط و ﻣﺘﻮﺳﻞ دودﻣﺎن ﻓﻠﮏ ﺑﻨﻴﺎن اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻩ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﻳﮑﯽ از ﻣﺘﻤﺴﮑﻴﻦ و ﻣﺘﻮﺳﻠﻴﻦ دودﻣﺎن ﺁن ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫‪43‬‬
‫ﻋﻈﻤﯽ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن داﺷﺘﻪ اﻳﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ]ﮐﺎﺑﻞ و ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺁن[ هﻢ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ اﻳﺮان دارد‪...‬ﺳﺒﺐ ﻋﺮﻳﻀﻪ ﻧﮕﺎرﯼ در اﻳﻦ وﻗﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﻗﻮﯼ ﺷﻮﮐﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻤﻴﻊ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد‬
‫و اﻏﺘﺸﺎش ﻋﻈﻴﻢ از ﻃﺎﺋﻔﻪ ﺷﻘﺎوت ﻧﮋاد ﺳﻴﮏ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﭼﻬﺎرﺻﺪ هﺰار ﺧﺎﻧﻮار از اﻓﻐﺎن و از ﻃﻮاﺋﻒ ﺣﻮل و ﺣﻮش و هﻤﺴﺎﻳﻪ‬

‫هﺎ‪ ،‬ﺁﺛﺎر و ﻋﻼﻣﺎت اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﺮﺧﻮاﻩ ﺻﻤﻴﻤﯽ دارﻧﺪ و ﻟﻴﮏ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻋﺪم ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻣﻦ از ﺑﺮاﯼ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻤﻮدن اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﮔﺮوﻩ ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻗﺸﻮن ﻣﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ هﺰار ﺳﻮار ﺟﺮار و رﺷﻴﺪ و‬
‫ﺧﻮب و دﻩ هﺰار ﭘﻴﺎدﻩ و ﭘﻨﺠﺎﻩ ﻋﺮادﻩ ﺗﻮپ ‪ ،...‬ﺗﺎ ﺣﺎل ﻣﻐﻠﻮب ﺁن ﻃﺎﻳﻔﻪ‬
‫ﺑﯽ دﻳﻦ ﻧﺸﺪﻩ ام‪...‬و ﻟﻴﮏ ﺗﺎ ﮐﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻧﺠﺲ و‬
‫ﻣﺮدار ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﺎﻳﻢ‪...‬ﺷﻬﺮ ﻗﻨﺪهﺎر ﮐﻪ اﺷﺮف ﺑﻼد و ﺷﻬﺮ ﮐﺎﺑﻞ ﮐﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻼد و ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺮاﺳﺎن هﻢ ﺳﺮﺣﺪ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﻀﺎﻓﺎت و ﻻﻳﺎت ﻣﻔﺼﻠﻪ ﻓﻮق ﺟﺰو ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﺤﺮوﺳﻪ‬
‫اﻳﺮان اﺳﺖ و در ﺟﻤﻴﻊ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﺤﺮوﺳﻪ ﺷﺎهﻨﺸﺎهﯽ‪ ،‬ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ اﻳﻦ وﻻﻳﺎت‬
‫ﻧﻴﺰ از ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰاﯼ ﻣﻤﻠﮑﺖ اﻳﺮان ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺪا و ﺳﻮا ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮان ﻣﺤﺮوم و ﺑﯽ ﻧﺼﻴﺐ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪)...‬هﻤﺎن‬
‫ﺟﺎ‪ ،‬ﺻﺺ ‪ 633 -632‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭘﻴﺮوز ﻣﺠﺘﻬﺪ زادﻩ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺁرﺷﻴﻮ‬
‫وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺠﺘﻬﺪ زادﻩ‪ ،‬اﻣﻴﺮان ﻣﺮز‬
‫دار و ﻣﺮزهﺎﯼ اﻳﺮان‪ ،‬ص‪.(284 .‬‬

‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در اداﻣﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد اﻓﺰودﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬و او ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از ﻋﻬﺪﻩ ﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﺮﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺁن ﮔﺎﻩ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁن‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ‬
‫ﺳﻠﻄﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬وﯼ هﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﻠﻄﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺷﻌﻠﻪ هﺎﯼ ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪﯼ ﺁن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺎ در ﮐﺠﺎ و ﮐﺪام‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﮐﻨﺖ ﺳﻴﻤﻮﻧﻴﭻ ﺳﻔﻴﺮ روﺳﻴﻪ ﻧﻴﺰ در ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﻣﺤﺘﻮاﯼ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را‬
‫ﺗﺎﻳﻴﺪ ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺼﻮد دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن از ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪ و‬
‫ﺳﻔﻴﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از اﻳﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺮ ﺁب و ﺗﺎﺑﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ و وﻋﺪﻩ دادﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫زودﯼ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺠﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﭼﻨﮓ ﮐﻔﺎر ﺑﻪ ﺁن ﺻﻮب ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺧﻮاهﻨﺪ‬
‫ﮐﺮد‪) .‬ﺳﻴﻤﻮﻧﻴﭻ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر‪ ،‬ص‪(12 .‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﻮهﻦ ﻻل زﻳﺮ ﻧﺎم زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ داﮐﺘﺮ‬ ‫اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ -‬اﻣﻴﺮ ﮐﺎﺑﻞ‬
‫هﺎﺷﻤﻴﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن درﯼ ﺗﺮﺟﻤﻪ و در اﻣﺮﻳﮑﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫در ص‪ .‬ص‪ 238-236 .‬ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﮐﺘﺎب ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و دﻳﮕﺮ ﺳﺮداران اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺑﻪ درﺑﺎر‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان در ﺁﺛﺎر زﻳﺮ دﻳﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻳﻮﺳﻒ ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،1383 ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻬﻤﻨﯽ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،1386 ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪-3‬ﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺼﻴﺮﯼ ﻣﻘﺪم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1374 ،‬‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﻋﻨﻮاﻧﯽ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮهﻦ ﻻل در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪) ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫هﺎﺷﻤﻴﺎن ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ وﻳﺮاﻳﺶ( ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﭘﺎرﺳﯽ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﺟﺎﻳﯽ ﭼﺎپ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻮهﻦ ﻻل ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫‪44‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬وﺻﻮل ﻓﺮﻣﺎن اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎهﻨﺸﺎﻩ را ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ و ﻳﮏ ﻧﻘﻞ ﺁن را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺑﺨﺎرا ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ‬
‫روﻧﻮﺷﺖ در ﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ‪:‬‬

‫ﻓﺮﻣﺎن اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﭘﺎرس ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬

‫ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب‪ ،‬ﻋﺰت و ﺷﺮاﻓﺖ هﻤﺮاﻩ‪ ،‬ﻧﺠﻴﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺠﻴﺐ زادﮔﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻦ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﮐﺎﺑﻞ را ﺑﺎ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎهﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻔﺘﺨﺮ ﻣﯽ ﺳﺎزﻳﻢ و ﺑﻪ اﻃﻼع ﺷﺎن ﻣﯽ رﺳﺎﻧﻴﻢ ﮐﻪ دو ﻋﺮﻳﻀﻪ ﺟﻼﻟﺘﻤﺎﺁب‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﺎﺟﯽ اﺑﺮاهﻴﻢ و ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن ﺷﺮف ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺎهﺎﻧﻪ را‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت هﺮ ﮐﺪام ﺁن هﺎ ﮐﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﻈﺮات واﻗﻌﺒﻴﻨﺎﻧﻪ‬
‫ﺁن ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﺂب ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪﻩ و‬
‫اهﺪاف و ﺧﻮاهﺶ هﺎﯼ ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﺗﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺎ ﮔﺰارش ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺼﺪاق ﺛﺒﻮت ﺻﺪاﻗﺖ و ﺧﻠﻮص ﻧﻴﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻩ و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫و ﻃﻤﺎﻧﻴﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺷﺎهﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﺣﺴﺎس اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ارادت و‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﺎر ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺑﺎب ﺗﻘﺎﺿﺎﯼ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاﯼ اﺗﺼﺎل ﺑﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺟﺎودان و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮑﯽ از ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﭘﺎرس ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر روز اﻓﺰون ﻣﺼﺮوف ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﻮق ﻧﺴﺒﯽ ﻗﻮاﯼ دﺷﻤﻦ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﻮﻓﻘﺎﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﻧﻤﻮدﻩ و ﻗﻠﻤﺮوهﺎﯼ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﻣﺎ را ﺗﺴﻠﻴﻢ دﺷﻤﻦ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از اﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺧﻮاهﻴﺪ ﺷﺪ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ ﮐﻤﮏ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﮐﻪ ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽ هﺎ و ﺧﻄﺮات ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺎهﺪات ﺷﻤﺎ واﻗﻌﺎ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﮔﺰارش ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﺎهﺎﻧﻪ ﻣﺎ واﺿﺢ و‬

‫ﻣﺒﺮهﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ ﻳﮏ ﻣﺠﺎهﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺳﻼم ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺣﻔﻆ دﻳﻦ ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ .‬هﺮ ﺁﻳﻴﻨﻪ‪ ،‬هﺮ دو ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺁرزوﯼ اﻟﺤﺎق ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺟﺎودان و هﻢ ﺣﺮاﺳﺖ از اﺳﻼم و‬
‫دﻓﺎع از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺎ و دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﻴﺮ و ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ اﺟﺮ ﺧﻮاهﺪ داد‪ .‬ﺳﺨﺎوت ﺷﺎهﺎﻧﻪ اﻳﺠﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽ‬
‫ﺳﺎزد ﺗﺎ اﻟﺘﻤﺎس ﺷﺮﻳﻔﺎﻧﻪ ﺷﻤﺎ را در ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻋﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻩ و‬
‫از هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮد دارﯼ ﻧﻨﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺁن‪ ،‬ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﺠﺪاﻧﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﺰم هﺮات ﻣﺎرش ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ و هﻢ اﻋﻄﺎﯼ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﮏ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪.‬‬

‫]ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﻋﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻴﻦ ﻣﺤﺘﻮﯼ از ﺳﻮﯼ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻋﻨﻮاﻧﯽ‬
‫ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺎﻣﻪ را از ص‪.‬‬
‫ص‪ 28-26 .‬ﮐﺘﺎب ﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺼﻴﺮﯼ‬
‫ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪-‬گ‪[.‬‬

‫»ﻣﻮﮐﺐ هﻤﺎﻳﻮن از داراﻟﺨﻼﻓﻪ اﻟﺒﺎهﺮﻩ ﺑﻪ ﻋﺰم ﺻﻔﺤﺎت هﺮات ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬

‫درﺁﻣﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ورود ﻣﻮﮐﺐ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎ ﺑﻪ ﺑﺴﻄﺎم ﺑﻪ ﻋﺮض ﻋﺎﮐﻔﺎن ﺳﺪﻩ ﺟﻼل‬
‫رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ وﺑﺎ در ﺑﻼد ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪت دارد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻧﺘﻈﺎر رﻓﻊ‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ وﺑﺎ و ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺁب و هﻮا ﺑﻪ ﻣﻨﺰهﺎت و ﻳﻴﻼﻗﺎت ﺣﺮﮐﺖ و ﭼﻨﺪ‬
‫روزﯼ را در ﭼﻤﻦ ﮐﺎﻟﭙﻮش ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدﻳﻢ ﮐﻪ در ﺧﻼل اﻳﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮض‬
‫ﻣﻘﻴﻤﺎن درﺑﺎر ﺳﭙﻬﺮ ﻣﺜﺎل رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺪوم ﻗﻠﯽ ﻳﻤﻮت ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺑﺎ ﻪﻠﻟﺍ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫]ازﺑﻴﮏ‪-‬گ‪) [.‬زﻋﻴﻢ ﺧﻴﻮا( هﻤﺪاﺳﺘﺎن ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ هﺰار ﺳﻮارﻩ اوزﺑﮑﻴﻪ‬
‫و ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻗﺎرﻳﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ دﺷﺖ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع‬
‫‪45‬‬
‫در ﻣﺎﻩ ﻣﯽ ‪] 1836‬ﺣﺎﺟﯽ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﯽ‪-‬گ‪ - [.‬ﺳﻔﻴﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫اورﻧﺒﻮرگ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ او رهﻨﻤﻮد دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد »در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻄﺮﯼ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺎﺑﻞ را از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ )ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺮﻧﮕﻮن‬
‫ﺷﺪﻩ ﺷﺎهﯽ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺳﺪوزاﻳﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ( و رﻧﺠﻴﺖ‬

‫ﻧﻤﻮدﻩ ﻣﻨﺘﻬﺰ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در اﻳﺎم ﻏﻴﺒﺖ ﻣﻮﮐﺐ ﻇﻔﺮ ﺁﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺪر‬
‫ﺷﺮارت و ﻣﻨﺸﺎء ﺳﺮﻗﺖ ﮔﺮدﻧﺪ و ﺣﻮاﻟﯽ و ﺣﻮاﺷﯽ ﺁن ﺣﺪود را ﻣﻐﺸﻮش‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺁن هﺎ را اهﻢ و از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻬﺎم اﻟﺰم داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﺳﺘﻤﺎع‬

‫اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮادر اﺳﻌﺪ ﮐﺎﻣﮕﺎر و ﻧﻮر ﭼﺸﻢ ﻣﻈﻔﺮ ﻧﺎﻣﺪار ﻓﺮﻳﺪون ﻣﻴﺮزا را‬
‫ﺑﺎ هﺸﺖ هﺰار ﭘﻴﺎدﻩ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﭼﻬﺎر هﺰار ﺳﻮارﻩ و دوازدﻩ ﻋﺮادﻩ ﺗﻮپ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺁن هﺎ ﻣﺎﻣﻮر ﻓﺮﻣﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺪﻳﻦ را اﻃﻼع از ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻗﺸﻮن ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﺮﻳﻤﻪ »وﻗﺪف ﻓﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ اﻟﺮﻋﺐ« از ﺑﻴﻢ ﺳﻄﻮت هﮋﺑﺮان‬
‫ﻋﺮﺿﻪ وﻏﺎ ﺁن ﻃﺎﺋﻔﻪ دﻏﺎ را ﭘﺎﯼ ﻗﺮار ﺳﺴﺖ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﻪ در ﺟﻨﮓ و ﺻﻼح در‬
‫ﻣﮑﺚ و درﻧﮓ ﻧﺪﻳﺪﻩ ﺁذوﻗﻪ و اﺣﻤﺎل و اﺛﻘﺎل ﺧﻮد را رﻳﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻋﻴﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺎرﯼ ﺑﯽ ﺁب و ﻋﻠﻒ ﻓﺮار ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮادر ﻣﻌﺰﯼ اﻟﻴﻪ ﺁن ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺑﺪﺧﻮاﻩ را ﺗﻌﺎﻗﺐ ﻧﻤﻮدﻩ‪ ،‬در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﭼﻮل‪،‬‬
‫ﺳﻮارﻩ ﻋﺴﺎﮐﺮ ﻣﻨﺼﻮرﻩ و ﻗﺪرﯼ از اﻓﻮاج ﻧﻈﺎم ﮐﻪ ﻣﺮﮐﻮب داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺁن هﺎ‬
‫ّ ﭘﺎﯼ ﺛﺒﺎت ﻓﺸﺮدﻩ از ﺻﺒﺢ اﻟﯽ ﺷﺎم ﺁﺗﺶ ﻗﺘﺎل و ﺟﺪال‬ ‫دوﭼﺎر ﺷﺪﻩ اﻟﺠﺎﺋﺎ‬
‫اﺷﺘﻌﺎل داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺁﺧﺮ اﻻﻣﺮ ﺷﮑﺴﺘﯽ ﻓﺎﺣﺶ ﺑﻪ ﺁن ﻃﺎﺋﻔﻪ رﺳﻴﺪﻩ‪ ،‬اﮐﺜﺮﯼ از ﺁن‬
‫هﺎ ﻗﺘﻴﻞ و ﺑﻌﻀﯽ اﺳﻴﺮ و دﺳﺘﮕﻴﺮ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ اﻟﺴﻴﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ رﻳﮕﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﯽ ﺁب و ﻋﻠﻒ دﺷﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ از ﭼﻨﮓ ﻣﻌﺮﮐﻪ رهﺎﻳﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﻨﺒﻴﻪ‬
‫ﺁن هﺎ ﭼﻨﺪﯼ ﻣﻮﮐﺐ اﻗﺪس در ﮐﻨﺎر ﮔﺮﮔﺎن ﻣﺘﻮﻗﻒ و اﻣﻮر ﺳﺎﻳﺮ ﻃﻮاﻳﻒ ﺁن‬
‫ﺣﺪود را ﻣﻨﻈﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﺼﻞ ﺷﺘﺎ در رﺳﻴﺪ و هﻨﮕﺎم ﺑﺮف و ﺑﺮد ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻮﮐﺐ هﻤﺎﻳﻮن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫ﻟﮑﻦ ﭼﻮن ﻣﻘﺮوع ﺳﻤﻊ هﻤﺎﻳﻮن اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻴﺠﺎﻩ ]ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن‪-‬گ‪ [.‬ﺣﺴﺐ‬
‫اﻻﻣﺘﺜﺎل اﻣﺮ اﻗﺪس ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﻧﺰدﻳﮑﯽ هﺎﯼ هﺮات‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﻣﻨﺘﻈﺮ وﺻﻮل ﻣﻮﮐﺐ هﻤﺎﻳﻮن ﺑﻪ ﺁن ﺣﺪود اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮاب هﻤﺎﻳﻮن ﻣﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻌﺎدل ﺑﻴﺴﺖ هﺰار ﭘﻴﺎدﻩ ﻧﻈﺎم و ﺳﻮارﻩ و ﭼﻬﻞ ﻋﺮادﻩ ﺗﻮپ و ﻗﻮرﺧﺎﻧﻪ‬
‫رواﻧﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻳﻢ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاﯼ ﺑﻬﺎر ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺁن ﻋﺎﻟﻴﺠﺎﻩ‬
‫ﺑﻪ اﻣﺮ ﺗﺴﺨﻴﺮ هﺮات ﭘﺮدازﻧﺪ و ﻣﻮﮐﺐ هﻤﺎﻳﻮن ﺑﻪ ﺻﻮب داراﻟﺨﻼﻓﻪ رﺧﺼﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻮن ﻪﻠﻟﺍ ﺁن وﺟﻮد در اول ﺑﻬﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰم و ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻘﻴﻪ ﺳﭙﺎﻩ ﻧﺼﺮت ﭘﻨﺎﻩ ﻧﻬﻀﺖ ﺁراﯼ ﺳﺎﺣﺖ هﺮات ﺧﻮاهﻴﻢ ﺷﺪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺁن‬
‫ﻋﺎﻟﻴﺠﺎﻩ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺧﻮد در ﺁن ﺟﺎهﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﻩ ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود ﺳﭙﺎﻩ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪«...‬‬

‫از ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﭙﺎﻩ ﻇﻔﺮﻧﻤﻮن ﻣﺎ ﺑﻪ وﻗﻔﻪ و ﻣﻌﻄﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻩ‪،‬‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺧﻮد ﻗﻨﺒﺮ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن را ﻧﺰد ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ اﻋﺰام ﻧﻤﻮدﻳﻢ و ﻳﮏ‬
‫ﻗﺒﻀﻪ ﺧﻨﺠﺮ اﻟﻤﺎس ﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻔﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ ارﺳﺎل ﮐﺮدﻳﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻢ ﺗﺰﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﮐﻤﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اﺛﺮ ﺷﻤﺎ ﺁوﻳﺰان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﻨﺒﺮﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن هﺪاﻳﺖ دادﻩ اﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺷﺎهﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﮐﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻼﻟﺖ ﻣﺎﺁب ﺷﻤﺎ ﻧﻈﺮات و ﺧﻮاهﺶ هﺎﯼ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻗﻨﺒﺮﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﺧﻮاهﻴﺪ ﮔﻔﺖ ﺗﺎ در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺎ ﮔﺰارش دادﻩ ﺷﻮد‪« .‬‬
‫ﻣﺎﻩ ﺷﻮال ‪.1252‬‬
‫‪46‬‬
‫ﺳﻴﻨﮓ – ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ]از روﺳﻴﻪ‪-‬گ‪[.‬‬
‫‪38‬‬
‫ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاهﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎﻩ اﮐﺘﺒﺮ ‪1835‬‬

‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪» :‬ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﺴﻴﻞ ﭘﻴﮏ هﺬا را ﺑﺮ‬
‫اﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺮار اﻧﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﮏ ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ از ﺳﻮﯼ ﺳﺪوزاﻳﯽ هﺎ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ اﻋﻼم ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ‬
‫دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬دل اﻣﻴﺮ ﺻﺎﺣﺐ رﻧﺠﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و او ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رو ﻣﯽ ﺁورد‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ ﻣﻴﺎن دو دوﻟﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﯼ دوﺳﺘﯽ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫ادارﯼ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدد و ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ را‬
‫‪39‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﮕﺎﻧﮕﯽ ﻣﺒﺪل ﮔﺮداﻧﻴﺪ«‪.‬‬

‫و‪ .‬ﺁ‪ .‬ﭘﻴﺮوﻓﺴﮑﯽ‪ -‬اﺳﺘﺎﻧﺪار اورﻧﺒﻮرگ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬

‫را در ﺑﺎرﻩ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﻴﺎن روﺳﻴﻪ و اﻓﻐﺎن هﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺧﺸﻨﻮدﯼ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﮔﺴﻴﻞ ﺳﻔﻴﺮ ﺑﻪ ﭘﺘﺮﺑﻮرگ ﺑﺎ ﻳﺎور‬
‫ﺧﻮد–وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ از اﻣﻴﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﮔﺮدد‪ .‬او‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬هﺮﮔﺎﻩ ﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺁن ﮔﺎﻩ »زﻣﻴﻦ‬
‫ﺗﻬﯽ ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و اﻣﻴﺪهﺎﯼ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﺮﺑﺎد ﺧﻮاهﺪ رﻓﺖ‪«.‬‬

‫هﺮﮔﺎﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺁن‬

‫ﮔﺎﻩ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ »و ﺑﺮاﯼ‬
‫رﺳﻴﺪن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺗﺎ ﺑﺨﺎرا ﻳﮏ ﮔﺎم ﺧﻮاهﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺁﺳﻴﺎﯼ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ اﻃﺎﻋﺖ ﺁن هﺎ ﺧﻮاهﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮهﻢ ﺧﻮاهﺪ ﺧﻮرد‪ .‬ﺁن هﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮدم هﻤﺴﺎﻳﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ ﻣﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪....‬ﺁن هﺎ راﺑﺎ‬
‫‪40‬‬
‫ﺑﺎرود‪ ،‬ﺟﻨﮓ اﻓﺰار و ﭘﻮل ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪«...‬‬

‫ﺳﭙﺲ وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻔﻴﺮان دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ هﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در هﻨﺪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬در ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ ‪ 1836‬ﻟﺮد اوﮐﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﺁدم ﻃﺮف‬
‫اﻋﺘﻤﺎد وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ او ﻟﺮد ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ ﮔﻮرﻧﺮ‬
‫ﺟﻨﺮال هﻨﺪ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ وﻳﮓ هﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻗﺘﺪار ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﻮرژوازﯼ ﺻﻨﻌﺘﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ را ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ‬
‫ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺎزار ﻓﺮوش و اﺷﻐﺎل ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎ ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺗﻼش ﻣﯽ‬
‫ورزﻳﺪﻧﺪ‪...‬‬

‫‪» .38‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎ در ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ »روﺳﻴﻪ ﻗﺪﻳﻢ«‪ ،‬اﮔﻮﺳﺖ‬

‫‪ ،1880‬ص‪.789 .‬‬
‫‪ .39‬ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ دوﻟﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ اورﻧﺒﻮرگ‪ ،‬ﻓﻮﻧﺪ ‪ ،6‬ﭘﺮوﻧﺪﻩ ‪ ،738‬ﺑﺮگ هﺎﯼ ‪.4-3‬‬
‫‪» .40‬روﺳﻴﻪ ﻗﺪﻳﻢ« ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺖ ‪ ،1880‬ص‪.789 .‬‬
‫‪47‬‬
‫در اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺸﺎﻧﻪ هﺎﯼ هﺮ ﭼﻪ ﻧﻮ ﺗﺮ ﺑﺤﺮان ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل ﺁﻳﻨﺪﻩ ‪ 1837‬ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﻤﻴﺘﻪ زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﻣﺪﻳﺮان‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 25‬ﻣﺎﻩ ﺟﻮن ‪ 1836‬ﭘﻴﺎم وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺮد اوﮐﻠﻨﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال هﻨﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ هﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮهﺎ را ﺑﺮاﯼ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ وﺿﻌﻴﺖ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﻗﺪام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ »ﻧﻔﻮذ روﺳﻴﻪ« روﯼ دﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ اوﮐﻠﻨﺪ رهﻨﻤﻮد دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ هﺮﮔﺎﻩ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ‬
‫‪41‬‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ »ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ در اﻣﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬

‫درﺳﺖ در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال ﻧﻮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ اﻣﻴﺮ‬

‫اﻓﻐﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮاهﺶ وادار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن‬
‫ﭘﻴﺸﺎور و دﻳﮕﺮ زﻣﻴﻦ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁورد‪ 42.‬ﻣﮕﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬

‫‪41‬‬
‫‪. V. Smith, The Oxford History of India. From the Earlies., Tim to the End of 1911, Oxford,‬‬
‫‪1919, P. 677.‬‬
‫‪ .42‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﭘﺎرﺳﯽ درﯼ ﻧﺎﻣﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻋﻨﻮاﻧﯽ اوﮐﻠﻨﺪ‬
‫ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ هﺎﯼ هﻨﺪ ﻳﺎ‬ ‫در ﺟﺎﻳﯽ ﭼﺎپ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﮐﺘﺎب‬
‫»زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ -‬اﻣﻴﺮ ﮐﺎﺑﻞ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻮهﻦ ﻻل – ﺟﺎﺳﻮس‬
‫هﻨﺪﯼ ﺗﺒﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ هﺎ در ﮐﺎﺑﻞ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ درﯼ ﺁن‬
‫را از ص‪ .‬ص‪) 228 -227 .‬داﮐﺘﺮ هﺎﺷﻤﻴﺎن(‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﯽ ﺁورﻳﻢ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ از اﻟﻘﺎب و ﺗﻌﺎرﻓﺎت ﻣﻌﻤﻮل‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از ﻣﺪت درازﯼ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺎ رﺷﺘﻪ هﺎﯼ دوﺳﺘﯽ و ﻣﻮدت‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﭘﻴﮏ رﺳﻴﺪن ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺻﺖ‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮدﻩ ام‪،‬‬
‫ﻣﻴﻤﻮﻧﯽ ﺑﺮاﯼ اﺷﻐﺎل ﮐﺮﺳﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و اﻧﺘﺸﺎر ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﻓﺮاﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺧﻮﺷﯽ و ﻣﺴﺮت ﺑﯽ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺎ را‬
‫ﻓﺮاهﻢ ﺁوردﻩ و ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻣﻦ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ در اﺛﺮ وزش ﺑﺎدهﺎﯼ ﺳﺮد‬
‫زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻳﺨﺒﻨﺪان ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺎم ﻣﺴﺮت ﺑﺎر ﻣﻮاﺻﻠﺖ ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ ﻣﺒﺮهﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺗﮑﺎء ﺑﻪ اﺻﻮل ﺷﻔﻘﺖ و ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺸﺮﯼ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ و ﮐﺸﻮرم ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺴﻴﺎر ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‬
‫و ﻣﺠﺪاﻧﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺻﻮل ﻣﯽ ﺷﻤﺎرﻳﻢ و ﻧﺎﻣﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ از دوﻟﺖ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮدﻩ ام‪ ،‬هﻤﮕﯽ ﻣﺒﻴﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﻟﻄﻒ و ﻣﻮدت و‬
‫ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﺿﺮورت ﻣﻌﺎوﻧﺖ هﺎﯼ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫واﻗﻌﺎت اﺧﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺮدار ﺳﻴﮏ هﺎﯼ ﺳﺮﺗﻨﺒﻪ و ﮔﻤﺮاﻩ‬
‫و ﺗﺨﻄﯽ ﺁن هﺎ از ﻗﺮارهﺎ و ﺗﻌﻬﺪات‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ ﺧﻮب ﺗﺮ روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﺮ ﭼﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ در ﻣﻮرد ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻗﻀﺎﻳﺎﯼ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺻﻮاب ﻣﯽ‬
‫داﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻟﻄﻔﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﺎن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ ﺗﺎ ﺁن را ﺳﺮﻣﺸﻖ اﺟﺮاﺁت ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار دهﻢ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﻮدم و ﮐﺸﻮرم را از ﺁن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﺪ و ﻣﺮا هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺗﺎن ﺳﺮ ﻓﺮاز ﺳﺎزﻳﺪ‪.‬‬
‫هﺮ ﻃﻮرﯼ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ادارﻩ ﮐﺸﻮر ﻣﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫ﻣﻮهﻦ ﻻل در اداﻣﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ هﻢ‬
‫در ﭘﯽ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﺗﺮس ﺧﻮد‬
‫را از ﺳﻴﮏ هﺎ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﯽ اﻣﻴﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ هﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﭘﻨﺠﺎﻩ هﺰار ﻧﻔﺮﯼ ﺳﻴﮏ از ﻻهﻮر ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎور رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎم ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﺮ ﺟﻤﺮود را ﺑﮕﻴﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮدار هﺮﯼ ﺳﻴﻨﮓ‪ -‬ﺳﭙﻪ ﺳﺎﻻر ﺳﻴﮏ در ﺁن ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب اوﮐﻠﻨﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻳﯽ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﮔﺴﻴﻞ و او را از ﻧﺎﺣﻴﻪ هﺮاس ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ از ﺣﻤﻠﻪ ﺳﻴﮏ هﺎ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻏﺖ داد و در ﺑﺪل ﺁن اﻣﻀﺎﯼ ﻳﮏ ﻗﺮار داد دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺗﺠﺎرﯼ را ﺑﺎ اﻣﻴﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺁرل ﺁف اوﮐﻠﻨﺪ‪ -‬ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫‪ 22‬اﮔﺴﺖ ‪1836‬‬
‫»ﺑﻌﺪ از اﻟﻘﺎب و ﺗﻌﺎرﻓﺎت ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﻧﺎﻣﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺷﻤﺎ را ﮐﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﺮ ﮐﻠﻮد وﻳﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﺮت درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮدم و از ﻓﺮﺻﺖ ﻣﺴﺎﻋﺪﯼ ﮐﻪ ﻣﺘﺼﻞ اﺷﻐﺎل ﮐﺮﺳﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺮاﻳﻢ ﻣﻴﺴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬ﮐﻤﺎل ﻣﺴﺮت دارم ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﻤﻨﻴﺎت و‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮاﯼ ﺗﺎن ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻧﻤﺎﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺁرزوﯼ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ ﻳﮏ ﻣﻠﺖ واﺣﺪ و ﻣﺮﻓﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم هﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺧﻮد در ﺣﺎل ﺻﻠﺢ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﮔﺴﺘﺮدﻩ‬
‫ﺗﺠﺎرﯼ از هﻤﻪ ﻣﺰاﻳﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻳﺮ دوﻟﺖ هﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﻪ از ﻃﺮﻳﻖ هﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺗﺠﺎرﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ دول ﻣﺪارج ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و رﻓﺎﻩ را ﭘﻴﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻠﻒ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ ﮐﺎﻣﻞ از اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ اﻗﺪام ﺳﻨﺠﺶ ﺷﺪﻩ ﺑﺮاﯼ‬
‫روﻧﻖ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻮﺛﺮ ﺗﺮ از ﮔﺸﺎﻳﺶ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺴﻴﺮ وادﯼ ﺳﻨﺪ ﻧﻤﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻤﻪ ﻣﺴﺎﻋﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮاﯼ ﺗﺎﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺠﺮا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ‬
‫و ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﺧﺮج دادﻩ ﺑﻮد و اﮐﻨﻮن ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ هﺪف‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﺗﮑﻤﻴﻞ اﻳﻦ ﻃﺮح ﮐﻪ ﺳﻠﻒ ﻣﻦ ﻣﻮﻓﻘﺎﻧﻪ ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬هﺪف و‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ دارم ﮐﻪ ﺟﻨﺎب ﺷﻤﺎ ﻏﻴﺮ از ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻔﺮط ﺑﺮاﯼ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ اﻳﻦ‬
‫ﻃﺮح‪ ،‬ﻣﻮﻗﻒ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﺨﻮاهﻴﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﻪ هﺮ ﺁﻳﻴﻨﻪ اﻳﻦ ﭘﺮوژﻩ ﺧﺎﺻﺘﺎ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺛﺮوت و رﻓﺎهﻴﺖ ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﯽ اﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺁن هﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ زودﯼ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮر‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻢ ﺗﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺗﺠﺎرﯼ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺬاﮐﺮﻩ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و هﺪف اﻳﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮﮎ هﺮ دو ﻃﺮف ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻴﻨﮓ‬ ‫رﻧﺠﻴﺖ‬ ‫ﻣﻬﺎراﺟﺎ‬ ‫و‬ ‫ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﻴﺎن‬ ‫ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺎﺛﺮ ﻋﻤﻴﻖ ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﺎﻓﺘﻢ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوﺳﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺁﻧﯽ درﮎ ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﻢ ﮐﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ؟‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ ﻣﺴﺮور ﺧﻮاهﻢ ﺷﺪ اﮔﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﺸﻨﻮم ﭼﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ از‬
‫ﭼﻪ راهﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻢ؟ در ﻋﻴﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻢ‬
‫اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻢ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ روﺷﯽ را ﺑﺮاﯼ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻔﺎهﻢ ﺑﺎ ﺳﻴﮏ‬
‫هﺎ اراﺋﻪ دهﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد ﺗﺎن‪ ،‬ﺑﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد هﻤﻪ‬
‫‪49‬‬
‫هﺎ ﺧﻮد ﺑﺮ اﺷﻐﺎل ﭘﻴﺸﺎور‪ -‬ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﻧﻘﻄﻪ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﻴﮋﻳﮏ ﺳﻨﺠﺶ داﺷﺘﻨﺪ و اﺻﻼ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ اﮔﺴﺖ ‪ 1836‬ﮐﺎﺑﻞ ﭘﺎﺳﺦ اوﮐﻠﻨﺪ را درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در‬

‫ﺁن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺧﻮاهﺎن ﺁن اﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﻴﻤﺎﯼ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ ﻳﮏ ﻣﻠﺖ ﺷﮕﻮﻓﺎ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ‬
‫راﻳﺎﮐﺎراﻧﻪ ﺗﺎﮐﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺎ »ﺷﮕﻔﺘﯽ‬
‫زدﮔﯽ« در ﺑﺎرﻩ دﻋﺎوﯼ ﻣﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺳﻴﮏ هﺎ ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬

‫اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﺎوﻩ ﺳﺮاﻳﯽ اﻋﻼم داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در‬

