Spis rzeczy

WSTĘP ............... . 9
I. PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Monarchia patrymonialna . . . . . . 13
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki Zarys dziejów . . . . . . . . . . . 13
i Szkolnictwa Wyższego Wielka wędrówka ludów 13. Germanie 14. Słowianie 18.
Bizancjum 21. Kształt Europy 23.
Między starożytnością a średniowieczem . . . . . 27
©Copyright by Stanisław Grodziski and Towarzystwo Autorów Monarchia patrymonialna jako forma ustroju .. 30
i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2008, wyd. II Ustrój rodowo-plemienny 34. Państwo frankońskie 36. Ustrój lenny 45.
Kościół - dzieje i organiżacja . . . . . . . . . . . 51
Monarchia stanowa
ISBN 97883-242-0985-9 Monarchia stanowa jako forma ustroju . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
T AiWPN UNIVERSITAS
Zarys dziejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Hiszpania 65. Włochy 66. Franqja 70. Anglia 72. Niemcy 75. Polska 79.
Ruś - Rosja 86.

Projekt okładki i stron tytułowych Ustrój władz centralnych i lokalnych 89

Ewa Gray Rozwój zgromadzeń stanowych 98
Sądownictwo . . . . . . . . . . . . . 107
Na okładce:
rzeźba Donalda Juda II. PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Epoka wielkich odkryć i jej konsekwencje ustrojowe . . . . . . . . . . 115
Zarys dziejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Hiszpania 117. Włochy 119. Francja 121. Anglia 124. Niemcy 127.
Polska 134. Rosja 140.
Monarchia absolutna jako forma ustroju 143
Miesz.ana forma ustroju . . . . . . . . . 148
Węgry 149. Polska 151.
Republika . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Ustroje władz centralnych i lokalnych 156
Rozwój parlamentaryzmu . . . . . . . 162
Fr!lllqja 162. Kraje niemieckie 163. Anglia 165. Polska 171.
Sądownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
www.universitas.com.pl
Reformy i upadek Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . 186

.. ..L......~.-
6 Spis treści

III. KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU

Zarys dziejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej 197. Upadek imperium hiszpań-
skiego 204. Wielka Brytania 207. Francja 214. Włochy 242. Niemcy
248. Austria, Austro-Węgry 267. Rosja 283. Kryzys imperium tureckiego
i Bałkany 292. Z serca płynący obowiązek: podziękowanie, jakie pragnę
Odbudowa państwowości polskiej . . . . . . . . . . . . . . . ..... 296 złożyć mym wielkim poprzednikom, których wykłady
Spadek po Pierwszej Rzeczypospolitej 296. Polska zniewolona 298. Pol-
ska odrodzona 309.
pomagały mi skonstruować i poprowadzić mój wykład:
Konstytucjonalizm . . . . . . . . . . Stanisławowi Estreicherowi, Karolowi Koranyi'emu i Mi-
321
Monarchia a republika i demokracja
chałowi Sczanieckiemu. Każdy z nich spoglądał na pro-
326
Państwo totalitarne . . . . . . . . .
ces dziejowy inaczej - niech więc i mnie wolno będzie, ko-
330
Włochy 331. Niemcy 332. Związek Radziecki 333. rzystając z Ich dorobku, spojrzeć na proces dziejowy po
„Państwo dobrobytu" . . . . . . . . . . . swojemu.
336
Organizacje zbiorowego bezpieczeństwa 338
Dodatek .. Stanisław Grodziski
343
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Kraków, w listopadzie 1997 roku
T
I

!
I
I

WSTĘP

Wykład porównawczej historii ustrojów państwowych, prowadzony

na Wydziale Prawa i Administracji, ma na celu przekazanie słuchaczom
wiedzy o dziejach organizacji państw i rozwoju ich podstawowych insty-
tucji, aby ułatwić im orientację we współczesnych ustrojach państwo­
wych. Nie ogranicza się on jednak tylko do propedeutyki prawa konsty-
tucyjnego; trudno bowiem wyobrazić sobie wykształconego prawnika,
który nie byłby zorientowany w ogólnym choćby przebiegu procesu dzie-
jowego i w jego kulturowym dziedzictwie.
Ramy tego wykładu ograniczone są tak pod względem geograficznym,
jak i chronologicznym. Obejmuje on bowiem dzieje państw europejskiego
kręgu kulturowego (z niewielkim poszerzeniem w kierunku Ameryki
oraz dla przedstawienia ogólnych skutków dekolonizacji), a i w tym za-
kresie koncentruje się na tych państwach, których rola dziejowa była
szczególnie istotna. Pomija starożytność i rozpoczyna od średniowiecza,
zwraca jednak uwagę na te spośród instytucji państwa antycznego, któ-
re przetrwały upadek Cesarstwa Rzymskiego i wywarły wpływ na orga-
nizację państwa średniowiecznego bądź recypowane były w okresie re-
nesansu.
Wykład ogranicza się do instytucji - zdaniem autora - istotniejszych,
pomija więc szczegóły, zwłaszcza w odleglejszych epokach. Nie brak
w dorobku polskiej literatury historyczno-prawnej wielkich kompen-
diów: pióra Stanisława Estreichera czy Karola Koranyi'ego - do dziejów
ustroju Europy; Stanisława Kutrzeby, Zygmunta Wojciechowskiego, Ju-
liusza Bardacha - do dziejów państwa i prawa polskiego. Choć niektóre
z nich, pisane w niedawno minionej epoce i podporządkowane obowiązu­
jącym w niej kanonom metodologicznym, wydają się już przestarzałe,
zawierają jednak bogaty, starannie zgromadzony i ciągle jeszcze nieza-
stąpiony zestaw informacji. Dostępne są też dziś jeszcze zwięźlejsze nie-
co, jasno opracowane podręczniki Michała Sczanieckiego do dziejów Eu-
ropy, Stanisława Płazy do dziejów polskich. Czytelnik, pragnący pogłę­
bić swą wiedzę faktograficzną, uczynić to może z łatwością.
Od prowadzonych dawniej wykładów powszechnej historii ustrojów
niniejszy różni się przede wszystkim tym, iż zawiera też podstawowe in-
10 Wstęp
formacje o historii ustroju Polski, mieszcząc je w tym miejscu ogólnoeu-
ropejskiego procesu dziejowego, jaki się Polsce niewątpliwie należy. Nie
było bowiem rzeczą słuszną, jeśli aż do lat po drugiej wojnie światowej
wykładano wąsko pomyślany przedmiot o nazwie „Historia ustroju na
zachodzie Europy". Niewiele poprawiła się sytuacja, jeśli później, w ra-
mach „Powszechnej historii państwa i prawa" omawiano dzieje ustroju
Francji, Anglii, Niemiec, po części Włoch, aby, przeskakując Polskę,
przedstawić historię ustroju Rusi i Rosji.
Polskę oczywiście pozostawiono do omówienia w ramach odrębnego,
wysoko cenionego i szanowanego przedmiotu1• Jego znaczenie, jego wio-
dąca rola nie ulegały i nadal nie ulegają żadnej wątpliwości.
Jeśli więc tu, w ramach „Porównawczej historii ustrojów państwo­
wych", czyli przedmiotu stanowiącego kontynuację „Powszechnej histo-
rii państwa i prawa", mówić się też będzie o Polsce, to nie w celu dublo-
wania przedmiotu, poświęconego dziejom rodzimego państwa. Idzie •tu
bowiem o to, aby - na porównawczym tle - przedstawić ową rolę pomo-
stu, jaki stanowiła Polska pomiędzy łacińskim Zachodem a bizantyjskim
Wschodem Europy, umożliwiając przepływ idei oraz ucieleśniających je
instytucji, i to w obydwu kierunkach. Chodzi również o problem, kiedyś
często podkreślany, a później usuwany z wszelkich publikacji przez cen-
zurę: czy i w jakiej mierze odgrywała Polska rolę przedmurza, antemu-
rale christianitatis. W omawianym tu przedmiocie obraz dziejów ustroju
Europy byłby niepełny, gdyby się Polskę wyjęło przed nawias lub pomi-
nęło; wiadomo już bowiem dzisiaj, z perspektywy dwóch stuleci, ilu nie-
szczęść przysporzyło Europie wykreślenie Polski z jej mapy.
Niniejsze opracowanie powstało jako zbiór notatek do wykładów.
Choć nic nie jest w stanie zastąpić żywego słowa wykładowcy, jeśli
utrzymuje on bezpośredni kontakt ze słuchaczami, wykład winien jed-
nak przybrać formę pisemną.
Dzieli się to opracowanie na trzy części, poświęcone: państwu śred­
niowiecznemu, państwu nowożytnemu i ewolucji ku państwu nowoczes-
nemu. Autor nie jest zwolennikiem rozbudowania zbyt szczegółowej pe-
1 Studenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego do dziś dla
określenia tego przedmiotu używają pięknej nazwy „Korona". Nazwa ta wzięła się stąd, iż
przez prawie pięćdziesiąt lat, od roku 1905, używany był w Krakowie jako podstawa do eg-
zaminu podręcznik Stanisława Kutrzeby Historia ustroju Polski, który dzielił się na tomy
obejmujące „Koronę" i „Litwę" oraz obejmował czasy porozbiorowe. ,,Koronę" (sięgającą po
rok 1795) trzeba było opanować w całości, natomiast „Litwa" stanowiła lekturę uzupełnia­
jącą.
Wstęp 11
riodyzacji, czyli podziału procesu dziejowego na poszczególne odcinki
chronologiczne odpowiadające określonym formom ustroju.· Dążność do
wyodrębniania choćby w przybliżeniu jednolitych form„ występujących
po sobie od starożytności po czasy współczesne, skłania do wtłaczania
zjawisk w przyjęte z góry ramy, zmusza do określania zasady i jedno-
cześnie podawania wyjątków w postaci odmiennych, nie przylegających
do tej zasady systemów władzy czy zjawisk określanych mianem asyn-
chronizmu. Tymczasem proces dziejowy jest zjawiskiem ciągłym.
Autor sądzi natomiast, iż uwzględnić należy tylko ogólny rytm proce-
su dziejowego, rytm historii. Pozwoli to uniknąć podporządkowywania
„na siłę" całego bogactwa form ustrojowych sztywno przyjętym ramom,
wystarczy natomiast dla wyjaśnienia zjawisk przejmowania (recepcji)
jednych form, zanikania innych. Rytm procesu dziejowego mieści się wy-
starczająco dobrze w przyjętych powszechnie określeniach „państwa
średniowiecznego" czy „państwa nowożytnego", przydatnych jednak
wówczas, gdy się ich używa w znaczeniu ogólnym.
Każda ze wspomnianych wyżej trzech części wykładu zawiera zwię­
zły zarys dziejów. W obrębie państwa średniowiecznego, zamkniętego
w orientacyjnych ramach od 476 do 1492 roku, wyróżnia się okres mo-
narchii patrymonialnej i monarchii stanowej. Państwo nowożytne to
epoka absolutyzmu, ale także występującej równolegle tak zwanej mie-
szanej formy rządów oraz republiki. Nie przyjęto jednolitej, obowiązują­
cej wszystkie ustroje daty, która by stanowić mogła granicę pomiędzy
państwem nowożytnym a ustrojami nowoczesnymi; przełom ów przebie-
gał bowiem stopniowo, od wielkiej rewolucji francuskiej, czyli 1789 roku,
ku pierwszej wojnie światowej. Za państwo nowoczesne uznać należy ta-
kie, które oparte jest na konstytucji, choć w tej formie mieszczą się różne
ustroje: monarchie i republiki, państwa jednolite i złożone. Jest to też
epoka wielkich starć pomiędzy ustrojami demokratycznymi a totalitar-
nymi oraz prób zorganizowania ponadpaństwowego, międzynarodowego
systemu zbiorowego bezpieczeństwa.
Oddając to opracowanie do rąk Czytelnika, autor pragnie podkreślić,
że porównawcza historia ustrojów państwowych służyć winna nie tylko
praktycznym celom studium prawniczego. Oby choć w skromnym sto-
pniu przyczyniła się do rozwoju przekonania, iż proces dziejowy rodził
różnice ustrojowe, ale i łączył Europę. W obecnej epoce, która nastąpiła
po niedawnym obaleniu „żelaznych kurtyn'', „berlińskich murów" czy
podziałów na ,jedynie słuszne" ustroje socjalistyczne oraz „stojące nad
przepaścią" ustroje kapitalistyczne - ujmowanie Europy jako całości wy-
daje się rzeczą nieodzowną. Tym niech tłumaczy się szersze tło ogólnohi-
i·
'