‫اﻣﻮر ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ]ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ[‬
‫از ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﮕﺮﯼ در دﻋﻮا ﺧﻮد دارﯼ ﻧﻤﯽ ورزد‪ .‬اوﮐﻠﻨﺪ ﺳﭙﺲ در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ »ﺗﻨﻈﻴﻢ« ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و در ﺑﺎرﻩ ﮔﺴﻴﻞ ﺳﻔﻴﺮ وﻳﮋﻩ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ‬
‫‪43‬‬
‫اﻋﻼم داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در هﻨﺪ ﺑﺎ اﺗﺨﺎذ ﺗﺪﺑﻴﺮهﺎﯼ ﻣﺸﺨﺺ در زﻣﻴﻨﻪ‬

‫ﺗﺼﺮف ﺑﺎزارهﺎﯼ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1836‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ را ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮوﻩ ﺑﺰرﮔﯽ از هﻤﮑﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ او وﻇﻴﻔﻪ‬
‫ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺗﺠﺎرﯼ ﻳﯽ را ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﺎن‬
‫دوﻟﺖ هﺎﯼ واﻗﻊ ﺑﺮ ﺳﺮ راﻩ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﮐﺎﺑﻞ ﻋﻘﺪ و ﻧﻘﺸﻪ ﻧﻬﺎﻳﯽ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺸﺘﻴﺮاﻧﯽ رود ﺳﻨﺪ را ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺪهﺪ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎن ﺁدم‪ -‬ﻳﮏ ﻣﺘﺸﺒﺚ ﻟﻨﺪﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮔﺸﺎﻳﺶ ﻳﮏ ﺑﺎزار‬
‫ﻣﮑﺎرﻩ ﺑﺰرگ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ را در ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ اﻳﻦ رود ])ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻣﻠﺖ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﺗﻮاﻓﻖ‬

‫ﺑﺎهﻤﯽ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻟﺘﺠﺎ دارم ﺗﻤﻨﻴﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ و اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﻣﺮا ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻣﻀﺎء‪ -‬اوﮐﻠﻨﺪ‪«.‬‬
‫‪43‬‬
‫‪. J. W. Kaye, History of the War in Afghanistan, vol. 1, p. 170-171.‬‬
‫ﮎ‪ .‬ف‪ .‬ﻧﺎﻳﻤﻦ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺲ ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ ارزﻳﺎﺑﯽ دﻗﻴﻘﯽ از روش هﺎ و ﺷﻴﻮﻩ‬
‫هﺎﯼ »ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ« ﮐﻪ هﺮ از ﭼﻨﺪﮔﺎهﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 1847‬ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺗﺎ هﻤﻴﻦ اﮐﻨﻮن‪ ،‬هﻨﻮز هﻢ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺎرﻩ ﺗﺠﺎرت و در ﺑﺎرﻩ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺻﻠﺢ ﺁﻣﻴﺰ ﻏﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺪﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ از دهﺎن اروﭘﺎﻳﯽ هﺎ در‬
‫ﺁﺳﻴﺎ ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ »ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻨﮏ« هﺎ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺁﺳﻴﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ اﺟﺎزﻩ ﺑﺪهﻨﺪ‬

‫زﻳﺮ ﻧﺎم ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎرﯼ ﺧﻮد را ﻓﺮﻳﺐ ﺑﺪهﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪات و ﻧﻴﺮوﯼ‬
‫ﺳﻼح ﺁن هﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺪود وادار ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻨﻮن هﻢ )ﮎ‪ .‬ف‪ .‬ﻧﺎﻳﻤﻦ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در‬
‫‪ 1841‬و ‪ ،1842‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪ ،1842 ،‬ص‪.(11-10 .‬‬
‫‪50‬‬
‫ﺑﺎزار »ﻧﻴﮋﮔﻮرودﺳﮑﯽ روﺳﻴﻪ«([ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺗﺠﺎرت ﺑﺰرگ و‬
‫‪44‬‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮاﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺑﺮ هﻴﺎت »ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ«‬

‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ هﻴﺎت ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ‬ ‫در ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎزﯼ‬
‫ﻣﯽ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺁن را ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﺧﻴﺰﯼ‬ ‫اﺷﻐﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺴﺎﻋﺪت‬
‫ﺑﻮرژوازﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺧﺎور ﻣﺒﺪل‬ ‫ﺑﺮاﯼ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﺁﺗﻴﻪ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﺑﺮﻧﺲ و چ‪ .‬ﻣﺎﺳﻮن )ﮐﻪ ﺳﺮ از ‪ 1832‬در‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺟﻨﺖ ﻣﺨﺒﺮ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد(؛ رد و ﺑﺪل ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 2‬ﻓﺒﺮورﯼ ‪ 1837‬ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﺎﺳﻮن ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ »ﻧﻴﺎز ﻓﺰاﻳﻨﺪﻩ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎزارهﺎ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ را‬
‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮداﻳﻨﺪﻩ اﺳﺖ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻﻳﻪ هﺎﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺗﻼش‬
‫ﻋﻈﻴﻤﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺒﻨﺪد ﺗﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ رود ﺳﻨﺪ و ﮐﺸﻮرهﺎﯼ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن را ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﺎﺳﻮن در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ ،‬هﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪﯼ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن رود ﺳﻨﺪ و‬

‫»ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن« هﻴﭽﮕﺎهﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻮﻧﺎن »ﺑﺎزارﯼ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻋﻈﻴﻢ ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﻣﻮﻧﻮﻓﺎﮐﺘﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ« ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ‪ .‬ﻣﺎﺳﻮن در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺸﯽ‬
‫اﺟﺮا ﺷﻮﻧﺪﻩ زﻳﺮ درﻓﺶ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ؛ ﭘﻴﺸﺮوﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‬
‫هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر اﻳﻦ رود و ﻓﺮاﺳﻮﯼ ﺁن واﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ« و‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد رود ﺳﻨﺪ »ﻧﻪ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻞ ﺑﺮاﯼ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫‪45‬‬
‫ﺑﻮد «‪.‬‬

‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ هﻴﺎت ﺑﺮﻧﺲ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﻬﻤﯽ را‬
‫ﺑﺮاﯼ اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺟﺮا ﻣﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺲ از ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﻴﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺳﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺁن و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺁن و ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺁن ﺑﺎ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﺁن ﺁﺷﻨﺎ ﺷﻮد‪46.‬ﺑﺮاﯼ‬
‫اﻧﺠﺎم اﻳﻦ وﻇﺎﻳﻒ‪ ،‬در ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻣﻴﺴﻴﻮن‪ ،‬روﺑﺮت ﻟﻴﭻ‪» -‬ﻟﻴﺘﻴﻨﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﺑﻤﺒﯽ«‪ ،‬ﺟﺎن وود‪ -‬ﻟﻴﺘﻨﺎﻧﺖ ﻧﻴﺮوﯼ درﻳﺎﻳﯽ هﻨﺪ و‬
‫داﮐﺘﺮ ﭘﺮﺳﻴﻮال ﻟﺮد ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ روﺑﺮت ﻟﻴﭻ رهﻨﻤﻮد‬
‫دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد »ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺸﻮرﯼ را ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻗﺮار‬
‫‪47‬‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫‪. G. Adam, Abstract of Proceedings Relative to the Trade on the Indus, J. Barnes, Narrative of‬‬
‫‪a Visit.., p. 65.‬‬
‫‪45‬‬
‫‪. Ch. Masson, Narrative of Visit.., p. 65.‬‬
‫‪46‬‬
‫‪. Papers . East India (Cabul and Afghanistan) , L. 1859, p. 14.‬‬
‫‪ .47‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ در ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1837 ،1836‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶ ‪ ،1‬ﻣﺴﮑﻮ‪ ،1847 ،‬ص‪.8-7 .‬‬
‫‪51‬‬
‫ﺑﻪ وود‪ -‬ﺗﺤﻘﻴﻖ راﻩ هﺎﯼ ﺁﺑﯽ )در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ‪ -‬ﺁﻣﻮ( و ﺑﻪ ُﻟﺮد–‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ او از ﺁن ﺑﺎزدﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ در دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 1837‬ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ رﺳﻴﺪ و ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫او ﺑﺎ اﻋﻼم ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ رود ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺷﺎهﺮاﻩ ﮐﺸﺘﻴﺮاﻧﯽ از‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد را در زﻣﻴﻨﻪ وﻋﺪﻩ داد اﻣﺎ‬
‫هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺁن ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ ﮐﺸﻮر در اﺛﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﺮﺑﺎد‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﺎرﭼﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ او در‬
‫ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﭘﻴﺸﺎور ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺁن ﮔﺎﻩ او و ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ‬
‫وﻓﺎدار ﺗﺮﻳﻦ دوﺳﺘﺎن ﺁن ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن از ﺳﻮﯼ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در هﻨﺪ وﻋﺪﻩ‬

‫ﺣﻤﺎﻳﺖ داد‪ .‬او هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﻨﺪهﺎر‪ -‬ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن در ﺻﻮرت‬
‫ﭘﻴﺸﺮوﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻗﻨﺪهﺎر ﺗﻀﻤﻴﻦ داد‪ .‬ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ‬
‫ﮐﺎﻣﻴﺎﺑﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺁﻣﻴﺰ ﺧﻮد ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ 20‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1837‬ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ ﻟﺮد اوﮐﻠﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺁن ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ هﻴﭻ دﺷﻮارﯼ ﻳﯽ رو ﺑﻪ رو ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ‬
‫ﮐﺎر ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺣﺪ اﻗﻞ ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ‬
‫‪48‬‬
‫ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ هﺎﯼ دادﮔﺮاﻧﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮕﺮ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ‬

‫ﺑﺎ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﺎﻳﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻗﺼﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫دادن ﺑﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖ هﺎ ﻣﻴﺎن او ﺳﻴﮏ هﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺮﻧﺲ‬
‫ﺧﺸﻢ ﻣﻘﺎﻣﺎت را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪] .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ‪-‬گ‪ [.‬اﻗﺪاﻣﺎت او‬
‫ﺑﯽ اﻋﺘﺒﺎر اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪ و ﺧﻮد او را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﭘﺎ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎدن‬
‫‪49‬‬
‫از داﻳﺮﻩ ﺻﻼﺣﻴﺖ هﺎﻳﺶ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺟﻨﻮرﯼ دﺑﻴﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬

‫در هﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ از ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺲ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎﯼ ﺑﺎزﭘﺴﮕﻴﺮﯼ ﭘﻴﺸﺎور را از ﺳﺮ ﺧﻮد دور‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﯽ درﻧﮓ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ هﺎ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ روﺳﻴﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺪهﺪ‪ .‬در ﻏﻴﺮ ﺁن‪ ،‬اوﮐﻠﻨﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫را ﺑﺎزﭘﺲ ﻓﺮا ﺧﻮاهﺪ ﺧﻮاﻧﺪ و اﻳﻦ ﮐﺎر را ﭼﻮﻧﺎن ﺑﺮهﻢ زدن‬
‫ﺁﺷﮑﺎر ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ارزﻳﺎﺑﯽ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﮐﺮد‪ 50.‬ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺁن‪ ،‬ﻟﺰوم اداﻣﻪ »ﻣﺮاﺳﻼت دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺨﺎرا و ﺧﻮﻗﻨﺪ« را ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ رهﻨﻤﻮد ﺑﺎ ﺁن ﭘﻴﻮﻧﺪ‬

‫‪48‬‬
‫‪. Papers. East India …., 1859, p. 89-93.‬‬
‫‪49‬‬
‫‪. J. W. Kaye, History of the War in Afghanistan, vol. 1, p. 190-191.‬‬
‫‪50‬‬
‫‪. Papers……. P. 111-115.‬‬
‫هﺮ دو ﻧﺎﻣﻪ )ﻧﺎﻣﻪ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ 20‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1837‬و ﻧﺎﻣﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ 20‬ﺟﻨﻮرﯼ ‪ (1838‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻴﺨﯽ از »ﭘﺮوﻧﺪﻩ ﺁﺑﯽ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1839‬ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﺮس ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺮون ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺲ در ﮐﺎﺑﻞ ﺳﺮﮔﺮم ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺮد و‬
‫وود رهﺴﭙﺎر ﺷﻤﺎل ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻟﺮد زﻣﺎن ﻣﺪﻳﺪﯼ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﮐﻨﺪز را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫وود ﺳﺮﮔﺮم ﮔﺮد ﺁورﯼ ﻣﻮاد اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﻮﻣﻪ ﭘﺎﻣﻴﺮ‪-‬‬
‫َ ﮐﻮل ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻴﭻ در اﻳﻦ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮﻩ ﻋﻠﻴﺎﯼ رود ﺁﻣﻮ– واﺧﺎن و ﺳﺮ‬
‫هﻨﮕﺎم در ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺲ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را در ﺑﺎرﻩ‬
‫وﺿﻊ در واﺣﻪ هﺎﯼ ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات و در اﻳﺮان ﮔﺴﻴﻞ ﻣﯽ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﺑﺮﭘﺎﻳﻪ دﺳﺘﻮرهﺎﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ‪ ،‬از دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺳﺖ‬

‫ﺗﺎ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎور دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎ روﺳﻴﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺒﺨﺸﺪ‪] .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ‪-‬گ‪ [.‬اﻳﻦ اﻇﻬﺎرات‪ ،‬در‬
‫ﻋﻤﻞ اﺳﺘﻘﻼل دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﻧﻘﺾ ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﯼ اﻣﻴﺮ‬
‫رد ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ‬
‫دوﺳﺘﯽ ﻣﻦ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ دهﺪ‪ .‬ﻣﻦ دروازﻩ ﺷﻤﺎ را زدم‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫در را ﺑﻪ روﻳﻢ ﻧﮕﺸﻮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ رد دادﻳﺪ‪ .‬راﺳﺘﺶ‪،‬‬
‫روﺳﻴﻪ ﺑﺴﻴﺎر از ﻣﺎ دور اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ از راﻩ ﭘﺎرس ‪ ...‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ‬
‫‪51‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬

‫در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻒ ﺁﺷﺘﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ ﮐﻪ »هﻴﺎت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ«‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ رهﻨﻤﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ]از هﻨﺪ ﮐﻪ ﺁن را در‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺎزﺗﺎب دادﻳﻢ[‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ اداﻣﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ هﺎ ﺑﻴﻬﻮدﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 26‬اﭘﺮﻳﻞ ‪ 1838‬ﮐﺎﺑﻞ را ﺗﺮﮎ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ .‬از دﻳﺪﮔﺎﻩ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ‪ ،‬ﺳﻔﺎرت ﺑﺮﻧﺲ دﺳﺘﺎوردﯼ ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺣﻠﻘﺎت ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫هﺎﯼ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﺮ ﻣﯽ‬
‫ﭘﺮوراﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﻧﻤﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎ‪،‬‬
‫روﯼ دﻳﮕﺮ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ ﺑﺮﻧﺲ و دﻳﮕﺮان اﺷﺘﺮاﮎ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫»ﺑﺎزدﻳﺪ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ« از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺲ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در‬
‫ﻣﻮاد »ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ« ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ اﻋﻀﺎﯼ هﻴﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ در هﻨﺪ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪» ،«1837‬ﺷﺮح ﮔﺬرﮔﺎﻩ‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﺁن هﺎ »ﺷﺮح وﺿﻌﻴﺖ ارﺗﺶ ﮐﻼت در‬
‫هﻨﺪوﮐﺶ«‪» ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ‬ ‫ﺧﻴﺒﺮ‪ ،‬ﺁﺑﺮاﻩ هﺎﯼ رود ﺳﻨﺪ و ﮐﺘﻞ هﺎﯼ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن« و‬ ‫هﺎﻳﯽ در زﻣﻴﻨﻪ اﮐﺘﺸﺎف راﻩ هﺎ از ﮐﺎﺑﻞ‬
‫هﺮات و‪ ...‬ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ دادﻩ هﺎﯼ رﻧﮕﺎرﻧﮓ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺑﺎرﻩ‬

‫در اﻳﻦ دادﻩ هﺎ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺲ دﻗﻴﻘﯽ در ﺑﺎرﻩ راﻩ هﺎ از هﻨﺪ‬

‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ وﺿﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ -‬ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ ﭼﭗ رود ﺁﻣﻮ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺳﻨﺪ‬

‫‪ .51‬ﮎ‪ .‬ف‪ .‬ﻧﺎﻳﻤﻦ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1841‬و ‪ ،1842‬ص‪.‬‬

‫‪.32‬‬
‫‪53‬‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﺮاﯼ ﺗﺪوﻳﻦ ﻃﺮح ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﯽ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ هﺎﻳﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ از ﺁﺳﻴﺎﯼ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻮد‪ 52.‬هﻤﻪ اﻳﻦ هﺎ »ﺷﮑﺴﺖ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ« ﺳﻔﺎرت ﺑﺮﻧﺲ‬
‫را ﮐﻪ در ﺁن در واﻗﻊ ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﯼ ﮐﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺁن ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺟﺒﺮان ﻣﯽ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در اوﺿﺎع ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ‪ -‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ روﺳﻴﻪ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ هﺎﯼ ﻣﻌﻴﻨﯽ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ او رهﻨﻤﻮد دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﻟﺰوم وﺣﺪت ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺁن هﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻄﺮ ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺴﺎزد‪ .‬درﺳﺖ در هﻤﻴﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻋﻴﻨﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ روﺳﻴﻪ )ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯽ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﯽ و اﺳﺘﻘﻼل دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮد(‪ ،‬از‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ )ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻓﺮوﭘﺎﺷﺎﻧﯽ اﻳﻦ دوﻟﺖ و ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺁن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ ﺧﻮد زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎزﯼ ﻣﯽ ﮐﺮد(‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫در دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻠﯽ ﮐﻪ وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ از وزرات ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ -‬ﺣﺎﮐﻤﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺑﺎ هﻢ ﺁﺷﺘﯽ دهﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺁن‬
‫هﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ دهﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ هﻢ ﺑﺮاﯼ ﺁن هﺎ ﻣﺸﺨﺺ و هﻢ‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺁن هﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن هﺎ ﺑﺎ هﻢ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ در ﮐﻨﺎر هﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را از دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺎرﺟﯽ و ﺁﺷﻮب هﺎ و ﻓﺘﻨﻪ هﺎﯼ داﺧﻠﯽ در‬
‫اﻣﺎن ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎﮐﻤﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﺳﻮدﻣﻨﺪﯼ اﺗﺤﺎد ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ‬

‫ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن‪ ،‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺁن هﺎ ﻟﺰوم ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ از ﺣﺴﻦ ﻧﻈﺮ و‬
‫ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﮕﯽ ﭘﺎرس ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ ﺷﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ‬
‫و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ هﻴﭻ رو ﺗﻮان ﺁن را ﻧﺪارﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺑﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺷﺎن را ﻣﺘﺤﺪ ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﺑﺮ ﺗﮑﻴﻪ ﮔﺎﻩ دوﻟﺖ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﮐﻪ‬
‫‪53‬‬
‫داراﯼ وزن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﻌﻴﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﮑﻴﻪ زﻧﻨﺪ‪«...‬‬

‫در دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞ هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻮدﻣﻨﺪﯼ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‬

‫روﺳﻴﻪ و اﻓﻐﺎن هﺎ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻣﺴﺎﻋﺪت روﺳﻴﻪ را در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎزﭘﺴﮕﻴﺮﯼ ﭘﻴﺸﺎور‬
‫وﻋﺪﻩ ﺳﭙﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ دوﻟﺖ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮ ]ﻧﻴﮑﻮ[ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮﺟﺎ‬
‫ﺳﻔﻴﺮ روﺳﻴﻪ در‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ ﺑﻪ ﺁﮔﺎهﯽ ﮐﻨﺖ ﺳﻴﻤﻮﻧﻴﭻ‬

‫‪52‬‬
‫‪. Papers. East India (Cabul and Afghanistan), 1859, Reports and and papers, Political,‬‬
‫‪Geografical and Commercial Submitted to Government, by Sir Alexander Burnes, B. N. l.,‬‬
‫‪Lieutenant, Leech, Bo E. Doctor Lord, Bo, M. S., and Lieutenant Wood, I . N. Employed on‬‬
‫‪Missions in the Years 1835-36-37, in Scinde, Afghanistan, and Adjacent Countries. Calcutta,‬‬
‫‪1839.‬‬
‫‪ .53‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 14‬ﻣﯽ ‪ ،1839‬اﺳﻨﺎد ﮐﻤﻴﺴﻴﻮن‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﻗﺰاﻗﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،8‬ﺳﻨﺪ ‪ ،874‬ص‪.947 -944 .‬‬
‫‪54‬‬
‫ﺗﻬﺮان رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺤﮑﻴﻢ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎﯼ‬
‫‪54‬‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ روﺳﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﮏ در ﺑﺎرﻩ دﺳﺘﺎوردهﺎﯼ ﻣﻴﺴﻴﻮن وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ هﻨﮕﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﯽ را‬

‫در ﻣﻴﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در هﻨﺪ و در ﺧﻮد اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ‬
‫اﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬رﺳﺎﻧﻪ هﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﮔﻮﻳﺎ »ﺗﻬﺪﻳﺪ روﺳﻴﻪ« ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ هﻨﺪ ﺁوﻳﺰان اﺳﺖ‪ ،‬داد ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺳﺮ دادﻧﺪ و در ﺑﺎرﻩ ﺁن‬
‫ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن »دﺷﻤﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻩ« اﻧﮕﻠﻴﺲ اﺳﺖ و ﺣﺘﺎ‬
‫هﺴﺘﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻗﻤﺎر اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﺮ و ﺻﺪا هﺎ در ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ هﻢ ﺑﺎﻻ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻴﻠﺒﻮرن‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ‪ ،‬ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن– وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ و اوﮐﻠﻨﺪ–‬

‫ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال هﻨﺪ‪ ،‬ﺁﺷﮑﺎرا ﻣﺸﯽ ﻳﯽ را در راﺳﺘﺎﯼ راﻩ اﻧﺪازﯼ‬
‫ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮدﻣﺪاران ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﺑﺮاﯼ »ﻣﺪﻟﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ« ﻣﺸﯽ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﺧﻮد‪» ،‬ﮐﺘﺎب ﺁﺑﯽ« وﻳﮋﻩ‬
‫ﻳﯽ را در ﺑﺎرﻩ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎن ﭼﺎپ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺁن هﺎ ﻳﮑﺮاﺳﺖ ﺑﻪ راﻩ ﻋﮑﺲ ﮔﺰارش ﺑﺮﻧﺲ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﻴﻨﯽ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ هﻤﭙﻴﻤﺎن وﻓﺎدار‬
‫ﺑﻪ هﻴﭻ رو ﻣﻮﻗﻒ ﺁن را ﺗﻬﺪﻳﺪ‬ ‫و ﺳﺮﺳﭙﺮدﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫»ﻣﺮاﺳﻼت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1839‬ﺑﻪ ﭼﺎپ‬

‫رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺑﺮ دارﻧﺪﻩ اﺳﻨﺎد‬
‫دﺳﺘﮑﺎرﯼ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻴﺨﯽ روﻧﺪ راﺳﺘﻴﻦ رﺧﺪادهﺎ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎهﻨﻤﺎﻳﯽ از ﺁن ﺟﺎ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در‬
‫ﭘﯽ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﮕﻠﻴﺲ را‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دﺳﺘﮑﺎرﯼ در اﺳﻨﺎد ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺸﯽ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺒﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺷﺎرﻩ ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ در‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺁﻗﺎﯼ دﺋﻨﻠﻮپ ﺑﺎ دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪن ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ‪-‬‬
‫ﺑﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد در ﺑﺎرﻩ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﮐﻤﻴﺘﻪ در ﺑﺎرﻩ اﺳﻨﺎد‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1839‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁن هﺎ را ﺟﻌﻞ ﮐﺮدﻩ‬
‫‪55‬‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ در ﺟﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن‪ ،‬ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﺎ ﺁن ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ]ﮔﻮﻳﺎ‪-‬گ‪ [.‬ﺳﺮ‬
‫اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ ﺗﻬﺎﺟﻢ را ﭼﻮﻧﺎنِ اﺑﺰارﯼ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺑﺮهﻢ زدن‬
‫دﺳﻴﺴﻪ هﺎﯼ روﺳﻴﻪ در ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﮐﺎرا اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻮرﻩ ﻣﯽ دادﻩ‬

‫‪.54‬ﮔﺰارش وﻳﺘﮑﻴﻮﻳﭻ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 24‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ،1837‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺁ‪ .‬ل‪ .‬ﭘﻮﭘﻒ‪،‬‬

‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺨﺘﻪ ﺧﻴﺰ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪» ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ«‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ‬
‫‪ ،1940 ،7‬ص‪.206 .‬‬
‫‪ .55‬ﮎ‪ .‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺎت ﺁﺛﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪،12‬‬
‫ﺑﺨﺶ ‪ ،2‬ص‪.189 .‬‬
‫‪55‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺮ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ درﺳﺖ‬
‫و دﻗﻴﻘﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ هﻤﻪ ﺧﻮاهﺶ‬
‫هﺎﯼ او ﺑﻪ ﺳﻮد ]دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ –گ‪ [.‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در »ﮐﺘﺎب‬
‫ﺁﺑﯽ« ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن ﺣﺬف ﺷﺪﻩ و ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﻢ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﺳﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﻒ و ﺟﻌﻞ اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪،‬‬
‫‪56‬‬
‫ﺑﻴﺨﯽ ﻣﺎهﻴﺖ ﺿﺪ ﺁن ﭼﻪ را ﮐﻪ در اول داﺷﺖ‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬

‫ﺟﻨﮕﯽ را ﮐﻪ ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻮن ﺑﺪون ]ﺗﺎﻳﻴﺪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن[ ﺑﻪ راﻩ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻨﮓ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺁن را ﺑﺎ اﺳﻨﺎد‬
‫‪57‬‬
‫دروﻏﻴﻦ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺗﺮ ﮐﺮد و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﻮد«‪.‬‬

‫ﻟﻮﻳﯽ ﺑﻼن– رﺟﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ زﻣﺎن درازﯼ در اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫زﻳﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺁن ﮐﺸﻮر را ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﮔﻮاهﯽ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ‪» :‬ﻟﺮد اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﺮﺁن ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﺑﺪهﺪ ﮐﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰش را ﻣﺪﻳﻮن و ﻣﺮهﻮن‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ و ﺑﺮدﻩ ﺁن و ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﻳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫»ﻣﺮاﺳﻼت در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در ‪ 1839‬از ﺳﻮﯼ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬

‫اراﺋﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﺮﻳﻔﺎﺗﯽ ﭼﺎپ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ‬
‫ﺳﻨﺠﺶ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺁن ﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎزﻧﺪ ﮔﻮ اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺳﻮد روﺳﻴﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻳﺎزﻳﺪﻩ ﺑﻮد و دو دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﮔﺰارش هﺎﯼ‬
‫‪58‬‬
‫ﺳﺮ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪«.‬‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺷﮑﺴﺖ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺲ‪ ،‬هﺮﮔﺰ ﺑﺎ‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﺮ دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺧﻮد ﮐﺎﻣﻴﺎب ﮔﺮدد‪ .‬او در »ﭘﺪرود ﻧﺎﻣﻪ« ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪23‬‬
‫اﭘﺮﻳﻞ ‪ 1838‬ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺲ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ از ﭘﺬﻳﺮش ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدهﺎ در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻋﺪت از ﺳﻮﯼ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺧﻮد دارﯼ ورزﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﭘﻴﺸﺎور اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﮐﻤﮑﯽ ارزاﻧﯽ ﻧﮕﺮدﻳﺪ و او در اﻣﻴﺪهﺎﯼ ﺧﻮد ﺳﺮﺧﻮردﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫‪59‬‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬ﺁﻣﺎدﮔﯽ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ را‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﻮﻳﯽ ﺑﻼن ﺑﺎ‬
‫ﻧﻴﺸﺨﻨﺪ و رﻳﺸﺨﻨﺪ و ﮐﻨﺎﻳﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬هﺮﮔﺎﻩ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮔﻮش هﺎﯼ‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﻠﻘﻴﻨﺎت روﺳﻴﻪ ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬

‫‪ .56‬ﮎ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺎت ﺁﺛﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،12‬ص‪-267 .‬‬
‫‪.268‬‬
‫‪ .57‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.208 .‬‬
‫‪ .58‬ﻟﻮﻳﯽ ﺑﻼن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ هﺎ در ﺑﺎرﻩ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻓﺮاﻧﺴﻮﯼ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪،2‬‬
‫ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮ ﺑﻮرگ‪ ،1866 ،‬ص‪ .‬ص‪.53-52 .‬‬
‫‪59‬‬
‫‪. Papers…..p. 223.‬‬
‫‪56‬‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ﻳﯽ درﻧﮓ را روا داﺷﺖ و وﻗﺖ را ﺗﻠﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﯽ درﻧﮓ‬
‫ﺧﺎﮎ او را اﺷﻐﺎل ﮐﺮد و او را اﺳﻴﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎﯼ او ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع را ﻧﺸﺎﻧﺪ ﮐﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺗﺒﺎع ﺧﻮدش ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ از ﻳﮏ ﻣﻮهﺒﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﺁن اﻳﻦ ﮐﻪ در‬
‫ﻟﻮدهﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻤﺮﯼ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ– هﻨﺪﯼ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد و‬
‫‪60‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁدﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﯽ اش ﺳﻨﺠﺶ ﮐﺮد«!‬

‫در ﻣﺮﮐﺰ ﻧﻈﺎﻣﯽ هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ– در ﺳﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1838‬‬

‫ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﻃﺮح هﺎ و ﻧﻘﺸﻪ هﺎﯼ ﮐﺎرزار اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺮح هﺎ ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺗﻴﻮل )وﺳﺎل(‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ دﺳﺘﻴﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ‪ ،‬راﻩ هﺎﯼ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻳﮑﯽ از اﻳﻦ ﻃﺮح هﺎ ﮐﻪ در‬
‫ﺁﻏﺎز از ﺳﻮﯼ اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻴﮑﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ »ﺧﻮن‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ« ﭘﻴﺶ ﺑﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ رهﻨﻤﻮد دادﻩ ﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺘﺎزد‪ .‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن او را‬
‫ﺑﺎﻳﺪ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﮐﻪ ﺁن هﺎ را درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﮏ هﺎ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﻮل و ﻣﺸﻮرﻩ هﺎﯼ ﺧﻮد‬
‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؛ هﻤﺮاهﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬
‫]ﻳﺎرﯼ[ ﺑﻪ »ارﺗﺶ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع«‪ ،‬اﻓﺴﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ 61.‬ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮﺣﯽ‪ ،‬ﻣﮕﺮ؛ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ هﺮاس از ﺁن‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻪ »ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ« ﺑﺪون‬
‫ﭘﻴﺮوزﯼ ﻧﺨﻮاهﺪ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ؛ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﮎ‪ .‬اوﺋﻴﺪ و اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬

‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ هﺎﯼ ﺧﻮد را در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﯽ ﺁﻳﻨﺪﻩ در ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﮐﭙﺘﺎن اوﺋﻴﺪ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ از‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺟﺪاﻳﯽ ﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﺗﺠﺰﻳﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﺎ ﻣﯽ ﻓﺸﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ و‬
‫ﺗﺤﮑﻴﻢ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺧﻄﺮ ﺑﺰرﮔﯽ را در ﻗﺒﺎل دارد و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از‬
‫هﻤﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاﯼ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﮕﻠﻴﺲ زﻳﺎﻧﺒﺎر اﺳﺖ‪ 62.‬ﻣﮕﺮ هﺮﮔﺎﻩ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ دوﻟﺖ ﺣﻔﻆ هﻢ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﯼ ﺣﻔﻆ ﻣﺎﺗﻘﺪم‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را از ﻗﺪرت‬
‫ﮐﻨﺎر زدﻩ‪ ،‬ﺁن را ﺑﻪ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺳﭙﺮد«‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﻧﻴﺰ اﻋﻼم داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ هﻮادار اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﻨﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ‬ ‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﺑﺮﺳﻴﻢ ﮐﻪ او ﺑﻪ دو هﻨﮓ »ﺳﭙﺎﻩ« ﺷﺠﺎع‬
‫اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﭼﻬﺎر‪ -‬ﭘﻨﺞ هﻨﮓ ﺧﻮد را ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ و ﭘﻴﺮوزﯼ ﺷﺎﻩ ﭘﻴﺸﻴﻦ‬
‫ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪«.‬‬

‫‪ .60‬ﻟﻮﻳﯽ ﺑﻼن‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.52-51 .‬‬

‫‪ .61‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ اوﮐﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 12‬ﻣﺎﻩ ﻣﯽ ‪ ،1838‬و ﻧﻴﺰ‬
‫‪W. K. Fraser- Tytler, Afghanistan. A Study of Political Deveopments in Central Asia, L., 1950,‬‬
‫‪p. 106, 107.‬‬
‫‪62‬‬
‫‪. J. W. Kaye, History of the War in Afghanistan, vol. 1, p. 357-358.‬‬
‫‪57‬‬
‫ﺑﺮﻧﺲ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺣﺘﺎ ﻻزم هﻢ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫از ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮود‪ ...» :‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﺎﻣﯽ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺧﻴﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻮهﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ و هﻤﻪ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻪ ﻣﻬﺎراﺟﺎ و اﻧﮕﻠﻴﺲ هﺎ‬
‫ﻣﺸﺎوران او هﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮐﻪ او ﺑﺎﻳﺪ ]در ﻣﻴﺎن[ ﺁن‬
‫هﺎ‪ 300-200‬هﺰار روﭘﻴﻪ را ﭘﺨﺶ ﻧﻤﺎﻳﺪ و »ﭘﺲ از دو ﺳﻪ ﻣﺎﻩ‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﻣﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﻨﺪ هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن هﻢ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫دارد‪ ،‬هﻤﮑﺎرﯼ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽ دهﺪ ‪ ....» :‬هﺮﮔﺎﻩ ]ﻣﺎ[ ﻧﻴﻢ ﺁن ﭼﻪ را‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ دﻳﮕﺮان ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ او ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﺪم ‪ ...‬او ﻓﺮداﯼ‬
‫‪63‬‬
‫ﺁن هﻢ از ﭘﺎرس و هﻢ از روﺳﻴﻪ ﻣﯽ ﺑﺮﻳﺪ‪«.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺷﻮراﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﻠﻪ در ﺣﻀﻮر ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال ﮔﺮد‬

‫ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺷﻐﺎل ﮐﺎﻣﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺑﺮدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫و در ﺑﻨﺪ ﮐﺸﻴﺪن ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﺁن را در ﺳﺮ ﻣﯽ ﭘﺮوراﻧﻴﺪ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺁن را رﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﯽ هﺎﯼ ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﮕﺎن هﺎﯼ »ﻧﺎب«‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را ﮔﺴﻴﻞ دارﻧﺪ‪ .‬در ﺁن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﻠﻪ ﻃﺮح‬
‫هﺎﯼ ﮐﻨﺎر زدن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ و ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در دﺳﺖ ﺗﺪوﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺗﺮﻳﻦ دﺳﺘﻴﺎر اوﮐﻠﻨﺪ–‬
‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺳﺮﮔﺮم ﺁﻣﺎدﻩ ﺳﺎزﯼ ﺟﻨﺒﻪ هﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎﻩ ﻣﯽ ‪ 1838‬او ﺑﺮاﯼ ﺟﺬب ﭘﻨﺠﺎب ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻻهﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺑﺎ دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﭘﻴﺸﻴﻦ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ‬

‫ﺑﺎ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺁن ﺗﻌﻬﺪ ﺳﭙﺮدﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ او در‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﭘﻮﻳﺎﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺳﻴﮏ در‬
‫‪64‬‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﭘﻴﺶ رو ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 16‬ﺟﻮﻻﯼ ‪ 1838‬ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ و ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 23‬ﺟﻮﻻﯼ ‪1838‬‬

‫ﻣﻬﺎراﺟﺎ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ »ﻗﺮار داد ﺳﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ« ﻧﺎﻣﻨﻬﺎدﯼ را ﮐﻪ‬
‫از ﺳﻮﯼ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻴﺰ در ﺁن‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺁن‪ ،‬ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع در ازاﯼ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‪ ،‬ﺳﻨﺪ و ﺑﻪ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ﭘﻴﺸﺎور و دﻳﮕﺮ زﻣﻴﻦ‬

‫‪ .63‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻴﻤﻪ رﺳﻤﯽ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 2‬ﺟﻮن ‪،1838‬‬

‫‪Papers. East India…..p. 241-242.‬‬
‫در هﻤﻴﻦ ﺑﺎرﻩ در ﻣﻴﻤﻮراﻧﺪم وﻳﮋﻩ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﺮﻧﺲ هﻢ ﻳﺎد ﺁورﯼ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.246-243 .‬‬
‫‪ .64‬ﮔﺰارش اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﻴﺘﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺷﻮراﯼ ﻣﺪﻳﺮان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 13‬اﮔﻮﺳﺖ ‪ ،1838‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ .‬ص‪ .‬ص‪.246-243 .‬‬
‫‪58‬‬
‫هﺎﯼ ﺧﺎورﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ را واﮔﺬار ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬او هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﻮد ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮدﻩ و ﺑﺮ‬
‫‪66‬‬
‫هﺮات‪ 65‬ادﻋﺎﻳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺁﺷﮑﺎرا ﺟﻨﮓ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻣﺒﺪل‬

‫‪ .65‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ ﺑﻮد‪:‬‬

‫ﻳﮑﯽ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ هﺮات در ﭼﺎﻧﻪ زﻧﯽ هﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﺎ اﻳﺮان ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ و در ﺁن هﻨﮕﺎم در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺁن را ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دراﻧﯽ ﭘﻴﻮﻧﺪ دهﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﺁﻳﻨﺪﻩ در‬
‫ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺧﺎن دﻳﺪﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ هﺎﯼ روﺳﻴﻪ و اﻳﺮان ﺑﺮ ﺳﺮ »هﻔﺪﻩ ﺷﻬﺮ ﻗﻔﻘﺎز« ﮐﻪ روس هﺎ‬
‫از اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺎهﺪﻩ هﺎﯼ ﮔﻠﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﻤﺎن ﭼﺎﯼ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دادن هﺮات ﺑﻪ اﻳﺮان ﭼﻮﻧﺎن ﻳﮏ رﺷﻮﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺁن ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﻮد‬
‫ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و از روﺳﻴﻪ دور ﺳﺎزﻧﺪ و در ﺁﻳﻨﺪﻩ در ﺻﻮرت ﻧﻴﺎز ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬در ﭘﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫ﺑﺎ اﻓﺘﺎدن ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ رو ﺑﻪ رو‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﺑﺮ هﺮات ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺁوردن ﮐﺸﺘﯽ هﺎﯼ‬
‫ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﭘﺎرس‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺗﻴﺮﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﻴﺪن اﻳﺮاﻧﯽ هﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺘﺎوﻳﺰﯼ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ‪ -‬ﻳﻌﻨﯽ ﺳﭙﺮدن هﺮات ﺑﻪ اﻳﺮان و ﻣﺘﺼﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت هﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در ﺳﻴﻤﺎﯼ ﻳﮏ ﺳﺮدارﻧﺸﻴﻦ ﻣﺴﻘﻞ‪ ،‬در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪن اﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺧﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺘﮕﺎﻩ ﮐﺎﺑﻞ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻟﻨﺪن‪ ،‬اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺮهﻢ ﺧﻮرد و دوﻟﺖ ﻧﻮ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ ﺁن ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﺮدار ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﺑﺎ‬
‫اﻧﻀﻤﺎم ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ)ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل ﮐﻪ ﭘﺴﺎن هﺎ »ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ« ﻧﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و در واﻗﻊ هﻤﺎن ﺑﻠﺦ و ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ( ﺑﺎ ﺁن‪ ،‬ﮐﺸﻮرﯼ را‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﻴﻤﺎﯼ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻟﻮدﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺸﻮرﯼ در ﮔﺬﺷﺘﻪ در دورﻩ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎر دوم‬
‫از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻬﺎﻳﯽ‪ .‬درﺳﺖ در‬
‫دورﻩ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻬﺎﻳﯽ ﺷﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﺗﻔﺎهﻢ ﺑﺎ‬
‫روﺳﻴﻪ ﺗﺰارﯼ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺳﺎزﺷﻨﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ ﻇﺎهﺮﯼ ﺁن ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺎ هﺮاﺗﯽ هﺎ ﺑﻨﺪ و ﺑﺴﺖ هﺎﻳﯽ‬

‫داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺴﺎﻳﻠﯽ را ﺑﺮاﯼ ﺣﻔﻆ ﻣﺎﺗﻮﻗﻢ ﻟﺤﺎظ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دﺷﻤﻨﯽ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺖ و‬
‫از هﻤﻴﻦ رو ﮐﺎﻣﺮان‪ -‬ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻳﻦ دﺷﻤﻨﯽ دﻳﺮﻳﻨﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ دﺷﻤﻨﯽ دﻳﺮﻳﻨﻪ ﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻴﺎن وزﻳﺮ ﻳﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻟﮑﻮزاﻳﯽ‬
‫و ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در دورﻩ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺷﺎﻩ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎر‬
‫دوم‪ ،‬او ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﻟﮑﻮزاﻳﯽ‪ -‬ﭘﺪر ﻳﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺣﮑﻤﺮان‬
‫ﮐﺸﻤﻴﺮ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع روﯼ ﮐﺎر ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺷﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ‪ -‬وزﻳﺮ ﺧﻮد ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر اﻟﺪوﻟﻪ را ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﭘﺪر ﻳﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﻣﻴﺰاﻳﯽ ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺸﻤﻴﺮ را از دﺳﺖ داد‪- .‬گ‪.‬‬
‫‪66‬‬
‫‪. P. Sykes, History of Afghanistan, vol. 2, p. 1-2.‬‬
‫‪59‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁن ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﺧﻴﺰ ﺑﺮاﯼ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ هﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺁﻣﺎدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬داراﯼ ﺑﺎر ﺁﺷﮑﺎرا هﻮﻳﺪا‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ و اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺮد اﺋﻠﻦ ﺑﻮرو ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 1842‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال هﻨﺪ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﺮد‪» .‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺮاﯼ ﺁن‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ را ﮔﺮد هﻢ‬
‫ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﺳﭙﺎﻩ را ﺑﻴﺎراﻳﺪ و ﻧﻈﻢ را ﺑﺮﭘﺎ دارد‪ ،‬ﮐﻨﺎر‬
‫‪67‬‬
‫ﺑﺰﻧﻴﻢ‪.«.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﮑﻢ اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1838‬در ﺳﻤﻠﻪ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در‬
‫هﻨﺪ در ﺑﺎرﻩ ﻋﻠﻞ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﯽ و و ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﻒ – ﺧﺎورﺷﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ روﺳﯽ‬

‫ﻟﺠﻦ‬ ‫»اﻳﻦ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺪﯼ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﯽ ﭼﻮﻧﺎن‬
‫‪68‬‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﯽ ﺳﺮاﭘﺎ دروﻏﻴﻦ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ‪«....‬‬

‫در اﻋﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﻗﺼﺪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ‬
‫رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﻨﮓ ‪» -‬ﻣﺘﺤﺪ ﻣﺎ« ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ! ﺑﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫و »ﻧﻴﺎز ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در اوﺿﺎع ﺻﻠﺢ ﺁﻣﻴﺰ« ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﮕﺬارد‪،‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬در ﺑﺎرﻩ »ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ«‬
‫اﻳﺮان ﮐﻪ ﮔﻮﻳﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﮐﺎم »هﻴﺎت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ« ﺑﺮﻧﺲ‪.‬‬

‫ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﺑﻞ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﺁراﻣﺶ در هﻤﺴﺎﻳﮕﯽ ﻣﺎ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ هﻨﺪﯼ ﻣﺎ ﺑﺮهﻢ ﻧﺨﻮاهﺪ‬
‫ﺧﻮرد«‪ .‬اوﮐﻠﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت را اﻋﻼم داﺷﺖ و اﺑﺮاز داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫او »ﻟﺰوم اﺗﺨﺎذ ﺗﺪﺑﻴﺮهﺎﯼ ﺑﯽ درﻧﮓ را ﺑﺮاﯼ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮﯼ از ﭘﻬﻦ‬
‫ﺷﺪن ﺳﺮﻳﻊ دﺳﻴﺴﻪ هﺎﯼ ﺧﺎرﺟﯽ و ﺗﺠﺎوز در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ هﻤﻪ اﻳﻦ هﺎ‪ ،‬در اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺳﭙﺲ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال »ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺬل ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد و ادﻋﺎﯼ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع– ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﮐﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ در‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺎهﻤﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ورزﻳﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ ....‬و ﭘﺲ از اﺷﻐﺎل اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ او از ﺳﻮﯼ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭘﻨﺎهﮕﺎﻩ ﺷﺎﻳﻨﺪﻩ ﻳﯽ در ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫‪ .67‬و‪ .‬اﺳﭙﻮﻻﺗﻒ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ »ﭘﺮوﻧﺪﻩ«‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪،1879 ،2‬‬

‫ص‪.94 .‬‬
‫‪» .68‬ﺗﺤﺎﺷﯽ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت« و‪ .‬و‪ .‬ﮔﺮﻳﮕﻮرﯼ ﻳﻒ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب رﻳﺨﺘﺮ )رﻳﺸﺘﺮ(‪،‬‬
‫»زﻣﻴﻨﺪارﯼ ﺁﺳﻴﺎ‪ ...‬ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن و ﮐﺎﻓﺮﺳﺘﺎن«‪ ،‬ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮ ﺑﻮرگ‪ ،1867 ،‬ص‪.‬‬
‫‪.887‬‬
‫‪60‬‬
‫اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﺎوﻩ ﺳﺮاﻳﯽ ﺑﺎ ﺗﺎﮐﻴﺪ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺤﺒﻮﻳﺖ »رهﺒﺮان‬
‫ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ« در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و در ﺑﺎرﻩ »ﺳﻤﭙﺎﺗﯽ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮﯼ« ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‪ ،‬اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮ ﺁن ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﮕﺬارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ او ﺑﺎ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮود و از ﺳﻮﯼ ارﺗﺶ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺧﺎﺟﯽ و دﺷﻤﻨﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ از ﺁن‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﻴﺮون ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ هﻤﻪ اﻳﻦ هﺎ‪ ،‬هﻤﻪ و هﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫دﻳﻬﻴﻢ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ« و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﯼ‬ ‫ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺎﻣﻴﻦ »اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت‬
‫ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﻴﺎﯼ وﺣﺪت و رﻓﺎﻩ ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻤﮏ ﺷﻮد«‪،‬‬
‫‪69‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫]ﺳﺮ[ ﺟﺎن ﮐﺌﯽ– ﻣﻮﻟﻒ ﻳﮑﯽ از ﺁﺛﺎر اﻧﮕﺸﺖ ﺷﻤﺎر ﭘﮋوهﺸﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎ‬
‫ﻋﻴﻨﯽ در ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ‪ ....‬هﻤﻨﻮا ﺑﺎ و‪ .‬و‪ .‬ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﻒ در‬
‫ﺑﺎرﻩ »ﻣﺎﻧﻴﻔﺴﺖ ﺳﻤﻠﻪ« ﻟﺮد اوﮐﻠﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻧﻮﺷﺖ ‪:‬‬
‫»هﺮﮔﺎﻩ او ﺟﺎﻣﻊ ﺟﻌﻠﻴﺎت ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﺷﻮد او را‬
‫‪70‬‬
‫ﭼﻮﻧﺎن ﺑﯽ ﺁﺑﺮو ﺗﺮﻳﻦ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﮐﻨﻨﺪﻩ واﻗﻌﻴﺎت ﭘﺮداز ﮐﺮد«‪.‬‬

‫رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻞ راﺳﺘﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺧﻮب ﺑﺎزﺗﺎب دادﻩ‬

‫اﺳﺖ‪» :‬ﻟﺮد اوﮐﻠﻨﺪ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﻤﻮدن ﭘﻼن هﺎﯼ‬
‫دور و دراز اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﺷﺮق ﻣﻴﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫و ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﺑﺮ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر و هﺮات در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﮕﻠﻴﺲ هﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭼﻨﺎن ﺣﺎﮐﻤﺎﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯽ ﭼﻮن و ﭼﺮا در هﻤﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ از ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼ از ﺧﻮد دﻳﺪﮔﺎهﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫و ﺻﺮف ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﺁﻟﻪ ﻳﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ در درﺳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫ﻗﺪرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﮑﺎﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و‬

‫ﺑﺮادراﻧﺶ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد و ﭘﻼن هﺎﯼ ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ و هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ را در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد اﺟﺎزﻩ ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﻪ در ﻧﻤﯽ ﺧﻮردﻧﺪ‪...‬‬

‫ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺁﺷﮑﺎرا از ﻗﻮاﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫ﮐﺎر ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ زاﻳﯽ‪ 71‬را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ‬
‫ﺁن هﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع را ﮐﻪ در دﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮕﻤﺎرﻧﺪ و اﻳﻦ ﺣﻖ را ﺑﺮاﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورﻧﺪ‬
‫و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﮐﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﻮاﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را ﻧﮕﻪ‬

‫‪ .69‬ﺳﺮ ﺟﺎن ﮐﺌﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮓ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.374-369 .‬‬
‫‪ .70‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.375 .‬‬
‫‪ .71‬ﻳﮑﯽ از ﺗﻴﺮﻩ هﺎﯼ ﻗﺒﺎﻳﻞ دراﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺁن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﺎﻣﻮران ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ را و ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﺎر ﮐﺸﻮر را زﻳﺮ‬
‫‪72‬‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻗﺮار دهﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺟﻨﮓ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﻳﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬

‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻤﻴﺘﻪ‬
‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﯽ ﻟﻨﺪنِ ﻣﺪﻳﺮان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺧﺎورﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎﯼ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﻪ اوﮐﻠﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 13‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1839‬ﺑﻴﺨﯽ هﻤﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ او و‬
‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ را‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ ﻣﮏ ﻧﺎﺗﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺳﺎل هﺎﯼ ﺳﯽ ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‬

‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺗﺪارﮎ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ را ﺑﺮاﯼ ﺗﻬﺎﺟﻢ‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ‬
‫راﻩ هﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎدﯼ و‬
‫اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﯽ را در ﻧﻮاﺣﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ از راﻩ ﺁن ارﺗﺶ‬
‫ﺁن هﺎ ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫»اﺗﺤﺎد ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ )ﺳﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ( ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ و ﺷﺎﻩ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ‬

‫ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ -‬ﺷﺠﺎع اﻟﻤﮏ ﮐﻪ ادﻋﺎﯼ او ﺑﺮ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﯽ از‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﻬﺎﻧﻪ دﻟﭙﺬﻳﺮﯼ ﺑﺮاﯼ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﺟﻨﮓ اول اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎن ‪1842-1838‬‬
‫در اواﺧﺮ ‪ 1838‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﮐﻞ ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺳﯽ هﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻳﻮرش ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺁﻣﺎدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ ﺁن هﺎ در ﻓﻴﺮوز ﭘﻮر ﺁراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪-‬‬
‫در ﮐﺮاﻧﻪ رود ﺳﺘﻠﺞ‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﺶ ﻧﺎم »ارﺗﺶ ﺳﻨﺪ« را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺘﺸﮑﻞ از دو ﻟﺸﮑﺮ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﻨﺪﯼ )ﭘﻨﺞ ﺗﻴﭗ‬
‫ﭘﻴﺎدﻩ و دو ﺗﻴﭗ ﺳﻮارﻩ( ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻳﮕﺎن هﺎﯼ ﻧﺎﻣﻨﻬﺎد‬

‫ﺷﺎهﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽ ورزﻳﺪﻧﺪ ‪ :‬اﻳﻦ هﺎ »ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻣﺴﻠﺢ« ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﺶ هﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺮوهﺎ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﮔﺮد ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻮرﻳﺴﺖ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺲ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﯼ اﻳﻦ ﺳﭙﺎهﻴﺎن را ﺑﺴﻴﺎر‬

‫ﺑﻪ ﻧﻴﮑﻮﻳﯽ ﭘﺮداز ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪» :‬ﻳﮕﺎن هﺎﯼ ﺷﺎهﯽ« ﭼﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺁن هﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم »ﮔﻮش ﻧﻮاز« ﻳﺎد ﻧﻤﻮدﻩ‬

‫‪ .72‬ﺳﻴﺪ ﻗﺎﺳﻢ رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﺪﻩ ﻧﺰدﻩ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪،‬‬

‫‪ ،1958‬ص‪ .‬ص‪.143-142 .‬‬
‫‪62‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ و‬
‫ﭘﻮﺷﺎﮎ ﺧﻮد را از اﻧﺒﺎرهﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ و ﭘﻮل‬
‫را از ﺧﺰاﻧﻪ هﻨﺪ )ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ وﺟﻮهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ در‬
‫‪73‬‬
‫هﻨﺪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ(«‪.‬‬

‫او‬ ‫از‬ ‫ﭘﺲ‬ ‫و‬ ‫روﺑﺮت‬ ‫ﺑﺮ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﺑﺮﻳﮕﺎدﻳﺮ‬
‫‪74‬‬
‫ﺑﺮﻳﮕﺎدﻳﺮ اﻧﮑﻴﺘﻞ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ راﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫از ﻣﺤﻮر ﭘﻴﺸﺎور ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ دﺳﺘﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺳﻴﮏ ﮐﻪ ﮐﭙﺘﺎن‬

‫اوﺋﻴﺪ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن هﻤﺮاﻩ ﺑﻮد و ﺷﻬﺰادﻩ ﺗﻴﻤﻮر– ﭘﺴﺮ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻣﯽ زدﻧﺪ‪ .‬ﻳﮏ ﮔﺮوﻩ دﻳﮕﺮ از ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫در رﻳﺰﺷﮕﺎﻩ رود ﺳﻨﺪ ]ﺑﻪ اﻗﻴﺎﻧﻮس هﻨﺪ[ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﮐﺮاﭼﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ]از راﻩ درﻳﺎ از ﮐﺸﺘﯽ هﺎ‪-‬گ‪ [.‬ﭘﻴﺎدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫رهﺒﺮ ﻋﻤﻠﯽ اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ‪ -‬وﻳﻠﻴﺎم ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺴﺖ »ﺳﻔﻴﺮ و‬

‫ِ«‬
‫وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر « را در درﺑﺎر ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ »ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع! ﺑﻴﺨﯽ ﺗﺎﺑﻊ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ در واﻗﻊ در ﻧﻘﺶ‬
‫دﻳﮑﺘﺎﺗﻮر داراﯼ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺑﯽ ﺣﺪ و ﻣﺮز ﺑﺮﺁﻣﺪ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ از ﻧﺎم اﻣﻴﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮔﺮان ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺧﻮد ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬دوﺳﺖ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﭼﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮑﻨﺪ؟ در ﮔﺰارش در ﺑﺎرﻩ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ در ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ ﺑﺮﻧﺲ هﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ او در ﻣﺎﻩ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1837‬ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺘﺸﮑﻞ ﺑﺮ ‪ 13-12‬هﺰار ﺳﻮار‪ 2500 ،‬ﻧﻔﺮ‬
‫‪75‬‬
‫ﭘﻴﺎدﻩ ﭘﻴﺎدﻩ و ‪ 45‬ﺗﻮپ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺲ در ﻧﺎﻣﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 20-19‬ﺟﻮن ‪ 1838‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬

‫ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ارﺗﺶ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﺶ ﺗﺮ از ‪ 15‬هﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻞ اﻓﺰود ﮐﻪ اﻳﻦ ارﺗﺶ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع را‬
‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪76.‬ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮﯼ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎرﻩ از دﻳﺪﮔﺎﻩ اﻓﺮاد و ﺑﺮﺗﺮﯼ ﺑﯽ ﭼﻮن و ﭼﺮاﯼ ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫دﺳﺘﻴﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺑﺪون ﺑﺬل ﻣﺴﺎﻋﯽ ﭼﻨﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1839‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻨﺪر‬

‫ﮐﺮاﭼﯽ را ﺑﻤﺒﺎران و ﺁن را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻣﻴﺮ ﺳﻨﺪ ﻗﺮار‬
‫داد اﺳﺎرﺗﺒﺎرﯼ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ او را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﺎج ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﻗﻼت را‬
‫اﺷﻐﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﻬﺮاب ﺧﺎن ‪ -‬ﺣﺎﮐﻢ ﺁن را وادار ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‬
‫ﺗﻌﻬﺪ ﺑﺴﭙﺎرد در ﺑﺎرﻩ ﭘﺎﺳﺪارﯼ از ﺧﻄﻮط ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ ارﺗﺶ اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫‪73‬‬
‫‪. W. Forrest, Life of Field- Marshall sir Neville Chamberlain, Edinburgh and London, 1909, p.‬‬
‫‪20-21.‬‬
‫‪74‬‬
‫‪. George Macmunn, Afghanistan from Darius to Amannullah, L., 1929, p. 119-123.‬‬
‫‪75‬‬
‫‪. Papers… p. 66.‬‬
‫‪ .76‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.247-246 .‬‬
‫‪63‬‬
‫و ﺁن را ﺑﺎ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪] .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﭗ هﺎ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺮهﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻃﺮهﺎ و ﺧﺮهﺎ اﺳﺖ[‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 25‬اﭘﺮﻳﻞ ‪ 1839‬ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﮔﺬرﮔﺎﻩ هﺎﯼ‬

‫ﺑﻮﻻن و ﺧﻮاژگ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺷﻬﺮ ﻗﻨﺪهﺎر رهﺴﭙﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫‪77‬‬
‫دراﻣﻪ ﺗﺎﺟﮕﺰارﯼ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﮏ ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺳﺮﺧﻮﺷﺎﻧﻪ و ﺑﺎ وﺟﺪ ﺑﻪ اوﮐﻠﻨﺪ ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﺷﺎﻩ دﺳﺖ‬

‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮاﻳﯽ ﮔﺮم ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬
‫و ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال هﻢ »ﺑﺮﺧﻮرد دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﮔﺮﻣﺠﻮﺷﺎﻧﻪ ﻳﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﻪ ﺁﮔﺎهﯽ‬
‫ﻟﻨﺪن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪78.‬هﺮ دو ﮔﺰارش دروغ هﺎﻳﯽ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﯼ ﭼﻨﺪ ﮔﺮوﻩ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻓﺌﻮدال هﺎ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﯽ هﺎ از داﺷﺘﻦ‬
‫ﺳﺮوﮐﺎر ﺑﺎ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻮرﺳﺖ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺲ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ رﻧﮕﻴﻨﯽ از ورود ﺷﺎﻩ‬

‫ﺷﺠﺎع ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر ﭘﺮداز ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪» :‬اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در‬
‫ﻳﻮﻧﻮﻓﺮم هﺎﯼ ﺳﺮخ رﻧﮓ زرﻳﻨﮑﻮب ﺁراﺳﺘﻪ ﺧﻮد در دﺳﺖ ﭼﭗ او‬
‫اﻳﺴﺘﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در دﺳﺖ راﺳﺖ او‪ ،‬ﻧﻴﻢ دوﺟﻴﻦ ﭘﻴﺮوان ژوﻟﻴﺪﻩ‬
‫ﻣﻮ‪ ،‬ﮐﺜﻴﻒ و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪﺟﺎﻣﻪ اﻓﻐﺎﻧﯽ او اﻳﺴﺘﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزﯼ و ﭘﺮدﻩ‬
‫ﺁراﻳﯽ را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در ﻣﻴﺎن ﺁن هﺎ دﺷﻨﺎم هﺎﯼ ﺳﺮﮔﻮﺷﯽ‬
‫ﻳﯽ ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺁن هﺎ ﻳﻮرش ﺁوردﻩ‬
‫‪79‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺁن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ »ﺑﺮﺧﻮرد دوﺳﺘﺎﻧﻪ« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن‪،‬‬

‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ زودﯼ ﺑﻴﺎن ﻣﺎدﯼ ﻳﯽ در ﮔﻠﻮﻟﻪ هﺎﯼ ﺗﻔﻨﮓ هﺎﯼ‬
‫ِﺖ ﻟﻮﻟﻪ دراز اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺷﮑ‬

‫ﭘﺲ از اﺷﻐﺎل ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﻗﺮار دادﯼ را ﺑﺮ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬

‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﻀﻮر داﻳﻤﯽ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ را در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﺸﻮر را زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻣﻞ اﻧﮕﻠﻴﺲ‬
‫‪80‬‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽ داد‪.‬‬

‫دﻻﻳﻞ ﭘﻴﺮوزﯼ هﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان در وهﻠﻪ هﺎﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﻴﺮوﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺁن هﺎ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫از روش »ﺧﺮﻳﻄﻪ هﺎﯼ ﻃﻼﻳﯽ« ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ -‬ﺧﺮﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ ﻓﺌﻮدال‬
‫هﺎﯼ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ‪ .‬ارﺗﺶ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ هﺎرﻻن ]اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ‪-‬‬
‫گ‪ -[.‬ﺷﺎهﺪ روﻳﺪادهﺎ‪» ،‬راﻩ را ﺑﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺳﺤﺮ اﻧﮕﻴﺰ و‬

‫‪77‬‬
‫‪. J. H. Stocqueller, Memorias of Afghanistan, Being State Papers. Official. Documents,‬‬
‫‪Dispatches, Authentic Narratives etc., Illustrative of Afghanistan and Scinde between the Years‬‬
‫‪1838 and 1842, Calcutta. 1843, p. 24.‬‬
‫‪78‬‬
‫‪. Papers….. p. 134-316.‬‬
‫‪79‬‬
‫‪. G. W. Forrest, Life of Field- Marshall sir Neville Chamberlain, p. 35.‬‬
‫‪ .80‬ﺳﻴﺪ ﻗﺎﺳﻢ رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺳﺪﻩ ﻧﺰدﻩ‪ ،‬ص‪.154 .‬‬
‫‪64‬‬
‫ﻓﺮﻳﺒﻨﺪﻩ زر‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﺁزﻣﻨﺪﯼ ﺳﺮان ﮐﺎﺑﻠﯽ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺎروﯼ ﺧﻮد‬
‫از‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬ ‫هﺎ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ«‪81.‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬ ‫ﻣﯽ‬ ‫هﻤﻮار‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن را ﺑﺨﺮﻧﺪ و ﺑﺮاﯼ ﻣﻮﻋﺪ ﻣﻌﻴﻨﯽ ﺳﺮان‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﯽ را ﺑﯽ روﺣﻴﻪ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮﺁن‪ ،‬ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺣﮑﻮﻣﺖ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬

‫ﺁرزوﻣﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاﯼ ﺁن ﺁﻣﺎدﻩ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮرش ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﺨﯽ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮﻩ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﮔﺴﻴﻞ دﺳﺘﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن )ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر هﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﺳﻮارﻩ و ﭘﻴﺎدﻩ( از ﺳﻮﯼ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﻣﺎﻩ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪ 1838‬ﻳﻌﻨﯽ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در واﻗﻊ هﻤﻪ ﺗﺪارﮐﺎت را‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ در‬
‫‪83‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺮ ﻣﺮاد ﺑﻴﮏ‪ -‬ﺣﺎﮐﻢ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﮐﻨﺪز‪ 82‬ﮔﻮاهﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫هﻤﻮ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎوزان ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﻮرش ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ هﻨﮕﺎم ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﻨﺪهﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺟﺪﯼ ﻳﯽ ﺑﺮﻧﺨﻮردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺳﺮداران‬
‫ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ ﺣﺎﮐﻢ در ﺁن‪ -‬ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن و ﺑﺮادران ﺁن ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮﯼ ﮐﺸﻮر ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ هﻢ ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﺎن‪.‬‬

‫ﺁن هﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﻪ ﺁﻣﺪن ﺑﻪ هﻨﺪ و‬

‫»ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪن« رد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺗﻼش ورزﻳﺪﻧﺪ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ را هﻢ »ﺑﺨﺮﻧﺪ« ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﻪ او ﮐﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫هﻨﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را رد ﮐﺮد‪ .‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان‬
‫ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮب ﺧﺎورﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺎراج ﺷﻬﺮهﺎ‬
‫و روﺳﺘﺎهﺎ و راﻧﺪن ﻣﺮدم ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ ژرﻓﯽ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫اﻓﻐﺎن هﺎ از اﺷﮑﺎل ﭘﺴﻴﻒ اﻋﺘﺮاض‪ ،‬ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺁﺷﮑﺎر‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺁﻏﺎز‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﺎر در ﻳﻮرش هﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ هﺎﯼ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﮐﻪ از ﻳﮕﺎن هﺎﯼ ﺧﻮد ﻋﻘﺐ ﻣﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺁﻏﺎز ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺌﻮﺋﻞ ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪ -‬ﻳﮑﯽ از اﺷﺘﺮاﮎ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺁن‪،‬‬
‫ﺷﮑﻮاﻳﻴﻪ ﻳﯽ ﻧﻮﺷﺖ در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از اردوﮔﺎﻩ ﺑﺪون ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن و ﺑﯽ ﺁن ﮐﻪ ﺧﻮب ﻣﺴﻠﺢ‬

‫‪81‬‬
‫‪. J. Harlan, A Memoir of India and Afghanistan.., Philadelfia, 1942, p. 6.‬‬
‫‪ .82‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻳﮑﯽ از ﺻﺤﻨﻪ هﺎﯼ دراﻣﺎﺗﻴﮏ‪ ،‬ﺁﻣﻮزﻧﺪﻩ و رﻧﺠﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺧﻮﻧﺒﺎر ﮐﺸﻮر ﻣﺎ! اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﻧﺎﺑﺨﺸﻮدﻧﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻟﻐﺰش اﺳﺘﺮاﺗﻴﮋﻳﮏ‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ هﺮﮔﺰ ﺗﺎرﻳﺦ او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻧﺨﻮاهﺪ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻧﺎﺁﮔﺎهﯽ از روﻧﺪهﺎﯼ ﭘﻴﺮاﻣﻮن و ﻧﻴﺰ دﺳﺖ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در زﻳﺮ ﭘﺮدﻩ‬
‫در درون دﺳﺘﮕﺎﻩ اﻣﻴﺮ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﺎراوﻳﯽ ﺑﻪ ﺳﻮد اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﻣﻴﺮ در ﻳﮏ ﻧﺒﺮد ﻓﺮﻋﯽ و ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻳﯽ ﺳﺮﮔﺮم ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪83‬‬
‫‪. Central Asia, Personal Narrative of General Josian Harlan. 1823-1641, Ed. By Frank E.Ross.‬‬
‫‪L. 1939, p. 101.‬‬
‫‪65‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون هﺮاس از اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺸﺖ‪ ،‬ﻳﮏ ﻣﺎﻳﻞ‬
‫‪84‬‬
‫هﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ ﺑﺮود«‪.‬‬

‫ﺁهﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺁهﺴﺘﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن‬

‫ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎر هﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮدﻩ ﻳﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﭘﻴﺸﺮوﯼ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان در درون ﮐﺸﻮر ﭘﻮﻳﺎﺗﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﺁﻏﺎز‪ ،‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ از ﺳﻮﯼ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻠﻮچ ﺑﺎ‬
‫ﻳﻮرش هﺎﯼ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻳﯽ رو ﺑﻪ رو ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ هﻢ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ‬
‫رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ وارد ﺷﺪن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﺑﻪ ﺁن ﺁﻏﺎز ﺑﻪ داﻣﻨﻪ‬
‫ﻳﺎﺑﯽ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺗﺮﯼ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ ﺟﻮن‪ 1840‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﻗﻼت ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮ راﻩ‬

‫ﺷﺎهﺮاﻩ ﻣﻬﻢ ﻗﻨﺪهﺎر– ﮐﺎﺑﻞ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬هﻤﺎن ﻧﺌﻮﺋﻞ ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ‪ -‬ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻴﺎن ﻗﻨﺪهﺎر و‬
‫ﻣﻘﺮ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﻪ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﺑﺮاﯼ ﺳﺎﺧﺘﻦ دژهﺎ در‬
‫ﻗﻼت ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ زﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﺁن هﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺧﻴﺰش‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺁن ﻗﺪر هﻢ ﮐﻮر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ درﮎ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﺳﭙﺎهﻴﺎن را‬
‫در ﻗﻠﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺁن هﺎ ﻧﮕﻪ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد‪....‬‬
‫‪85‬‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ در ﺑﺎرﻩ اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮد را رهﺎ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻗﻼت ﻏﻠﺰاﻳﯽ از ﺳﻮﯼ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺧﺎرﺟﯽ اﺷﻐﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ در‬

‫ﻧﻮاﺣﯽ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﮐﺎﻧﻮن دﻓﺎع ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ‬
‫ﺁﻣﺪ‪ -‬ﮐﺎﻧﻮن ﺟﻨﮓ ﭘﺎرﺗﻴﺰاﻧﯽ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬در ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺁﻣﺎدﮔﯽ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﻳﮑﯽ از‬
‫ﭘﺴﺮان ﺧﻮد– اﮐﺒﺮ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﮔﺬرﮔﺎﻩ هﺎﯼ‬
‫ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ راﻩ ﭘﻴﺸﺎور ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﺴﺮ دﻳﮕﺮ ﺧﻮد – ﺣﻴﺪر‬
‫ﺧﺎن را ﺑﻪ دژ ﻣﻬﻢ ﻏﺰﻧﯽ در راﻩ ﻗﻨﺪهﺎر‪ -‬ﮐﺎﺑﻞ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﺳﻮم او‪ -‬اﻓﻀﻞ ﺑﺎ دﺳﺘﻪ ﻳﯽ از ﺳﻮارﻩ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ‬
‫ﻏﺰﻧﯽ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫او ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﭙﺎهﻴﺎن در ﮐﺎﺑﻞ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺁﻣﻴﺰ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮدن ﺑﻪ‬
‫ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮدن ]دژ[ ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬او ﺑﺮ ﺁن ﺳﻨﺠﺶ داﺷﺖ ﮐﻪ ارﺗﺶ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ از ﮐﻨﺎر اﻳﻦ دژ ﺑﮕﺬرد و ﺁن را‬
‫در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاهﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ او ﻣﯽ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮاهﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﭼﻨﺪ ﺳﻮ ﺑﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺿﺮﺑﻪ‬
‫وارد ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺁن هﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻃﺮح را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻋﺒﺪاﻟﺮﺷﻴﺪ ﺧﺎن‪-‬‬