Wstęp
12

storyczne. Jako dyscyplina humanistyczna, służy porównawcza historia I PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE

ustrojów państwowych także ogólnym dziejom kultury, pojmowanej sze-
roko, jako utrwalony i stale wzbogacany dorobek ludzkości, także
w dziedzinie form współżycia społecznego i narodowego (kultura polity-
czna). Czytelnik. znajdzie więc tu i ówdzie odwołania do tradycji humani-
stycznej, także tej, która wyrażona została w legendzie, epopei, konkret-
nym dziele sztuki lub nawet w jakimś zdarzeniu, które nabrało chara-
kteru symbolicznego i zasługuje na pamięć. Aby jednak te odwołania nie
przeciążały tekstu i nie były traktowane jako informacja obowiązująca
do egzaminu, zepchnięte zostały do przypisów. MONARCHIA PATRYMONIALNA

ZARYS DZIEJÓW

WIELKA WĘDRÓWKA LUDÓW

Już od IV wieku po narodzeniu Chrystusa Cesarstwo Rzymskie, słab­

nące od wewnątrz, coraz bardziej zagrożone było z zewnątrz przez nara-
stający nacisk ludów „barbarzyńskich". Reformy cesarzy Dioklecjana
(panował w latach 284-305) i Konstantyna Wielkiego (306-337), wpro-
wadzając ustrój zbliżony do absolutyzmu, zwany dominatem, nie zdołały
wzmocnić państwa na dłużej. Z końcem IV wieku wytworzył się podział
na Cesarstwo Zachodniorzymskie oraz Cesarstwo Wschodniorzymskie;
podział ten okazał się trwały, gdyż odpowiadał ówczesnemu zasięgowi
kultury łacińskiej i greckiej.
Koniec światu starożytnemu w jego zachodniej części przyniosła
Wielka wędrówka ludów. Jest to nazwa procesu, trwającego od drugiej
połowy IV do VI wieku, choć niektórzy badacze upatrują jego końca
w podbojach dokonywanych przez Arabów. Polegał ten proces na prze-
mieszczaniu się ludów germańskich na południe i zachód, zajęciu nato-
miast części ich dawnych siedzib od wschodu przez Słowian. Zapoczątko­
wany on był przez wydarzenia, dziejące się z dala od rzymskich granic,
w środkowej Azji. Hunowie, koczowniczy lud pochodzenia turskiego, wy-
gnani ze swych azjatyckich siedzib przez długotrwałą suszę, pociągnęli
ku Europie. Miejscową ludność zamieniali w niewolników lub bezlitoś­
nie tępili. Strach, jaki wywoływały same wieści o ich inwazji, powodował
cofanie się ku zachodowi zagrożonych plemion i destabilizację znacz-
~
PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
14
nych przestrzeni kontynentu, od nadwołżańskich stepów ku Dunajowi
i Renowi 1 .
Wędrówki całych plemion lub związków plemiennych określanych
szczepami wpłynęły na wytworzenie się organizacji, zwanej przez nie-
których badaczy demokracją wojenną. Ruszanie w drogę, z taborami wo-
zów i stadami bydła, wymagało wyłonienia cieszącego się posłuchem kie-
rownictwa. Najważniejsze decyzje podejmował wiec (consilium), złożony
z wolnych mężczyzn, zdolnych do noszenia broni, ale wybierał on też na-
czelnika, zwanego najczęściej królem. Elekcji tej, dokonywanej zwykle
spośród jednego rodu, co wiązało ją powoli z dziedzicznością, towarzy-
szył symboliczny akt w postaci podniesienia na tarczy. Król przewodni-
czył na wiecu, sprawował dowództwo wojskowe i decydował w wielu
sprawach praktycznych, związanych z powolnym przemieszczaniem się
plemienia. Do mężczyzn należała obrona lub atak, jeśli miejscowa lud-
ność stawiała przybyszom opór; do kobiet należały sprawy gospodarcze.
Wielka wędrówka ludów miała niszczycielski charakter. Zetknąwszy
się z rzymską strukturą organizacyjną, załamywała ją. Powodowało to
upadek miast, rzemiosła i handlu, nawrót do gospodarki wymiennej,
agraryzację. Zderzenie się napływowej ludności barbarzyńskiej z ludami
zromanizowanymi spowodowało stopniowe wytwarzanie się nowych sto-
sunków społeczno-ekonomicznych i politycznych, czyli feudalizmu.
GERMANIE
Początkowo była to nazwa jednego plemienia, Rzymianie jednak na-
dawali ją wszystkim ludom zamieszkałym na wschód od Renu i na pół­
noc od Dunaju, Z czasem nazwa Germania określać poczęła cały ów te-
ren.
Praojczyzną Germanów była południowa Skandynawia, Półwysep
Jutlandzki oraz północne Niemcy pomiędzy Zatoką Lubecką, Łabą i We-
zerą; z czasem przesunęli się na całą Nizinę Niemiecką. Podzielili się na
1 Król Hunów Attyla, zwany „biczem bożym" (flagellum Dei), pociągnął w 451 roku znad
Dunaju aż do Galii, ale poniósł klęskę w walce z wojskami rzymskimi i germańskimi do-
wodzonymi przez Aecjusza na tzw. Polach Katalaunijskich pod Troyes. Następnie w 452
roku Attyla zwrócił się ku Italii, ale jej nie zniszczył. Według średniowiecznej legendy (opo-
wiedzianej później pędzlem Rafaela Santi w tak zwanych stanzach, czyli freskach w poko-
jach papieskich w Watykanie) papież Leon I udał się do Attyli i skłonił go do zaniechania
marszu na Rzym. Attyla (zm. 453) uznawany jest za bohatera narodowego Węgrów. Lite-
racki obraz tej epoki por. T. Parnicki: Aecjusz, ostatni Rzymianin (1937).
Monarchia patrymonialna 15
północnych Germanów, zwanych też później Normanami, którzy pozo-
stali w Skandynawii i Jutlandii, zachodnich Germanów, którzy dotarli
do Renu i górnego biegu Dunaju, wreszcie Germanów wschodnich, któ-
rych siedziby graniczyły ze Słowianami, podążających ·też ku stepom
czarnomorskim. W II wieku przed Chrystusem plemiona Cymbrów
i Teutonów zaatakowały Italię 2 , w I wieku Swewowie najechali Galię
i odparci zostali przez Juliusza Cezara. Kiedy jednak Rzymianie usiło­
wali przesunąć granice ku Łabie, klęska w 9 roku po Chrystusie w Lesie
Teutoburskim zmusiła ich do powrotu nad Ren.
Szczegółowych wiadomości o Germanach dostarczają nam opisy Ju-
liusza Cezara z I wieku przed Chrystusem, Pliniusza i Tacyta z I wieku
po Chrystusie. Świadczą one o tym, iż Germanie posiadali wówczas
ustrój rodowa-plemienny i stawali się stopniowo ludem osiadłym, utrzy-
mującym się z hodowli i rolnictwa. Uprawiali jednak ziemię systemem
ekstensywnym, aż do wyjałowienia, a to skłaniało ich, co pewien czas, do
poszukiwania nowych, urodzajniejszych terenów. Owo szukanie nowych
siedzib z orężem w ręku było przyczyną częstych walk wewnętrznych
i najazdów na sąsiednie kraje; skutkiem tego hodowla, rolnictwo i wojna
były zajęciami uzupełniającymi się 3 • Słabe związanie plemienia z jego
terytorium sprzyjało podejmowaniu wielkich decyzji w okresie wędrów­
ki ludów.
Hunowie, wkroczywszy do Europy, wygnali z osad, położonych
wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego, germański lud Gotów. Pobili Gotów
wschodnich, czyli Ostrogotów, zmusili do wędrówki Gotów zachodnich,
czyli Wizygotów. Wywołało to dalszą destabilizację ludów germańskich,
które, naciskane ze wschodu, parły na zachód, przełamując rzymskie
granice wzdłuż Dunaju i Renu. Wandalowie, złupiwszy Rzym w 455 ro-
ku (skutkiem czego ich nazwa szczepowa stała się synonimem bezmyśl-
2 Sojusz Cymbrów i Teutonów był zdarzeniem niecodziennym, gdyż Cymbrowie byli
(prawdopodobnie) Celtami, zaś Teutoni- Germanami. Nazwa tego plemienia obejmowała
nawet całość ludności germańskiej, a niezwykła energia ich ataku (furor teutonicus) prze-
szła do przysłowia. Konsul Mariusz rozbił Teutonów pod Aquae Sextiae w r. 102, zaś Cym-
brów pod Vercellae w r. 101.
3 W religii germańskiej naczelne miejsca zajmowali wojowniczy bogowie Odyn, Thor
i Freja. Wojownicy, którzy padli w boju, dostawali się do Walhalli (pałacu Odyna), sprowa-
dzani tam przez walkirie, dziewice Odyna, opiekunki dusz bohaterów. Bogowie germańscy
byli śmiertelni. Ich końcem miał być Ragnarok - dzień bitwy między bogami i siłami zła,
w którym miały wyginąć obydwie strony, dla wyłonienia nowego ładu. Richard Wagner
w dramacie Pierścień Nibelunga, składającym się z prologu i trzech dni akcji, dzień trzeci
przedstawił jako Zmierzch bogów (Gotterdiimmerung).
n.
PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
16
nego niszczycielstwa), przez Półwysep Pirenejski dostali się do północnej
Afryki. N a Półwyspie Pirenejskim zatrzymali się Wizygoci, Alanowie,
Swewowie, część Wandalów (po których pozostała nazwa: Andaluzja).
Frankowie zajęli Galię, Burgundowie - tereny nad środkowym Renem,
Anglowie i Sasi osiedlili się w Brytanii. Rzym, parokrotnie już przedtem
zdobywany, padł w 476 roku, Italię zajęli Ostrogoci, potem Longobardo-
wie4.
Spośród wszystkich tych ludów główna rola dziejowa przypadła do
odegrania Frankom. Zająwszy Galię, przemieszali się z miejscową, zro-
manizowaną ludnością i z końcem V wieku przyjęli chrzest. Zjednoczeni
przez Chlodwiga z dynastii Merowingów, stworzyli państwo, szybko ros-
nące w siłę. W bitwie pod Poitiers w 732 roku pokonani zostali Arabowie
i uległ zahamowaniu marsz islamu w głąb Europy. Królowie z rodu Me-
i. rowingów, zwani „gnuśnymi'', utracili swą władzę na rzecz Karolingów,
potomków zwycięzcy spod Poitiers, Karola Młota; ci zaś dźwignęli Fran-
konię do znacznej potęgi. Pepin Mały, syn Karola Młota, poparł papie-
stwo, tworząc z ziem odebranych Longobardom w środkowych Włoszech
państwo, podległe świeckiej władzy papieża. Syn Pepina, Karol Wielki,
panujący w latach 768-814, zajął znaczną część Półwyspu Apenińskiego,
zlikwidował państwo Longobardów (pozostała po nim tylko nazwa -
Lombardia) i w krwawych walkach z Sasami podbił tereny od Fryzji po
Łabę. W 800 roku koronował się na cesarza, co zostało niebawem uznane
przEiz Konstantynopol; stał się w ten sposób spadkobiercą Cesarstwa
Zachodniorzymskiego.
Rozległe cesarstwo frankońskie, zamieszkałe przez ludy znajdujące
się na różnym stopniu rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalne-
go, mówiące rozmaitymi językami, utrzymać się mogło w całości jedynie
pod sprawną i silną władzą centralną. Tej w następnych pokoleniach za-
brakło. Atakowane od północy przez Normanów, od południa przez ma-
hometańskich Saracenów, traktatem w Verdun z 843 roku uległo po-
działowi pomiędzy wnuków Karola Wielkiego. Lotarowi przypadły tery-