‫‪84‬‬
‫‪. G. W. Forres, Life of Field – Marshall Sir Neville Chamberlain, p. 35.‬‬
‫‪ .85‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.67 .‬‬
‫‪66‬‬
 ‫‪86‬‬
‫و ﻃﺮح دﻓﺎﻋﯽ ﻏﺰﻧﯽ‬ ‫ﺧﻮاهﺮ زادﻩ او ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﮔﺮﻳﺨﺖ‬
‫‪87‬‬
‫را ﺑﻪ او ﻓﺎش ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ ﺟﻮﻻﯼ ‪ ،1839‬ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ‬

‫هﺎﯼ ﺁن ﻧﺒﺮدهﺎﯼ ﺳﻬﻤﮕﻴﻨﯽ در ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ‬
‫از ﺑﺮﺗﺮﯼ ﻓﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻏﺰﻧﯽ درﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺒﺮدهﺎﯼ ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎرﯼ در‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮهﺎ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دﻟﻴﺮﯼ ﺑﺮ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﺗﺶ‬
‫ﺗﻔﻨﮓ هﺎﯼ ﻣﻮﺷﮑﻴﺖ ﻳﺎ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ از ﭘﺎ در ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان‬
‫ﭘﺲ از اﺷﻐﺎل ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮ را ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺑﻪ ﺗﺎراج ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮاﯼ روﻳﺎروﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺁن ﻧﺸﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﺁن هﺎ دﺳﺖ ﺑﻴﺎزد‪ .‬او ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﻏﺰﻧﯽ‪،‬‬
‫روﺣﻴﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﺁن‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺳﺮان‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﭼﻴﺮﻩ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﮔﺮاﻳﺶ هﺎﯼ ﺟﺪاﻳﯽ ﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬

‫ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﮐﺸﻮر ﺑﺮاﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زر‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ هﻢ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ اوﺿﺎع‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ‬
‫اﻋﻼم اﻳﻦ ﮐﻪ ﺁﻣﺎدﻩ اﺳﺖ از ﺗﺨﺖ اﻣﺎرت ﺑﻪ ﺳﻮد ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫هﺮﮔﺎﻩ ﺑﺮاﯼ او ﮐﺮﺳﯽ وزارت ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﺪ؛ وارد‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ هﺎ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 88.‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاهﺶ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎرت درﺁﻳﺪ و ﺑﻪ هﻨﺪ ﺑﺮود‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را‬
‫رد ﮐﺮد و ﺑﺎ دﺳﺘﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻧﺰدﻳﮑﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل رﻓﺖ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎ‪ ،‬ازﺑﻴﮏ هﺎ و ﺗﺮﮐﻤﻦ هﺎﯼ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺎ در ﺁن ﺟﺎ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﻧﻴﺮوهﺎﻳﯽ را ﺑﺮاﯼ زدن دﺷﻤﻦ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ اﮔﺴﺖ ‪ 1838‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ وارد ﮐﺎﺑﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ اردوﮔﺎﻩ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﮔﻮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر او ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‪ ،‬ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ و ﺷﻮر‬
‫ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻣﺮدم را ﮐﻪ وادار ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﭘﺸﺖ‬
‫ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ ﻣﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .86‬دردﻣﻨﺪاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎرهﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮﻧﺒﺎر ﮐﺸﻮر دﻳﺪﻩ اﻳﻢ‪،‬‬

‫ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺳﺮداران‪ ،‬ﺷﻬﺰادﮔﺎن‪ ،‬ﺧﺎن هﺎ و ﺑﺨﺸﯽ از روﺣﺎﻧﻴﻮن‪ ،‬در ﺣﺴﺎس ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺒﺎهﯽ و ﺑﺮﺑﺎدﯼ ﮐﺸﻮر ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺧﻮاهﺮ‬
‫زادﻩ اﻣﻴﺮ ﮐﻪ از ﭘﻴﺶ از ﺳﻮﯼ ﻣﻮهﻦ ﻻل‪ -‬ﺟﺎﺳﻮس هﻨﺪﯼ ﺗﺒﺎر اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎهﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ دژ ﻏﺰﻧﯽ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﺶ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ،‬هﺰاران ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﮎ وﺧﻮن ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ و ﺳﺮدار‬
‫ﺣﻴﺪر ﺧﺎن‪ -‬ﭘﺴﺮ ارﺷﺪ اﻣﻴﺮ ﺑﺎ زن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ اﺳﻴﺮ‬
‫ﮔﺮدد‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪ .87‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.38 .‬‬
‫‪ .88‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ از ﺳﻮﯼ ﺑﺮادر ارﺷﺪ اﻣﻴﺮ‪ -‬ﻧﻮاب ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﺧﺎن )ﻧﻴﺎﯼ‬
‫دودﻣﺎن ﻧﻮاﺑﯽ هﺎ( ﮐﻪ از ﻣﺪت هﺎ ﭘﻴﺶ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ زد و ﺑﻨﺪ داﺷﺖ‪،‬‬
‫در ﻏﺰﻧﯽ ﭘﻴﺶ ﺑﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫ﮔﺮﻳﻔﻴﺲ‪ -‬ﻳﮑﯽ از اﺷﺘﺮاﮎ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﯽ ﻳﮏ ﺷﺐ‪ ،‬ﺷﻤﺎر دراﻧﯽ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ »ﺑﻪ ﺷﺎﻩ‬
‫ﺷﺠﺎع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ«‪ ،‬از دو هﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ‪ 300‬ﻧﻔﺮ ﮐﺎهﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻴﺪن ]ﺷﺎﻩ[ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ را‬
‫ﺑﺮﺁﺷﻔﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺸﻢ ﺁﻧﺎن را ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪» .‬اﻳﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎﮐﺴﭙﺎرﯼ و ﺳﻮﮔﻮارﯼ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫‪89‬‬
‫ﺑﻪ ورورد ﻳﮏ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎزﭘﺴﮕﺮﻓﺘﻪ اش«‪.‬‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻴﺨﯽ‬

‫ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در راس »دوﻟﺖ‪-‬گ‪ [.‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻣﻴﺮ دﺳﺖ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﻳﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻳﮑﺴﺮﻩ از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫در ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﺮار داد ﻧﻮﯼ را ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺘﻤﻢ و‬
‫ﺑﺎ ﻳﮏ ﺑﻨﺪ ﺗﮑﻤﻴﻞ ﻣﯽ‬ ‫ﻣﮑﻤﻞ ﻗﺮار داد ﻗﻨﺪهﺎر ﺑﻮد و ﺁن را‬
‫ﮐﺮد‪ -‬ﺣﻀﻮر داﻳﻤﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ در درﺑﺎر ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫‪90‬‬
‫ﻣﺸﺎور در اﻣﻮر دوﻟﺘﯽ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻞ ﻧﻴﺰ زﻧﺪﮔﯽ‬

‫داﺧﻠﯽ ﮐﺸﻮر را زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل در ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮهﺎﯼ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن– ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و‪ ....‬را ﺑﺎ‬
‫ﮔﺎرﻧﻴﺰون هﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫هﻤﻪ‬ ‫ﮐﺸﻮر اﺷﻐﺎﻟﯽ را ﺗﺮﮎ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺳﺎﺣﻪ زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮش دهﻨﺪ‪ .‬هﻨﻮز‬
‫در ﮔﺰارش ﺑﻪ ﮐﻤﻴﺘﻪ زﻳﺮ زﻣﻴﻨﯽ ﺷﻮراﯼ ﻣﺪﻳﺮان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 13‬ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ ‪ 1839‬اوﮐﻠﻨﺪ اﺑﺮاز اﻣﻴﺪوارﯼ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺮان ﮐﻨﺪز و »ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺑﺨﺎرا« »ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ اﺣﻴﺎﺷﺪﻩ‬
‫‪91‬‬
‫ﺳﺪوزاﻳﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﺧﻮاهﻨﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1839‬ﻣﻴﺠﺮ دارﺳﯽ ﺗﻮد )ﺗﺎد( ﺑﺎ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﺑﻪ‬

‫هﺮات ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬او را اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ -‬ﺟﻤﻴﺰ اﺑﻮت و‬
‫رﻳﭽﺎرد ﺷﮑﺴﭙﻴﺮ‪ ،‬هﻤﺮاهﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎد ﭘﻮل هﻨﮕﻔﺘﯽ ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ‬
‫داﺷﺖ و وﻇﻴﻔﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاﯼ ﭘﻬﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮔﺴﺘﺮﻩ‬
‫]ﻧﻔﻮذ‪-‬گ‪ [.‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻓﺮاهﻢ‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل هﺮات ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﺑﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ‬
‫ﺧﺮاﺑﮑﺎراﻧﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ هﺎ در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ راﻩ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ در‬

‫ﻣﺤﻮر دﻳﮕﺮﯼ هﻢ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺷﻬﺮ ﭼﺎرﻳﮑﺎر را در ﺷﻤﺎل‬
‫ﮐﺎﺑﻞ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻣﻴﺎن و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ را در وادﯼ رود ﺁﻣﻮ‬
‫اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ راﻩ‪ ،‬ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ رهﺴﭙﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ 92.‬ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﻪ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮﯼ هﺎﯼ ﺗﺎزﻩ ﺁﻣﺎدﻩ‬
‫‪89‬‬
‫‪. J. kaye. History of the War in Afghanistan, vol. 1, p. 479.‬‬
‫‪ .90‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.164 .‬‬
‫‪91‬‬
‫‪. Papers……p. 313.‬‬
‫‪92‬‬
‫‪. J. W. Kaye, Live of Indian officers.., p. 46.‬‬
‫‪68‬‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و اوﮐﻠﻨﺪ دﺳﺘﻮر داد واﺣﻪ هﺮات را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و‬
‫‪93‬‬
‫ﺁن را ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع وﺻﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ زودﯼ روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ وﺿﻌﻴﺖ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ‬

‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﯼ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﺮاﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ‪ -‬ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ ﺁن هﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺨﯽ روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ اﻣﻴﺮ‬
‫دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺁن هﺎ ﻧﻪ از ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻧﻪ در‬
‫ﮐﺸﻮر هﻴﭻ ﺁﺑﺮوﻳﯽ دارد و ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ او واهﯽ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮ ﻧﻴﺰﻩ هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﯼ ﮐﺒﻴﺮ ﮐﻨﺘﺮل‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮدد و ]اورﻧﮓ او[ ﺑﺎ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻦ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ از‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﯽ درﻧﮓ واژﮔﻮن ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ‬
‫اﻳﻦ ﮐﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1840/1839‬در ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‬
‫ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﻬﺮ ﺗﻴﭗ ﭘﻴﺎدﻩ و ﻳﮏ هﻨﮓ ﺳﻮارﻩ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺳﺒﮏ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺪاران ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‪ -‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺲ اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ‪] ،‬روﯼ ﮐﺎر ﺁوردن‪-‬گ‪ [.‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع »در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫اﺷﻐﺎل ﺧﺎﮎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮاﯼ‬
‫هﻤﻪ روﺷﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺎدﻩ ﻟﻮح ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫ﺑﺮ ﮐﺸﻮر ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ راﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺳﺮﺷﺎر از ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ و ﺷﻮر‬
‫‪94‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺰﺟﺎر ﺧﻮد را ﺗﺒﺎرز دهﻨﺪ«‪.‬‬

‫هﻤﺎﻧﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ اوﺿﺎع ﺑﺮاﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان در هﻤﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻣﻮاج اﻧﺰﺟﺎر ﺗﻮدﻩ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﺑﺮدﻩ ﮔﺮان ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدﻩ و ﭘﻬﻦ‬
‫ﺗﺮ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺷﻬﺮهﺎ را ﺑﻪ ﺗﺎراج ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‬
‫و روﺳﺘﺎهﺎ را از ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ و ﻋﻠﻮﻓﻪ‬
‫را و وﺳﺎﻳﻂ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ)ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن( را ﻣﯽ رﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت را ﺑﺎ اهﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن هﻤﺮاهﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ددﻣﻨﺸﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﻳﻦ ﻣﻈﺎهﺮ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدﯼ ﺗﺴﻮﻳﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺜﺎل؛ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮﺳﯽ وال ﻟﺮد‪» -‬اﻓﺴﺮ‬

‫ﺳﻴﺎﺳﯽ«‪ ،‬ﺑﺮ روﺳﺘﺎﯼ ﻣﺮدم هﺰارﻩ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﺎﻣﻴﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫هﻤﻪ ﮔﻨﺎﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻳﮏ ﻣﻮﻟﻒ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺁن‬
‫هﺎ »از دادن اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ هﺎﯼ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﺧﻮد ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﺷﺎن در زﻣﺴﺘﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺁن ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻳﻮرﺷﮕﺮان ﻋﻠﻮﻓﻪ را ﺁﺗﺶ زدﻧﺪ و هﺰارﻩ هﺎﯼ ﻧﮕﻮﻧﺒﺨﺖ زﻧﺪﻩ‬
‫‪95‬‬
‫زﻧﺪﻩ در ﺁﺗﺶ ﺳﻮﺧﺘﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺗﻴﺮﺑﺎران ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫‪. A. H. Imlah, Lord Ellenborough, Cambridge, 1939, p. 46.‬‬
‫‪94‬‬
‫‪. Ahmad Ali Kohzad, In the High Light of Modern Afghanistan, Afghanistan nr. 4, 1957, p. 46.‬‬
‫‪95‬‬
‫‪. P. Sykes, …. Voll. 2, p. 15.‬‬
‫‪69‬‬
‫ﺻﺤﻨﻪ هﺎﯼ هﻤﺎﻧﻨﺪ در دﻳﮕﺮ ﻧﻮاﺣﯽ اﺷﻐﺎﻟﯽ هﻢ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬اﻧﺰﺟﺎر و ﺗﻨﻔﺮ ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻴﻤﺎﯼ‬
‫ﺁﺷﮑﺎر و اﺷﮑﺎل ﺷﺪﻳﺪ ﭘﺮﺧﺎﺷﺠﻮﻳﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﻴﺰش‬
‫ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻮرﺷﮕﺮان ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺲ از اﺷﻐﺎل‬
‫ﮐﺎﺑﻞ و ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻮﻳﺎﺗﺮ ﭘﻬﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺷﺒﻴﺨﻮﻧﯽ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎت و ﺳﺎز و ﺑﺮگ و ﭘﻮل را اﺳﮑﻮرت ﻣﯽ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ دﺳﺘﻪ‪ -‬ﺳﺮهﻨﮓ هﻴﺮﻳﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺳﺮﮐﻮب ﺟﻨﺒﺶ ﺷﻮرﺷﯽ‪ ،‬اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ﺳﺮﮐﻮب ﮔﺮﯼ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ‬
‫‪96‬‬
‫ﮐﭙﺘﺎن اوﺗﺮام و ﻣﻴﺠﺮ ﻣﮏ ﻻرﻳﻦ ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ اﭘﺮﻳﻞ‪ 1840‬ﺧﻴﺰش ﻧﻮ ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺷﻮرﺷﻴﺎن‬

‫ﻗﻨﺪهﺎر– ﮐﺎﺑﻞ را ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﻂ ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪:‬‬
‫ﺟﻨﺮال هﻮت ﺑﺮاﯼ ﺳﺮﮐﻮب ﺁن هﺎ از ﻗﻨﺪهﺎر‪ 200‬ﺳﻮار را ﮔﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺁن هﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ وﺿﻊ را ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﻨﺪ و ﺑﻪ زودﯼ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﺿﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﮐﭙﺘﺎن اﻧﺪرﺳﻦ‪ -‬دﺳﺘﻪ ﭘﻴﺎدﻩ ﺑﺎ‪300‬‬
‫ﺳﻮار و ﻳﮏ ﺑﻄﺮﻳﻪ ﺗﻮﭘﭽﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﻴﺰش ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﮑﺎر‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎرﯼ ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ در روﻧﺪ ﺁن ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ‬
‫ﺑﺎرهﺎ ﺑﺮ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻧﻴﺰﻩ داران ﺁن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻮرش‬
‫هﺎﻳﯽ ﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﭘﻴﺮوز‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺑﺮاﯼ ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﯼ ﮔﺰاﻓﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﻏﻠﺰاﻳﯽ را از هﻢ ﺑﭙﺎﺷﺎﻧﺪ و‪3000‬‬

‫ﭘﻮﻧﺪ را ﺑﺮاﯼ ﺧﺮﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ رهﺒﺮان ﻓﺌﻮدال ﺗﺨﺼﻴﺺ داد‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺟﺎن ﮐﺌﯽ »ﺧﺮﻳﻄﻪ هﺎﯼ ﭘﻮل ﺑﺎﻳﺪ ﺁن ﭼﻪ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽ‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻴﺰﻩ هﺎ ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ«‪ 97.‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﮐﺌﯽ‬
‫هﻤﺎن دم اﻓﺰود‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ ﺳﺮﻧﻴﺰﻩ هﺎ و ﻧﻪ ﺧﺮﻳﻄﻪ هﺎﯼ ﭘﻮل‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﯽ ﺁرام را ﺑﻪ ﺁراﻣﯽ داﻳﻤﯽ ﺑﻴﺎورﻧﺪ«‪.‬‬

‫وﺿﻊ هﻤﺎﻧﻨﺪﯼ در ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﻗﻼت اﻳﺠﺎد ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ -‬ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺑﻠﻮچ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ ﻟﻴﺘﻴﻨﺎﻧﺖ‬
‫ﮐﻠﻴﺮﮎ ﺁﺗﺶ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺁن هﺎ ﺑﺎ ﻳﻮرش ﺷﻬﺮ ﻗﻼت را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺁن را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻟﻴﺘﻴﻨﺎﻧﺖ‬
‫ﻟﻮوﻳﺪﯼ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪] .‬ﺟﻨﮕﺎوران‪-‬گ‪ [.‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﮐﺎﮐﺮ ﮔﺮهﮕﺎﻩ‬
‫ﻣﻬﻢ راﻩ هﺎﯼ ﮐﻮﻳﺘﻪ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﺿﺎﻓﯽ را ﮔﺴﻴﻞ‬

‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ ﻳﯽ اوﺿﺎع را ﺑﺎ ﺛﺒﺎت‬
‫ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬در ﺟﻨﻮب اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن هﻤﭽﻨﺎن‬
‫ﮐﺎﻧﻮن هﺎﯼ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫‪G. W. Forrest, …. P. 49-50‬‬
‫‪ .97‬ﺳﺮ وﻳﻠﻴﺎم ﮐﺌﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮓ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪.58-57 .‬‬
‫‪70‬‬
‫در ﮔﺴﺘﺮﻩ ﮐﺘﻞ هﺎﯼ هﻨﺪوﮐﺶ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺼﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ هﺎ و ﭘﺎﺳﮕﺎﻩ هﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻳﻮرش‬
‫ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺁن هﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺎﻩ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪1840‬‬
‫در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﺎﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﺎوران ازﺑﻴﮏ )‪ 8-6‬هﺰار ﻧﻔﺮ(‪ 98‬ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﮐﺮدﮔﯽ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ او ﺁن هﺎ را ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﻴﺮ وﻟﯽ‪-‬‬
‫ﺣﮑﻤﺮان ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ازﺑﻴﮏ ﺧﻠﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از راﻩ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮕﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺁن هﺎ را ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺳﻴﻐﺎن ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ‪] .‬در‬

‫اﻳﻦ هﻨﮕﺎم‪-‬گ‪ ،[.‬دﺳﺘﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ در‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ از »ﻗﻄﻌﻪ ﺷﺎهﯽ« ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و‬
‫هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﺧﻮد‪ -‬ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺎﻣﻞ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮔﺴﻴﻞ ﺗﻴﭗ دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ از ﺑﺮﺗﺮﯼ ﻣﺎدﯼ و‬
‫ﻧﻔﺮات ﺧﻮد )ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﺮﺗﺮﯼ ﺁﺗﺶ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ( دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ را ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﺑﺪهﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺑﺮاﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ داراﯼ ﺑﺎر ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬از ﺑﺎﻣﻴﺎن و ﺳﻴﻐﺎن ﺑﻪ ﮐﻮهﺴﺘﺎن رﻓﺖ– ﺟﺎﻳﯽ‬
‫ﮐﻪ هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ از ﻣﺎﻣﻮران ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ از ﺁن ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪﯼ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ‬
‫دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮران ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁﻧﺎن ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺎراج ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﯽ ﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت هﺰﻳﻨﻪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ هﻨﮕﻔﺘﯽ را ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ 1260 -‬هﺰار ﭘﻮﻧﺪ‬
‫‪99‬‬
‫در ﺳﺎل ﮐﺎهﺶ داد‪.‬‬

‫هﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﻮﺑﺴﺎﻳﺪﯼ هﺎﻳﯽ‬ ‫ﮐﺎهﺶ هﺰﻳﻨﻪ‬

‫از ﺧﺎن هﺎ و ﺳﺮان ﻗﺒﺎﻳﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫و اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ » ﻣﺎﻟﻴﺎت« دﺳﺖ‬ ‫ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎن هﺎ زﻳﺎن ﻣﺎدﯼ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺌﻮدال هﺎ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ در ﻗﺒﺎل‬ ‫ﺁن ﺑﺨﺸﯽ از‬

‫‪ .98‬ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاد ﺑﺎﺑﺎ ﺧﻮاﺟﻪ ﻳﻒ در ﮐﺘﺎب ﻣﺒﺎرزات ﻣﺮدم‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در راﻩ اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ از روﺳﯽ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ درﯼ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدان ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺘﺎر ﺗﺒﺎرﯼ اﻳﻦ ﺟﻨﮕﺎوران را ازﺑﻴﮑﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﮑﯽ و‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪– .‬گ‪.‬‬
‫‪ .99‬ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺎت‬
‫ﺁﺛﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻳﺎزدهﻢ‪ ،‬ص‪.536 .‬‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ هﻤﻪ اﻳﻦ ﭘﻮل هﺎ از ﻣﺪرﮎ ﺗﺎراج‬
‫ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ هﻨﺪﯼ از ﺳﻮﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪71‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎرزﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺼﻠﺖ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺗﺮ و ﺳﺮاﺳﺮﯼ ﺗﺮﯼ را‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ »ﺧﺮﻳﺪارﯼ ﺷﺪﻩ«‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺷﻮار ﺗﺮ ﻣﯽ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪ ﺟﻠﻮ ﺗﻨﻔﺮ و اﻧﺰﺟﺎر ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺁن ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺲ ﻣﺴﺎﻋﯽ ﺑﺴﻴﺎرﯼ را ﺑﺮاﯼ ﺧﺮﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎﯼ ﮐﻮهﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺮج داد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﻧﮕﺮدﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ هﺎ ﺑﺮاﯼ ﺧﻴﺰش‬
‫ﺑﺎهﻤﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﻣﺘﺤﺪ ﮔﺮدد‪ .‬اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻳﺎﯼ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ را در ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺑﺎ هﺮاس از‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎﯼ ﮔﺴﻴﻞ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺗﻘﻮﻳﺘﯽ ﻧﻮ از‬
‫هﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 2‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ‪ 1840‬در وادﯼ ﭘﺮوان درﻩ‪ ،‬ﻧﺒﺮد ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻴﺎن‬
‫ﺧﻴﺰﺷﮕﺮان ﺗﺎﺟﻴﮏ ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﺑﺮﻳﮕﺎد ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﺟﻨﺮال ﺳﻴﻞ در ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺳﻬﻠﯽ ﺳﻨﺠﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﻴﻮال ﻟﺮد ﺑﺎ‬

‫ﻧﺸﺎن دادن دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ]از دور‪-‬گ‪ ،[.‬ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﺧﻮد وﻋﺪﻩ ﺳﭙﺮد ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﻩ ﻳﺎ ﻣﺮدﻩ او را ﺑﻴﺎورد‪،‬‬
‫ﺻﺪهﺰار روﭘﻴﻪ ﺧﻮاهﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ 100.‬ﻣﮕﺮ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﭼﺮﻳﮏ هﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ ﺗﺎب ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴﭗ‬
‫ﺳﻴﻞ در هﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪﻩ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮاﺳﻴﻤﮕﯽ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫ﭼﺎرﻳﮑﺎر ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺒﺮد ﭘﺮوان ﺷﻮر و هﻨﮕﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻓﮕﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ را در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﺎزﯼ ﻧﻤﻮد ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺑﺎور ﺑﻪ اﻣﮑﺎن‬
‫ﭘﻴﺮوزﯼ ﻧﻬﺎﻳﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و‬
‫زﻳﺮ اﺳﺎرت ﺑﻪ هﻨﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
‫درﺁﻣﺪن اﻣﻴﺮ ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ و ﺷﻮر و‬
‫هﻨﮕﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺁزادﯼ ﮐﻤﺮﻧﮓ ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻳﯽ ﮐﻪ رﺷﺘﻴﺎ دادﮔﺮاﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» ،‬ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ زودﯼ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺧﻮد ﺑﺪون‬
‫اﻣﻴﺮ و ﺳﺮداران اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﺰت‬
‫‪101‬‬
‫و ﺷﺮف ﻣﻠﯽ ﺧﻮد را اﺣﻴﺎ ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫در اواﻳﻞ اﮐﺘﺒﺮ‪ ،1940‬ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺷﺮﻗﯽ ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﺑﺎ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ‬

‫ﺁزادﯼ ﺑﺨﺶ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﮔﺬرﮔﺎﻩ هﺎﯼ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﻴﺎن ﮐﺎﺑﻞ و ﺟﻼل‬
‫ﺁﺑﺎد را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺧﻂ ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫‪100‬‬
‫‪. G.W.Forrest…..p. 49-50.‬‬
‫‪ .101‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ص‪.161 .‬‬
‫‪72‬‬
‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان را ﺑﺎ ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ هﻨﺪﯼ ﺁن وﺻﻞ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزﮔﺸﻮدن ﺧﻂ ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ را ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪ .‬در وادﯼ‬
‫ﺗﻴﺰﻳﻦ در ﺟﻨﻮب ﺧﺎورﯼ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﻴﮑﺎر ﺧﺸﻦ دﻳﺮﭘﺎ و ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﻳﯽ‬
‫درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﻮرﺷﻴﺎن دﺳﺖ ﺑﺎﻻ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎﯼ ﻣﺴﺘﻘﺮ در‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ از اﺳﺘﻔﺎدﻩ از راﻩ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﭘﻴﺸﺎور ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ن‪ .‬ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪ -‬ﻳﮑﯽ از اﺷﺘﺮاﮎ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن رﺧﺪادهﺎ در ﻧﺎﻣﻪ‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 3‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1840‬ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻣﺎ در ﮐﺎرزار ﺗﻴﺰﻳﻦ ﮔﻞ هﺎﯼ‬
‫ﻏﺎر ﻧﻤﯽ ﭼﻴﺪﻳﻢ‪ .‬ﺗﻠﻔﺎت ﻣﺎ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪون اﺣﺘﺴﺎب اﻓﺴﺮان‪-‬‬
‫‪ 150‬ﻧﻔﺮ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻬﻤﺎت‪ ،‬ﺳﺎز ﺑﺮگ و ﺧﺰاﻧﻪ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻳﻢ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﮏ ﺷﮑﺴﺖ راﺳﺘﻴﻦ ﺑﻮد و ﻣﻦ اﻣﻴﺪوار هﺴﺘﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺰت ارﺗﺶ ﻣﺎ ﮐﻪ هﻴﭽﮕﺎهﯽ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﮑﺴﺘﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ‬
‫ﻧﺨﻮاهﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪102.‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ اﻣﻴﺪوارﯼ هﺎ و ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ هﺎ ﺗﻘﺪﻳﺮ‬
‫ﻧﺒﻮد ﺑﺮﺁوردﻩ ﮔﺮدﻧﺪ‪«.‬‬

‫زﻣﺴﺘﺎن ﺳﺎل‪ 1941 /1940‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ دﺷﻮارﯼ هﺎﯼ رس‬

‫رﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯼ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﻣﺼﺎدرﻩ و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺧﻮار ﺑﺎر و ﻋﻠﻮﻓﻪ در‬
‫اﺑﻌﺎد ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺗﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ‪ ،‬اﺟﺎزﻩ دادﻩ ﺷﺪ ﺗﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺎراﺟﮕﺮﯼ ﺑﻴﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﻤﭽﻮن ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ ﭼﻮﻧﺎن ﺑﺮدﮔﺎن ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬هﻤﻪ اﻳﻦ هﺎ ﻋﻤﻴﻘﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرد و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﯽ ﺷﺎن را ﺟﺮﻳﺤﻪ دار ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﺑﻪ ﺁﺑﺮوﯼ ﺷﺎن اهﺎﻧﺖ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬ﺁن هﻢ ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ ﻋﺸﻖ ﺷﺎن ﺑﻪ ﺁزادﯼ را ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﻧﻤﻮدﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ 103.‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﺎ ﺗﻨﻔﺮ ﺁﺗﺸﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‪ 20‬اﮔﺴﺖ ‪ 1841‬ﻳﮑﯽ از اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ از‬

‫ﻗﻨﺪهﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪» :‬ﺑﻪ زودﯼ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ از هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ارﺗﺶ ﺳﻨﺪ از ﻓﻴﺮوز ﭘﻮر ﺑﺮاﯼ ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﻴﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ‬
‫و ﺳﭙﺎهﻴﺎن ]ﻣﺎ[ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ دو ﺑﺎرﻩ ﺑﻪ هﻨﺪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫دو ﺳﺎل ﺁزﮔﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻣﺎ هﻨﻮز هﻢ‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽ ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ هﺰﻳﻨﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ را ﮐﻪ اﺷﻐﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ دارد‪ ،‬ﺑﺮ دوش‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺁﻳﺎ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ؟ هﻤﻪ ﺟﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ هﺮ روز ﻧﺎﺁراﻣﯽ هﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺧﻴﺒﺮﯼ‬

‫‪102‬‬
‫‪. G.W.Forrest…..p. 77.‬‬
‫‪ .103‬ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﻳﺪرﻳﮏ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺎت‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،11‬ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ص‪.532 .‬‬
‫‪73‬‬
‫هﺎ‪ ،‬ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ و دراﻧﯽ هﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮدﻩ اﻧﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﺳﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﻣﺎ ﺷﺒﻴﺨﻮن ﻣﯽ زﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺎ ﻣﯽ ﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﯽ در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ؟ و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺁﻳﺎ در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﺤﻮﻟﯽ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ و ﺁرام ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮدﻳﺪ؟‬

‫هﻴﭽﮕﺎهﯽ‪ .‬دﺳﺖ ﮐﻢ ﻣﺎ ﺁن روز را ﻧﺨﻮاهﻴﻢ دﻳﺪ و ﺗﺎ ﺁن روز‬

‫زﻧﺪﻩ ﻧﺨﻮاهﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎزﮔﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺗﺎ‬
‫ﭼﻪ اﻧﺪازﻩ از ﻣﺎ ﻧﻔﺮت دارﻧﺪ‪ :‬هﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻳﮏ اروﭘﺎﻳﯽ را‬
‫ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪس ])ﻏﺎزﯼ([ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎ هﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪﯼ ﭘﻴﺶ‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺸﺘﺎرهﺎﯼ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ هﻢ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺁﺑﺮوﯼ‬
‫‪104‬‬
‫ﻣﺎ ﺧﺪﺷﻪ وارد ﺑﻴﺎورد«‪.‬‬

‫در روﻧﺪ ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ‪ 1841‬ﺧﻴﺰش هﺎﯼ ﺳﺨﺖ ﺿﺪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در هﺮ ﮔﻮﺷﻪ‬

‫و ﮐﻨﺎر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن روﯼ ﻣﯽ داد‪ .‬اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺎراﺟﮕﺮاﻧﻪ‬
‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻗﻼت ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻴﺰش هﺎﯼ ﻧﻮﯼ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﺑﺎﺧﺘﺮﯼ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﺮ ﺳﺘﻮن ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﺳﺮهﻨﺎگ واﻳﻤﺮ ﻳﻮرش ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ‬
‫ﻋﻘﺐ زدﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻠﻔﺎت ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ وارد‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻋﻴﻦ زﻣﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻪ هﺎﯼ دراﻧﯽ ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ اﺧﺘﺮ ﺧﺎن؟‪ -‬ﭘﺴﺮ‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و از ﺳﻮﯼ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺧﺎورﯼ ﻏﻠﺰاﻳﯽ ﺑﻪ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻄﻮط ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ دﺷﻤﻦ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ‬

‫ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و راﻩ ﭘﻴﺸﺎور– ﮐﺎﺑﻞ اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺎﻩ اﮐﺘﺒﺮ‬
‫‪ 1841‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ از ﮐﺎﺑﻞ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺗﻘﻮﻳﺘﯽ ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ در ﻧﺒﺮد‬
‫ﭘﺮوان ﺗﻴﭗ ﺳﻴﻞ ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﻴﻞ در راﻩ ﺧﻮد ﻣﻮرد ﻳﻮرش هﺎﯼ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎرﯼ از ﺳﻮﯼ ﻏﻠﺰاﻳﯽ هﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ دﻳﺪن ﺗﻠﻔﺎت‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﺑﺎ دﺷﻮارﯼ ﺑﺴﻴﺎر در ﺁﯼ داﻣﮏ؟ ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬و ﺑﺎ‬
‫ﺁن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر دﺳﺘﻮر درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬از‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬ﺗﻴﭗ ﺳﻴﻞ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ در ﭘﺸﺖ‬
‫دﻳﻮارهﺎﯼ ﺳﺘﺒﺮ و ﺑﻠﻨﺪ دژ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﻮهﺴﺘﺎن ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ 1841‬ﭘﻴﮑﺎرهﺎﯼ ﺷﺪﻳﺪﯼ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭼﺎرﻳﮑﺎر روﯼ‬

‫داد‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺎ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻩ ﭘﻮﺗﻨﺠﺮ )ﭘﺎﺗﻨﺠﺮ(‪ -‬اﺟﻨﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﮏ هﻨﮓ ﭘﻴﺎدﻩ ﮔﻮرﮎ؟ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺒﺮدهﺎ ﮐﻪ در ﺁن ﺑﻪ وﻳﮋﻩ دهﻘﺎﻧﺎن ﺗﺎﺟﻴﮏ ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋﻩ ﺑﺎ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪105،‬هﻨﮓ ﺑﺎ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ‬