toria od Morza Północnego, wzdłuż Renu i Rodanu oraz, przez Alpy ku
Włochom (część tych terenów zachowa się w nazwie: Lotaryngia). Lu-
dwikowi, zwanemu później Niemieckim, przypadły tereny na wschodzie,
zamieszkałe przez ludność mówiącą językami germańskimi. Karolowi
4 Odpowiada tym czasom Pieśń o Nibelungach (Nibelungenlied), epos germański które-
go głównymi bohaterami są Zygfryd, zdobywca skarbu Nibelungów, Brunhilda i Krymhil-
da. Pieśń o Nibelungach dostarczyła kanwy dla wielu dzieł literackich (Ch. Hebbel), muzy-
cznych (R. Wagner) i filmowych.
Monarchia patrymonialna 17
Łysemu przyznane zostały terytoria zachodnie, zamieszkałe, mimo na-
jazdów germańskich, przez ludność zromanizowaną W późniejszych
czasach dzielnica środkowa, atakowana od wschodu i zachodu, ulegała,
na północ od Alp, pomniejszeniu. Traktat w Verdun stworzył więc pod-
stawę wyodrębnienia się Francji, Niemiec i Włoch. ·
Karolingowie utrzymali się na niemieckim tronie do roku 911, ustę­
pując miejsca dynastii saskiej, a na tronie francuskim wymarli w roku
987. Od panującego tam wówczas Hugona Kapeta pochodzili Kapetyngo-
wie i wywodzące się od nich linie Walezjuszy, Burbonów i Orleanów5 •
Brytania, opuszczona w początkach V wieku przez wojska rzymskie,
kolonizowana była stopniowo przez przybywające z kontynentu germań­
skie plemiona Anglów, Sasów i Jutów, walczących z miejscowymi Celta-
mi. Chrystianizowała się powoli i, narażona od IX wieku na częste najaz-
dy Normanów, jednoczyła się 6 •
Zamieszkujące Skandynawię i Jutlandię ludy germańskie zwane
Normanami lub Wikingami, nie mogąc się wyżywić w skalistej i nieuro-
dzajnej ojczyźnie, weszły na drogę ekspansji, co najmniej w trzech kie-
runkach. Podejmowały dalekomorskie wyprawy odkrywcze ku Islandii,
Grenlandii, a nawet do wybrzeży Labradoru, połączone z działalnością
kolonizacyjną7 • Waregowie, czyli Normanowie ze Szwecji, poprzez Bał­
tyk, Dźwinę lub Ładogę i Wołchow, miejscami przeciągając statki lądem,
docierali do Dniepru, to jest drogami wodnymi Europy wschodniej osią­
gali Morze Czarne i Konstantynopol; były to wyprawy handlowo-łupież­
cze („droga od Waregów do Greków"). Atakowali wreszcie Normanowie
5 Hugo Kapet był wnukiem Odona, hrabiego Paryża, który uratował to miasto w IX wie-
ku przed zniszczeniem ze strony Normanów. Swój przydomek otrzymał od habitu (capa),
który nosił jako świecki opat kilku klasztorów. Kapetyngowie byli królami elekcyjnymi, ale
udawało im się obejmować tron „syn po ojcu"; między innymi powagę ich umacniała legen-
da o cudownej mocy uzdrawiania chorych, jakiej Bóg udzielił królom Frantji. Kiedy Lu-
dwik XVI został zdetronizowany przez rewolucję, nazwano go Ludwikiem Ka petem.
6 Z tych czasów pochodzi bogaty cykl legend o królu Arturze i jego rycerzach, których,
aby się nie spierali o pierwszeństwo przy ucztach, sadzał przy okrągłym stole. Wśród wielu
bohaterskich czynów, które były realizacją cnót rycerskich, na pierwsze miejsce wybijało
się poszukiwanie Świętego Graala, to jest kielicha, używanego przez Chrystusa przy
Ostatniej Wieczerzy, a przez Józefa z Arymatei przywiezionego do Anglii - mistycznego
symbolu najwyższych wartości.
7 Ważnym źródłem do dziejów tych wypraw były tzw. sagi, zwięzłe i obrazowe opowieści
prozą, przekazywane w zimowe wieczory i powtarzane przez stulecia, najczęściej anonimo-
wego autorstwa. Ich tematem były dzieje wojowników i żeglarzy, opowiadania o ich boha-
terskich czynach, zbrodniach, zemście rodowej. Z czasem recytację sag przejmowali skal-
dowie, nadworni poeci królów i wielmożów skandynawskich.
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
18
wybrzeża Morza Północnego i Kanału La Manche1 penetrując wzdłuż
rzek w głąb lądu, dotarli przez Gibraltar na Morze Sródziemne i zdobyli
Sycylię. Własne ich państwa, to jest Dania, Szwecja i Norwegia, organizo-
wały się pomiędzy połową IX a końcem X wieku, wtedy też podlegały
chrystianizacji.
Normanowie, mimo niskiego poziomu kultury, prócz umiejętności że­
glarskich wykazywali duże zdolności organizacyjne. Ci z nich, którzy z koń­
cem IX wieku osiedli na ziemiach od ujścia Sekwany ku Półwyspowi Nor-
mańskiemu (tak właśnie skutkiem tego osadnictwa nazwanemu) i zdołali
się w znacznym stopniu zromanizować, dokonali podboju Anglii. Stało się
to w 1066 roku, kiedy książę Normandii Wilhelm, zwany później Zdobywcą,
pokonał pod Hastings króla Anglii Harolda. Państwo anglonormańskie nie
obejmowało wówczas jeszcze ani Irlandii, ani Szkocji8 •
Tymczasem w Niemczech, gdzie w 911 roku wygasła dynastia karo-
lińska, tron - ale już jako elekcyjny- dostał się w ręce władców saskich:
I Henryka I, następnie Ottona I. Ten ostatni, wzmocniwszy państwo od
I.
wewnątrz przy pomocy Kościoła, uzyskał zwierzchnictwo nad Włochami,
pokonał w 955 roku Węgrów i- nawiązując do tradycji wskrzeszonej na
krótko przez Karola Wielkiego - koronował się w 962 roku na cesarza.
Cesarstwo zmierzało do rozciągnięcia swego zwierzchnictwa nad całym
światem chrześcijańskim, czyli także do podporządkowania sobie papie-
stwa. Jednocześnie skierowało zbrojną ekspansję ku wschodowi (Drang
nach Osten), kosztem ziem słowiańskich. Wprawdzie Otto III, syn księż­
niczki bizantyjskiej Teofano, traktował Cesarstwo jako związek ludów
chrześcijańskich, oparty na czterech równorzędnych filarach (Italia, Galia,
Germania, Slavinia), ale jego następcy powrócili do polityki podbojów.
SŁOWIANIE
Słowianie (najstarsze dotyczące ich źródła używają nazwy: Weneto-
wie) to grupa ludów indoeuropejskich, która znalazła się w Europie jak.o
s Szkocja utrzymywała jeszcze swą odrębność, broniącjej zarówno przeciw Anglom i Sa-
som, jak i Normanom. Jednym z bohaterów tej obrony był król Makbet, postać historyczna,
panujący w latach 1040-1057. Autentyczne losy Makbeta zmieszał Szekspir z legendą,
według której trzy czarownice przepowiedziały Makbetowi koronę, ale jednocześnie wy-
wróżyły jego druhowi, Bankowi, że jego potomkowie na trwałe obejmą tron. By uzyskać ko-
ronę, Makbet z namowy swojej żony zamordował najpierw króla Duncana, a potem Banka.
Nie zdołał jednak zamordować syna Banka, któremu było sądzone, aby stał się protoplastą
dynastii Stuartów.
Monarchia patrymonialna 19
późniejsza po Germanach fala migracyjna. Ich pierwotne siedziby znaj-
dowały się na wschód od Odry, w dorzeczu Wisły i Dniepru. Nie byli jed-
nali:: na tych terenach ludnością jedyną, przenikali bowiem do obszarów
na północ od Karpat Celowie oraz Germanie. ·
Były to ludy osiadłe, uprawiające gospodarkę rolniczo-hodowlaną,
w znacznej mierze samowystarczalną, dlatego utrzymywali słabe konta-
kty z sąsiadami. Ich pierwotny ustrój rodowo-plemienny ustępował po-
woli w pierwszych wiekach po Chrystusie ustrojowi wspólnot terytorial-
nych, występujących pod nazwami: mir, opole, żupa. W poszczególnych
plemionach znaczną rolę odgrywały wiece, gromadzące ludzi wolnych,
wśród których duże znaczenie posiadała starszyzna opolna; z niej pocho-
dzili naczelnicy plemion, miejscowi książęta. Potwierdzają to cykle le-
gendarne, w których demokratyczny, rodzimy początek władzy monar-
szej wzbogacony został elementem charyzmatycznym. Piast, rataj czy
kołodziej na podgrodziu księcia Popiela wyniesiony został do władzy na
skutek swej rządności i gościnności. Przemysł, prosty oracz, protoplasta
Przemyślidów, pojął za żonę słynącą z mądrości i proroczego daru Libu-
szę, założycielkę Pragi. Zróżnicowanie społeczne nie rodziło jeszcze wię­
kszego dystansu pomiędzy starszyzną opolną a masą ludzi wolnych.
Niewolnictwo, którego główne źródło stanowiło jeństwo wojenne, było
znane, ale nie odgrywało większej roli gospodarczej.
Słowiańskie wierzenia religijne nie tworzyły zwartego systemu.
Świat Słowian zaludniały liczne demony, poczynając od domowych
bóstw opiekuńczych, do zamieszkujących szczególne miejsca duchów;
należało ich sobie zjednywać ofiarami lub zaltlęciami. Czczono zjawiska
przyrody, jak letnie i zimowe przesilenie słoneczne. Dopiero w późnym
okresie, kiedy tworzyły się już organizacje ponadplemienne, poczęła się
wyodrębniać grupa kapłanów i powstawały szczególne miejsca ~ultowe
jak Arkona czy Radogoszcz. O autentyzm talriego pomnika jak Swiato-
wid toczyły się długie spory. Ów brak organizacji ułatwił postępy chrze-
ścijaństwa.
Pomiędzy VII a X wiekiem doszło w Europie Środkowej i Wschodniej
do skonsolidowania się państw słowiańskich. Niektóre słowiańskie ple-
miona we wcześniejszej już epoce posuwały się ku zachodowi, zajmując
terytoria opuszczone przez Germanów, a także przedostawały się na
Bałkan 9 • Ustępując przed nimi, zromanizowane ludy iliryjskie powędro-
.9 Z owych czasów pochodzi opowiadanie Bizantyńczyka Teofilakta (VII wiek) o mężach
z)udu Słowian, .co nie znając oręża, nosili z sobą tylko gęśle, „ponieważ nie są przyzwycza-
jeni odziewać się w zbroję, bo ich ziemia nie zna żelaza i dlatego pozwala im żyć w spokoju
-
,.
'
20 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
wały z biegiem Dunaju ku Dacji, zajmując tereny późniejszej Rumunii.
Jednolite osadnictwo słowiańskie od Bałtyku do Adriatyku nie prze-
trwało jednak długo; przecięte zostało najpierw klinem przybywającego
ze wschodu turskiego ludu Awarów, później Węgrów, którzy z końcem
IX wieku opanowali Nizinę Naddunajską (Pannonię). Przyśpieszyło to
podział Słowiańszczyzny na zachodnią, południową i wschodnią.
W walkach z Awarami ukształtowało się w VII wieku tak zwane Pań­
stwo Samona, uznawane za pierwsze państwo słowiańskie. Obejmowało
ono wschodnie stoki Alp, aż po Morawy. W spadku po nim powstało Pań­
stwo Wielkomorawskie, uznające zrazu zwierzchność monarchii fran-
końskiej, potem usiłujące uniezależnić się od Niemiec. Przyjmowało ono