‫‪ .104‬ﮎ‪ .‬ف‪ .‬ﻧﺎﻳﻤﻦ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هـﺎ در ﺳـﺎل هـﺎﯼ ‪ 1841‬و ‪،1842‬‬
‫ص‪.‬ص‪.138-136 .‬‬
‫‪ .105‬ﺳﺮ وﻳﻠﻴﺎم ﮐﺌﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪.234 .‬‬
‫‪74‬‬
‫و دﻳﮕﺮ اﻓﺴﺮان ﺧﻮد ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮدﻳﺪ و ﭼﺎرﻳﮑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻮرﺷﻴﺎن‬
‫اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻮﺗﻨﺠﺮ و ﺁﺟﻮدان )ﻳﺎور( هﻨﮓ‪ -‬هﺎوﮔﻨﻮن‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم در ﺷﻬﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﺷﺎﻩ ﺁﺑﺎد در‬
‫‪ 45‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮﯼ ﻏﺰﻧﯽ دﺳﺘﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ )‪ (150‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫‪106‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ وودﺑﺮن ﻣﻮرد ﻳﻮرش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ ﮐﻪ در درﻩ ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻮد و ﺑﺎش داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرزار‬

‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺁﺷﮑﺎر ﺑﺎ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﮏ رﺷﺘﻪ‬
‫ﻳﻮرش هﺎ ﺑﺮﮔﺎرﻧﻴﺰون اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﻋﻠﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻴﺒﺮﻳﺎن ﺑﻪ رﻏﻢ ﮔﺴﻴﻞ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺗﻘﻮﻳﺘﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫‪107‬‬
‫ﺣﻤﻼت ﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ 1841‬هﻤﻪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬

‫اﺳﺘﻘﻼل ﻣﯽ رزﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎهﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﺠﺎوزﮔﺮان هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎر ﺳﺎزﻣﺎﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎﻳﯽ ﭘﺨﺶ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬
‫‪108‬‬
‫ﺧﻴﺰش ﺳﺮاﺳﺮﯼ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻓﺮا ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﯽ از رهﺒﺮان ﻗﺒﺎﻳﻞ ﮐﻪ داراﯼ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻣﻴﻬﻦ‬

‫ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﭼﮑﺰاﻳﯽ و اﻣﻴﻦ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن‬
‫ﻟﻮﮔﺮﯼ‪ ،‬زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻨﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬هﺮﭼﻪ ﭘﻮﻳﺎﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ 1841‬در ﮐﺎﺑﻞ در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﭼﮑﺰاﻳﯽ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺳﺮان‪ ،‬ﻃﺮح راﻩ اﻧﺪازﯼ ﺧﻴﺰش ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬
‫رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪109.‬ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 2‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1841‬ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و ﻳﮑﯽ‬
‫از ﻟﺤﻈﺎت اوج ﺟﻨﺒﺶ ﺁزادﻳﺒﺨﺶ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﺎدار ﺷﻬﺮ‪ -‬ﭘﻴﺸﻪ وران‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺑﺮزﮔﺮان روﺳﺘﺎهﺎﯼ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻩ ﺑﺮﻧﺲ– ﮔﻮرﻧﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮐﺎﺑﻞ ﻳﻮرش‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﺎﺳﺒﺎﻧﺎن ﺑﻪ زودﯼ ﺳﺮﮐﻮب ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺮﻧﺲ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ در اردوﮔﺎﻩ ﺳﻨﮕﺮﺑﻨﺪﯼ ﺷﺪﻩ ﺷﻴﺮﭘﻮر در‬

‫ﺣﻮﻣﻪ ﮐﺎﺑﻞ ]ﮐﻨﻮن در ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮ[ ﭼﻨﺎن روﺣﻴﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﺎ ﺗﻼش هﻢ ﻧﻮرزﻳﺪﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺪاﻣﻴﻦ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺑﻴﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺷﻮرﺷﯽ از‬
‫ﮐﻮهﺴﺘﺎن و دﻳﮕﺮ ﺟﺎهﺎ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪106‬‬
‫‪. G. Lawrence, Reminicences of 43 years in India, P. 87-88.‬‬
‫‪107‬‬
‫‪. Shahamat Ali, The Sikhs and Afghans, in Connexion with India and Persia,Immediately‬‬
‫‪befor and after the Death of Ranjeet Singh: from the Jornal of an Expedition to Kabul, through‬‬
‫‪the panjab and the khaibar pass, L., 1847, p. 266.‬‬
‫‪ .108‬ﻟﻴﺪﯼ ﺳﻴﻞ‪ ،‬ژورﻧﺎل روﻳﺪادهﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،1842 ،1841 ،‬ﻟﻨﺪن‪،1843 ،‬‬
‫ص‪ 46 .‬ﻣﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪.‬‬
‫‪ .109‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ص‪.183-182 .‬‬
‫‪75‬‬
‫ﭘﻴﮑﺎر ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎرﯼ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﭙﻪ ﺑﯽ ﺑﯽ ﻣﻬﺮو ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻴﺮﭘﻮر ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺁﺗﺶ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫هﺎ‪ ،‬اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﺎ ﭘﺎﻳﻤﺮدﯼ و دﻟﻴﺮاﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﻮاﺿﻊ دﺷﻤﻦ ﻳﻮرش ﻣﯽ‬
‫ﺁوردﻧﺪ‪ .‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻴﺶ از‪ 300‬ﺳﭙﺎهﯽ و ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺷﺎن‬
‫را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎﻧﻮ ﺳﻴﻞ)ﻟﻴﺪﯼ ﺳﻴﻞ(‪ -‬هﻤﺴﺮ ﺟﻨﺮال ﺳﻴﻞ ﮐﻪ در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم در‬

‫ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻮد‪ ،‬در دﻓﺘﺮﭼﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ روزاﻧﻪ ﺧﻮد در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬دﺷﻤﻦ ﺑﺎ ﮐﻮﺷﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺎ از ﻧﺰد‬
‫ﺁﻧﺎن ﻣﯽ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻣﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﮐﻪ ﮔﺮگ از ﭘﺲ‬
‫‪110‬‬
‫ﺁﻧﺎن ﻣﯽ دوﻳﺪ‪.«.‬‬

‫ﺳﻴﻤﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ ﺟﻨﮓ ﺁزادﻳﺒﺨﺶ ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن اﻓﻐﺎن در ﻧﺒﺮدهﺎ ﺑﻪ‬

‫در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﺧﺎﻃﺮات ﻟﻮرﻧﺲ ‪-‬ﻳﮑﯽ از‬ ‫وﻳﮋﻩ ﺗﺒﺎرز ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻓﺴﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻧﺒﺮد در ﺗﭙﻪ ﺑﯽ ﺑﯽ‬
‫ﻣﻬﺮو ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮاهﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬او ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ دﻟﭽﺴﭗ ﺑﻮد ﺧﺼﻠﺖ ﺳﭙﺎهﻴﺎﻧﯽ را ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﻳﮏ روز‬
‫ﭘﻴﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﻣﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎ‬ ‫در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ ﺁن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻓﮕﻨﺪﮔﯽ ﻋﻤﻴﻖ درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اﻓﺮاد هﻴﺒﺘﻨﺎﮎ و ﻣﺘﻌﺼﺐ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﮐﻪ در ﻧﺒﺮدهﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رهﺒﺮان ﺧﻮد ﻣﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﻓﺶ اﻧﮕﻠﻴﺲ را در ﻣﻴﺪان ﻧﺒﺮد ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬روﯼ هﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و‬
‫ﭘﻴﺸﻪ وران ﮐﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺣﺘﺎ اﻳﻦ ارﺿﺎﻳﺖ اﻧﺪوهﺒﺎر را هﻢ در اذهﺎن ﺧﻮد‬

‫اﺣﺴﺎس ﻧﮑﺮدﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺟﻨﮕﺠﻮﯼ ]ﭘﺸﺘﻮن‪-‬گ‪ [.‬ﮐﺸﻮر ﻣﯽ‬
‫‪111‬‬
‫رزﻣﻴﺪﻳﻢ«‪.‬‬

‫ﭘﻴﮏ در ﺑﺎرﻩ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺧﻴﺰش در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺁذرﺧﺶ ﺁﺳﺎﻳﯽ‬

‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﺨﺶ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺁژﻳﺮﯼ ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﺮاﯼ ﭘﻬﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺧﻴﺰش هﺎﯼ ﭘﻮﻳﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان‪ .‬ﺻﻔﻮف رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﺁزادﻳﺒﺨﺶ ﻣﻠﯽ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ هﺮ روز ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪] .‬اﮐﺒﺮ ﺧﺎن‪-‬‬
‫گ‪ -[.‬ﭘﺴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن در ﺷﻤﺎل ﮐﺸﻮر ﺑﺴﺮ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺁزاد ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻣﺪ‪ .‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ﺷﺶ هﺰار ﻧﻔﺮ از‬
‫رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮدﻣﯽ ازﺑﻴﮏ ﺗﺒﺎر هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ او ﺁﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن‬
‫ﺣﻘﺎرت ﺁﻣﻴﺰ ﺑﺎﻧﻮ ﺳﻴﻞ »ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻢ از اﻧﺒﻮﻩ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﺎدﯼ ﻓﺮق‬
‫داﺷﺘﻨﺪ«‪112.‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻪ زودﯼ ﻧﻴﺮوﯼ ﺿﺮﺑﺎت اﻳﻦ ﺳﭙﺎهﻴﺎن را‬
‫ﻟﻤﺲ ﮐﺮدﻧﺪ‪] .‬در ﻳﮏ ﺳﺨﻦ[‪ ،‬در ﻣﺒﺎرزﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن هﻤﻪ‬
‫ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ورزﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .110‬ﻟﻴﺪﯼ ﺳﻴﻞ‪ ،‬ص‪.136 .‬‬

‫‪ .111‬ج‪ .‬ﻻرﻧﺲ‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.96-95 .‬‬
‫‪ .112‬ﻟﻴﺪﯼ ﺳﻴﻞ‪ ،‬هﻤﺎن اﺛﺮ‪ ،‬ص‪.136 .‬‬
‫‪76‬‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در ﻋﻤﻞ در ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در ﺗﺼﺮف‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ در ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ :‬در ﺣﻮﻣﻪ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬در ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬در‬
‫ﻗﻨﺪهﺎر و در ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﺁن هﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺎﺑﻮدﯼ‬
‫ﺁوﻳﺰان ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻄﻮط ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ ﺁﻧﺎن و راﻩ هﺎﯼ ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﯽ ﺑﺎ هﻨﺪ‬
‫ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺟﻨﺮال ﻧﻮت‪ -‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در ﻗﻨﺪهﺎر ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ‬

‫ﮐﺮد ﮐﻪ »هﻴﭻ اروﭘﺎﻳﯽ ﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ‪ 200‬ﻳﺎرد ﺑﺮود و ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﮐﻪ هﺪف ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ اﻓﺰار هﺎﯼ‬
‫‪113‬‬
‫ﺳﺮد ﭘﺎرﭼﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﻧﺸﻮد‪«.‬‬

‫در ﺑﺎرﻩ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻳﺎ ﻧﻔﻮذ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع دﻳﮕﺮ هﻴﭻ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﻤﯽ‬
‫ﺁورد‪» .‬ارﺗﺶ او« از هﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺎﻩ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1841‬دو‬
‫هﻨﮓ ﺳﻮارﻩ ﻧﻈﺎم ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ هﻤﮕﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪114.‬واﺣﺪهﺎﯼ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ارﺗﺶ ﻧﻴﺰ در هﻤﻪ ﺟﺎ هﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﻣﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﺎهﺎ ﺣﺘﺎ ﺳﺮﺑﺎزان و درﺟﻪ‬
‫داران اﺟﻴﺮ هﻨﺪﯼ ارﺗﺶ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ از ﺁﻧﺎن ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﯽ‬
‫‪115‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ]و ﺑﻪ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﻣﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ[ ‪.‬‬

‫وﻳﻠﻴﺎم ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﻳﮑﯽ از ﭘﺮ ﺷﻮر ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺘﮑﺮان »اﺣﻴﺎﯼ ﺷﺎﻩ‬

‫ﺷﺠﺎع ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﻴﺎﮐﺎﻧﺶ زﻳﺮ ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ« ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ‬
‫راﻩ ﺑﺮوﻧﺮﻓﺖ از وﺿﻊ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﮐﻮﺷﻴﺪ از اﺑﺰار ﺑﺎرهﺎ‬
‫ﺁزﻣﻮدﻩ ﺷﺪﻩ ‪ -‬ﺧﺮﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ ﺑﻬﺮﻩ ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬او ﺑﺎ رهﺒﺮان‬
‫ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﺁن هﺎ اﮐﺒﺮ ﺧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻮد و اﻣﻴﻦ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن‬
‫ﻟﻮﮔﺮﯼ و دﻳﮕﺮان‪ ...‬وارد ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻟﺰوم ﻋﺎﺟﻞ ﺑﻮدن و‬
‫ﺗﺎﺧﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎﻳﯽ ﺟﻨﺮال اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن‪ -‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﮐﻞ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ داﺷﺖ‪.‬‬

‫او در ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ در ﺑﺎرﻩ ﮐﻤﺒﻮد ﺷﺪﻳﺪ ﺧﻮارﺑﺎر و‬

‫ﻋﻠﻮﻓﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺑﺴﻴﺎر زﺧﻤﯽ هﺎ و ﺑﻴﻤﺎران و ﻧﺒﻮد هﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﻣﻴﺪوارﯼ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ از هﻨﺪ و ﻣﻮﻗﻒ ﺑﺲ ﺿﻌﻴﻒ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﺣﻮﻣﻪ ﮐﺎﺑﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻃﻼع داد‪ .‬اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ »ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺳﻼح در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ« و »ﺳﻔﻴﺮ و وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر« را ﺑﻪ ﺁن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ هﺮ ﭼﻪ‬
‫‪116‬‬
‫زودﺗﺮ در ﺑﺎرﻩ ﺑﺮوﻧﺒﺮﯼ ﻧﻴﺮوهﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺎهﻢ ﺑﭙﺮدازد«‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ »ﺗﻼش ورزﻳﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ از رهﺒﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻓﻐﺎﻧﯽ « را‬

‫ﺑﺨﺮد‪117.‬او ﺑﺮاﯼ ﺑﺮﺧﯽ از ﺁﻧﺎن ‪ 50‬هﺰار روﭘﻴﻪ ﺑﺮاﯼ ﺗﺪارﮎ‬
‫ﺧﻴﺰش ﺑﻪ هﻮادارﯼ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ داد و وﻋﺪﻩ دادن‪ 200‬هﺰار‬

‫‪113‬‬
‫‪. H. Stocqueller. The Life of Major- General Sir Willhm Nott, vol. 1, p. 395.‬‬
‫‪114‬‬
‫‪. G. W. Forrest…..p. 81.‬‬
‫‪ .115‬ﻟﻴﺪﯼ ﺳﻴﻞ‪ ،‬هﻤﺎن اﺛﺮ‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.227 ،184 ،162 ،117 ،110 ،104 ،47 ،26 .‬‬
‫‪116‬‬
‫‪. Vincent Eyre, The Military Operations at Kabul.., L. 1843, p. 123.‬‬
‫‪ .117‬ﺳﺮ ﭘﺮﺳﯽ ﺳﺎﻳﮑﺲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪.30 .‬‬
‫‪77‬‬
‫روﭘﻴﻪ دﻳﮕﺮ را در ﺻﻮرت ﭘﻴﺮوزﯼ ﻧﻤﻮد‪118.‬ﻣﮕﺮ ﺗﻼش هﺎﯼ او هﻴﭻ‬
‫دﺳﺘﺎوردﯼ ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﻧﺪاﺷﺖ‪ :‬در اوﺿﺎع ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬هﺮ ﻳﮏ از‬
‫ﺳﺮان ﻗﺒﺎﻳﻞ ﮐﻪ ﺗﺒﺎرز ﻣﯽ دادﻧﺪ در ﮐﺪام ﻋﺮﺻﻪ ﻳﯽ ﮐﺪاﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﯽ ﺑﺎ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪ راﺳﺘﻴﻦ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺁﻧﺎن رو ﺑﻪ رو ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫واﻧﮕﻬﯽ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺑﺮ ﺁن ﺷﺪ ﺗﺎ از روش هﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﺳﻮد ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬در‬

‫اواﺧﺮ ﻧﻮاﻣﺒﺮ‪ 1841‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺿﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ–‬
‫ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﭼﮑﺰﯼ و ﻣﻴﺮ ﻣﺴﺠﺪﯼ ﺧﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺘﺎ در ﺁﺛﺎر‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﺁﻧﺎن از ﺳﻮﯼ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ و اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن‬
‫از ﭘﻴﺶ »در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد« و ﻣﻴﺮ ﻣﺴﺠﺪﯼ ﺑﺎ زهﺮ ﻣﺴﻤﻮم‬
‫ﺷﺪ و ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﭼﮑﺰﯼ هﻨﮕﺎم ﻧﺒﺮد از ﻋﻘﺐ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﺶ از ﺳﻮﯼ ﻳﮏ‬
‫‪119‬‬
‫ﺧﺎﻳﻴﻦ ﺧﺮﻳﺪارﯼ ﺷﺪﻩ ﺳﺮ ﺗﻴﺮ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫ﺳﺮ ﺟﺎن ﮐﺌﯽ در ﭘﻴﻮﺳﺖ اﺛﺮ ﭘﮋوهﺸﯽ ﺧﻮد در ﺑﺎرﻩ ﺟﻨﮓ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺘﯽ را از ﻳﮏ روزﻧﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﺳﻴﺮام ﭘﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﻓﺮﻧﺪ ﺁف اﻧﺪﻳﺎ« ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺑﺲ ﻣﻌﻨﺎ دار و ﭼﻨﺪ ﭘﻬﻠﻮﯼ‬
‫»ﺳﺮ وﻳﻠﻴﺎم ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ و ﺑﻬﺎﯼ ﺧﻮن« ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﻣﺒﻠﻎ هﻨﮕﻔﺘﯽ را ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﭘﺮداﺧﺖ و »ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ ﻋﺒﺪﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن را‬
‫‪120‬‬
‫ﺑﮑﺸﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﮕﺮ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﺎهﻮﯼ ﻳﯽ ﺑﺮ روﻧﺪ‬

‫روﻳﺪادهﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪ ﻳﯽ را‬
‫در ﻣﺎﻩ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1841‬اﻣﻀﺎء ﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺁن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬
‫ﺗﻌﻬﺪ ﺳﭙﺮدﻧﺪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد را از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﺮون ﺑﺒﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ و هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ او ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮداران اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ در‬
‫ازاﯼ ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﻮل ﺑﺎرﮐﺶ هﺎ و وﺳﺎﻳﻂ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ و ‪ ...‬را در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﺳﭙﺎهﻴﺎن رﺟﻌﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﮐﻪ در وﺿﻌﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﺮد ورزاﻧﻪ اوﺿﺎع را‬

‫ارزﻳﺎﺑﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اداﻣﻪ دادن ﺑﻪ ﭘﻴﮕﻴﺮﯼ اهﺪاف ﭘﻴﺸﻴﻦ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻳﮏ ﺑﻨﺪ را در ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺖ در‬
‫ﺑﺎرﻩ ﺁن ﮐﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزﻩ و اذن اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎرﺟﯽ وارد ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺷﻮﻧﺪ‪121.‬ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ هﻢ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﻪ درز اﻓﺘﺎدن در‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﺁزادﻳﺒﺨﺶ و ﮐﺎرﺑﺮد ﻳﮏ ﮔﺮوﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺑﺮاﯼ ﺣﻔﻆ‬
‫ﺳﻴﻄﺮﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺳﺮ ﭘﺮﺳﯽ ﺳﺎﻳﮑﺲ‬
‫]دﻟﻴﻞ‪-‬گ‪ [.‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪ را ]ﭼﻨﻴﻦ‪-‬گ‪[.‬‬

‫‪ .118‬ﻟﻴﺪﯼ ﺳﻴﻞ‪ ،‬هﻤﺎن اﺛﺮ‪ ،‬ص‪.66 .‬‬

‫‪ .119‬ﺳﺮ وﻳﻠﻴﺎم ﮐﺌﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.253-262 .‬‬
‫‪ .120‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.413-412 .‬‬
‫‪121‬‬
‫‪. V. Eyre, The Military Operations.., p. 136-139.‬‬
‫‪78‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ او »اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﺑﺎ ﮐﺸﺖ ﺗﺨﻢ اﺧﺘﻼف در ﻣﻴﺎن‬
‫‪122‬‬
‫ﺳﺮان ﺣﺮﻳﺺ‪ ،‬اوﺿﺎع را ﻧﺠﺎت دهﺪ«‪.‬‬

‫ﺧﻮد ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ در ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻮهﻦ ﻻل ﮐﻪ دﺳﺘﻮرهﺎﯼ او را اﺟﺮا ﻣﯽ‬

‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ ﺳﺎزد‪» :‬هﺮﮔﺎﻩ اﻳﻦ ﺁدم هﺎ از ﻳﮏ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺁزردﻩ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎرهﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫از ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ در زﻣﺴﺘﺎن از ﻣﻴﺎن ﺑﺮف هﺎ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺁﻣﺎدﻩ هﺴﺘﻢ هﺮ ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ هﺪف ﺑﺮﺳﻢ‪ ،‬ﺧﺮج‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻢ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاﯼ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺁن از ﻧﻈﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد«‪123.‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ در ﺑﺎرﻩ دﻳﺪار ﺑﺎ‬
‫اﮐﺒﺮ ﺧﺎن )ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن رهﺒﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻻ‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد(‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 23‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1841‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎهﻢ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﻳﮏ اﻗﺪام ﭘﻴﻤﺎن ﺷﮑﻨﺎﻧﻪ ﻧﻮﯼ را ﺳﻨﺠﻴﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﻓﺘﻦ‬

‫هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮﻳﻦ هﻤﮑﺎران ﺧﻮد‪ :‬ﻟﻮرﻧﺲ‪ ،‬ﻣﮑﮑﻴﻨﺰﯼ و ﺗﺮﻳﻮر‬
‫ﺑﻪ دﻳﺪار ﺑﺎ اﮐﺒﺮ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﺮال اﻟﻔﻨﺴﺘﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮد »دو‬
‫ﮔﺮدان ﭘﻴﺎدﻩ را ﺑﺎ دو دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺗﻮپ ﺑﺮاﯼ اﺣﺘﻴﺎط ﺁﻣﺎدﻩ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪124‬ﺗﺎ رهﺒﺮان ﺷﻮرﺷﻴﺎن را ﺑﻪ دام اﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﮐﺒﺮ‬
‫ﺧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد اﻳﻦ ﭘﻼن را ﺣﺪس ﺑﺰﻧﺪ و او ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫هﻨﮕﺎم دﻳﺪار ﺑﺎ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﮐﻮﺷﻴﺪ او را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﮕﻴﺮد و‬
‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﻮد‪» ،‬اﮐﺒﺮ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﭙﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮد‬
‫‪125‬‬
‫ﻳﮑﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﺶ زد«‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﮑﻨﺎﺗﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﺳﭙﺎهﻴﺎن اردوﮔﺎﻩ‬

‫ﺷﻴﺮﭘﻮر‪ ،‬ﺑﺎﺧﺘﻦ روﺣﻴﻪ و ﺳﺮاﺳﻴﻤﮕﯽ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﺑﻪ ﺣﺪ ﺁﺧﺮ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اول ﺟﻨﻮرﯼ ‪ 1842‬ﺟﻨﺮال اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن ﻗﺮار دادﯼ‬
‫را ﺑﺎ رهﺒﺮان ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻋﻘﺪ ﻧﻤﻮد‪ :‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺖ هﻤﻪ ﭼﻨﮓ اﻓﺰارهﺎﯼ ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﺪهﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮاﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان »ورق ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺗﻨﻔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺁﻧﺎن از ﺳﻮﯼ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺁن ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻧﺰﺟﺎر ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل ﺗﺠﺎوزﮔﺮان‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪ .‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان ﮐﻪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮادران و ﺧﻮاهﺮان و ﭘﺪران و ﻣﺎدران ﺷﺎن را‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪﻩ‬ ‫ﮐﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﺷﺎن را ﺑﻪ ﺗﺎراج ﺑﺮدﻩ و روﺳﺘﺎهﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻼش هﺎﯼ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺎن هﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﻴﻬﻦ‬
‫‪126‬‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺎن را از ﺗﺒﺎرز اﻳﻦ ﺗﻨﻔﺮ ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻬﻮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .122‬ﺳﺮ ﭘﺮﺳﯽ ﺳﺎﻳﮑﺲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪.31 .‬‬

‫‪ .123‬ﻣﻮهﻦ ﻻل‪ ،‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪ .428 .‬ﻣﺘﻦ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪.‬‬
‫‪124‬‬
‫‪. Memorias of Afghanistan…, by J. H. Stocqueller, p. CXLVIII.‬‬
‫‪ .125‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﮔﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻳﯽ )ﮐﺮوﻧﻮﻟﻮژﻳﮏ( در ﺑﺎرﻩ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ هﻨﺪ‪ ،‬ص‪.140 .‬‬
‫‪126‬‬
‫‪. The Kabul Insurrection of 1841- 1842, by Major- General Sir Vincent Eyre, L., 1879. ,‬‬
‫‪79‬‬
‫دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﯽ وﻗﻔﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن در ﺣﺎل ﻋﻘﺐ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻣﯽ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ‪...» .‬ﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺁﺗﺶ ﺗﻨﻔﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﮐﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﯽ ﺷﺎن ﻋﻤﻴﻘﺎ ﺟﺮﻳﺤﻪ دار ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﺎ در ﺗﻮان‬
‫‪127‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ رهﺒﺮ ﻣﻠﯽ ﻳﯽ ﭼﻮن اﮐﺒﺮ ﺧﺎن هﻢ ﻧﺒﻮد«‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ ﻧﻮﺷﺖ »در درﻩ هﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮﻣﯽ‬

‫از ]ﻓﺮاز‪-‬گ‪ [.‬ﺻﺨﺮﻩ هﺎﯼ ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﯼ »ﺳﮓ هﺎﯼ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ« ﺗﻴﺮ اﻧﺪازﯼ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺪهﺎ ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫از ﮔﺬرﮔﺎﻩ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬در ﮐﺎروان در ﺣﺎل‬
‫ﺁدم زﺧﻤﯽ و ﺟﺎن ﺑﻪ ﻟﺐ رﺳﻴﺪﻩ‬ ‫ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺳﺮ هﻢ ‪600 -500‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ هﺎ را هﻢ هﻨﮕﺎم ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺗﻮان ﻓﺮاﺳﺎﯼ‬
‫ﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺮز ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﮐﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 13‬ﺟﻨﻮرﯼ ‪ 1842‬ﭘﺎﺳﺒﺎﻧﺎن روﯼ دﻳﻮارهﺎﯼ دژ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‬

‫)در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺷﺎﻩ ﺟﻬﺎن ﭘﻮر( ﺁدﻣﯽ را دﻳﺪﻧﺪ در ﻳﻮﻧﻮﻓﺮم‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻳﮏ اﺳﭗ از ﭘﺎ اﻓﺘﺎدﻩ‪» ،‬ﺁوﻳﺰان« ﺑﻮد و‬
‫اﺳﭗ و ﺳﻮار هﺮ دو ﺑﻪ ﺷﺪت زﺧﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺁدم دﮐﺘﺮ ﺑﺮاﻳﺪن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‪ 15000‬ﻧﻔﺮ ﻃﯽ ﺳﻪ هﻔﺘﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬
‫از ﮐﺎﺑﻞ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ را ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪» ،‬ﺳﺎﻟﻢ« ﺑﻪ در ﺁﻣﺪﻩ‬
‫‪128‬‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬

‫هﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎﺑﻮدﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در درﻩ‬

‫ﺟﮕﺪﻟﮏ‪ ،‬دﺳﺘﻪ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻮرش هﺎﯼ ﺑﯽ وﻗﻔﻪ ﻳﯽ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن هﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز در ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺟﻼل ﺁﺑﺎد را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر ﻳﻮرش ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺎﻩ‬
‫ﻣﺎرچ ‪ 1842‬ﺁن هﺎ ﻏﺰﻧﯽ را ﺁزاد ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ و ﮔﺎرﻧﻴﺰون ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ در ﺁﻣﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ را در اﻳﻦ ﺟﺎ )‪ 400‬ﺑﺎ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﺳﺮهﻨﮓ ﭘﺎﻟﻤﺮ را( ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻨﺮال اﻳﻨﮕﻠﻨﺪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ دژ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺮدد‪ .‬او‬

‫‪129‬‬
‫هﻨﮕﺎم ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺧﻮد ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ ‪ 100‬ﻧﻔﺮ از دﺳﺖ داد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ هﻨﮕﺎم هﺴﺘﯽ اﻣﻴﺮ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ در اواﻳﻞ اﭘﺮﻳﻞ هﻤﺎن‬
‫ﺳﺎل ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫دﻳﮕﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻠﻘﻪ هﺎﯼ رهﺒﺮﯼ ﮐﻨﻨﺪﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﻮﯼ‬

‫ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ در ﺑﺎرﻩ ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ‬

‫و ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺳﯽ ﺳﺎﻳﮑﺲ‪ ،‬هﻤﺎن اﺛﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪.32-31 .‬‬

‫‪ .127‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ص‪.201 .‬‬
‫‪ .128‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.‬ص‪.141-140 .‬‬
‫‪129‬‬
‫‪. The Cambridge Modern History…, vol. XI, Cambridge, 1921, p. 733.‬‬
‫‪80‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮﻩ‪ ،‬ﺑﻞ ﮐﻪ در ﺑﺎرﻩ ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮداﻧﻴﺪن‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎﯼ »ارﺗﺶ ﺳﻨﺪ« ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺮد اﺋﻠﻦ ﺑﻮرو ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اوﮐﻠﻨﺪ »ورﺷﮑﺴﺖ ﺷﺪﻩ« ﺑﻪ‬
‫ﮐﺮﺳﯽ ﺟﻨﺮال ﮔﻮرﻧﺮﯼ هﻨﺪ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺎﻩ اﭘﺮﻳﻞ ‪ 1842‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در هﻨﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدﻳﺪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﮐﺎﻓﯽ ﻳﯽ را ﺑﺮاﯼ ﺁن‬
‫ﮐﻪ از ﭘﻴﺸﺎور ﺑﻪ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺁن را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﻨﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺁورﯼ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫در روﻧﺪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1842‬ﺁﻣﺪﮔﯽ ﺑﺮاﯼ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ‬

‫ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ ﻳﯽ ﭘﺮﺳﺘﻴﮋ و ﺁﺑﺮوﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ اﺣﻴﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﺑﺮدﻩ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺲ ﻣﻬﻢ ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا در‬
‫هﻢ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﻳﯽ‬
‫را در ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﺎور داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺁ‪ .‬ﻣﻮرﺗﻮن‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺲ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺑﺮاﯼ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬

‫ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﺰرگ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در هﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺎور در ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﺎن ﺳﻔﻴﺪ را ﻟﺮزاﻧﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪130‬ﻣﮕﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﮔﺮان ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﺮ از ﻧﻮ هﻤﻪ ﮐﺎرزار را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻮد در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺁﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺁﻟﺒﺮت اﻳﻠﻤﺎخ– ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻟﺮد اﺋﻠﻦ ﺑﻮرو ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ‬

‫ﭘﻼن هﺎﯼ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ ﺗﺠﺎوزﮐﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﮔﺴﻴﻞ ارﺗﺶ ﺑﻴﮑﺮان اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ رد ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ‬
‫»ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻧﺎراﺿﯽ در هﻨﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺿﻌﻒ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬
‫‪131‬‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهﯽ ﺧﻴﺰش ﺳﺮاﺳﺮﯼ ﺑﻬﺮﻩ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫از هﻤﻴﻦ رو‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮد ﺑﻪ ﮔﺴﻴﻞ ﻳﮏ ﻧﻴﺮوﯼ‬

‫ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮ ﺑﺴﻨﺪﻩ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ ﻳﮏ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰﯼ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻟﺮد اﺋﻠﻦ ﺑﻮرو‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﮐﻪ در هﻨﺪ‬
‫زﻳﺮ ﻧﻈﺎرت ﭘﻠﻴﺲ ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد و هﻴﭻ ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﯽ در ﺑﺎرﻩ‬
‫ُﺘﻪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و‬‫رﺧﺪادهﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﮐﻠﮑ‬
‫ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ‬
‫ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮط ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﮐﺒﺮ ﺧﺎن و دﻳﮕﺮ ﺳﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ورود ﻣﻮﻗﺖ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ )ﺑﺮاﯼ »اﻋﺎدﻩ ﺣﻴﺜﻴﺖ« و ﺁﺑﺮو(‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ ﺷﺮط را ﺑﺮﺁوردﻩ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽ ﻋﻴﻨﮏ هﺎ و ﻗﻮﻃﯽ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮداﻧﯽ‪ 132‬ﺧﻮد را ﺑﺮاﯼ او‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬

‫‪ .130‬ﺁ‪ .‬ال‪ .‬ﻣﻮرﺗﻮن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪ ،1950 ،‬ص‪.‬‬
‫‪.138‬‬
‫‪131‬‬
‫‪. A. Imlah, Lord Ellenborough, p. 86.‬‬
‫‪ .132‬ﻗﻮﻃﯽ ﻧﺼﻮار‪-‬گ‪.‬‬
‫‪81‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮاهﯽ رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ رهﺒﺮان ﺟﻨﮓ ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬دﺳﺘﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺲ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ و راﻩ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ 133.‬ﺁن هﺎ هﻢ ﺑﯽ درﻧﮓ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ 1842‬ﺟﻨﺮال ﻧﻮت )ﻧﺎت( از ﻗﻨﺪهﺎر و ﺟﻨﺮال ﭘﺎﻟﮏ‬

‫)ﭘﻮﻟﻮﮎ( از ﺟﻼل ﺁﺑﺎد ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫راﻩ ﺁن هﺎ روﺳﺘﺎهﺎ و دهﮑﺪﻩ هﺎ را در دادﻧﺪ و ﺗﺎراج ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﮐﺸﺘﺎر هﺎﯼ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ را ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎﯼ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺎﻟﮏ ﺑﺎ وﻇﻴﻔﻪ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﺳﺮ از ﻧﻮ‬

‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را اﺷﻐﺎل ﮐﺮد ﺗﺎ »ﮐﺎﺑﻞ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﮑﻦ را )ﮐﻪ‬
‫ﻳﮕﺎﻧﻪ »ﮔﻨﺎﻩ« ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﻧﺮﻓﺘﻦ زﻳﺮ ﺑﺎر ﻳﻮغ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ و‬
‫ﻧﻴﺎوﻳﺨﺘﻦ ﻃﻮق ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺁن ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺑﻮد(؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺰاﯼ ﮐﺮدارش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪134.‬اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ و ﺣﻮﻣﻪ ﺁن ﺑﻪ ﺗﺎراج‬
‫ﺑﺮدﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﻴﮕﻨﺎﻩ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺨﺶ‬
‫‪135‬‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻪ ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻨﺮال هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن دادن ﺑﻪ ﺳﺮﮐﻮب در ﮐﺎﺑﻞ‪،‬‬

‫ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺑﺎزار ﺳﺮ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺑﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺎﺑﻞ )ﭼﻬﺎر‬
‫ﺳﻄﺤﻪ ﻳﺎﭼﺘﻪ( را ﻣﻨﻬﺪم ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﻧﺌﻮﻳﻞ ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‬
‫)اﻓﺴﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺁﺗﻴﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻳﯽ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ در هﻨﺪ ﺑﺎزﯼ ﮐﺮد(‪ -‬ﺷﺎهﺪ ﺑﻼﻓﺼﻞ اﻳﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻮاﻩ ﺁﺷﮑﺎر اﻳﻦ ددﻣﻨﺸﯽ و درﻧﺪﮔﯽ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ ﺑﺎ ﭘﺮداز رﻓﺘﺎرهﺎﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در ﺷﻬﺮﮎ‬

‫اﺳﺘﺎﻟﻒ )در ﺷﻤﺎل ﮐﺎﺑﻞ( ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :136‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﮑﯽ هﺎﯼ اﺳﺘﺎﻟﻒ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻓﻴﮕﻮرهﺎ )اﺟﺴﺎم( ﯼ ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ را دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮﻩ هﺎ ﺑﺎﻻ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﻮﺿﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺷﻮرﺷﻴﺎن‪ ،‬روﯼ ﺁﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺁﺗﺶ‬
‫ﮔﺸﻮدﻳﻢ‪ .‬و دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺁن هﺎ از ﭘﺎ‬
‫در ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﺁﻣﺪﻳﺪم‪ ،‬درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ هﺎ زﻧﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ...‬ﺻﺤﻨﻪ ﻳﯽ را ﮐﻪ در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬در ﺧﻮر ﺷﺮح‬
‫و ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬روﺳﺮﯼ هﺎ و دﻳﮕﺮ اﺷﻴﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﮐﻮﭼﻪ هﺎ‬
‫ﮐﻨﺎر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن ﺁدم هﺎﯼ ﻧﮕﻮﻧﺒﺨﺖ )ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻳﺰ‬
‫درﻧﮓ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻳﺎ دﻟﻴﺮﺗﺮ از ﺁن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ و زن‬
‫هﺎ و ﮐﻮدﮐﺎن ﺷﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﺗﺮﺣﻢ ﻣﺎ ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ و از‬
‫دﻓﺎع از ﺁن هﺎ درﻳﻎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ(‪ ،‬دﻳﺪﻩ ﻣﯽ‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .133‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ص‪.‬ص‪.218-216 .‬‬

‫‪ .134‬ﺳﺮ ﭘﺮﺳﯽ ﺳﺎﻳﮑﺲ‪ ،‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.56 .‬‬
‫‪ . 135‬ﺟﯽ‪ .‬دﺑﻠﻴﻮ‪ .‬ﻓﻮرﻳﺴﺖ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻓﻴﻠﺪ ﻣﺎرﺷﺎل ﻧﻴﻮﻳﻞ ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪ ،‬ص‪ .‬ص‪.‬‬
‫‪.152-151‬‬
‫‪ .136‬دﻟﻴﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﺎﻟﻒ و ﺷﻤﺎﻟﯽ در ﮐﻞ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﺑﺴﻴﺎرﯼ از‬
‫ﻣﺠﺎهﺪان از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮاب اﻣﻴﻦ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن ﻟﻮﮔﺮﯼ ﺑﻪ ﺁن ﺟﺎ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪82‬‬
‫ﺑﻪ هﻴﭻ ﻣﺮدﯼ ﺑﺎﻻ ﺗﺮ از ‪ 14‬ﺳﺎل رﺣﻢ ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺣﺘﺎ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻧﺎن هﻢ ﻓﺮو‬
‫ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ....‬ﻣﻨﻈﺮﻩ ﺗﺎراج ﺗﺮﺳﻨﺎﮎ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان‪ ،‬ﭼﻪ اروﭘﺎﻳﯽ‬
‫هﺎ و ﭼﻪ ﺑﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﻪ ﺧﺎﻧﻪ هﺎ درﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺑﻞ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪ‬
‫هﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﺳﻮرت هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از درﻳﭽﻪ هﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﻪ ﺑﻴﺮون‬
‫اﻓﮕﻨﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و از ﺳﻮﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺁن ﺟﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻳﻐﻤﺎ ﺑﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪...‬‬

‫ﭘﻴﺶ روﯼ دﮐﺎن هﺎﯼ »ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺎل«‪ ،‬دﺳﺘﻪ هﺎﻳﯽ از »ﺻﺎﺣﺒﺎن«‬

‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺁن ﭼﻪ در درون دﮐﺎن هﺎ‬
‫ﺑﻮد ﺑﺎ هﻢ دﻋﻮا داﺷﺘﻨﺪ‪ ...‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﺎرهﺎﯼ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اردوﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و راﻩ را ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫هﺎﯼ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﺎرﺑﺮان ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ‪...‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﺟﻨﮓ اﻓﺰارهﺎرا ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﺁوردﻩ ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ اﺷﻴﺎﯼ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ‬

‫را و ﮐﺴﯽ هﻢ ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ دﺳﺘﺶ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎب هﺎ را ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ! ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺎرﭼﻪ هﺎﯼ اﺑﺮﻳﺸﻤﻴﻦ‬
‫و ﺳﺎﺗﻦ و ﺷﺎل هﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪.‬‬

‫و‪ ...‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺷﺘﻬﺎﯼ ﺳﺮﺑﺎزان دﻳﮕﺮ ﻓﺮوﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ ﭼﭙﺎول‬

‫ﺧﺎﻧﻢ ﺧﺪﻣﺘﮕﺎر اردوﮔﺎﻩ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺷﻴﺎﯼ ﺗﺎراج ﺷﺪﻩ‬
‫اداﻣﻪ داد‪ .‬روﯼ هﻢ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺎﯼ ﮐﻞ ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ در اﺳﺘﺎﻟﻒ‬
‫»ﻳﺎﻓﺖ« ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ‪ 200‬هﺰار ﭘﻮﻧﺪ اﺳﺘﺮﻟﻴﻨﮓ ﺑﺮﺁورد ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ ... .‬در ﻳﮏ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺎ اﺷﻴﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ را ﮐﺸﻒ‬
‫ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﻪ داراﻳﯽ هﻤﺮاهﺎﻧﻢ– ﺑﺎﻧﺪ رﻧﮕﺎرﻧﮕﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺁن ﺳﺮﺑﺎزان هﻤﻪ هﻨﮓ هﺎ و ردﻩ هﺎ– اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‪ ،‬هﻨﺪﯼ هﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮔﻮرﮎ هﺎ‪ ...‬دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪«...‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪» ،‬روز دﻳﮕﺮ اﺳﺘﺎﻟﻒ ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻪ ﻣﺘﺮوﮐﯽ ﻣﺒﺪل‬

‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد«‪» .‬در ﻳﮏ ﺟﺎ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻦ از ﻣﻨﻈﺮﻩ ﺗﮑﺎﻧﺪهﻨﺪﻩ زن‬
‫ﻧﮋﻧﺪﯼ ﮐﻪ ﻣﺮدﻩ اش ﮐﻨﺎر ﻳﮏ ﻧﻮزاد ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎهﻪ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‬
‫و هﻨﻮز زﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ هﺮ دو اﺳﺘﺨﻮان ﺷﺎﻧﻪ هﺎﯼ ﮐﻮﭼﮑﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﮔﺒﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ هﺎﯼ ﺗﻔﻨﮓ هﺎﯼ ﻣﻮﺷﮑﻴﺖ‬
‫ﺗﻴﺮﺑﺎران ﺷﺪﻩ و ﺳﻮراخ ﺳﻮراخ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﮑﺎن ﻣﯽ ﺧﻮرد‪،‬‬
‫ﻟﺮزﻳﺪ‪.‬‬

‫دورﺗﺮ از اﻳﻦ زن‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﻴﻤﺠﺎن اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺶ‬

‫را در ﺁﻏﻮش ﻣﯽ ﻓﺸﺮد‪ .‬او از زﺧﻢ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪ و ﻣﯽ ﻧﺎﻟﻴﺪ‪.‬‬
‫او هﻤﻪ ﺷﺐ ﺳﺮد ﺑﺮهﻨﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد و از دﻳﺪﻩ هﺎﻳﺶ‪،‬‬
‫ﺁﺛﺎر زﺟﺮﯼ ﮐﻪ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﮐﻮﭼﻪ هﺎ اﺟﺴﺎد‬
‫ﭘﻴﺮ و ﺑﺮﻧﺎ‪ ،‬دارا و ﻧﺎدار– هﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ هﻨﮕﺎم دﻓﺎع از‬
‫ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺗﮑﺎﻧﺪهﻨﺪﻩ و ﺗﺮﺳﻨﺎﮎ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﯽ دﻳﺪم‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ ﻣﻦ ﺗﻮان‬

‫‪83‬‬
‫و ﻳﺎ ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ دﻳﺪن ]درون[ ﺧﺎﻧﻪ هﺎ را ﻣﯽ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻧﻈﺎرﻩ ﮔﺮ ﮐﺮدارهﺎﯼ ﺑﺎرهﺎ ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎر ﺗﺮ از اﻳﻦ و‬
‫ﺑﯽ هﻤﻬﺮﯼ هﺎﯼ ﺟﻨﮓ هﻢ ﻣﯽ ﺑﻮدم‪.‬‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺎ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻴﺶ از ﺁدﻣﮑﺸﺎن ﻧﺎﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺗﻤﺎم‬
‫روز ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻳﮕﺎن ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ و ﻧﺸﺎن زن هﺎ ﺳﺮﮔﺮم ﺁن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻬﺮهﺎ را ﺁﺗﺶ ﻣﯽ زدﻧﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان و ﺑﺎﻧﻮﯼ ﺧﺪﻣﺘﮕﺎر اردوﮔﺎﻩ‬
‫هﻤﻪ ﺁن ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎن ﻣﯽ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫اردوﮔﺎﻩ ﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮﯼ‪.‬‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺳﺮﮔﺮم ﻓﺮوش و ﻣﺒﺎدﻟﻪ »دﺳﺘﻴﺎﻓﺖ« هﺎﯼ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ«‬

‫ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ از اﺳﺘﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از ﺷﻬﺮ ﺑﺎزدﻳﺪ‬

‫ﮐﺮد‪ .‬او ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺪا ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁورد‪» :‬ﭼﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ هﺎﻳﯽ در اﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ اﻳﻦ ﺑﻴﺴﺖ و هﺸﺖ ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ روﻧﻤﺎ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ!‪] -‬از هﻤﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ[ ﺗﻨﻬﺎ دﻩ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ و هﻴﭻ ﺻﺪاﻳﯽ ﺟﺰ از ﺁواﯼ‬
‫زﺑﺎﻧﻪ ﺁﺗﺶ و ﺳﻮﺧﺘﻦ و ﺗﺮﮐﻴﺪن ﺳﺘﻮن هﺎﯼ ﺑﺎم هﺎ و دﻳﻮارﻩ‬
‫‪137‬‬
‫هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻓﺮو ﻣﯽ رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﺧﻴﺰد‪«...،‬‬

‫در ﭘﯽ اﺳﺘﺎﻟﻒ‪ ،‬هﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﮕﻴﺮ ﭼﺎرﻳﮑﺎر هﻢ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ در ﺁن هﻤﻪ ﺧﺎﻧﻪ هﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن هﺎ وﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ددﻣﻨﺸﯽ هﺎ از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهﻨﺪﮔﺎن ﺁن هﺎ ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺑﺮ زﻣﻴﻦ رﻳﺨﺘﻪ ﺗﻮان رزﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ‬ ‫اﻋﺎدﻩ ﺁﺑﺮوﯼ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺁن هﺎ ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﮐﺎرزار ﺧﻮﻧﺒﺎر ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮ اﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ ﮐﺸﻮر‬
‫را ﺗﺮﮎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در اواﻳﻞ ‪ 1843‬ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﺟﺎزﻩ دادﻩ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ‬

‫ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻣﻴﺮ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺳﺮﻓﺮازﯼ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ ﺑﻮرژاﻳﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ و ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ ﺧﻠﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﻳﮑﺠﺎ ﺑﻪ ﭘﺎ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮد‪.‬‬

‫هﻤﻮ هﻤﻴﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺗﻮدﻩ ﻳﯽ ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ‪ -‬وﻳﮋﮔﯽ ﻣﻬﻢ ﺧﻴﺰش‬
‫هﺎﯼ ﺿﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﺑﻌﺎد‬
‫ﺳﺮاﺳﺮﯼ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎرهﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺴﻠﺢ و ﺁﻣﻮزش دﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻗﻢ زد‪ .‬هﻤﻪ ﻻﻳﻪ هﺎﯼ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻋﻢ از اﻓﻐﺎن هﺎ ])ﭘﺸﺘﻮن هﺎ([‬
‫و )ﺗﺎﺟﻴﮏ هﺎ‪ ،‬ازﺑﻴﮏ هﺎ‪ ،‬هﺰارﻩ هﺎ( در ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ‬
‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .137‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪ .‬ص‪ 149-142 .‬و ‪.150‬‬

‫‪84‬‬
‫رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻴﺮوهﺎﯼ اﺻﻠﯽ ﻣﺴﻠﺢ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﺮ ﺁﻣﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻓﺪاﮐﺎراﻧﻪ و ﺑﺎ از ﺧﻮد‬
‫ﮔﺬرﯼ ﻣﯽ رزﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ن‪ .‬ﺁ‪ .‬دوﺑﺮوﻟﻴﻮﺑﻒ‪ -‬دﻣﮑﺮات اﻧﻘﻼﺑﯽ ﮐﺒﻴﺮ روس ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ‬

‫ﮐﻪ ﻋﻠﺖ راﺳﺘﻴﻦ ﭘﻴﺮوزﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺁزادﯼ ﺑﺨﺶ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن– ﺧﺼﻠﺖ‬
‫ﺗﻮدﻩ ﻳﯽ ﺁن و ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻻﻳﻪ هﺎﯼ ﮔﺴﺘﺮﻩ ]ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن[ ﮐﺸﻮر‪:‬‬
‫ﺑﺮزﮔﺮان‪ ،‬ﭘﻴﺸﻪ وران‪ ،‬ﺗﻬﯽ دﺳﺘﺎن ﺷﻬﺮﯼ و‪ ...‬در ﺁن ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺛﻖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در ﺑﺎرﻩ رﺧﺪادهﺎﯼ روﯼ دادﻩ‪ ،‬در دﺳﺘﺮس‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎورﻣﻨﺪاﻧﻪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﯽ ﺟﻨﮓ اﻓﻐﺎن و اﻧﮕﻠﻴﺲ را‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪهﯽ ﮐﺮد‪» :‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺳﺮ از ‪ - 1838‬از زﻣﺎن ﺟﻨﮓ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ هﺎﯼ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ در ﻧﻴﻤﻘﺎرﻩ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺤﺼﺮ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺪاﻣﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻧﻤﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻞ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﯼ‬
‫را در ﺧﻮد ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻠﻖ در ﮐﺸﻮر ﺑﺮ ﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰد‪.‬‬

‫در ﺟﻨﮓ اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻠﻖ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﯼ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع‬

‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ )ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ از او ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺑﯽ هﺮزﮔﯽ و ﺧﺸﻮﻧﺖ دﻳﻮاﻧﻪ وارش‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﻪ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺎر از ﺳﻮﯼ ﻣﺮدم ﺧﻮدش از ﮐﺸﻮر راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد(‪ ،‬از ﺧﻮد‬
‫ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬

‫ارﺗﺶ اروﭘﺎﻳﯽ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزﯼ‬

‫ﺷﮑﻮهﻤﻨﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺁﻣﻴﺰﯼ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁورد‪ .‬ﻣﮕﺮ هﻤﻪ ﺁن ﭼﻪ را‬
‫ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زودﯼ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫]اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪-‬گ‪،[.‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮدن ﻧﮕﻬﺪارﯼ ﺁن از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺴﺖ هﺰار زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ‪ 16‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﭘﻮﻧﺪ ﺑﻴﻬﻮدﻩ در اﻳﻦ‬
‫‪138‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺮﺑﺎد دادﻩ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫در هﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪن ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺮاﻳﺶ هﺎﯼ ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ در دﻳﮕﺮ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎور ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋﻩ در هﻨﺪ هﻢ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺁﺛﺎر اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺗﺎﮐﻴﺪ ﻣﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ اﻳﻦ ﺷﮑﺴﺖ »‪ ...‬ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﻳﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﺎ هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ -‬ﺷﻮرش هﻨﺪ را‪ ،‬ﻧﺰدﻳﮏ‬
‫ﺗﺮ ﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻴﺰش رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﺳﺮاﺳﺮﯼ ﺗﻮدﻩ ﻳﯽ ﺳﺎل هﺎﯼ‬
‫‪139‬‬
‫‪ 1859 -1857‬در هﻨﺪ را‪.‬‬

‫در هﻤﻴﻦ هﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻣﻴﺠﺮ ﺗﻮد ﮐﻪ از ‪ 1839‬در هﺮات ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮد‪،‬‬

‫راﻧﺪﻩ ﺷﺪ‪140‬و در ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﺑﺨﺎرا ﺳﺮهﻨﮓ اﺳﺘﻮدات و ﮐﭙﺘﺎن‬

‫‪ .138‬ن‪ .‬ﺁ‪ .‬دوﺑﺮوﻟﻴﺒﻮف‪ ،‬ﻧﮕﺎهﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ و وﺿﻊ ﮐﻨﻮﻧﯽ هﻨﺪ ﺧﺎورﯼ‪،‬‬

‫ﮐﻠﻴﺎت ﺁﺛﺎر‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮ‪ ،1936 ،‬ص‪.45 .‬‬
‫‪139‬‬
‫‪. The Cambridge Shorter History of India, Cambridge, 1943, p. 659.‬‬
‫‪ .140‬داﺳﺘﺎن راﻧﺪن ﺟﺎﺳﻮس اﻧﮕﻠﻴﺲ از هﺮات ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪85‬‬
‫ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ هﺮات )ﮐﻪ در اﺛﺮ درﺧﻮاﺳﺖ هﺎﯼ‬
‫ﭘﻴﻬﻢ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﮐﻬﻨﺪل ﺧﺎن و ﻋﻘﺪ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻴﺎن ﻣﻴﺮزا ﻗﻨﺒﺮﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ و ﺳﺮداران ﻗﻨﺪهﺎﯼ ﺑﺎ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﮐﻨﺖ ﺳﻴﻤﻮﻧﻴﭻ ‪-‬‬
‫ﺳﻔﻴﺮ روﺳﻴﻪ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻗﺮار ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ‬
‫ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف هﺮات‪ ،‬ﺁن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺳﺮداران ﻗﻨﺪهﺎﯼ واﮔﺬار ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫هﻢ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺳﺮداران ﻗﻨﺪهﺎﯼ و اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزﭘﺴﮕﻴﺮﯼ‬
‫ﭘﻴﺸﺎور از ﻧﺰدﺳﻴﮏ هﺎ داﺧﻞ اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻓﺸﺎرهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ– ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ و اﺷﻐﺎل ﺟﺰﻳﺮﻩ ﺧﺎرﮎ از ﺳﻮﯼ ﻧﻴﺮوﯼ درﻳﺎﻳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮهﻢ‬
‫ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻳﺮاﻧﯽ از هﺮات اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ(‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ‪ 13‬ﻣﺎﻩ اﮔﺴﺖ ‪ 1839‬در هﺮات ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا‪-‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ دوﻟﺖ هﺮات ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح‪:‬‬

‫ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻴﻦ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﮐﺎﻣﺮان ﺷﺎﻩ هﺮات و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ‪ 13‬اﮔﺴﺖ‬
‫‪1839‬‬
‫ﻣﺎدﻩ اول‪ -‬ﺻﻠﺢ داﻳﻤﯽ ﺑﻴﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان و‬
‫وارث و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدﻩ دوم‪ -‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺮات را ﺑﺎ ﺗﺸﮑﻴﻼت ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺁن را‬
‫اﻋﻄﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان و وارث و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﻗﻠﻤﺮو اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت اﻳﺸﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدﻩ ﺳﻮم‪ -‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻣﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در درﺑﺎر‬
‫اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت اﻳﺸﺎن در‬
‫درﺑﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ ﮐﻞ هﻨﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدﻩ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻮل و اﻓﺴﺮ و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺎﻳﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻗﺮض ﺑﺪهﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم و ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮرش را ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫دارد و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت اﻳﺸﺎن در دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق وﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺷﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺎرﺟﯽ هﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدﻩ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺎدﻩ ﭼﻬﺎرم‬
‫را اﻧﺠﺎم دهﺪ‪ ،‬اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ دزدﯼ و‬
‫زور و ﺟﺒﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﺮاﯼ ﻓﺮوش و ﺑﺮدﮔﯽ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻧﻤﺎﻳﺪ و هﺮﮔﺎﻩ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺷﺨﺎص در ﻗﻠﻤﺮو اﻳﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺳﻌﯽ در‬
‫اﺳﺘﺨﻼص و ﺁزادﯼ اﺷﺨﺎص ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدﻩ ﺷﺸﻢ‪ -‬اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و‬
‫هﻤﭽﻨﻴﻦ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺠﺎوزات‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ هﺎ در ﻗﻠﻤﺮو اﻳﺸﺎن هﻤﮑﺎرﯼ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ‬
‫ﮐﺎﻣﺮان ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از اﺗﺤﺎد ﺑﺎ هﺮ ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت و‬
‫ﺗﺮﺿﻴﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﺷﺠﺎع اﻟﻤﻠﮏ ﺧﻮد دارﯼ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎدﻩ هﻔﺘﻢ‪ -‬ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺣﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ او و ﺷﺠﺎع‬

‫اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻪ وﺳﺎﻃﺖ دوﺳﺘﺎﻧﻪ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ واﮔﺬار ﺷﻮد و‬
‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻌﯽ دوﺳﺘﺎﻧﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻗﺒﻮل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ از ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ ﺑﺎ هﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺪون‬
‫اﻃﻼع و رﺿﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﻘﻴﻢ در درﺑﺎر او ﺧﻮد دارﯼ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎدﻩ هﺸﺘﻢ‪ -‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺐ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﻗﺒﻮل ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ هﻴﭻ وﻗﺖ هﻴﭻ ﮐﺲ از اﻗﻮام اروﭘﺎ )اهﻞ ﻓﺮﻧﮓ( ﺳﻮاﯼ ﺁن هﺎ ﮐﻪ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﯼ ﮐﺒﻴﺮ هﺴﺘﻨﺪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻧﭙﺬﻳﺮد و اﺟﺎزﻩ ﻧﺨﻮاهﺪ داد ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اروﭘﺎﻳﻴﺎﻧﯽ ﻣﻘﻴﻢ ﻣﻤﻠﮑﺖ او ﺑﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎدﻩ ﻧﻬﻢ‪ -‬ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻧﻊ ﺁزادﯼ ﺗﺠﺎرت را از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاهﺪ ﺑﺮد‬
‫و هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺎرﻩ ﺗﺮﺗﻴﺒﺎﺗﯽ ﺑﺮاﯼ ازدﻳﺎد ﺗﺴﻬﻴﻼت ﺑﻪ ﻗﻮت ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫در هﺮات ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪86‬‬
‫و‬ ‫ﮐﻮﻧﻮﻟﯽ‪ -‬اﺟﻨﺖ هﺎﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‬
‫ﺧﺮاﺑﮑﺎراﻧﻪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻼﯼ ﻋﺎم ﺑﻪ دار زدﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ در‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ رﺧﺪادهﺎﯼ ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺁن ﮔﺮدﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺲ دﻗﻴﻘﯽ ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﺪادهﺎ ﻣﺪت درازﯼ و ﺑﺎ‬
‫ﺷﻮر و ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﻮرد ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1859‬‬
‫ﭼﺎپ ﻧﻮ »ﮐﺘﺎب ﺁﺑﯽ« را ﺑﻪ ﻧﺸﺮ ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎ دادن در ﺁن‬
‫اﺳﻨﺎد و ﻳﺎ ﺁن ﺑﺨﺶ هﺎﻳﯽ از ﺁن هﺎ را ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻗﻠﻢ‬
‫اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻬﺮ ﺷﺎﻩ ﮐﺎﻣﺮان و اﻣﻀﺎﯼ دارﺳﯽ ﺗﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺑﻪ هﺮات‬

‫اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن در ‪ 16‬ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ ‪ 1840‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ ﮐﻞ هﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬ﻣﺘﻦ ﭘﺎرﺳﯽ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن در ص‪ .‬ص‪ .‬ﺳﯽ و هﺸﺖ و ﺳﯽ و ﻧﻪ ﮐﺘﺎب‬

‫ﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺁن در‪:‬‬
‫‪C. U. Aitchison. A Collection of treates….v XIII, Calcutta, 1933. P. 235-236‬‬

‫ﮐﺘﺎب ﻣﺒﺎرزات ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬‫و ﻣﺘﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ روﺳﯽ ﺁن‪ ،‬در ص‪ .‬ص‪95-93 .‬‬
‫در راﻩ اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﻣﺮاد ﺑﺎﺑﺎ ﺧﻮاﺟﻪ ﻳﻒ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺑﻨﮕﺎﻩ اﻧﺘﺸﺎرات ادﺑﻴﺎت‬
‫ﺧﺎور‪ ، 1959 ،‬ﻣﺴﮑﻮ؛ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ رو‪ ،‬وزﻳﺮ ﻳﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻟﮑﻮزاﻳﯽ ﮐﻪ از دﺳﺖ ﻋﻬﺪ ﺷﮑﻨﯽ هﺎ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫اﻧﺪازﯼ هﺎ و زورﮔﻮﻳﯽ هﺎﯼ ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﻮﻩ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد و از‬
‫ﺗﺠﺎوز اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ هﺮات ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺘﻤﻞ هﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻴﻢ‬
‫داﺷﺖ؛ ﻣﺪﺗﯽ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎ ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﮐﺠﺪار و ﻣﺮﻳﺰ ﮔﺬراﻧﻴﺪ و هﻤﻮارﻩ در‬
‫ﮐﻤﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺧﻮد را از ﺷﺮ ﺁن هﺎ رهﺎ‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‪...» ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ از ﺷﻮرﺷﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪﻩ و ﺷﮑﺴﺖ هﺎﯼ ﻓﺎﺣﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ وارد ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد و‬ ‫ﻧﻴﺮوهﺎﯼ‬
‫در ‪ 1257‬ﻩ‪ .‬ق‪ .‬هﻴﺎﺗﯽ را ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﯼ در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺗﻤﺎم اﻣﻴﺪهﺎﯼ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺟﻬﺎن ﭘﻨﺎﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫هﺎ هﻤﺮاﻩ ﺷﺪﻩ اﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎﯼ زﻣﺎن و ﻣﺼﻠﺤﺖ روزﮔﺎر ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ «‪.‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﻣﻴﺠﺮ دارﺳﯽ ﺗﺎد از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺗﻬﺮان‬
‫ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺮرﯼ ﻣﺎهﺎﻧﻪ ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻳﺎر‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن از وﺿﻊ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ در ﺷﺮق اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد و در ‪ 1258‬ﻩ‪ .‬ق‪ .‬ﮐﺎﻣﺮان ﻣﻴﺮزا را دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﮐﺸﺖ و ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎرت هﺮات ﺟﻠﻮس ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﺪام اﻣﻴﺮ ﻧﻮ‪ ،‬اﺧﺮاج هﻴﺎت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﺳﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر زد و دﺳﺘﻮر داد‬
‫در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﺮان ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﮔﺮدﻳﺪ و ﻃﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻳﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﺑﻪ ﻇﻬﻴﺮ اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻠﻘﺐ ﮐﺮد‪) «...‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ص‪ .‬ص‪.‬‬
‫ﺳﯽ و ﻧﻪ و ﭼﻬﻞ ﮐﺘﺎب ﮔﺰﻳﺪﻩ اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫وﻳﺮاﻳﺶ(‪-.‬گ‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﭼﺎپ هﺎﯼ ﺳﺎل ‪ 1839‬و ‪ 1859‬ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺲ روﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽ دهﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﺎ راﻩ اﻧﺪازﯼ ﺟﻨﮓ ﺟﻨﺎﻳﺖ‬
‫ﮐﺎراﻧﻪ و ﺗﺒﻬﮑﺎراﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ‬
‫ﺗﺮﻓﻨﺪهﺎ و ﻧﻴﺮﻧﮓ هﺎﻳﯽ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺮاﯼ ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﮑﻮهﺶ و ﺑﻪ ﺳﺰا رﺳﺎﻧﻴﺪن ﮔﻨﺎهﮑﺎران اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﻳﺒﮑﺎرﯼ داراﯼ اﺑﻌﺎد ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ هﻢ در ﻣﻴﺎن ﻧﺒﻮد‪:‬‬
‫ﺁن هﺎ ﺑﺮ ﮐﺮﺳﯽ هﺎﯼ ﺑﺲ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺒﺘﮑﺮان‬
‫اﺻﻠﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ -‬ﻟﺮد ﭘﺎﻟﻤﺮﺳﺘﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺜﺎل؛ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫وزﻳﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺴﻴﺎر ﺁﻣﻮزﻧﺪﻩ و ﻋﺒﺮت‬
‫ﺁﻣﻴﺰ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬
‫ﺗﺪارﮎ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﺮد ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ وارد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ را‬
‫وادار ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪﯼ روش هﺎ و ﺷﻴﻮﻩ هﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎزﺑﻴﻨﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪] .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‪-‬‬
‫گ‪ [.‬ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ از ﻳﻮرش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬راﻩ‬
‫اﻧﺪازﯼ ﺟﻨﮓ ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1842-1838‬ﺑﻪ »ﻣﺸﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪن دوﺳﺘﺎﻧﻪ«‬
‫رو ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اهﺪاف ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻨﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﺑﻮرژوازﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺑﻪ هﺮ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ هﺮ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ و ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺁن ﮐﺸﻮر را از اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻴﻮل‬
‫)وﺳﺎل( ﺧﻮد ﻣﺒﺪل ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﻮرﻳﺴﻦ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮ ﻣﺪﻟﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻇﺎهﺮﯼ در ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻗﺒﺎل‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪ ...» :‬ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ ، 842 -1841‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺧﺎﻃﺮات ﺗﻠﺦ ‪....‬در ﺑﺎرﻩ ﻟﻐﺰش هﺎﯼ‬
‫‪141‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺁراﻣﺶ ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺁﻧﺎﻟﻴﺰ ﻣﺸﺨﺺ رﺧﺪادهﺎ ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫»ﺁراﻣﺶ« ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ هﺎﯼ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮزهﺎﯼ زﻣﻴﻦ هﺎﯼ اﺷﻐﺎﻟﯽ از‬
‫‪141‬‬
‫‪. J. L. Morison, From Alexander Burens to Fredric Roberts. A Suvery of Imperial frontier‬‬
‫‪Policy, Proceedings of the Brithsh Academy vol. XXII, L. 1963, p. 184.‬‬
‫‪88‬‬
‫ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ در هﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺰدﻳﮏ‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﻪ ﺳﺎل ‪) 1843‬ﭘﺲ از ﻧﺒﺮدهﺎﯼ هﺮ ﭼﻨﺪ هﻢ ﮐﻮﺗﺎﻩ‬

‫ﻣﮕﺮ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﺳﻨﺪﯼ و ﺑﻠﻮچ(‪ ،‬ﺳﻨﺪ و‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن را اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1845‬ﺁﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﭘﻨﺠﺎب را در دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1846‬ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺁن را ﺗﺼﺮف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻗﺮار دادﯼ را ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﺁن را ﻣﺤﺪود ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﻼﻓﺼﻞ از‬

‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻮد و ﺑﺎش ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن واﻗﻊ ﺑﻮد و از هﻤﻴﻦ رو ادارﻩ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر ﮔﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﻪ ﺑﺎرهﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺁورد ﺗﺎ دﺳﻴﺴﻪ هﺎ و ﺗﮑﺎﭘﻮهﺎﯼ ﺧﺮاﺑﮑﺎراﻧﻪ ﻳﯽ را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ راﻩ ﺑﻴﻨﺪازد‪.‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اوﺿﺎع در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻃﯽ اﻳﻦ ﺳﺎل هﺎ‬

‫اﻗﺪاﻣﺎت رزﻣﯽ ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺲ ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎر ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮهﺎ و‬
‫روﺳﺘﺎهﺎﯼ ﮐﺸﻮر را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن‬
‫ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮاﻧﻪ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬زﻳﺎن ﺟﺪﯼ ﻳﯽ را ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﺁن وارد ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻧﻘﺎط ﻧﺸﻴﻤﻨﯽ ﺑﻴﺨﯽ و ﻳﺎ ﻗﺴﻤﯽ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺸﺘﺰارهﺎ زﻳﺮ ﺁب ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ از دﺳﺖ دادن ﮐﺴﯽ از اﻋﻀﺎﯼ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﻣﺒﺎرزﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮏ ﻧﺮﻳﺨﺘﺎﻧﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺁن ﻧﻴﺰ ﺧﺮاب ﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺘﺤﺪ ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ از هﻢ ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﻴﺪ هﻤﻪ زﻣﻴﻦ‬
‫هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ را در ﻳﮏ دوﻟﺖ واﺣﺪ ﻳﮑﭙﺎرﭼﻪ ﺑﺴﺎزد‪ .‬اﻣﻴﺮ و‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻴﺎن او‪ ،‬ﮐﻤﺎﮐﺎن اﻣﻴﺪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻴﺸﺎور در‬
‫ﺳﺮ ﻣﯽ ﭘﺮوراﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﻧﻴﮏ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪﯼ را‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﭘﻨﺠﺎب هﻤﺴﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ هﺎﯼ دﻳﺮﻳﻦ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺳﻴﮏ هﺎ ﮐﻪ از‬

‫ﺳﻮﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ]ﺑﻪ ﺁﺗﺶ ﺁن[ دﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‬
‫ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1848‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﻮﯼ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻨﺠﺎب ﻧﻤﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ در ﺗﻔﺎهﻢ ﺑﺎ ﺳﻴﮏ هﺎ‪،‬‬
‫ﺗﮏ را را ﮔﺮﻓﺖ و دﺳﺘﻪ ﻳﯽ دﻩ هﺰار ﻧﻔﺮﯼ ﺳﻮارﻩ را‬
‫ﭘﻴﺸﺎور و اُ‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎرﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﭘﻨﺠﺎب ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ داراﯼ اهﻤﻴﺖ ﻣﺎهﻮﯼ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‪ ،‬در ﺟﻨﮓ دوم‬
‫ﺑﺎ ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزﯼ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺑﻴﺨﯽ‬
‫اﺳﺘﻘﻼل دوﻟﺖ ﭘﻨﺠﺎب را ﻟﻐﻮ و ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺁن را ﺑﻪ ﺷﻤﻮل‬