w IX wieku chrzest z południowego wschodu, z rąk apostołów Słowiań­
szczyzny, świętych Cyryla i Metodego. Padło w walkach z Węgrami, ale
schedę po nim przejęły czeskie dynastie plemienne Przemyślidów
i Sławnikowiców. Państwo czeskie skonsolidowało się z początkiem X
wieku, przyjmując chrzest w obrządku rzymskim i uznając zwierzchnic-
two niemieckie.
W niedługi czas po utworzeniu się i umocnieniu państwa czeskiego,
w drugiej połowie X wieku, pojawiło się na arenie dziejowej państwo pol-
skie. Pośród licznych plemion, zamieszkujących tereny między Odrą
i Bugiem - Pomorzan, Ślęzan, Polan, Mazowszan, Lędzian, Wiślan, już
w IX wieku wytworzyły się dwie organizacje ponadplemienne: Wiślan
i Polan. Nie doszło jednak między nimi do rywalizacji, gdyż Wiślanie po-
konani zostali przez Wielkie Morawy, natomiast Polanie, nie zagrożeni
jeszcze od Marchii Wschodniej państwa niemieckiego, podporządkowy­
wali sobie drobniejsze plemiona od Ziemi Lubuskiej ku Grodom Czer-
. wieńskim. Z czasem jednalc, w połowie X wieku, wzrosło niebezpieczeń­
II•
I stwo od zachodu, gdyż dotarł do Odry ów Drang nach Osten. Państwo
polskie przyjęło chrzest w 966 roku od strony Czech (iżby uniknąć zagro-
żenia politycznego, jakie niosłaby za sobą chrystianizacja dokonywana
siłą przez Marchię Wschodnią). Aby zahamować ekspansję niemiecką,
skierowaną przeciw ludom słowiańskim na wschód od Łaby i Odry, Mie-
szko I złożył swoje państwo w ofierze Stolicy Apostolskiej (lata 990-992),
zyskując w ten sposób opiekę papiestwa. Państwo polskie, choć nie unik-
nęło trybutarnej zależności od cesarstwa, ochroniło i umocniło swą nie-
zależność.
i bez waśni". Nawet i wówczas jednak opowiadanie to wydać się musiało bardzo wyideali-
zowane.
Monarchia patrymonialna
21
Na północy, nad Bałtykiem, poza plemionami Pomorzan, które wcho-
dziły w orbitę wpływów państwa polskiego, utrzymywała swą odrębność
grupa pogańskich ludów: Prusów, Jadźwingów, Litwinów, Łotyszy,
ugrofińskich Estów. Broniły one swej niezależności od Normanów, Rusi
i Polski, później także i od Niemców. Dopiero w XIII wieku Litwinom
udało się zorganizować własne państwo.
N a wschodzie, wzdłuż starego szlaku normańskiego, wiodącego dro-
gami wodnymi Europy wschodniej „od Waregów od Greków", kształto­
wało się rozległe państwo słowiańskie, z czasem nazwane Rusią Kijo-
wską. Stworzyło ono zaporę dla napierających od wschodu koczowni-
czych ludów turskiego pochodzenia: Chazarów, Pieczyngów, Połowców.
W procesie organizowania się państwowości ruskiej, obok wewnętrz­
nych czynników, odegrali rolę Normanowie, przemierzający tereny od
Ładogi i Wołchowa wzdłuż Dniepru, a nawet Wołgi, bardziej jako kupcy
niż zdobywcy, pierwsza bowiem dynastia władająca na Rusi, Rurykowi-
cze, była normańskiego pochodzenia. Silne wpływy Bizancjum, sięgają­
ce od południa do Kijowa i Nowogrodu, wyraziły się w chrystianizacji
Rusi Kijowskiej dokonywanej przez duchowieństwo bizantyńskie, w ob-
rzędzie greckim. Stało się to za rządów Włodzimierza Wielkiego, w 988
roku.
BIZANCJUM
Przebudowa ustroju rzymskiego, zapoczątkowana przez Dioklecjana
a kontynuowana przez Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza, doprowa-
dziła do wytworzenia się na wschodzie samodzielnej monarchii, obejmu-
jącej znaczną część spadku po Aleksandrze Wielkim .
Stolicą państwa był Konstantynopol, lecz jego poprzednia nazwa -
Bizancjum - określać poczęła całe Cesarstwo. Miało ono charakter wie-
lonarodowy, ale czynnikami spajającymi, poza reliktami rzymskimi, stał
się język grecki i grecka kultura, z silnymi wpływami orientalnymi. Ce-
sarstwo miało ustrój scentralizowany, władza cesarska była silna, choć
.w praktyce ograniczał ją wpływowy dwór, nieraz doprowadzający do
.przewrotów pałacowych. Podporą władzy cesarskiej było chrześcijań­
. stwo, od IV wieku równouprawnione z innymi religiami, później panują­
ce. Osłabiały go jednak liczne herezje.
. .. Konieczność utrzymania potężnej armii, broniącej granic od Dunaju
.:do Eufratu, pociągała za sobą bardzo wysokie podatki, ciążące zwłaszcza
a miastach, prowadzące do ubożenia ludności i częstych, krwawo tłu-
.ionyt:h buntów. Mimo to agraryzacja nie doszła do takiego stopnia, jak
_,.,....
: I'
,I
22 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
w zachodniej części byłego Cesarstwa Rzymskiego; utrzymywały się
wielkie miasta, nieco tylko osłabł handel i rzemiosło.
Za rządów cesarza Justyniana (527-565) Bizancjum podjęło nawet
próbę odbudowy Cesarstwa Rzymskiego w dawnym kształcie, podpo-
rządkowując sobie Italię, północne wybrzeża Afryki, a nawet część Pół­
wyspu Pirenejskiego 10 • Usprawniona została administracja, przeprowa-
dzona kodyfikacja prawa. Nie uchroniło to jednak Bizancjum od niebez-
pieczeństw, jakie pociągała za sobą Wielka wędrówka ludów. W VI wie-
ku najazd Awarów przerwał linię obronną Dunaju; za Awarami napłynę­
li na Bałkan Słowianie. W VII wieku ruszyli na zachód Arabowie. Ode-
brawszy Cesarstwu Bizantyjskiemu Syrię, Palestynę i Egipt, opanowali
Afrykę północną i przeprawiwszy się przez Gibraltar, zajęli znaczną
część Półwyspu Pirenejskiego, a nawet przejściowo przekroczyli Pirene-
je. W VIII wieku zagrozili Cesarstwu od północy Bułgarzy, lud pochodze-
nia turskiego, szybko jednak zeslawizowany; chrystianizacja Bułgarów
w obrządku greckim, dokonana w IX wieku, nie zahamowała nacisku.
Uznawali natomiast bizantyńskie zwierzchnictwo Chorwaci i Serbowie.
Starty terytorialne, jakie Cesarstwo poniosło na Bałkanie, w Afryce
i Małej Azji, miały tez pewne korzystne skutki, gdyż zwiększyła się jego
spoistość. N adto utrata prastarych centrów chrześcijaństwa, mianowicie
Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii, opanowanych przez islam, podnios-
ła znaczenie Konstantynopola i jego patriarchatu. Rozpoczęła się walka
o zwierzchnictwo nad całym chrześcijaństwem, pomiędzy Rzymem jako
stolicą papiestwa a Konstantynopolem. Wprawdzie granica polityczna
Cesarstwa spychana była coraz bardziej na przedpole Konstantynopola,
ale wpływy Kościoła wschodniego, nazywanego ortodoksyjnym czyli pra-
wosławnym, utrzymywały się. Granica miedzy obrządkiem katolickim
·j a prawosławnym stała się zarazem granicą wpływów kultury łacińskiej
' czyć się miały dopiero w XV wieku. Na Wyspach Brytyjskich ustaliła się
10 Justynian I przeszedł do historii jako wielki reformator oraz twórca znakomitego
zbioru rzymskiego prawa, zwanego później Corpus Iuris Ciuilis (składającego się z Kode-
ksu, czyli zbioru konstytucji cesarskich; Digestów, czyli zbioru fragmentów z pism prawni-
ków rzymskich; oraz Instytutji, to jest rodzaju podręcznika). Mimo sukcesów, jakie w jego
imieniu odnosili wodzowie bizantyńscy Belizariusz i Narzes - sam bowiem w walkach
udziału nie brał - nie był w stanie podporządkować sobie całości terytorium zachodniego
Cesarstwa. Justyniana, kodyfikatora i prawodawcę, w innym świetle stawia legenda o Be-
lizariuszu, jego zasłużonym wodzu. Choć Belizariusz zwyciężył Wandalów w Afryce,
Ostrogotów w Italii, Bułgarów na Bałkanie, popadł w niełaskę, utracił godności, wreszcie
został oślepiony. Podobno z wieży, w której pędził resztę życia, spuszczał na sznurze swój
hełm, z napisem date obolum Belizarii (dajcie grosz Belizariuszowi). Owa legenda, która stała
się tematem wielu dzieł-literackich i malarskich, obrazuje sprawiedliwość Justyniana.
Monarchia patrymonialna 23
i greckiej. Przebiegała ona między Polska i Rusią, Węgrami i Wołoszczy­
zną, Chorwacją i Serbią oraz Bułgarią, stając się ż czasem zarzewiem
wielu konfliktów na płaszczyźnie narodowej i politycznej.
Cesarstwo Bizantyńskie, w którego dziejach wyróżnić można okres
starobizantyński (od IV wieku do roku 1204, to jest do rozbicia państwa na
skutek czwartej krucjaty) i okres nowobizantyński (lata 1204-1453, to jest
do zdobycia Konstantynopola przez Turków), przetrwało z górą 1100 lat.
Scheda bizantyńska, ogromna w dziedzinie religijnej, kulturalnej
i prawnej (prawo justyniańskie, przełożone na grekę i przerabiane,
utrzymywało się pod tureckim panowaniem i stosowane było nawet
w Grecji po wyzwoleniu, w pierwszej połowie XIX wieku), słabsza była
w dziedzinie ustrojowej. To na zachodzie Europy, a nie w Bizancjum,
tworzyły się instytucje samorządu terytorialnego, ustroju miejskiego,
prawa stanowego oraz reprezentacje stanowe, prowadzące do rozwoju
parlamentaryzmu.
KSZTAŁT EUROPY
Z końcem pierwszego tysiąclecia po Chrystusie zarysował się JUZ
kształt Europy. Państwa, jakie zorganizowały się po Wielkiej wędrówce
ludów, najazdach Hunów i dalszych falach azjatyckich koczowników,
wreszcie po napływie Arabów, były już w większości tworami silnymi
i trwałymi. Nie miały one jeszcze co prawda w pełni stabilnych granic,
wiele było terytoriów spornych, o nie ustalonej od tego czasu przynależ­
ności państwowej, nie brakowało organizacji słabych i nietrwałych.
Drobne państewka północnej Hiszpanii: Asturii, Leonu, Nawarry, wre-
szcie Kastylii i Aragonii, toczące walki z Arabami (Maurami), zjedno-
hegemonia Anglii, która podbiła Walię i uzyskała przewagę nad - zacho-
wującymi jednak swą odrębność- Szkocją oraz Irlandią. Wzrastała rola
Francji, coraz wyraźniejsze stawały się jej granice, choć przyszło jej jesz-
cze, za rządów dynastii Kapetyngów (od 987 roku) i jej młodszej linii,
Walezjuszy (od 1328 roku), mozolnie scalać terytoria, podległe potężnym
feudałom, którzy nominalnie tylko podlegali koronie. Że zaś władcy an-
gielscy z dynastii Plantagenetów mieli rozległe posiadłości na terenie
Francji i próbowali zdobyć koronę francuską dla siebie, wojna pomiędzy
Francją i Anglią trwała przez kilka pokoleń 11 .
11
Prawa do ziem francuskich nabyli Plantagenetowie po Eleonorze z Akwitanii. Była