‫‪89‬‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻴﮏ هﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﺷﻐﺎل‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ﺣﻮزﻩ ﭘﻴﺸﺎور را ﺗﺮﮎ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫]ﭘﺲ از اﻳﻦ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻴﺨﯽ از ﺑﺎزﭘﺴﮕﺮﯼ ﭘﻴﺸﺎور ﻧﻮﻣﻴﺪ‬

‫ﺷﺪ و از ﺁن دل ﺑﺮﻳﺪ‪-،‬گ‪ [.‬ﻣﺮﮐﺰ ﮔﺮاﻧﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﻣﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﮐﺸﻮر ﻟﻐﺰﻳﺪ‪ .‬ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺘﻴﻼﯼ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ– ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ واﻗﻊ در ﮐﺮاﻧﻪ‬
‫هﺎﯼ ﭼﭗ رود ﺁﻣﻮ– ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ﺗﺎﺟﻴﮑﯽ و ازﺑﻴﮑﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮهﻢ ﺧﻮردﻩ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ 142.‬اﻳﻦ‬

‫‪ .142‬در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻮرﯼ ﮔﺎﻧﮑﻮﻓﺴﮑﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ«‪،1958 ،‬‬

‫ﻣﺴﮑﻮ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺑﻨﮕﺎﻩ اﻧﺘﺸﺎرات ادﺑﻴﺎت ﺧﺎور‪ ،‬ﭘﮋوهﺸﮑﺪﻩ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﭘﮋوهﺸﮕﺎﻩ ﻋﻠﻮم ﺷﻮرﯼ در ص‪ .‬ص‪ 30 -29 .‬ﭘﺲ ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺘﻴﻼﯼ ﺷﻤﺎل را‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺮداز ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪...‬در ﺷﻤﺎل هﻨﺪوﮐﺶ‪ ،‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ]دراﻧﯽ‪-‬گ‪ [.‬ﺑﻪ ﺳﺎل هﺎﯼ ‪-1750‬‬
‫‪ 1752‬ﭼﻨﺪ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﮐﻮﭼﮏ ازﺑﻴﮏ‪ :‬ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺷﺒﺮﻏﺎن‪ ،‬اﻧﺪﺧﻮﯼ‪ ،‬ﮐﻨﺪز و ﻣﻴﻤﻨﻪ‬
‫را در ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ ﺟﻨﻮﺑﯽ رود ﺁﻣﻮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪) .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ‬
‫ﺑﺨﺎرﯼ‪ ،‬اﻓﻐﺎن و ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ص‪ ،4 .‬و ﻧﻴﺰ ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ص‪،16 .‬‬
‫ﭼﺎپ ﮐﺎﺑﻞ؛ و ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ص‪ 81 .‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‪.‬‬

‫ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﺎﮐﻤﺮان ]ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ‪-‬گ‪[.‬‬
‫ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ در دﻳﮕﺮ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در هﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن‬
‫ﺑﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺎر ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ اﺳﺘﻴﻼﮔﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﻟﺮزان‬
‫ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1755‬اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ )ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺧﺮاﺳﺎن( ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﻧﻮ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﯼ را ﮔﺴﻴﻞ ﺑﺪارد‪) .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‪Oskar Mann, :‬‬
‫‪. ( Quellenstudien, S. 164.‬‬

‫در ﺁﻳﻨﺪﻩ‪ ،‬در ﺑﻠﺦ هﻤﻴﺸﻪ ﻳﮏ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺰرگ اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺘﻘﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺁن ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﯽ درﻧﮓ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺮان ازﺑﻴﮏ‬
‫ﮐﻨﺪز ﻳﻮغ اﻓﻐﺎﻧﯽ را دور ﺑﻴﻔﮕﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﻬﺪاران ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﻧﻴﺰ در ﺳﻪ ﺑﺎر ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﮐﻨﺪز ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬

‫‪ 1789‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻩ ﺑﻴﮑﺮاﻧﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﻴﺮوزﯼ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺗﺎ‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺁﻣﺪ‪] ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‪-‬گ‪ «.‬ﺧﺎن ﮐﻨﺪز را وادار ﺑﮕﺮداﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻴﺨﯽ اﻳﻦ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ را ﺗﺼﺮف‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)در ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﭼﻪ اهﻤﻴﺘﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﺎن ﮐﻨﺪز‬
‫ﻣﯽ داد‪ ،‬از روﯼ ﺁن دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ او ﻧﺎﻣﻪ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻠﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﻨﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ‪:‬‬
‫)‪Calender of Persian correspondence, vol. IX, p. 249, No 1156, p. 330. No. 1633‬‬

‫راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻠﺦ و ﺁﻗﭽﻪ زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺷﺎﻩ اﻓﻐﺎن ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ از ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺰاﻧﻪ او ﺣﺘﺎ ﻳﮏ روﭘﻴﻪ هﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وﺿﻌﻴﺖ ﻃﻮرﯼ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺴﯽ را ﺑﻴﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﭙﺬﻳﺮد در ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﺣﮑﻤﺮان ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻳﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ -‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﺳﺘﺎوﻳﺰﯼ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺮاﯼ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺷﺎﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ و ﻧﻴﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻟﻮﻃﯽ‬
‫هﺎﯼ دورﻩ ﮔﺮد ﺁوارﻩ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻮزﻳﻨﻪ هﺎ و دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻧﻮران ﺷﺎن از ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎدﯼ هﺎ ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺁﻧﺎن ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﺣﮑﻤﺮان ﺑﻠﺦ ﻳﺎ ﺁﻗﭽﻪ ﺷﻮﯼ؟ ﺧﺎﮎ را ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﺎد ﮐﻨﻨﺪ«‬
‫‪90‬‬
‫)ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻓﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن(‪] .‬ﭼﻮن‪-‬گ‪ [.‬ﻳﻮرش هﺎﯼ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺑﺨﺎراﻳﯽ اﻳﻦ ﮐﺸﻮرهﺎ را ورﺷﮑﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪).‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬
‫اﺳﻘﻒ ﮐﻴﺮﺳﺎﻧﻒ‪ -‬اﺳﻘﻒ ﻧﻮاﭘﺎﺗﺮﺳﮏ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ص‪.‬‬
‫‪) -819‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او از ﺁن هﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل هﺎﯼ دهﻪ ‪1790‬‬
‫ﺑﺎزﻳﺪ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد(‪.‬‬

‫ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1790-1789‬ﻣﻴﺎن ﺑﺨﺎرا و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ‬

‫ﺷﺎﻩ ﻣﺮاد ﺑﺨﺎرﯼ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺑﻠﺦ زﻳﺮ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺑﺨﺎرا درﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﯽ و ﺗﺒﺎهﯽ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪] .‬ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‪-‬گ‪ ،[.‬ﺑﺮﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﻌﺎهﺪﻩ ﺻﻠﺤﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻳﮏ رﺷﺘﻪ ﺟﻨﮓ هﺎﯼ دراز ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﺦ زﻳﺮ‬
‫اﺛﺮ ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﻣﺎﻧﺪ‪) .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬زﻳﻨﺖ ﺗﺎرﻳﺦ هﺎ )زﻳﺐ ﺗﺎرﻳﺦ هﺎ(‪،‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ص‪] (24 .‬ﻳﮏ ﻧﺴﺨﻪ از اﻳﻦ ﮐﺘﺎب در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮزﻩ ﺗﺎﺷﮑﻨﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪-‬گ‪ [.‬و ﻧﻴﺰ ﺳﺮاج اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ‪ ،‬ص‪ ،41 .‬ﭼﺎپ ﮐﺎﺑﻞ(‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ‪ ،‬ﺷﺎهﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺴﻠﻂ راﺳﺘﻴﻦ ﺑﺮ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ازﺑﻴﮑﯽ‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ را هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﺳﺖ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ‬
‫ﻧﺰدهﻢ‪ ،‬ﮐﻨﺪز‪ ،‬ﻣﻴﻤﻨﻪ‪ ،‬اﻧﺪﺧﻮﯼ و ﺷﺒﺮﻏﺎن ﺑﻴﺨﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ‬
‫ﺑﺨﺎرﯼ در ص‪ .‬ص‪ 110-109 .‬ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ در‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ از او ﺣﮑﻤﺮواﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و‬ ‫اﻧﺪﺧﻮﯼ رﺣﻤﺖ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن اﻓﺸﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻴﻤﻮرﺷﺎﻩ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ رﺣﻤﺖ ﻪﻠﻟﺍ ﺧﺎن‪،‬‬
‫ﻳﻮﻟﺪزﺧﺎن‪ -‬ﭘﺴﺮش ﺣﮑﻤﺮان ﺷﺪ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ هﻴﭻ ﮐﺴﯽ ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﻧﻤﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻴﺨﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد‪.‬‬

‫]روﯼ هﻢ رﻓﺘﻪ‪-‬گ‪ ،[.‬ﺑﻪ ﺟﺰ از ﺷﻤﺎر ﻣﻌﻴﻨﯽ از ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﺑﻪ‬

‫ﮐﺎﺑﻞ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ هﻴﭻ ﭼﻴﺰﯼ ﺁن هﺎ را ﺑﺎ ﺷﺎهﺎن اﻓﻐﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ‬
‫ﻧﻤﯽ داد‪.‬‬

‫ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ واﻟﯽ اﻓﻐﺎن ﺑﺮ ﺑﻠﺦ و ﺁﻗﭽﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻮد و در ﻋﻤﻞ ﻗﻠﻴﭻ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‪ -‬ﺧﺎن ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺧﻠﻢ ﺣﮑﻤﺮان ]راﺳﺘﻴﻦ‪-‬گ‪ [.‬وﻻﻳﺖ ﺑﻮد‪) .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن‪ ،‬ص‪ 475 ،467 ،463 .‬ﻣﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﺑﻠﺦ هﻤﭽﻮن ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺷﺎﻩ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬گ‪ .‬دروﻳﻞ در ﮐﺘﺎب ﺳﻴﺎﺣﺖ ﺑﻪ ﭘﺎرس ﺑﻪ ﺳﺎل هﺎﯼ‬
‫‪ ،1813-1812‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪ ،3 .‬ﻣﺴﮑﻮ‪ ،1824 ،‬ﭘﻴﻮﺳﺖ هﺎﯼ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ(‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺧﺸﺎن را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻦ از ﻧﻔﻮذ ﮐﻤﺮﻧﮓ و ﮐﻮﺗﺎهﻤﺪت‬
‫ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺁورد‪.‬‬

‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺷﺎﻩ وﻟﯽ ﺧﺎن‪ -‬ﺳﭙﻬﺪار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﺧﺸﺎن )در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪(1765‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﻣﻴﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻩ – ﺣﮑﻤﺮان ﺁن دﻳﺎر اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
‫درﺁﻣﺪ و اﻋﺪام ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫)ﻳﺎدداﺷﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺎل را گ‪ .‬ﻳﻮل در »ﺷﺮح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫درﻳﺎﯼ ﺁﻣﻮ«‪ ،‬ﺑﺎ وﻳﺮاﻳﺶ ﻓﺪﭼﻨﮑﻮ‪ ،‬ن‪ .‬و‪ .‬ﺧﺎﻧﻴﮑﻒ و گ‪ .‬ﻳﻮل‪ ،‬ﺳﺎﻧﮑﻨﺖ ﭘﺘﺮ‬
‫ﺑﻮرگ‪ ،1873 ،‬ص‪ ،.6 .‬ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﺎﺗﺐ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺷﺎﻩ وﻟﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 1182‬ﻩ‪ (1769-1768) .‬رخ دادﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻠﺪ ﻳﮑﻢ ﺳﺮاج‬
‫اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ص‪.(27 .‬‬

‫هﺮ رو‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ ﺧﻮاﺟﻪ – ﭘﺴﺮ ﻳﮑﯽ از ﺧﻮاﺟﻪ هﺎﯼ‬ ‫ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﺷﻐﺮ ﮐﻪ از ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺧﺎورﯼ از ﺳﻮﯼ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺳﻴﻦ ﺗﻴﺴﺎن ﻟﻮن‬
‫از ﺁن ﺟﺎ راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻤﺮان ﺑﺪﺧﺸﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪91‬‬
‫ﻏﺒﺎر‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺷﺎﻩ وﻟﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ رﻗﺎﺑﺖ هﺎﯼ اﻓﻐﺎن هﺎ و ﺑﺨﺎرﯼ هﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺪﺧﺸﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ زدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻏﺒﺎر‪ ،‬اﺣﻤﺪ‬
‫ﺷﺎﻩ ﺑﺎﺑﺎﯼ اﻓﻐﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ .(35‬ﻋﻠﺖ راﺳﺘﻴﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺁرزوﻣﻨﺪﯼ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ‬
‫دراﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ در ﺑﺪﺧﺸﺎن هﻤﺴﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ و دوﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻴﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺷﺎﻩ وﻟﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻨﺎزﻋﻪ در ﺣﺎل وﻗﻮع ﻣﻴﺎن اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ و‬
‫ﺗﻴﺴﺎن ﻟﻮن‪ ،‬ﺁﺷﮑﺎرا ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻴﺴﺎن ﻟﻮن را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫]ﻳﺎدداﺷﺖ ﮔﺰارﻧﺪﻩ‪:‬‬
‫‪ -1‬در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪» :‬در ﺑﺎرﻩ ﺑﺮﺧﯽ از وﻗﺎﻳﻊ ﺑﺨﺎرا‪ ،‬ﺧﻮﻗﻨﺪ و‬
‫ﮐﺎﺷﻐﺮ‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﻣﻴﺮزا ﺷﻤﺲ ﺑﺨﺎرﯼ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﺎﺷﯽ‬
‫و ﺗﻌﺎﻟﻴﻖ و‪ .‬و‪ .‬ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﻒ‪ ،‬ﻗﺎزان‪» ،1861 ،‬ﻳﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎﻩ‬
‫ﻗﺎزان‪ ،‬ﮐﺘﺎب ‪ ،*1861 ،1‬ص‪ .‬ص‪) 35 ،34 .‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب در ﺗﻬﺮان ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺟﻨﺎب ﺁﻗﺎﯼ ﻋﺸﻴﻖ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ( و ﻧﻴﺰ هﻤﭽﻨﻴﻦ‪ :‬ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫روﺳﻴﻪ‪» ،‬ﻣﺴﺎﻳﻞ اوﻏﺎﻧﺴﺘﺎن«‪ ،1766-1763 ،‬ﭘﺮوﻧﺪﻩ ‪ ،1‬ﺑﺮگ ‪ 41‬و ﻧﻴﺰ ﯼ‪.‬‬
‫ﭘﻴﭽﻮرﻳﻦ‪»،‬ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﯽ ﺑﺎرﻩ ﭼﻮﻧﻐﺮ و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺧﺎورﯼ«‪ ،‬ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮﺑﻮرگ‪،‬‬
‫‪ ،1829‬ص‪ .‬ص‪) .1432 -142 .‬ﺗﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪﻩ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﮐﺸﻮر ﻣﺎ را در روﺳﻴﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم اوﻏﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎد ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ -3‬در هﻤﻴﻦ ﺑﺎرﻩ در ﮐﺘﺎب روﺳﻴﻪ و ﺧﺎور‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮔﺮوهﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫روﺳﯽ از داﻧﺸﮑﺪﻩ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮﺑﻮرگ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁرﻳﺎﻧﻔﺮ‬
‫در ص‪ .‬ص‪ 118-117 .‬ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﺎت ﺟﻮﻧﮕﺎر از ﺳﻮﯼ ﺣﮑﺎم‬
‫ﭼﻴﻨﯽ و ﺗﺼﺮف واﺣﺪهﺎﯼ زﻣﻴﻨﺪارﯼ ﻗﺪﻳﻢ اﮐﺴﻮ‪ ،‬ﮐﺎﺷﻐﺮ‪ ،‬ﺧﺘﻦ‪ ،‬ﻳﺎرﻗﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل هﺎﯼ دهﻪ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬
‫هﺎﯼ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﯽ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺁﺳﻴﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻴﺰش ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﺑﻪ رهﺒﺮﯼ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮاﺟﻪ هﺎ ﺳﺮﮐﻮب ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ هﺎﯼ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ در ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﭘﺎﻣﻴﺮ ﺧﺎورﯼ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺪﺧﺸﺎن )ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت‬
‫ﮐﻬﺴﺘﺎﻧﯽ دﺷﻮار ﮔﺬر واﻗﻊ در ﺳﺎﺣﻪ هﻤﻨﺎم اﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎل ﺧﺎورﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮدﮔﺮدان ﺑﺪﺧﺸﺎن ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺟﻤﻬﻮرﯼ ﺗﺎﺟﻴﮑﺴﺘﺎن( ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺑﻮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارﯼ در ازاﯼ‬
‫اﻳﻦ از اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﭼﻴﻦ ﺣﻖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺪون ﻋﻮارض را ﺑﺎ ﭼﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﭼﻴﻦ در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺁﺳﻴﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻨﺘﯽ از ﺳﻮﯼ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﻮﻣﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »داراﻻﺳﻼم« ارزﻳﺎﺑﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻨﺶ ﺷﺪن ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ دراﻧﯽ‪ ،‬دوﻟﺖ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ و‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ ﺗﺴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ دراﻧﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺑﻬﺮﻩ ﺑﺮدارﯼ از ﺷﻌﺎر دﻓﺎع از اﺳﻼم را داﺷﺖ‪ ،‬و ﺁن را‬
‫ﮐﺎﻣﻴﺎﺑﺎﻧﻪ در روﻧﺪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ هﺎﯼ اﺳﺘﻼﮔﺮاﻧﻪ ﺧﻮد )ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در هﻨﺪ( ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﮑﺮد ﺗﺎ از اوﺿﺎع ﺳﻮد ﻧﺠﻮﻳﺪ و در‬
‫ﺁﻏﺎز ﺳﺎل هﺎﯼ ﺷﺼﺖ ﺳﺪﻩ هﮋدهﻢ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺁﻣﺎدﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺮاﯼ ﺁزادﺳﺎزﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن هﻤﺒﺎور ﺧﻮﻳﺶ از دﺳﺖ ﭼﻴﻨﯽ هﺎﯼ ﮐﺎﻓﺮ‪.‬‬

‫از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﺎن روﺳﯽ واﻗﻊ در ﺧﻂ ﺳﻴﺒﺮﯼ‪ ،‬در دﺷﺖ هﺎﯼ اورﻧﺒﻮرگ‪،‬‬

‫ﺳﻮداﮔﺮان روﺳﯽ ﺑﺎزدﻳﺪﮐﻨﻨﺪﻩ از ﺑﺎﺷﻘﻴﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬از ﮐﻮﭼﻴﺎن ﻗﺰاق و ﺧﺎن‬
‫ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ﺁﺳﻴﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ و ﻧﻪ هﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮﺛﻖ در ﺑﺎرﻩ اﻳﻦ‬
‫رﺧﺪادهﺎ و ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻣﻤﮑﻨﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﺮ ﭼﻴﻨﯽ هﺎ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺘﺮﺑﻮرگ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ روﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﮔﻮرﻧﺮ اﺳﺘﺎن هﺎﯼ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ و ﺧﺎورﯼ رهﻨﻤﻮد داد ﺗﺎ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻤﮑﻨﻪ را در ﺑﺎرﻩ‬
‫اوﺿﺎع ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺁﺳﻴﺎ ﮔﺮد ﺁورﯼ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫در ﻣﺎﻩ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1763‬ﺑﻪ ﮔﻮرﻧﺮ اﺳﺘﺮاﺧﺎن دﺳﺘﻮر دادﻩ ﺷﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ روﺳﻴﻪ‬
‫را ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮔﺴﻴﻞ دارد ﺗﺎ اوﺿﺎع ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ ﺑﺒﻴﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺻﻮرت ﺁﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن او و ﭼﻴﻦ وﻋﺪﻩ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ دهﺪ و راﻩ‬
‫هﺎﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ را از روﺳﻴﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ هﻨﺪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻮﮔﺪاﺳﺮ اﺻﻼﻧﻴﺎن )از ارﻣﻨﯽ هﺎﯼ ﻗﺮﻩ ﺑﺎغ ﮐﻪ در ارﺗﺶ روﺳﻴﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﮐﭙﺘﺎن ﺳﺮوان ﺳﻮارﻩ ﻧﻈﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و اﻳﺮان را دﻳﺪﻩ ﺑﻮد و زﺑﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ را ﺧﻮب ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ ،‬و در ﺟﻮاﻧﯽ ﻧﺰد ﻳﮏ ﺳﻮداﮔﺮ هﻨﺪﯼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮ )ﻣﺒﺎﺷﺮ( ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و در وﻓﺎدارﯼ اش ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﺗﺎزﻩ اش‪-‬‬
‫روﺳﻴﻪ ﺗﺮدﻳﺪﯼ ﻧﺒﻮد( ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪ‪ .‬اﺻﻼﻧﻴﺎن )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫اﺻﻼﻧﻒ( ﺑﺎ ﺑﺮﺁﻣﺪن از ﺁﺳﺘﺮاﺧﺎن در ﺁﻏﺎز ‪ 1763‬و ﺑﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ هﺎ و ﺧﻄﺮات ﻓﺮاوان در ارﻩ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ هﻤﺎن ﺳﺎل از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ هﺮات رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن – اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ دراﻧﯽ در ﺁن‬
‫هﻨﮕﺎم ﺳﺮﮔﺮم ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ هﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺻﻼﻧﻴﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ او دﻳﺪار‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫او ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻗﻠﻤﺮو اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ را در هﺮ دو‬

‫ﮐﺸﻮر ﺑﺮرﺳﯽ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را در ﺑﺎرﻩ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺮان‪ -‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﮔﺮد ﺁورﯼ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺻﻼﻧﻒ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎﯼ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ روﺳﻴﻪ‪-‬‬
‫هﻨﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﻠﻤﺮو اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺁن ﺑﺮهﻪ اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺗﺼﻮر‬
‫ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد) ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دورﯼ راﻩ هﺎ و ﻳﻮرش هﺎﯼ ﭘﻴﻬﻢ ﺗﺮﮐﻤﻦ هﺎ ﺑﺮ ﮐﺎروان‬
‫هﺎﯼ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ در اﻳﺮان ﺧﺎورﯼ(‪ .‬او روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﭼﻴﻦ دﻳﮕﺮ در‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺷﺎﻩ اﻓﻐﺎن ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ در هﻨﺪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫)ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‪ :‬ﮔﺎﻧﮑﻮﻓﺴﮑﯽ‪ ،‬هﻴﺎت ﺑﻮﮔﺪاﺳﺮ اﺻﻼﻧﻒ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ // ،1764‬ﻣﺠﻠﻪ »ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﯽ«‪ ،1985 ،‬ﺷﻤﺎرﻩ دوم‪ ،‬ص‪ .‬ص‪-(87-82.‬گ‪[.‬‬

‫ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ در ﺑﺪﺧﺸﺎن ﺣﺘﺎ در هﻨﮕﺎم ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ هﻢ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻮد‪) .‬ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﯼ‪ .‬ﻣﻴﻨﺎﻳﻒ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت در ﺑﺎرﻩ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ‬
‫ﺣﻮﺿﻪ ﻋﻠﻴﺎﯼ رود ﺁﻣﻮ‪ ،‬ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮﺑﻮرگ‪ ،1879 ،‬ص‪ .(190 .‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ او‬
‫ﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﻣﻴﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻩ اﻋﺪام ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺷﺎهﺎن اﻓﻐﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺮ ﺗﻘﺮب ﮐﺮد‪.‬‬

‫اﻳﺮوﻳﻦ )ﻋﻀﻮ هﻴﺎت اﻟﻔﻨﺴﺘﻮن( ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ »ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎل ﺧﺎورﯼ ﻣﺮز‬

‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬روﯼ ﮐﻮﻩ هﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﺬرد ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را از ﮐﺸﻤﻴﺮ و‬
‫ﺑﺪﺧﺸﺎن ﺟﺪا ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺪﺧﺸﺎن را ﺑﻴﺮون از ﮔﺴﺘﺮﻩ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﯽ ﮔﺬارد‪(Irwin, Memoir…, p. 739) .‬‬

‫از ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﯽ در ص‪ 6 .‬ﮐﺘﺎب زﻳﻨﺖ ﺗﺎرﻳﺦ هﺎ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﺁن ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ دﺳﺘﻪ هﺎﻳﯽ رزﻣﯽ ﻳﯽ را از ﮐﺸﻢ در ﻟﺸﮑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻴﺮون از‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻴﺮ ﺑﺪﺧﺸﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎل ﺧﺎورﯼ ﻣﺮز اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺁن‬
‫هﻨﮕﺎم روﯼ ﺧﻄﯽ ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺎ ﻣﺮزهﺎﯼ ﮐﻨﻮﻧﯽ وﻻﻳﺖ ﻗﻄﻐﻦ ﻣﻨﻄﺒﻖ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫]ﻳﺎدداﺷﺖ ﮔﺰارﻧﺪﻩ‪ :‬در هﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬هﻨﻮز ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ادارﯼ ﻧﻮ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﻮد و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻋﻠﯽ ﻗﻄﻐﻦ و ﺑﺪﺧﺸﺎن در ﺷﻤﺎل ﺧﺎورﯼ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪[.‬‬
‫‪93‬‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻴﺨﯽ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‬
‫هﻤﺨﻮاﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﮐﺎر ﺗﻮﺟﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را از‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺧﺎورﯼ ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در واﺑﺴﺘﮕﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﺎ اﻣﺎرت‬

‫ﺑﺨﺎرا ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺳﻴﻄﺮﻩ داﺷﺖ‪ ،‬رو در رو در‬
‫ﻳﮏ درﮔﻴﺮﯼ ﻗﺮار ﻣﯽ داد‪ .‬در ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪،‬‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان اﺻﻼ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪن از اﺷﻐﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ هﺮ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺷﻤﺎل ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽ داد‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺎن ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاﯼ دورﻧﻤﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮاﻧﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫»ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺁراﻣﺶ« ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ روﯼ دﺳﺖ‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاﯼ ﺑﻠﻌﻴﺪن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻳﺎ ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺁن از راﻩ هﺎﯼ »ﺻﻠﺢ ﺁﻣﻴﺰ« ﺑﻪ ﻳﮏ دوﻟﺖ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ )در زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﺎر(‪ ،‬ﻓﺮاهﻢ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﯽ ﻳﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯼ ﺁن را ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﮕﻴﺮد )ﮐﻪ در ﺁﻳﻨﺪﻩ هﻢ ﮔﺮﻓﺖ(‪.‬‬

‫هﻤﺎﻧﺎ در ﻣﺴﺎﻟﻪ در ﺑﺎرﻩ ﺑﺨﺎرا‪ ،‬روش هﺎﯼ ﭘﻬﻦ ﺳﺎزﯼ ﺳﻴﻄﺮﻩ‬

‫وﺟﻮد‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬روﯼ هﻢ رﻓﺘﻪ دو »دﺑﺴﺘﺎن«‬
‫داﺷﺖ‪» :‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻴﺸﺮوﯼ )ﻓﺎرورد ﭘﺎﻳﺴﯽ( و »ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ« ﻳﺎ )»در ﺟﺎ زدن ﻣﺎهﺮاﻧﻪ«‪» -‬ﺑﮑﻮرد ﭘﺎﻟﻴﺴﯽ« ﻳﺎ‬
‫»ﻣﺎﺳﺘﺮﻟﯽ ان اﮐﺘﻮﻳﺘﯽ«(‪.‬‬

‫در ﺳﺎل هﺎﯼ‪ 60 – 50‬ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‪ ،‬در دورﻩ ﻳﯽ ﭘﺲ از ﻓﺎﺟﻌﻪ‬

‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﮕﻴﺮ ارﺗﺶ اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺳﺎل هﺎﯼ ‪1842 -1841‬‬
‫ﺗﺎﮐﺘﻴﮏ‬ ‫و‬ ‫ﻣﺸﯽ‬ ‫هﻮاداران‬ ‫دورﻩ‬ ‫دورﻩ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪-‬‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻨﺪاراﻧﻪ و ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ )ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ هﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ‪ -‬ﭘﻮﻳﺎ( ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎن ﻟﻮرﻧﺲ‪ -‬ﮐﻤﻴﺴﺎر ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در‬
‫ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭘﺮداز )اﻳﺪﺋﻮﻟﻮگ( اﻳﻦ ﻣﺸﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ ...‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن اﺣﻤﺪﺷﺎﻩ در ﺷﻤﺎل‪ ،‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ ازﺑﻴﮏ ﻧﺸﻴﻦ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‬

‫ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬زﻳﺮ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺗﻴﻮﻟﯽ)ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم( ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻠﺦ و‬
‫ﺁﻗﭽﻪ را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﺎ در اواﺧﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ دراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از وﻻﻳﺎت ﺁن از ﺳﻮﯼ هﻤﺴﺎﻳﮕﺎن‬

‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﯽ هﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ)ﭘﺸﺘﻮﻧﯽ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻞ ﮔﺴﺘﺮﻩ ﺟﻮﻳﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاﺗﯽ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪن ﺑﺮﺧﯽ از زﻣﻴﻦ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﮐﺸﻮر واﺣﺪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺎﻧﻪ هﺎﯼ‬
‫ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ در اوﺿﺎع ﻧﻮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ رخ ﻣﯽ دهﺪ«‪-.‬گ‪.‬‬
‫‪94‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﭘﺲ از اﺷﻐﺎل ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﭘﻴﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎزﯼ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺑﺎ ﺁن‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎﯼ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺗﺮﯼ را ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺁن ﮐﺸﻮر را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺠﺎوزﮔﺮاﻧﻪ ﺧﻮد در ﺧﺎور اﺳﺘﻔﺎدﻩ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اراﺋﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ او در ﺑﺎرﻩ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﺑﺎ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪش ﺑﺎ ﺳﻨﺠﺶ ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺁن‬
‫را در اهﺪاف ﻣﺮﮐﺰﻳﺖ ﮔﺮاﻳﯽ ]در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازاﻧﻪ‪-‬گ‪ [.‬ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ داد‪.‬‬

‫ﮔﻔﺘﮕﻮهﺎ ﮐﻪ ﻏﻼم ﺣﻴﺪر ﺧﺎن–ﭘﺴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﭘﻴﺸﺎور ﺑﺎ‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻘﺪ ﻗﺮار داد‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎن در ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ ‪ 1855‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺮار‬
‫داد در ﺑﺮ دارﻧﺪﻩ ﺑﻨﺪﯼ ﺑﻮد در ﺑﺎرﻩ ﺻﻠﺢ و دوﺳﺘﯽ ﻣﻴﺎن دو‬
‫ﮐﺸﻮر و اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﻳﮏ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮار داد‪ ،‬اﻣﻴﺮ اﻓﻐﺎن از ﻧﺎم ﺧﻮد و ﻧﺎم وارﺛﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻌﻬﺪ‬
‫ﻣﯽ ﺳﭙﺮد ﺗﺎ »دوﺳﺖ دوﺳﺘﺎن و دﺷﻤﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ هﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫‪143‬‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻣﻴﺮ اﻓﻐﺎن اﺷﻐﺎل ﺣﻮزﻩ ﭘﻴﺸﺎور را از ﺳﻮﯼ‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﻌﻬﺪ ﺳﭙﺮد ﺑﺮ ﺁن ادﻋﺎﻳﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را در ﻣﺪار ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺮا داد‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ دادﮔﺮاﻧﻪ رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫‪144‬‬
‫ﮐﺸﻮر را ﻣﻌﺪوم ﮐﺮد‪.‬‬

‫دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد وﻋﺪﻩ هﺎﯼ ﻣﻬﻤﯽ را از ﺳﻮﯼ‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁن هﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﮏ رﺷﺘﻪ‬
‫ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ هﺎﻳﯽ زد‪ .‬ﺑﻪ او وﻋﺪﻩ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﺪم ﻣﺪاﺧﻠﻪ‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ داﺧﻠﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫هﺮﺗﺴﻮگ ارﮔﺎﻳﻞ– رﺟﻞ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺟﺮﻳﺎن‬

‫ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز ﮐﺮﺳﯽ دﺑﻴﺮ دوﻟﺘﯽ در اﻣﻮر هﻨﺪ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻋﻘﺪ ﻗﺮار داد ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﻴﺮ را وادار ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺑﺎ هﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺁن هﺎ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ دادﻩ ﺑﻮدﻳﻢ؛ از ﺳﺮ دﺷﻤﻨﯽ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ هﻴﭻ ﺗﻌﻬﺪ هﻤﺎﻧﻨﺪﯼ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫از ﺟﺎﻧﺐ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﻤﺎم ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻳﮏ‬
‫اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ و ﺗﺪاﻓﻌﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ داراﯼ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺑﺎرﯼ ﻧﺒﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫هﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺮ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺁن ﻧﺒﻮد ﺗﺎ دﺳﺖ روﯼ دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺎس وﻋﺪﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﭙﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬

‫‪143‬‬
‫‪. Causes of the Afghan War. Being a Selection of the Papers Laid before Parliament, L. 1879,‬‬
‫‪p. 2.‬‬
‫‪ . 144‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ص‪.244 .‬‬
‫‪95‬‬
‫اﻳﻦ ﮐﻪ در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﮐﺸﻮر او ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﺨﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد و او هﻢ‬
‫‪145‬‬
‫اﺟﻨﺖ هﺎﯼ ﻣﺎ را در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد راﻩ ﻧﺨﻮاهﺪ داد؛ ﺑﻨﮕﺮد«‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﺴﺘﻦ ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎن هﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺁن هﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﻮهﻢ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ ﮐﻪ در ﺁن هﻨﮕﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻈﻢ‬
‫)ﻳﻠﻪ ﺟﺎرﯼ( ﭘﻨﺠﺎب ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﺎد ﺁور ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎ اﻓﻐﺎن هﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﺗﻮدﻩ‪ ،‬اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﻳﺪار ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫زﻣﺎن درازﯼ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ هﻴﭻ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮑﻨﻴﻢ‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻣﺮدم ﺁرزوﻣﻨﺪ دوﺳﺘﯽ ﻣﺎ ﮔﺮدﻧﺪ‪....‬‬
‫هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﺎرز اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻳﺎ واﺑﺴﺘﮕﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ‬
‫هﺮ ﮔﺮوهﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﭘﻨﺪارم ﮐﻪ ﺗﻔﻨﮕﺪاران ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﯼ‬
‫هﻨﻮز ﺗﺎ ﺳﺎل هﺎﯼ ﺳﺎل ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از راﻩ ﮔﺬرﮔﺎﻩ ﺧﻴﺒﺮ‬
‫‪146‬‬
‫ﺑﮕﺬرﻧﺪ«‪.‬‬

‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬

‫ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺗﺮ را ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯼ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺁﻓﺘﺎﺑﯽ ﻧﺴﺎزد‪ .‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ‪ ،1855‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻨﺪهﺎر‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ‬
‫ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ ﭼﭗ رود ﺁﻣﻮ ﻳﺎزﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎهﺪان »از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ هﻤﻪ‬
‫‪147‬‬
‫ﻟﻮازم ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﻮد‪ :‬ﺟﻨﮓ اﻓﺰارهﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎت‪ ،‬و ﭘﻮل«‪.‬‬