1:
I
24 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Chrześcijańska Europa nie okazała się obojętna wobec faktu, że ko-
lebka chrześcijaństwa znalazła się w ręku „niewiernych". Z inicjatywy
papiestwa podjęte zostały krucjaty, czyli wojny krzyżowe przeciw Sara-
cenom, celem odzyskania dla chrześcijaństwa Ziemi Świętej 12 • Trwały
one od XI do XIII wieku, ale nie zdołały ani rozszerzyć świata chrześci­
jańskiego w Azji Mniejszej, ani pohamować islamu 13 • Zdobyto Jerozoli-
mę w 1099 roku, jednak Królestwo Jerozolimskie, zorganizowane na za-
sadach feudalnych, okazało się państwem nietrwałym. Z czasem pojęcie
krucjat poszerzyło się, obejmując także wojny toczone celem wyparcia
Arabów z Półwyspu Pirenejskiego (reconquista), wyprawy przeciw here-
tykom lub wojny z poganami nad Bałtyk.iem: Połabianami, Prusami, Li-
twinami.
Nie powiodły się starania celem utworzenia monarchii uniwersalnej,
obejmującej cały świat chrześcijański lub choćby świat katolicki (domi-
nium mundi). Cesarstwo, istniejące od 962 roku, nie było w stanie
unieść ciężaru tego zadania. Wprawdzie władająca nim od pierwszej po-
łowy XI wieku dynastia salicka, przyłączając Burgundię, uzależniając
Czechy, Polskę i Węgry, doszła do znacznej potęgi, ale wystąpiły jedno-
cześnie w nim tendencje odśrodkowe, które przejawiali potomkowie
dawnych władców szczepowych oraz inni potężni feudałowie świeccy
i duchowni. W drugiej połowie XI wieku doszło do ostrego konfliktu mię­
dzy cesarstwem i papiestwem (walka o inwestyturę). Starano się zakoń-
to interesująca kobieta, pochodząca z rodziny książęcej, która wydawała trubadurów i po-
etów. Wydana za mąż za króla francuski.ego Ludwika VII, rycerza o mniszym usposobie-
ni.u i zaniedbywana przezeń, postarała się o unieważnienie małżeństwa. Wyszła następnie
za mąż za Henryka Plantageneta, który objął tron angielski jako Henryk II, i wniosła mu
w posagu Akwitanię, przez co przyczyniła się powstania państwa rozciągającego się od
granic Szkocji, ponad Kanałem La Manche, po Pireneje. Kapetyngowie francuscy poczuli
się zagrożeni. Eleonora była matka dwóch królów angielskich, mianowicie Ryszarda Lwie
Serce i Jana bez Ziemi. Zmarła w 1204 roku.
12 Na synodzie w Clermont, w 1095 roku, ostatniego dnia obrad papież Urban II sfor,
mułował apel o wyprawę celem odbicia Ziemi Świętej; apel ten wywołał ogromny entu-
zjazm. Ludziom, deklarującym gotowość wzięcia udziału w wyprawie, rozdawano krzyże.
(crux), skąd wzięła się nazwa krucjaty. Udział Polaków w krucjatach był znikomy. Długosz
podaje, że książę Leszek Biały, nakłaniany przez papieża do wzięcia udziału w jednej z
praw, wymawiał się, że tego uczynić nie może, bo w Ziemi Świętej nie ma piwa, do które
przywykł. W literaturze polskiej cykl powieści poświęciła krucjatom Z. Kossak-Szczuck
(Krzyżowcy, Król Trędowaty, Bez oręża).
l3 W tradycji francuskiego średniowiecza istniało przekonanie, że krucjaty były gł'
nie dziełem rycerzy francuskich. Stąd zbiór kronik i opowiadań o wojnach krzyżowych
sił tytuł: Gesta Dei per Francos (Czyny Boga dokonywane przez Francuzów).
r
Monarchia patrymonialna
25
czyć ten obustronnie groźny konflikt Konkordatem wormackim 1122 ro-
ku, ale kolejna dynastia Hohenstaufów, chcąc podbić całe Włochy, po-
padła znowu w konflikt z papiestwem. Jednocześnie wzmógł się nacisk
na Słowian. Prowadziła go drogą zbrojną powstała w XII wiek.u Marchia
Brandenbursk.a14 bądź sam cesarz. Jedną z przyczyn tej fali ekspansji
była eksplozja demograficzna w Niemczech; ludność niemiecka, poszu-
kując lepszych warunków do życia, emigrowała na wschód, w wielkim
nurcie kolonizacyjnym, obejmującym rycerzy, mieszczan i chłopów. Po-
wstawały organizacje typu Hanzy, potężnego związku miast prowadzą­
cych handel nad Bałtyk.iem i Morzem Północnym, osiedlały się nad Bał­
tykiem zakony rycerskie: Kawalerów Mieczowych (w 1202 roku) i Krzy-
żaków (w 1226 rok.u). Ich celem była „chrystianizacja mieczem" pogań­
skich ludów Prusów, Litwinów, Łotyszów.
„Wielkie bezkrólewie" po wygaśnięciu Hohenstaufów (lata 1254-1273)
osłabiło władzę centralną w cesarstwie i przyczyniło się do rozwoju par-
tykularyzmu. Objęcie tronu w 1273 rok.u przez Rudolfa z Habsburga
przywróciło w pewnej mierze ład wewnętrzny, ale korona cesarska była
elekcyjna, a elektorzy, obawiając się wzrastającej potęgi Habsburgów,
obierali później na tron przedstawicieli słabszych dynastii - Luksembur-
gów czy Wittelsbachów. Cesarze niemieccy zrezygnowali z pretensji do
władania we Włoszech oraz do koronowania się w Rzymie - „Święte Cesar-
stwo Rzymskie" stało się wówczas cesarstwem „Narodu Niemieckiego".
Znacznie wolniej wyłaniał się z chaosu kształt polityczny Europy
Wschodniej. Niszczycielski najazd Mongołów (zwanych Thartari -
„z piekła rodem") w XIII wieku stratował Ruś Kijowską, która, rozdrob-
niona na dzielnice, nie była w stanie skutecznie przeciwstawić się
najeźdźcom. Mongołowie dotarli do Węgier i Polski, też wówczas przeży­
wającej okres rozbicia dzielnicowego. Niemniej w bitwie pod Legnicą
w 1241 roku, przegranej przez Polak.ów, siły mongolskie doznały poważ­
nych strat i dalszy ich marsz ku Niemcom był wykluczony.
Najeźdźcy cofnęli się z Polski, Ruś pozostała jednalc pod władzą ta-
tarską, powstałej w połowie XIII wieku Złotej Ordy ze stolicą w Saraju
rlf!.d Wołgą. Było to jarzmo okrutne, ale nie rozkładające się jednolitym
§łężarem na wszystkie dzielnice. Najwięcej niezależności zachowało od-
dalone ku północy księstwo suzdalsko-włodzimierskie; od XIV wieku je-
0 stolica, Moskwa, odgrywać poczęła coraz większą rolę wśród księstw
+' '
·
14Niemiecka nazwa Brandenburg pochodzi od Braniboru lub Brenny, stolicy słowiań­
Stodoran. Zdobył ją po długotrwałych walkach Albrecht Niedźwiedź w 1134 r., wy-
:ając ostatniego księcia słowiańskiego, Jaksę z Kopanicy (później nazwanej: Kiipeni.ck).
T
26 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
ruskich. Niemałe w tym znaczenie miało pośrednictwo w ściąganiu da-
nin z księstw ruskich na rzecz Tatarów; pociągało to jednak za sobą
przejmowanie bezwzględnych metod tatarskich. Kryzys chanatu Złotej
Ordy spowodował, iż ziemie ruskie opanowywać poczęli od północnego
zachodu Litwini. Weszły też one w orbitę wpływów polskich.
Państwo polskie, przezwyciężywszy rozbicie dzielnicowe z począt­
kiem XIV wieku, rychło stało się potęgą. Zagrożone ze strony Krzyża­
ków, powiększających swoje władztwo nad Bałtykiem, powiązało się
unią z Litwą, doprowadziwszy do jej chrystianizacji. Manewr z X wieku,
gdy Polska, obawiając się chrystianizacji mieczem od strony Marchii
Wschodniej, przyjęła chrzest drogą okrężną od strony Bawarii i Czech,
został powtórzony: Litwa, zagrożona chrystianizacją prowadzoną meto-
dami Zakonu Krzyżackiego, przyjęła chrzest z Polski. Unia ta doprowa-
dziła z początkiem XV wieku do złamania potęgi Zakonu.
Niebezpieczeństwu tatarskiemu od wschodu odpowiadało również
poważne zagrożenie tureckie z południowego wschodu. Turcy Osmańscy
z Anatolii poszerzyli swoje państwo kosztem bizantyńskich posiadłości
w Małej Azji, przekroczyli Dardanele i umocnili się w południowo­
-wschodniej Europie, niebezpiecznie oskrzydlając Konstantynopol. W bi-
twie na Kosowym Polu w 1389 roku rozbita została Serbia i zabrakło już
na Bałkanie siły, która mogłaby pohamować Turków. Mimo krucjaty
polsko-węgierskiej (bitwa pod Warną w 1444 roku), Konstantynopol zo-
stał oblężony i zdobyty w 1453 roku 15 . Niebawem stał się stolicą cesar-
stwa tureckiego, zmieniając nazwę na Istambuł.
'1'
·1
I
Mimo śmiertelnego zagrożenia ze strony Turcji, Cesarstwo Bizantyńskie nie otrzy-
15
mywało wydatniejszej pomocy z zachodu. Cesarz Manuel II Paleolog zwrócił się o pomoc do
Rzymu, przyrzekając wyrzec się schizmy. Podpisana została w 1439 r. unia florencka, ale
ani nie doprowadziła ona do scalenia obu obrządków, ani nie uratowała Konstantynopola.
Cesarz Konstantyn XI Paleolog (1448-1453) odmówił Turkom haraczu, bronił stolicy do
końca i zginął jak prosty żołnierz w czasie ostatecznego szturmu 29.V.1453 r. Według le-
gendy, w czasie tego szturmu w bazylice św. Zofii pewien mnich prawosławny odprawiał
nabożeństwo. Kiedy Turcy wdarli się do świątyni, mury jej poruszyły się do przodu otoczy-
ły mnicha, broniąc go od śmierci. Kiedy do meczetu Aja Sofia wkroczą wojska prawosław­
ne, mury rozstąpią się i mnich dokończy przerwanego nabożeństwa.
Monarchia patrymonialna 27
MIĘDzy STAROŻYTNOŚCIĄ A ŚREDNIOWIECZEM
Koniec świata starożytnego i początek średniowiecza.wiąże się w na-
uce zazwyczaj z 476 rokiem, kiedy nastąpił upadek Rzymu1G. Wtedy jed-
nak owo wydarzenie przeszło niemal nie zauważone. Dowodzi to, że nie
można mówić o nagłej katastrofie, gdyż przejście z jednej epoki do dru-
giej było procesem długotrwałym i stopniowym. Ludy germańskie, zaj-
mując tereny Cesarstwa Rzymskiego, nie niszczyły ich w takim stopniu,
jak to czynili Hunowie. Wykształciły się nawet instytucje ustrojowe,
świadczące o symbiozie, choć nie zawsze dobrowolnej.
Jedną z nich była instytucja sojuszu (foedus). Ludy, które naciskały
na granice Cesarstwa, mogły być przez nie przepuszczane, aby osiedlały
się na wyznaczonych im terytoriach jako sprzymierzeńcy (foederati)
i z najeźdźców same stawały się obrońcami. Stosowano do nich rzymski
system kwaterunkowy polegający na tym, iż ludność miejscowa oddawa-
ła przybyszom 1/3 gruntów, domów oraz inwentarza. W praktyce przy-
bysze brali często więcej niż 1/3 bądź też dochodziło do rzezi opornych
i rozsadzania od środka słabnącej administracji rzymskiej.
Inną tego rodzaju instytucję stanowiły spisy praw szczepowych. Prze-
mieszanie się ludności, z jednej strony miejscowej, posługującej się pra-
wem rzymskim, z drugiej zaś - napływowej, stosującej się do swego pra-
wa zwyczajowego, było źródłem wielu zatargów. Dlatego też pod rzym-
skim wpływem poczęto spisywać zbiory, zwane Leges Barbarorum lub
Leges Romanae Barbarorum. Te pierwsze były mniej lub bardziej wier-
nymi zwodami, sporządzonymi po łacinie według z dawna już wytworzo-
nej techniki rzymskiej, ale zawierającymi zasady prawa germańskiego
(Lex Salica, Lex Alamanorum, Lex Visigothorum, Lex Burgundionum
Lex Longobardorum i inne). Te drugie zawierały zasady prawa rzym-
skiego, ale w takiej postaci, w jakiej było ono stosowane po upadku Ce-
sarstwa, przez ludy, które zamieszkiwały Italię i Galię (Edictum Theo-
dorici, Breviarum Alarici i inne).
Silniej ogarnięci wpływami rzymskimi byli Ostrogoci, Wizygoci,
Frankowie i Burgundowie; słabiej wpływy te przeniknęły do Longobar-
dów, Anglów i Sasów; najmniej do ludów skandynawskich, Normanów.
16 W nauce francuskiej wymienia się też rok 378, kiedy legiony rzymskie pod wodzą cesa-
rza Walensa poniosły wielką klęskę w walce z Wizygotami pod Adrianopolem. Przyjmuje się
też jako datę graniczną rok 395, to jest śmierć Teodozjusza Wielkiego, i trwały już odtąd podział,
kiedy jego syn Honoriusz otrzymał zachodnią część imperium, zaś Arkadiusz wschodnią.
28 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Podstawowym narzędziem wpływów rzymskich była łacina. Łacina
klasyczna, zszedłszy do ludu, uległa uproszczeniu. W zetknięciu z luda-
mi germańskimi, które posługiwały się nią jako foederati i na co dzień
używać jej poczęły w armii bądź w związku z systemem kwaterunko-
wym, upraszczała gramatykę i zmieniała słownictwo. Wchłaniała bo-
wiem znaczną ilość wyrazów germańskich, które otrzymywały końcówki
łacińskie. Proces ten prowadził do romanizacji języków tych ludów, któ-
re osiedlały się na ongiś rzymskich terytoriach: Ostrogotów, Wizygotów,
Franków, Burgundów.
Ludy słowiańskie nie zetknęły się bezpośrednio z Cesarstwem Zacho-
dniorzymskim; elementy kultury rzymskiej docierały do nich pośrednio
poprzez Frankonię, a także z pomocą Kościoła. Miały one jednak bezpo-
średni kontakt z kulturą bizantyńską, której wpływy objęły Słowiańsz­
czyznę wschodnią i znaczną część południowej.
Najważniejszym narzędziem wpływu świata starożytnego na śred­
niowiecze stało się chrześcijaństwo i jego organizacja kościelna, w takim
oczywiście zakresie, w jakim samo akceptowało dorobek starożytności.
Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego spowodował, że jego spadko-
biercą, posługującym się językiem łacińskim i wielką spuścizną organi-
zacyjną, stał się Kościół. Nawet jeśli w jego szeregach pojawiły się here-
zje, zwłaszcza arianizm, który przyjęli Wizygoci, Ostrogoci, Wandalowie,
Burgundowie i Longobardowie, wpływy Kościoła mogło to opóźnić, ale
nie osłabić; zresztą ludy te z czasem powróciły do katolicyzmu. Stał się
więc Kościół katolicki pomostem między starożytnością - tym jej dorob-
kiem, który nie został przez chrześcijaństwo potępiony - a średniowie­
czem. Do wielu osiągnięć starożytności, przez Kościół pominiętych, na-
.wracać poczęto w okresie renesansu.
Konsekwencją politycznej destabilizacji pod koniec epoki starożytnej
stał się głęboki regres gospodarczy, ogarniający- choć nierównomiernie
- terytoria byłego Cesarstwa Rzymskiego. Gospodarka oparta na nie-
wolnictwie ustępowała na rzecz kolonatu bądź osadnictwa wolnych chło­
pów, którzy jednak stopniowo popadali w zależność od wielkich właści­
cieli ziemskich. Trwalsza okazała się struktura gospodarcza i polityczna
miast - zwłaszcza na Półwyspie Apenińskim i Pirenejskim oraz w połu­
dniowej Frankonii, gdzie ocalało wiele elementów antycznych, łącznie
z resztkami administracji rzymskiej.
Głębokie zmiariy nastąpiły w ustroju politycznym: wędrówka ludów
zniszczyła całkowicie rzymską administrację centralną, w znacznej
części też administrację lokalną, której nieliczne tylko fragmenty ocalił
Kościół, niewiele jej urządzeń przejęły nowo tworzące się państwa.
Monarchia patrymonialna 29
Upadł w całości rzymski system fiskalny i oparta na nim armia zawo-
dowa.
W to miejsce wchodził nowy ustrój państwowy. Nie wyrastał on z do-
robku grecko-rzymskiego, lecz był bezpośrednią konsekwencją ustroju
społecznego oraz poziomu kultury polityczno-prawnej ludów germań­
skich, celtyckich i słowiańskich. Dorobkiem starożytności wzbogacał się
on dopiero w miarę swego rozwoju, na drodze recepcji. Był to ustrój mo-
narchiczny, oparty na dozgonnej wierności i lojalności plemiennej wobec
władcy, z przeżytkami demokracji wojennej w postaci powoli zanikają­
cych zgromadzeń ludowych, z powszechnym w nich udziałem mężczyzn
zdolnych do noszenia broni. Król był dowódcą wojskowym i najwyższym
sędzią, a jego siła opierała się nie na podatkach, gdyż rzymski system
podatkowy runął, ale na dochodach z dóbr monarszych i łupów wojen-
nych. Król rządził przy pomocy dworu, złożonego z możnych duchow-
nych i świeckich, w terenie mianował swoich namiestników, ale starał
się często objeżdżać swoje państwo i doglądać jego całości osobiście.
W związku z tym wielka była rola utalentowanej politycznie i militarnie
jednostki, mniejsza natomiast rola aparatu władzy państwowej. Pań­
stwa o takim ustroju nie mogły być stabilne.
Wczesne średniowiecze charalderyzowało się obniżeniem kultury
w ogóle, więc też kultury politycznej i prawnej. Przetrwała ona w Bizan-
cjum, w którym ocalała ciągłość ustrojowa, pozostał ze starożytności wy-
wodzący się aparat urzędniczy, system finansowy, rozbudowany dwór
cesarski, służba dyplomatyczna. Przeszło jednak Bizancjum ewolucję,
zwłaszcza w zakresie poziomu mor·alnego, dalekiego od ideałów Rzymu
epoki republikańskiej, a nawet i pryncypatu. Zaznaczył się negatywny
wpływ orientu. Niedotrzymywanie umów, łamania podjętych zobowią­
zań, skłócanie ze sobą prymitywnych ludów zagrażających granicom bi-
zantyńskim - określane było w Europie zachodniej mianem: fides graeca.
Natomiast obniżenie się kultury politycznej w zachodniej części Eu-
ropy miało inny charakter; mówić o nim należy głownie w stosunku do
schyłkowych czasów Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Królowie i ich do-
radcy, z wyjątkiem wyższego duchowieństwa, byli analfabetami i oby-
czaje mieli prostackie, ale wiernie trzymali się odziedziczonych po przod-
kach zasad i rrietod działania. W razie niebezpieczeństwa stawali osobi-
ście do boju i walczyli w pierwszym szeregu. Z czasem miały się z tego
rozwinąć ideały rycerskie. Władza tych monarchów, choć prymitywnie
zorganizowana i wykonywana osobiście, nie była władzą słabą. Opierała
się na bezpośredniej sile fizycznej poddanych, ich wierności oraz silnych
więzach plemiennych.
30 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
MONARCHIA PATRYMONIALNA JAKO FORMA USTROJU
Termin „monarchia" wywodzi się z języka greckiego (monos -jedyny,
pojedynczy; archio -władztwo) i oznacza formę ustroju, w której władzę
sprawuje jednostka, dożywotnio, samodzielnie lub wespół z innymi in-
stytucjami państwa. Jest to najstarsza spośród historycznie znanych
i najpowszechniejsza forma ustroju, od schyłku starożytności aż po XX
wiek; w niektórych krajach, w zmienionej treści, ale tradycyjnej formie,
wejdzie w wiek XXI.
Drugi człon określenia wywodzi się od łacińskiego terminu patrimo-
nium, oznaczającego ojcowiznę, majątek spadkowy.
Monarchia patrymonialna była więc formą ustrojową, w której mo-
narcha (cesarz, król, książę) traktował państwo jako własność rodu,
z którego pochodził. Był to bowiem pierwotnie wódz, który dokonał pod-
boju, władca (choćby wyniesiony na tron w drodze elekcji), który pań­
stwa bronił; nic dziwnego, że uznawał je za własność, która winna być
rządzona przez niego i jego sukcesorów. Monarcha interes własny i rodo-
wy utożsamiał z interesem państwa jako całości. W zasadzie władza mo-
narsza była w tym okresie władzą dziedziczną i dlatego monarcha czuł
się uprawniony do podziału państwa między swoich synów, a jeśli tego
nie uczynił, to jego krewni po mieczu zgłaszali roszczenia do tronu w ca-
łości państwa lub żądali dla siebie jego części. Prawo własności rodu
przenoszone było w dziedzinę prawa publicznego.
Monarchia patrymonialna pojawiła się jako forma ustrojowa w wyni-
ku stabilizacji politycznej po Wielkiej wędrówce ludów. Dla wielu ple-
mion monarchia patrymonialna była pierwszym etapem ich rozwoju
państwowego 17 . Z czasem monarcha musiał uzyskiwać coraz szerszą po-
moc w rządach. Nagradzał więc swe sługi, a ci stawali się jego wasalami
i sami rośli w potęgę; musiał też wyposażać swych rodowców lub uzna-
wać prawa podbitych przez siebie, ale cieszących się lokalnym szacun-
ldem dawnych władców plemiennych i ich potomków. Powoli więc
w XIII i XIV wieku, rozwijały się stany, a monarchia patrymonialna
przeobrażała się w monarchię stanową.
17 W Polsce wielu badaczy, np. Stanisław Kutrzeba, Zygmunt Wojciechowski, Adam
Vetulani epokę po pojawieniu się państwa polskiego na arenie dziejowej nazywało okresem
władzy książęcej. Charakterystyka tego okresu pokrywała się z przyjętym tu okresem mo-
narchii patrymonialnej:
Monarchia patrymonialna 31
W obrębie monarchii patrymonialnej powstawały pewne szczególne
formy organizacyjne, jak ustrój lenny, powodujący rozdrobnienie feudal-
ne, czy zjawisko rozbicia dzielnicowego. Formy te nie występowały we
wszystldch państwach. ·
W historiografii drugiej połowy XIX i znacznej części XX wieku mo-
narchię patrymonialną nazywa się też często monarchią wczesnofeudal-
ną. Od terminu feudum, oznaczającego ogólnie prawo na rzeczy cudzej
lub konkretnie - lenno, utworzony został termin „feudalizm". W klasy-
cznej swojej postaci pod pojęciem feudalizmu pojmowano ustrój lenny,
w którym, poprzez dobrowolną ugodę (komendację) jednostka słabsza
(wasal) uzależniała się od silniejszej (seniora), w zamian za opiekę zobo-
wiązując się do pewnych świadczeń. Podstawą rozwoju stosunków feu-
dalnych było więc towarzyszące ludziom poczucie zagrożenia.
Doktryna marksistowska, oficjalnie uznawana w wielu krajach aż do
trzeciej ćwierci XX wieku, poszerzyła bardzo znaczenie terminu „feuda-
lizm", pojmując przez niego całą formację społeczno-ekonomiczną, roz-
wijającą się po formacji wspólnoty pierwotnej lub po rozkładzie formacji
niewolniczej i trwającą tak długo, dopóld utrzymywały się różne postaci
renty gruntowej, świadczonej szlachcie przez bezpośrednich producen-
tów dóbr materialnych - chłopów (pańszczyzna, danina, czynsz), w pra-
ktyce więc do XVIII-XIX wieku. Tym samym doktryna ta na jednym po-
ziomie jako państwo feudalne traktowała zarówno monarchię patrymo-
nialną, jak i państwo o ustroju absolutnym.
Nie podzielając owej dążności do poszerzania pojęcia feudalizmu, po-
zostać należy przy określeniu „monarchia patrymonialna'', termin zaś
„feudalizm" zastrzec trzeba tradycyjnie dla określenia systemu len-