‫ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﺧﻮد را در ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺧﻠﻢ و ﮐﻨﺪز‬

‫ﺗﺤﮑﻴﻢ و ﺳﺎﺣﺎت ﻣﺘﺼﺮﻓﻪ را ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ هﺪف ﺧﻮد در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺟﻠﺐ‬
‫]در واﻗﻊ اﻧﺤﺮاف[ ﺗﻮﺟﻪ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮاﻧﻪ در ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬هﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﺗﺶ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺟﻨﺒﺶ هﺎﯼ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎن را در ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ‬
‫اﺷﻐﺎﻟﯽ ﺣﻮزﻩ ﭘﻴﺸﺎور ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و درهﻢ ﺑﮑﻮﺑﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺟﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﻳﯽ )ﺑﯽ ﺁن ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻳﮏ روز هﻢ ﮐﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫ﻓﺮو ﺑﺨﻮاﺑﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رهﺎﻳﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺘﻢ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﭘﻴﺶ‬
‫ﺑﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1855‬در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﻴﺮان زاﻳﯽ در وادﯼ ﮐﻮهﺎت در‬
‫ﺟﻨﻮب ﭘﻴﺸﺎور ﻗﻴﺎم ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻩ دﺳﺘﻪ ﻳﮏ‬
‫هﺰار و ﭘﻨﺠﺼﺪ ﻧﻔﺮﯼ ﺷﻮرﺷﻴﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫هﺎﯼ‬ ‫ﻗﻴﺎم‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬ ‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ‬ ‫ﻣﻨﻈﻢ‬ ‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ رواﻳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‪،‬‬ ‫‪ .145‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ در ﻣﺠﻠﻪ »ﭘﻴﮏ روﺳﻴﻪ«‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،1879 ،142‬ص‪ .‬ص‪.263-262 .‬‬
‫‪ .146‬ج‪ .‬دﺑﻠﻴﻮ‪ .‬ﻓﻮرﻳﺴﺖ‪ ،‬هﻤﺎن اﺛﺮ‪ ،‬ص‪.300 .‬‬
‫‪ .147‬ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﯽ ﻣﺮﮐﺰﯼ دوﻟﺘﯽ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻤﻬﻮرﯼ ازﺑﻴﮑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻮﻧﺪ ‪ ،715‬ﭘﺮوﻧﺪﻩ‬
‫‪ ،17‬ﺳﻨﺪ ‪ ،77‬ﻧﺎﻣﻪ ﮔﻮرﻧﺮ ﺟﻨﺮال اورﻧﺒﻮرگ ﺑﻪ وزﻳﺮ ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪26‬‬
‫اﮔﺴﺖ ‪.1866‬‬
‫‪96‬‬
‫ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪﻩ در ﻳﮑﺠﺎ‪ ،‬ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﻪ ﺟﺎهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ زودﯼ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺧﺎورﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ -‬اورﮐﺰاﻳﯽ‬
‫ﮐﻪ در درﻩ ﮐﻮهﺎت و ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮐﻮهﯽ هﻤﺴﺎﻳﻪ ﺁن‪ -‬ﺗﻴﺮاخ‪ ،‬ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺎش داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﻴﺮان زاﻳﯽ هﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺎ و در‬
‫ﺳﺎﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮدﻩ و ﭘﻬﻨﺎور ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺮاﯼ هﻤﻪ‬
‫دورﻩ ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در هﻨﺪ »ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﭘﺎﻳﺪار ﺳﺮﺣﺪﯼ« ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﮓ هﺎ را ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮگ را در ﻧﺒﺮدهﺎ از زﻳﺮ دﺳﺖ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ‬
‫ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﭘﻴﮑﺎر ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺷﻮرﺷﯽ‪ ،‬هﺮﭼﻪ‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﭘﻬﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ ﺁﺷﮑﺎرا ﻣﺮزهﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﺎ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺪود ﻗﻠﻤﺮو اﻣﻴﺮ )ﮐﻪ ﺑﺎ او هﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪﯼ ﭘﻴﺶ ﻗﺮار‬
‫داد »دوﺳﺘﯽ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو« اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ(‪ ،‬ﻧﻘﺾ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻳﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﺎ رهﺴﭙﺎر ﺷﺪن ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‬

‫در راس دﺳﺘﻪ ﭘﻨﺞ هﺰار ﻧﻔﺮﯼ ﺑﺎ ‪ 14‬ﺗﻮپ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﻮرﯼ‬
‫در وادﯼ ﮐﻮهﺎت‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺮز ﺧﻮد ﺑﮕﺬرﻳﻢ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯼ ﮐﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶ ﺑﺮوﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ را ﮔﻮﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺪهﻴﻢ‬
‫و ﺑﻪ ﺳﺰاﯼ ﮐﺮدار ﺷﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ ﮐﻪ زﻳﺮ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ ....‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ را وادار ﺳﺎزﻳﻢ ﺗﺎ ﺧﺴﺎرات را‬
‫ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻳﺎ دهﮑﺪﻩ هﺎ و روﺳﺘﺎهﺎﯼ ﺁﻧﺎن را ﺁﺗﺶ‬
‫ﺧﻮاهﻴﻢ زد و ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد و هﻢ دام هﺎﯼ ﺷﺎن را ﮐﻪ‬
‫‪148‬‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮاهﻴﻢ رﺑﻮد‪«....‬‬

‫ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎﯼ هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان را وادارﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ارﺗﺶ ﺑﺰرگ ﺗﺎ ﺑﻦ دﻧﺪان ﻣﺴﻠﺢ را ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ و‬
‫اهﻤﻴﺖ وﻳﮋﻩ ﻳﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﺁﺗﻴﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺑﺪهﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮﯼ هﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از اهﻤﻴﺖ‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﺟﺪﯼ ﺗﺮﯼ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1856‬ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻧﻮﯼ‬
‫‪149‬‬
‫ﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻳﺮان درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .148‬ج‪ .‬دﺑﻠﻴﻮ ﻓﻮرﻳﺴﺖ‪ ،‬ص‪.313 .‬‬

‫‪ .149‬ﻣﻮﺿﻮع درﮔﻴﺮﯼ واﺣﻪ هﺮات ﺑﻮد‪ .‬در اواﻳﻞ ‪ 1856‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻳﺮاﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﯼ هﺮات ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‪ .‬و در ﻣﺎﻩ‬
‫اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1856‬هﺮات ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁن هﺎ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 1‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1856‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ اﻳﺮان اﻋﻼم ﺟﻨﮓ داد‪.‬‬

‫از هﻨﺪ ﻳﮏ اﺳﮑﺎدران ﮐﺸﺘﯽ هﺎﯼ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﭘﺎرس ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻣﺎﻩ‬
‫دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1856‬ﮐﻤﺎﻧﺪوهﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﮐﺮاﻧﻪ هﺎﯼ اﻳﺮان ﭘﻴﺎدﻩ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻮﺷﻬﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﯼ اهﻮاز را هﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﻴﺮوزﯼ هﺎﯼ ﺷﺎن را ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺪهﻨﺪ ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﺛﺮ ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻧﻤﺎﯼ ﮐﺮﻳﻤﺎ ﺑﺎ روﺳﻴﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ‬
‫ﺟﻨﮓ را ﺑﺎ اﻳﺮان ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪97‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در هﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ از وﺧﺎﻣﺖ اوﺿﺎع در‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻮاﺿﻊ هﻤﺎهﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺎ »دوﺳﺖ و‬
‫هﻤﭙﻴﻤﺎن ﺧﻮد«‪ ،‬هﻴﺎﺗﯽ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﻴﺠﺮ ﻟﻴﻤﺲ دن ﻧﺰد دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ هﻴﺎت ﺑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر رﺳﻴﺪ و در اواﻳﻞ‬
‫‪ 1857‬ﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺮار دادﯼ ﻋﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﮐﻪ ﻗﺮار‬
‫داد ‪ 1855‬را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽ داد‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﻌﻬﺪ ﺳﭙﺮد ﺑﻪ اﻣﻴﺮ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺮاﺳﺮ دورﻩ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬

‫اﻳﺮان ‪ 12‬ﻟﮏ روﭘﻴﻪ )‪ 1/2‬ﻣﻴﻠﻴﻮن روﭘﻴﻪ( در ﺳﺎل‪150‬ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﭙﺮدازد‪] .‬ﺁن هﻢ‪-‬گ‪ [.‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺴﺮان‬
‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ اﺟﺎزﻩ دادﻩ ﺷﻮد در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از اﻳﻦ ﭘﻮل هﺎ و ﺑﺮاﯼ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‬ ‫ﺁورﯼ اﻃﻼﻋﺎتِ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻓﻴﺸﺮ‪-‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻮﺑﺴﺎﻳﺪﯼ ﮐﻪ ﺁﺷﮑﺎرا داراﯼ ﺑﺎر ﺗﻄﻤﻴﻊ و ﺧﺮﻳﺪ‬
‫ﺑﻮد‪» ،‬در ﺟﺮﻳﺎن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت او ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫‪151‬‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ هﻤﭽﻨﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﮐﻤﭙﻠﮑﺖ ﺳﺎز و ﺑﺮگ و اﻓﺰار‬

‫رزﻣﯽ ﺑﺮاﯼ ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺤﻔﻪ دادﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎﻩ ﺟﻨﻮرﯼ ‪ 1857‬اﻣﻴﺮ ﺑﺎ ﻟﻮرﻧﺲ‪ -‬ﮐﻤﻴﺴﺎر ﻋﺎﻟﯽ ﭘﻨﺠﺎب در‬

‫ﻧﺰدﻳﮑﯽ دژ ﺟﻤﺮود در ﻣﺮز اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و هﻨﺪ ﺑﺮاﯼ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺮار‬
‫داد‪ ،‬دﻳﺪار ﮐﺮد‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺪار ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﯼ اﻣﮑﺎن ﺷﮑﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻠﻘﻴﻦ دهﻨﺪﻩ و ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬار ]از دﻳﺪﮔﺎﻩ‬
‫رواﻧﯽ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻗﺪرت و زرق و ﺑﺮق‪-‬گ‪ [.‬ﺑﺪهﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﺷﺎهﺪان‬
‫در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎزدﻳﺪ اﻣﻴﺮ از‬
‫اردوﮔﺎﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬در ﺁن ﺟﺎ ﺑﻴﺶ از هﻔﺖ هﺰار ﺳﭙﺎهﯽ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺁن هﺎ ﺳﻪ هﻨﮓ ﭘﻴﺎدﻩ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن در اﻣﺘﺪاد ﻳﮏ ﻣﺎﻳﻞ ﺻﻒ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻴﺨﯽ روﺷﻦ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو و ﺁراﻳﺶ رزﻣﯽ ﺳﺮﺑﺎزان‪ ،‬ﺑﺮ اﻣﻴﺮ و هﻤﺮاهﺎن‬
‫او ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺲ ﺳﻮدﻣﻨﺪﯼ را ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺁن هﻢ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺮﯼ و ﺷﻴﻔﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﺗﺮس درهﻢ ﻣﯽ ﺁﻣﻴﺨﺖ«‪152.‬در‬

‫هﻨﻮز در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪ روﻳﺪادهﺎﯼ اهﻮاز‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 4‬ﻣﺎﻩ ﻣﺎرچ ‪ 1857‬در ﭘﺎرﻳﺲ‬
‫ﻗﺮار داد ﺻﻠﺢ اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺁن‬
‫اﻳﺮان از ادﻋﺎهﺎﯼ ﺧﻮد ﺑﺮ هﺮات دﺳﺖ ﮐﺸﻴﺪ و ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد را از ﺁن ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻴﺮون ﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ .150‬ﻳﮏ ﻟﮏ= ﺻﺪ هﺰار‪.‬‬
‫‪151‬‬
‫‪. F. H. Fischer, Afghanistan and the Central asia question, L. 1878. P. 169.‬‬
‫‪ . 152‬ف‪ .‬روﺑﺮﺗﺲ‪ ،‬ﭼﻬﻞ و ﻳﮏ ﺳﺎل در هﻨﺪ‪ ،‬از ﻳﮏ اﻓﺴﺮ ﻋﺎدﯼ ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﮐﻞ‬
‫ﻗﻮا‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻧﮑﺖ ﭘﺘﺮ ﺑﻮرگ‪ ،1902 ،‬ص‪.37 .‬‬
‫‪98‬‬
‫زرادﺧﺎﻧﻪ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﮏ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺎﻧﺘﺎژ )ﺗﻬﺪﻳﺪ( هﺎ و‬
‫ﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪن ﺟﺎﯼ ﻧﻪ ﮐﻤﺘﺮﯼ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻄﻤﻴﻊ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻘﺪ ﻗﺮار داد ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اهﻤﻴﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاﯼ‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﺎن اﻳﻦ اﻣﮑﺎن را‬
‫داد ﮐﻪ هﻤﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺒﺎرزﻩ را ﺑﺎ ﺧﻴﺰش ﻋﻈﻴﻢ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻣﺮدﻣﯽ‬
‫ﺁﻏﺎز ﺷﺪﻩ در هﻨﺪ در ﻣﺎﻩ ﻣﯽ ‪ 1857‬ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم هﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﻨﻮاﻳﯽ وﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻣﺮگ و ﻣﻴﺮ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﺘﻮﻩ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻳﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺮدﻩ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ هﻤﻪ ﺟﻨﺒﺶ هﺎﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر ﮔﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ در هﻨﺪ ﺑﺎ ﺁن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﺳﺮ‬
‫وﮐﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻴﺰش‪ ،‬ﭘﺎﻳﻪ هﺎﯼ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در‬
‫اﻳﻦ ﮐﺸﻮر را ﻟﺮزاﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺗﺎ ‪ 1859‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﻮرش هﻨﺪ ﺑﺎزﺗﺎب‬

‫ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﻳﯽ در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ هﻤﺴﺎﻳﻪ هﻢ داﺷﺖ‪ .‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﺒﺸﯽ‬
‫ﺑﻪ راﻩ اﻓﺘﺎد در ﺑﺮاﺑﺮ هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫رﻏﻢ ﺗﻨﻔﺮ و اﻧﺰﺟﺎر ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ درﻧﺪﮔﯽ هﺎﯼ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺑﺖ ﭘﺎﯼ ﭘﻴﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪﯼ ﺑﻴﻄﺮﻓﯽ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫روﺑﺮﺗﺲ)راﺑﺮﺗﺲ(‪ -‬رﺟﻞ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﻴﺲ در اﻳﻦ‬

‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬هﻨﮕﺎم روزهﺎﯼ دﺷﻮار ﺷﻮرش]در هﻨﺪ‪-‬گ‪ [.‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫زودﯼ ﭘﺲ از ﻗﺮار داد اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻩ ﺑﺎ اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ‬
‫راﻩ اﻓﺘﺎد‪ ،‬وﯼ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﺳﻤﻨﺪﯼ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﭘﺎﺑﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ او ﺑﻪ ﺷﻮرﺷﻴﺎن‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﭘﻨﺠﺎب را رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬از دﺳﺖ دادن ﭘﻨﺠﺎب در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﯽ‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮﻳﻢ دهﻠﯽ را ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‬
‫و دﺷﻮار ﺑﻮد ﺣﺘﺎ اﻣﮑﺎن ﺣﻔﻆ ﮐﺪاﻣﻴﻦ ﺑﺨﺶ ﮐﺸﻮر را در ﺷﻤﺎل‬
‫ﺑﻨﮕﺎل را ﻣﺠﺎز ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺧﻮد اﻓﻐﺎن هﺎ هﻢ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﻘﺸﯽ را ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬

‫ﺑﺎزﯼ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬درﮎ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁﻧﺎن ﺑﺎ ﺁﻣﺪن ﻧﺰد او‬
‫هﻨﮕﺎم ﺷﻮرش‪ ،‬دﺳﺘﺎرهﺎ )ﻋﻤﺎﻣﻪ هﺎ(ﯼ ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ ﭘﺎهﺎﻳﺶ ﺑﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﯽ اﻓﮕﻨﺪﻧﺪ و او را ﻓﺮاﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﻴﺮﯼ‬
‫از ﻓﺮﺻﺖ‪» ،‬ﮐﺎﻓﺮان« را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪ .‬ﺁن هﺎ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬از‬
‫دهﻠﯽ ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ و از وﺿﻊ دﺷﻮارﯼ ﮐﻪ »ﻓﺮﻧﮕﯽ« هﺎ ﺑﺎ ﺁن‬
‫رو ﺑﻪ رو ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺁﮔﺎهﯽ دارﻳﻢ‪153.‬و ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﻮ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﺁن هﺎ ﻧﻤﯽ ﻣﺎﻧﯽ و از ﺿﻌﻒ ﺁن هﺎ‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺎور را دو ﺑﺎرﻩ ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺮﻩ ﻧﻤﯽ‬
‫‪154‬‬
‫ﮔﻴﺮﯼ!«‪.‬‬

‫‪ .153‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ]و ﻧﻴﺰ در اﻳﺮان‪ -‬گ‪ [.‬اروﭘﺎﻳﯽ هﺎ را ﻓﺮﻧﮕﯽ ﻣﯽ‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .154‬روﺑﺮﺗﺲ‪ ،‬ﭼﻬﻞ و ﻳﮏ ﺳﺎل در هﻨﺪ‪ ،‬ص‪.37 .‬‬
‫‪99‬‬
‫ﻓﺌﻮدال هﺎﯼ ﺑﺎﻧﻔﻮذ اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﯽ)اﻧﺪر( او‪-‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺎرﮐﺰاﻳﯽ ﺑﻪ او اﻣﮑﺎن »ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﻴﺸﺎور و دﻳﺮﻩ ﺟﺎت‪ ،‬ﺑﻞ ﻧﻴﺰ هﻤﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺎورﯼ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ«‪155.‬ﻣﮕﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ‬
‫داد از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان »ﻋﺪم ﻣﺪاﺧﻠﻪ در‬
‫اﻣﻮر هﻨﺪ« ﭘﻴﺮوﯼ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ اﻣﮑﺎن ﻣﯽ داد ﺗﺎ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد را از ﭘﻨﺠﺎب در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﮔﺴﻴﻞ ﺑﺪارد و‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪﯼ ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرش را ﺑﺮاﯼ ﺁن ﺳﻬﻞ ﺗﺮ ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫اﻣﻴﺮ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ در ازاﯼ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ ﺧﻮد در ﻗﺒﺎل‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﺑﻪ زودﯼ ﭘﺎداش درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1858‬او ﺑﺎ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺳﻮﯼ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫اﻧﺪﺧﻮﯼ ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻣﺒﺎرزﻩ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﻮرﺷﻴﺎن‬
‫در هﻨﺪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ هﺰﻳﻨﻪ هﺎﯼ ﺑﺰرگ ﻣﺎﻟﯽ از ﺳﻮﯼ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرش‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ هﺎ در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪﯼ زﻳﺎﻧﻤﻨﺪ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاﻩ ﻣﺨﻮاﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‬
‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﺑﺮاﯼ ﭼﻨﺪﯼ ﻓﺸﺎر را ﺑﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﺎهﺶ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺎﻟﻮدﻩ اﻳﻦ ﺗﺎﮐﺘﻴﮏ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻩ هﺎﯼ دﺑﺴﺘﺎن‬
‫هﻮاداران »ﻣﺸﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ« ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺘﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽ‬
‫دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺳﺎل هﺎﯼ هﻔﺘﺎد ﺳﺪﻩ ﻧﺰدهﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ در‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺟﻨﮓ هﺎﯼ ﻧﺎﻣﻨﻬﺎد »ﮐﻮﭼﮏ« را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺧﺎورﯼ ﮐﻪ در راﻩ ﺁزادﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ و در ﻗﺒﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﯼ روش هﺎﯼ ﺗﻬﺎﺟﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬روش هﺎﯼ ﭘﻮﻳﺎﯼ هﺎﯼ ﺧﺮاﺑﮑﺎرﯼ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ‬
‫دادﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎل هﺎﯼ ‪ 1860 -1857‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﻠﻴﺎت‬

‫ﺑﺰرگ ﻧﻈﺎﻣﯽ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺴﻌﻮد و وزﻳﺮﯼ در وادﯼ رود‬
‫ﺗﻮﭼﯽ و ﮔﻮﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ راﻩ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﺟﻨﺒﺶ رهﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن وزﻳﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﺑﺰرگ‬
‫‪156‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ )ﺑﻴﺶ از ‪ 5000‬ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ( ﮔﺴﻴﻞ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﻴﺎن ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ و ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻳﻮﺳﻒ‬

‫زاﻳﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﺳﻴﺘﺎن در ﻣﺮزهﺎﯼ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻴﺸﺎور‬
‫داﻣﻨﻪ ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1858‬دﺳﺘﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻮﺗﻮن‬
‫ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺮاﯼ ﺳﺮﮐﻮب ﺧﻴﺰش هﺎﯼ ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎرﯼ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .155‬رﺷﺘﻴﺎ‪ ،‬ص‪.253 .‬‬

‫‪ .156‬د‪ .‬اﺋﻴﺪﯼ‪ ،‬ﺳﻴﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ﮐﻮهﯽ در ﻣﺮزهﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫‪» ،1863‬ﮔﺰﻳﺪﻩ هﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ«‪ ،1873 ،‬ﻣﺎﻩ ﺟﻮﻻﯼ‪ ،‬ص‪ ،166 .‬و ﻧﻴﺰ‬
‫‪Forty One Years in India.., by Field- Marshall Lord Roberts of Kandahar, voll. II., L., 1897, p. 6.‬‬
‫‪100‬‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ هﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺘﺎﻧﯽ هﺎ ﺑﻪ ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ادارﻩ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاﺗﯽ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اداﻣﻪ‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﺳﭙﺎهﻴﺎن اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1863‬ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ‬
‫ﺷﻮرﺷﻴﺎن‪ -‬ﮐﻮﻩ هﺎﯼ ﻣﻬﺎﺑﻮن را ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﮐﺮدﻧﺪ‪ -‬ﺟﺎﻳﯽ را ﮐﻪ‬
‫اﻓﻐﺎن هﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺑﻪ ﺁن ﺟﺎ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮهﻨﮓ د‪ .‬اﺋﺪﯼ ﻳﮑﯽ از اﺷﺘﺮاﮎ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن رﺧﺪادهﺎ ﻧﻮﺷﺖ »ﺑﺎ‬
‫ﻗﺼﺪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ هﻢ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﯽ هﺎﯼ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁﺑﺎﻳﯽ ﺧﻮد را‬
‫‪157‬‬
‫از ﺣﻀﻮر ﺗﻨﻔﺮ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﺎ ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺸﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﻮرﺷﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻧﻮاﺣﯽ هﻤﺴﺎﻳﻪ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬

‫وﻋﺪﻩ هﺎﯼ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ هﺎ ﺑﺎور ﻧﮑﻨﻨﺪ و در ﻣﺘﻦ ﻓﺮاﺧﻮان ﺁﻣﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ »در ﻏﻴﺮ ﺁن‪ ،‬ﺁن هﺎ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺷﻤﺎ را ﻳﮑﺴﺮﻩ ﺑﻪ‬
‫ﻳﻐﻤﺎ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﺮد‪ ،‬ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﺑﺮو ﺧﻮاهﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪،‬‬
‫هﻤﻪ داراﻳﯽ هﺎﯼ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﺿﺒﻂ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ دﻳﻦ‬
‫ﺷﻤﺎ اهﺎﻧﺖ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﯽ ﺳﻮدﯼ ﻧﺨﻮاهﺪ‬
‫‪158‬‬
‫داﺷﺖ«‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻓﺮاﺧﻮان‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﺘﺎﻧﯽ هﺎ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺷﺶ‬

‫هﺰارﻧﻔﺮﯼ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﺎ ‪ 19‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺗﻮپ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﺟﻨﺮال ﻧﺌﻮﻳﻞ‬
‫ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪159‬ﻳﻮرش ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻋﺎم و ﺗﺎم اﻓﻐﺎن هﺎﯼ‬
‫ﺑﻮﻧﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻮات و دﻳﮕﺮ ﻧﻮاﺣﯽ‪ ،‬رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﯽ‬
‫ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺷﺪﻩ در ﮐﻮﻩ ﻣﻬﺎﺑﻮن‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺎ دﺳﺘﻪ هﺎﯼ ﻣﺘﺤﺪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ‪ 15‬هﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽ رﺳﻴﺪ؛ رو ﺑﻪ رو‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺘﻮن ﺟﻨﺮال ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ در درﻩ اﻣﺒﺎﻟﻪ در داﻣﻨﻪ هﺎﯼ ﮐﻮﻩ‬

‫ﻣﻬﺎﺑﻮن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ ﺷﺪ و ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺗﻠﻔﺎت ﺑﺰرﮔﯽ از ﻳﻮرش‬
‫هﺎﯼ دﻟﻴﺮاﻧﻪ ﮐﻮهﻨﺸﻴﻨﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﺑﻴﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺋﺪﯼ ﺳﺮاﺳﻴﻤﻪ ﺗﻠﮕﺮام ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ 27‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1863‬را ﺑﻪ ﻧﻮﺋﻞ‬

‫ﭼﻤﺒﺮﻟﻴﻦ‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار ﻋﺎدﯼ ﻣﻠﮑﯽ‪ -‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫در ﮐﻮﻩ هﺎ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﯼ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﺮزﯼ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻮرﻩ ﻣﯽ دهﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮﯼ رود ﺳﻨﺪ هﻢ ﺳﭙﺎهﻴﺎﻧﯽ اﺿﺎﻓﯽ در‬
‫ﺟﻨﻮب را ﮔﺴﻴﻞ دارﻳﺪ‪ .‬هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻠﻞ و ﺁهﺴﺘﻪ روﯼ ﺣﺎﻻ دﻳﮕﺮ ﻣﯽ‬
‫‪160‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ هﺎﯼ ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﺑﻴﺎورد‪«...‬‬

‫هﺮاس ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﻣﺪﻟﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ زودﯼ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﺟﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﺎن ﻓﺪاﮐﺎر ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﺁراﻣﯽ هﺎ هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬

‫‪ .157‬د‪ .‬اﺋﻴﺪﯼ‪ ،‬ﺳﻴﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ﮐﻮهﯽ در ﻣﺮزهﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬

‫‪» ،1863‬ﮔﺰﻳﺪﻩ هﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ«‪ ،1873 ،‬ﻣﺎﻩ ﺟﻮﻻﯼ‪ ،‬ص‪.166 .‬‬
‫‪ .158‬هﻤﺎن ﺟﺎ‪ ،‬ص‪.171 .‬‬
‫‪ .159‬ﭼﻬﻞ و ﻳﮏ ﺳﺎل در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ص‪.4 .‬‬
‫‪ .160‬د‪ .‬اﺋﻴﺪﯼ‪ ،‬ﺳﻴﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ﮐﻮهﯽ در ﻣﺮزهﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫‪» ،1863‬ﮔﺰﻳﺪﻩ هﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ«‪ ،1873 ،‬ﻣﺎﻩ ﺟﻮﻻﯼ‪ ،‬ص‪.354 .‬‬
‫‪101‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﭘﻬﻦ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﻮﻣﻨﺪ را در ﺣﻮزﻩ‬
‫ﭘﻴﺸﺎور‪ ،‬وزﻳﺮهﺎ و اﺗﻤﺎن ﺧﻴﻠﯽ هﺎ در درﻩ ﮐﻮهﺎت در ﺑﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرزار‬

‫ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﮔﺴﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ اواﻳﻞ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1863‬در اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫‪ 25‬هﺰار ﺳﭙﺎهﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺒﺮدهﺎ ﺳﻴﻤﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺘﺒﺎرﯼ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻃﯽ دو روز ‪ 16-15‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻣﺜﺎل ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ‪ 200‬ﮐﺸﺘﻪ و زﺧﻤﯽ دادﻧﺪ‪ .‬اﺟﻨﺖ‬
‫هﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ ﺑﺲ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﯼ را ﺑﻪ راﻩ‬
‫اﻧﺪﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁن هﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺮﻳﺪ و‬
‫ﺗﻄﻤﻴﻊ ﺳﺮان و رهﺒﺮان ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار‪ ،‬ﺗﺨﻢ ﻧﻔﺎق و ﺷﻘﺎق ﻣﯽ‬
‫ﮐﺎﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﺑﺎ درهﻢ ﺁﻣﻴﺰﯼ ﻓﺸﺎر ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﭘﻮﻳﺎﻳﯽ هﺎﯼ‬

‫وﻳﺮاﻧﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺷﻮرﺷﯽ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎ رهﺒﺮان ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺎزﺷﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﭘﻨﺎﮔﺎﻩ‬ ‫ﺗﻔﺎهﻢ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮔﺮان اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ هﺮﮔﺎﻩ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺳﻴﺘﺎﻧﯽ هﺎ‪ -‬روﺳﺘﺎﯼ ﻣﻠﮑﯽ )زﻳﺮ ﻧﻈﺎرت اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺲ(‬
‫وﻳﺮان ﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻴﺮون ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ هﺪف ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ‬
‫روﻧﺪﮐﻠﯽ رﺧﺪادهﺎ ﮔﻮاﻩ ﺑﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺠﺎوزﮔﺮان ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﺁب ﮔﻞ ﺁﻟﻮدﻩ‪ ،‬ﻣﺎهﯽ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪،‬‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻟﺰوم ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ از ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﻳﮑﭙﺎرﭼﻪ از‬
‫ﺳﻮﯼ دهﻘﺎﻧﺎن و ﭘﻴﺸﻪ وران ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻮهﻨﺸﻴﻨﺎن از ﭘﯽ‬
‫ﺳﭙﺎهﻴﺎن در ﺣﺎل ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎﯼ ﭘﻴﺎدﻩ در ﮐﻮرﻩ راﻩ هﺎ‬
‫ﺑﺎ وﻳﺮان ﮐﺮدن اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت و راﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ‬
‫ﺁﻧﺎن‪ ،‬روان ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ از »ﺗﺸﺮﻳﻒ ﺁورﯼ« ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻧﻮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮهﻨﮓ اﻳﺪﯼ در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﻮﺷﺖ ‪ ...» :‬هﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ‬

‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺎ ﺳﻮء ﻇﻦ دارﻧﺪ و در اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎﯼ ﻣﺎ در ﺑﺎرﻩ ﺻﻠﺢ‬
‫دوﺳﺘﯽ و ﻋﺪم ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺗﺮدﻳﺪ دارﻧﺪ ‪ ....‬ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در ﺻﺨﺮﻩ‬
‫هﺎﯼ ﮐﻮهﯽ ﺑﻮد و ﺑﺎش دارﻧﺪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﻣﺮز ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻮد را‬
‫‪161‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮهﻮن دﻟﻴﺮﯼ ﺧﻮد هﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﯽ ﺁﻻﻳﺸﯽ ﻣﺎ«‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻴﺨﯽ هﻤﻨﻮا ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ زور از دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﺪا ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ دﻻﻳﻞ وزﻧﻴﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ در اﻋﻼﻣﻴﻪ هﺎﯼ »ﺻﻠﺢ دوﺳﺘﺎﻧﻪ«‬
‫و »ﺑﯽ ﺁﻻﻳﺸﺎﻧﻪ« ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .161‬د‪ .‬اﺋﻴﺪﯼ‪ ،‬ﺳﻴﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﮐﺴﭙﺪﻳﺴﻴﻮن ﮐﻮهﯽ در ﻣﺮزهﺎﯼ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬

‫‪» ،1863‬ﮔﺰﻳﺪﻩ هﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ«‪ ،1873 ،‬ﻣﺎﻩ ﺟﻮﻻﯼ‪ ،‬ص‪.160 .‬‬
‫‪102‬‬
‫در ﻗﺒﺎل ﺧﻮد اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻮﻗﻒ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻳﯽ‬
‫را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﺘﺮﺻﺪ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دوﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽ دهﺪ و در اﻳﻦ ﺣﺎل در‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺪود ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺁﻳﻨﺪﻩ از اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻨﺪهﺎر و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻨﻪ ﺧﺎن ﻧﺸﻴﻦ هﺎﯼ ازﺑﻴﮑﯽ و‬

‫ﺗﺎﺟﻴﮑﯽ ﮐﺮاﻧﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ رود ﺁﻣﻮ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺪارﮎ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﺮ هﺮات ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺮادر زادﻩ و داﻣﺎد‬
‫او‪ -‬ﺳﺮدار ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭼﻮﻧﺎنِ ﻳﮏ ﺣﮑﻤﺮان ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻬﺎر ‪ 1861‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ در راس ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ هﺮات ﻟﺸﮑﺮ‬

‫ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺶ از ﻳﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ درازا ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺳﺮ‬
‫‪162‬‬
‫اﻧﺠﺎم اﻣﻴﺮ در ﻣﺎﻩ ﺟﻮن ‪ 1862‬ﺁن را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ از هﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﮔﯽ ﻓﺌﻮداﻟﯽ را از ﻣﻴﺎن‬

‫ﺑﺮد و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﻳﮑﭙﺎرﭼﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ هﺮات‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﺑﻤﺮد و ﮐﺸﻮر ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻩ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ وﯼ را ﺑﻴﺶ‬
‫از ﭼﻨﺪ روز ﺑﺮﺗﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺎهﯽ ﻣﻄﻠﻘﻪ اﻳﺠﺎد ﺷﺪﻩ از ﺳﻮﯼ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در دورﻩ دوم‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ وﯼ از دﻳﺪﮔﺎﻩ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻳﮏ دوﻟﺖ ﻳﮑﭙﺎرﭼﻪ و ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﮐﺸﻮر ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﺌﻮداﻟﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽ دادﻧﺪ و‬
‫هﻨﻮز ﺑﺎزار ﺳﺮاﺳﺮﯼ دروﻧﯽ اﻳﺠﺎد ﻧﮕﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮاﻳﺶ هﺎﯼ‬
‫ﺟﺪاﻳﯽ ﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺳﺮان ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎم درهﻢ‬
‫ﻧﺸﮑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﻬﻠﻮﯼ ارﺗﺶ اﻣﻴﺮ‪ ،‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺳﭙﺎهﻴﺎن‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﯽ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ اﻣﻴﺮ ﮐﺸﺎﮐﺶ هﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﮕﺮوهﯽ در ﮐﺸﻮر ﺳﺮ از ﻧﻮ‬

‫ﺁﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺎرزﻩ ﻣﻴﺎن ﺷﻴﺮﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ اﻣﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻟﻴﻌﻬﺪ‬

‫ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺑﺮادران ﻧﺎﺗﻨﯽ او ﻣﺤﻤﺪ اﻓﻀﻞ ﺧﺎن و ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺧﺎن در ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﻓﺌﻮدال هﺎ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﻳﯽ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻠﻘﺎت ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﻃﺌﻪ هﺎﯼ ﭘﺸﺖ ﭘﺮدﻩ‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﻴﺮ را ‪ 1862‬ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫‪ .162‬رﺷﺘﻴﺎ ﺳﺎل اﻓﺘﺎدن هﺮات ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ 1863‬را ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬
‫‪103‬‬