nego18.
Jeśli władca uważał się za właściciela państwa, to i na odwrót: pań­
stwo w oczach prostego jego mieszkańca utożsamiane było z osobą wład­
cy, który nim rządził. Kupiec z Tortosy, Ibrahim ibn Jakub, który odbył
w X wieku podróż do krajów słowiańsldch, mówił o „kraju Mieszka". Lu-
dzie ówcześni nie pojmowali pojęć ogólnych: monarcha był dla nich god-
nym najwyższego szacunku lub napawającym strachem, ale człowie­
kiem. Władza monarsza była rozległa, ale od kwalifikacji osobistychjed-
nostld władzę tę sprawującej zależało, czy możliwości, jakie stały do jej
18 Utożsamiając feudalizm z systemem lennym, zgodzić się jednak można z tymi auto-
rami, którzy używają terminu „feudał" dla określenia pana gruntowego, wymagającego od
osiadłych jego włościach rozmaitych świadczeń i sprawującego - za zgodą pań­
nad nimi.
32 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
dyspozycji, były w pełni wykorzystywane. Monarcha winien być dla
swych poddanych władcą patriarchalnym, realizującym ideał, utrwalo-
ny w świadomości społecznej: traktującym podwładnychjak. ojciec, zobo-
wiązanym szczególnie do opieki nad słabymi, wdowami i sierotami,
zwierzchnikiem sprawiedliwym, surowym - ale nie okrutnym, dostoj
nym - ale i dostępnym 19.
Do monarchy należała reprezentacja państwa na zewnątrz (wypowia-
danie wojny, zawieranie pokoju, traktaty międzypaństwowe, stosunki
z Kościołem) oraz pełnia władzy wewnętrznej. W jej zakresie wyróżnić
można a) zapewnienie poddanym bezpieczeństwa, b) zwierzchnictwo
nad siłą zbrojną, c) zwierzchnictwo nad organizacją skarbową, d) sądow­
nictwo.
Zapewnienie swym poddanym bezpieczeństwa (pax regia, mir) to
przede wszystkim obrona przed niebezpieczeństwami grożącymi z zew-
nątrz, ale nie tylko. Do monarchy należało otaczanie opieką dróg, aby
można było po nich bezpiecznie podróżować, chronienie miejsc targo-
wych, udzielanie opieki wdowom i sierotom (zwłaszcza po padłych w bo-
ju rycerzach) i wszystkim o tę opiekę proszącym, ochrona osób duchow-
nych i miejsc kultu religijnego, udzielanie pomocy ludności dotkniętej
ldęskami elementarnymi.
Zwierzchnictwo nad siłą zbrojną to najwyższe dowództwo nad powo-
ływanymi w razie potrzeby wszystkimi mężczyznami zdolnymi do nosze-
nia broni (expeditio generalis) oraz nad stałą siłą zbrojną, jaką stanowiła
monarsza drużyna. Należało dbać o jej uzbrojenie i warunki bytu mate-
rialnego. Mógł monarcha powierzyć dowództwo swemu urzędnikowi (pa-
latynowi, seneszalowi, herzogowi, wojewodzie), ale oczekiwano odeń (je-
19 Dowodem na to, iż monarcha był swoim poddanym znany i łatwo dostępny, był po-
wszechnie stosowany w okresie monarchii patrymonialnej (w mniejszym stopniu
w późrnejszych epokach) obyczaj nadawania władcy przydomków. Szeroko ·znane były
przydomki Karolingów (Karol Młot, Pepin Mały, Karol Wielki, Ludwik Pobożny, Karol Ły­
sy, Karol Gruby, Karol Prostak), Plantagenetów (Ryszard Lwie Serce, Jan bez Ziemi),
władców skandynawskich (Gorm Stary, Harald Sinozęby, Swen Widłobrody w Danii, Ha-
rald Pięknowłosy, OlafTryggvason, Olaf Święty, Magnus Dobry w Norwegii, Eryk Zwycię­
ski, Olaf Skotkonnung w Szwecji), Piastów w Polsce (Bolesław Chrobry, Bolesław Śmiały,
Bolesław Krzywousty, Bolesław Kędzierzawy i wielu następnych). Choć niektóre z tych
przydomków były późniejszym wytworem kronikarskim, inne niewątpliwie dowodzą, że
oddawały one wygląd zewnętrzny lub cechy charakterystyczne władcy, dostępnego ludowi
nie w stroju monarszym lub w zbroi, lecz w zwykłych okolicznościach życia codziennego
(Plątonogi, Brodaty, Wstydliwy, Łokietek).
Monarchia patrymonialna 33
ślinie był dzieckiem lub starcem), aby dowodził osobiście, a nawet wal-
czył w pierwszym szeregu20 •
Zwierzchnictwo nad organizacją skarbową polegało na doglądaniu
ściągania trybutu od lenników, powinności od poddany.eh, które to po-
winności polegały na składaniu danin i świadczeniu określonych posług.
Czynił to monarcha z pomocą swych urzędników, którzy przed nim byli
odpowiedzialni za wszelkie nieprawidłowości, Sam władca natomiast de-
cydował o zwolnieniach z tych ciężarów, czyli nadawał immunitety.
Sądownictwo sprawował monarcha osobiście lub z pomocą urzędni­
ków. Z reguły jednak zastępujący władcę dostojnik wyrokował nie
w swoim, lecz w imieniu panującego. Możni otaczający monarchę oraz
jego rycerze służący w drużynie oczekiwali, iż ich sprawy władca sądzić
będzie osobiście.
Obowiązki swoje monarcha wykonywał nie ze stolicy (powoli dopiero
wytwarzało się pojęcie stołecznego grodu, miejsca koronacji czy pogrze-
bu królów), lecz objeżdżając całe państwo, starając się doglądać osobiście
wszystkiego i decydować o wszystkim (rex ambulans). Jeśli opuszczał ja-
kąś prowincję czy ziemię, to powierzał swoje zastępstwo któremuś zaufa-
nemu dostojnikowi (gubernator, Statthalter, namiestnik), z czego rozwi-
jać się z czasem poczęła administracja terytorialna, tak.jale dwór monar-
szy przeobrażał się w administrację centralną. W każdej chwili jednak
monarcha mógł odebrać dostojnikowi powierzoną mu funkcję.
Powoli wytwarzać się zaczęła w okresie monarchii patrymonialnej
królewska władza ustawodawcza. Rozkazy wydawane przez panującego
w indywidualnych sprawach, wymagające bezwzględnego posłuchu, jeśli
ponawiano je w podobnych wypadkach, podnoszone były do rangi zasa-
dy. Wyroki ferowane przez monarchę, jeśli nie pokrywały się z prawem
zwyczajowym, stanowiły precedensy, które zyskiwały odtąd moc obowią­
zującą na przyszłość, zmieniając bądź uzupełniając prawo zwyczajowe.
Wreszcie monarcha podejmował rozmaite decyzje dotyczące szersze-
go kręgu poddanych bądź całego państwa. Czynił to na zgromadzeniach
(wiecach), po wysłuchaniu opinii duchownych i świeckich dostojników,
a także możnych, liczących się w danej ziemi. Była to już świadoma dzia-
łalność normotwórcza. Przybierała ona z czasem coraz to bardziej uro-
czystą, wreszcie i pisemną formę.
20 Budziło dlatego zdziwienie i negatywne komentarze, iż władcy mongolscy nie wal-
czyli osobiście w pierwszych szeregach, lecz pozostawali w tyle, by stamtąd kierować cało­
ścią operacji. Talt się w 1410 roku zachował się Władysław Jagiełło, w przeciwieństwie do
Ulryka von Jungingen.
 34 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
USTRÓJ RODOWO-PLEMIENNY
Ród stanowił podstawową jednostkę społeczną, wiążącą kilka rodzin
pochodzących od wspólnego przodka po mieczu. Cechą charakterystycz-
ną rodu (gens, race, Sippe) była silna więź, łącząca wszystkich jego człon­
ków, wynikająca z pokrewieństwa i wspólnie prowadzonej działalności
gospodarczej, co też powodowało wytworzenie się własności rodowej (jej
przeżytkiem, utrzymującym się przez wieki, było tak zwane prawo bliż­
szości krewnych, ius propinquitatis). Ród posiadał swego naczelnika, bę­
dącego dowódcą w czasie wojny czy najwyższym kapłanem, ród bowiem
w czasach przedchrześcijańskich stanowił też wspólnotę religijną, upra-
wiającą kult przodków; z czasem, pod wpływem Kościoła, zmienił się on
w kult świętego patrona. Naczelnik rodu był rozjemcą w sporach, starał
się o realizację opieki nad rodowcami; jeśli któregoś z nich spotkała
krzywda z zewnątrz, on decydował o zemście rodowej. Prowadziło to do
tak zwanych „wróżd", czyli walk między rodami, których konsekwencją
bywało wytępienie jednego z nich; powszechnie znana była vendetta
(z łacińskiego: vindicta), utrzymująca się na wyspach Morza Śródzie­
mnego i na Bałkanie nawet do XX wieku. Zapobiec wróżdzie lub prze-
rwać ją można było przez „akt pokory".
U Słowian znane były patronimia, czyli wielkie rodziny, formy po-
średnie miedzy rodziną i rodem. Jedną z ich pozostałości były patronimi-
czne nazwy osad, wywodzące się od imienia wspólnego przodka (Krze-
szowice od Krzesza, Racławice od Racława itp.) 21 •
Dla ludów celtyckich charalderystyczna stała się organizacja klano-
wa. Klan stanowił grupę spokrewnionych ze sobą kilku lub kilkunastu
.rodów22 • Klanowi odpowiadały zapewne organizacje germańskie o na-
i·
I
zwie pagus lub Gau. U Słowian występowały wspomniane już organiza-
I
cje terytorialne o nazwach: mir, opole, żupa, powiat (od: wiec, wietnica).
Wyższy szczebel rozwoju społecznego stanowiło plemię (civitas,
Volk), to jest grupa rodów zamieszkująca określone terytorium, posiada-
21 U niektórych ludów południowosłowiańskich ród przez długie wieki zachowywał
wspólnotę produkąji, a nawet i zamieszkania, w wielkich domostwach, składających się
z licznych izb, zajmowanych przez poszczególne rodziny. Była to tzw. zadruga. Utrzymy-
wała się ona do XIX wieku także na skutek tureckiego systemu podatkowego, opartego na
podymnem; rodzinom opłacało się wówczas zachowywać wspólnotę „podjednym dachem".
22 Organizacja klanowa przetrwała u Irlandczyków i Szkotów do XIX wieku. Władza
patriarchalna naczelnika klanu (laird) była znaczna. Po powstaniu szkockim przeciw unii
z Anglią w 1745 roku ustrój klanowy uległ znacznemu osłabieniu, zwłaszcza przez wywła­
szczanie tysięcy szkockiCh górali i pozbawianie ich tradycY.inej własności rodowej.
Monarchia patrymonialna 35
jącajuż wyraźną organizację. W miarę rozwoju rozpływały się w obrębie
plemienia rody i klany, natomiast wytwarzała się łączność etnograficz-
no-językowa. Na czele plemienia stał władca (rex, dux, żupan, władyka),
który w czasie pokoju był wykonawcą decyzji wiecu, czyli· zgromadzenia
mężczyzn wolnych, zdolnych do noszenia broni, zaś w czasie wojny miał
nieograniczoną władzę. U Słowian zwany był księciem (kniaź, ksiądz,
od: kuningas, kuning), choć znane były plemiona, w których silne wiece
utrudniały wytworzenie się władzy książęcej. Książę dowodził zbrojną
drużyną (comitatus, trustis), z której dobierał sobie najbliższych współ­
pracowników. Pełnili oni różne funkcje przy osobie księcia także w cza-
sie pokoju. Zapewne pochodzili ze znaczniejszych rodów, gdyż w obrębie
plemienia zaznaczało się z czasem coraz wyraźniej zróżnicowanie społe­
czne; przejawiało się ono między innymi w niejednakowej główszczyźnie,
to jest opłacie za głowę zabitego, oraz nawiązce, czyli opłacie za rany.
O sile i spoistości organizacji plemiennej świadczy fakt, iż plemię podej-
mowało wielkie prace w postaci budowy grodów obronnych lub - w razie
1
konieczności - decyzję porzucenia dotychczasowych siedzib i wędrowa­
nia celem znalezienia i podbicia nowych terenów osadniczych.
Połączenie kilku lub kilkunastu plemion nazywało się szczepem: ludy
germańskie, biorące udział w wielkich wędrówkach wczesnego średnio­
wiecza (Ostrogoci, Wizygoci, Wandalowie, Frankowie, Burgundowie,
Longobardowie) posiadały organizację szczepową. U Słowian stwierdzić
można istnienie plemion mał,;Ych i wielkich, przy czym te drugie stanowi-
ły połączenie kilku małych. Zródła bizantyńskie okresu justyniańskiego
nazywały Słowian napływających na południe od stepów czarnomor-
skich - Antami, a od przełęczy karpackich - Sklawinami. W czasie wę­
drówki ludów niektóre z wielkich plemion uległy rozbiciu na skutek ob-
rania różnych kierunków migracji przez członków tego samego plemie-
nia. Tym się tłumaczy występowanie identycznych nazw plemiennych
na odległych terytoriach: Serbów w Łużycach i na Bałkanie, Chorwatów
w Ilirii i nad Wisłą, Dulebów na Wołyniu i w Czechach. Na szczeblu
ponadplemiennym, szczepowym, mówić już można o istnieniu organiza-
cji państwowej. Jednym z jej przejawów było budowanie całych syste-
mów obronnych: przesiek leśnych, grodów tal~ zwanych refugialnych,
w których ludność chroniła się w czasie napadu.
Niektórzy badacze, zajmujący się początkami państw słowiańskich,
przede wszystkim Rusi i Polski, stworzyli teorię normańskiej genezy
tych państw. Opierała się ona na poglądach filozoficznych Jana Gotfryda
Herdera, który- przyznając Słowianom wiele zalet, jak łagodność i go-
ścinność - odmówił im zdolności organizacyjnych, państwowotwórczych.
 r
36 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Dalsze rozumowanie prowadziło do wniosku, że w procesie tworzenia się
państw słowiańskich istotną rolę odegrał czynnik zewnętrzny. Jednym
z przykładów była geneza państwa bułgarskiego, a spoza słowiańskich -
węgierskiego. Szczególnie jednak rozbudowano teorię o normańskich
wpływach, decydujących dla procesu tworzenia się państwa Rusi Kijo-
wskiej, a także i Polski. O ile wpływy normańskie w odniesieniu do Rusi
Kijowskiej dały się ustalić na podstawie źródeł23 , to te same twierdzenia
dotyczące Wielkich Moraw, Czech i Polski okazały się całkowicie błędne.
Bliższa prawdy była tak zwana teoria rodowa. Według niej podstawo-
wą jednostką organizacji społecznej był ród. Grupa rodów tworzyła ple-
mię, grupa plemion - państwo. Choć teoria ta (której zwolennikiem był
Oswald Balzer) spotkała się z krytyką, zwłaszcza w okresie ofensywy
nauki marksistowskiej, wiele z jej argumentów, zwłaszcza dotyczących
podstawowego znaczenia rodu i plemienia, zasługuje na uwagę.
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE
Rola, jaką ta organizacja polityczna odegrała w dziejach Europy, była
tak znaczna, iż zasługuje ona na bliższe omówienie. W ramach monar-
chii patrymonialnej, z rodzimych elementów plemienno-szczepowych
frankońskich, wzbogaconych o spuściznę rzymska, ocalałą na wielu tere-
nach dawnej Galii lub przejętą za pośrednictwem Kościoła, powstało
państwo, którego instytucje okazały się sprawniejsze od innych, wytwo-
rzonych przez ościenne ludy.
W 20 lat po upadku Rzymu, w 496 roku, frankoński wódz Chlodwig
przyjął wraz ze swą drużyną chrześcijaństwo i zjednoczył plemiona
Franków. Pokonał ostatniego namiestnika rzymskiego Syagriusza, wy-
parł Wizygotów za Pireneje i założył podwaliny pod państwo frankoń­
skie, którego głównym grodem stał się od czasów jego panowania Paryż.
23 Według tzw. Latopisu Nestora, wódz normański Ruryk (zm. 879) podporządkował
sobie plemiona słowiańskie wokół jeziora Ilmeń, dał początek państwu ruskiemu i założył
dynastię, której dalsi przedstawiciele - Oleg, Igor, Olga - też nosili normańskie imiona.
Zarówno to źródło, jak i· garść innych dały początek teorii najazdu, jeśli idzie o powstanie
Rusi Kijowskiej. Rosyjska legenda dynastyczna wątek ten rozbudowała, głosząc że cesarz
August Oktawian miał brata Prusa, władcę ziem pruskich, i od tegoż Prusa pochodził Ru-
ryk. Tym Moskwa uzasadniała swoje prawo do Inflant. Teorię najazdu w odniesieniu do
Rusi Kijowskiej zwalczała w XIX wieku nauka rosyjska, a po 1917 roku i radziecka. Nie da
się jednak całkowicie wykluczyć pewnej konstruktywnej roli Normanów w procesie two-
rzenia się Rusi.
Monarchia patrymonialna 37
Chlodwig był też pierwszym przedstawicielem frankońskiej dynastii Me-
rowingów. 24
Frankowie byli ludem rolniczym, na etapie rozwiniętej już własności
indywidualnej zagród i gruntów ornych, z wyraźnymi jeszcze przeżytka­
mi wspólnot rodowych. N a zajętych przez nich terenach miasta, kwitną­
ce w czasach świetności Cesarstwa Rzymskiego, zdążyły już zubożeć
i stracić na znaczeniu, z wyjątkiem tych, które stanowiły ośrodki admi-
nistracji monarszej lub kościelnej. Dawny ustrój społeczny z czasów ple-
mienno-szczepowych, oparty na wiecach (consilia), z udziałem ogółu
wolnych, zdolnych do noszenia broni, z wodzem (dux) na czele, przecho-
dził już wówczas do historii, Postępował proces rozwarstwienia społecz­
nego, prowadzący z jednej strony do zmniejszania się ilości wolnych
osadników, z drugiej zaś-do wzrostu wielkiej własności ziemskiej. Wol-
ni chłopi popadali w zależność od potężniejszych sąsiadów, którzy byli
w stanie zapewnić ochronę przed napadem i rabunkiem, udzielić pomo-
cy w razie klęski elementarnej. N adto zależność ta przynosiła następu­
jącą korzyść: o ile na wolnych chłopach ciążył obowiązek służby wojsko-
wej, to chłopi poddani nie byli do niej zobowiązani, Bywała to zależność
dobrowolna, oparta na zwyczajowym kontrakcie: opieki w zamian za
określone świadczenia; nierzadko jednak bywała to zależność wymuszo-
na siłą. Na dalszą bowiem metę popadanie w poddaństwo pogarszało sytu-
ację włościan. Poprawiał się natomiast los niewolników, osadzonych na zie-
mi i obowiązanych do świadczeń, upodabniających się z czasem do świad­
czeń włościańskich. Prowadziło to do stopniowego zaniku niewolnictwa.
Największym właścicielem ziemskim był król, który stawał się wład­
cą zdobytych terytoriów, konfiskując znajdujące się tam majątki swoich
wrogów; nawet jeśli tego nie czynił, stawał się właścicielem wszystkich
ziem nieosiadłych. Przejął też monarcha dawne domeny rzymskie. Roz-
wijała się szybko własność ziemska Kościoła, na skutek częstych nadań
ze strony króla i możnych pro remedio animae, czyli dla wspomożenia
duszy. Wzrastały majątki możnych świeckich, między innymi skutkiem
ograniczania drobnej własności. Odziedziczyli również Frankowie roz-
ległe latyfundia ocalałe z czasów rzymskich, zwłaszcza w południowej
części Galii, uprawiane tradycyjnie przez kolonów i niewolników.
24 Mimo chrystianizacji zachowali Merowingowie pogańskie uzasadnienie prawa do
władzy. Według kronikarza Fredegara, piszącego w połowie VII wieku, założyciel rodu Me-
rowingów Meroweusz zrodził się z długowłosej niewiasty i morskiego byka - był więc nie-
zwykłego pochodzenia. Dlatego Merowingowie nosili długie włosy; ich ostrzyżenie było
równoznaczne z detronizacją.
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
38
Powoli kształtował się podobny na terenie całej monarchii system za-
rządu wielkiej własności ziemskiej. Część włości, mansi dominicales, po-
zostawała w bezpośrednim zarządzie pana. Reszta, mansi censuales, od-
dawana była pod uprawę poddanym, w zamian za określone świadczenia.
System ten rozszerzał się z czasem ku wschodowi i stawał się w póź­
niejszych wiekach podstawą gospodarki folwarcznej. Świadczenia pod-
danych właściciel narzucał w taki sposób, aby zaspokajały wszystkie po-
trzeby jego samego, jego dworu, grodu i drużyny; w ramach bowiem go-
spodarki naturalnej handel ograniczał się do przedmiotów zbytku. Sto-
sunkowo sprawny system zarządu wykształcił się w dobrach kościel­
nych, a z czasem i w dobrach królewskich. Około roku 800 Karol Wielki
wydał zarządzenie o włościach, Capitulare de villis. Tworzyło ono z dóbr
królewskich całe kompleksy, czyli klucze, na których czele stali zarządcy
zwani włodarzami, villici; włości takie musiały być gospodarczo samowy-
starczalne, a nadto obowiązane były dostarczać daniny i czynsze do skarbu
monarszego. Narzucono włościanom trójpolówkę jako wydajniejszy system
gospodarowania. Włodarze obowiązani byli dbać o to, by w obrębie włości
pracowali też rzemieślnicy; w tym celu osadzano na ziemi całe grupy nie-
wolników, zajmujących się określonym rzemiosłem. Powstawały na skutek
tego osady służebne pracujące na rzecz całej włości, zwłaszcza na rzecz gro-
du. Frankoński system zarządu wielkiej własności ziemskiej wywarł wpływ
na organizację latyfundiów w następnych wiekach25 •
Korzystając z rzymskich wzorów, wielcy właściciele ziemscy uzyski-
wali od panującego immunitety (munus =ciężar, immunis =zwolniony
od ciężaru). Były to przywileje zwalniające dobra możnowładcze od okre-
ślonych danin i posług na rzecz władzy monarszej (immunitet ekonomi-
czny) oraz przekazujące możnym sądownictwo nad ludnością w dobrach
'i tych zamieszkałą (immunitet sądowy). Monarcha zastrzegał dla siebie
pewne daniny lub sądownictwo w ważniejszych sprawach (causae maio-
res) i wtedy immunitet był niepełny; zdarzały się jednak, choć rzadko,
immunitety całkowite 26 • Immunitet, który ograniczał wstęp urzędnika
25 System ten pojawił się później w państwach słowiańskich, z Polską włącznie. W bliż­
szym lub dalszym promieniu od ważniejszych grodów osadzane były wsi służebne, zamie-
szkałe przez ludność jeniecką, osadzaną na ziemi i obowiązaną do świadczeń, określonych
w nazwach tych wsi. Na przykład wokół Krakowa znajdowały się Piekary, Korabniki,
Skotniki, Słomniki („Szłomniki"), Psary, Kobylany i wiele innych.
26 Przywilej immunitetowy wydany w Polsce w 1252 roku przez Bolesława Wstydliwe-
go na rzecz wojewody Klemensa z Ruszczy zwalniał jego dobra od wszelkich danin i posług,
był więc w tym zakresie całkowity. Nadto książę przyznał wojewodzie prawo sądzenia pod-
danych we wszystkich sprawach „według zwyczaju naszego dworu", a nawet nadawał mu
zezwolenie na lokowanie wsi i miast.
Monarchia patrymonialna 39
monarszego na objęte przywilejem terytorium, prowadził do podporząd­
kowywania możnym resztek ludności wolnej, a także osłabiał więź po-
między masami ludności a monarchą; dla ludności bowiem w dobrach
immunizowanych władzą stawał się pan.
Skutki immunitetu były poważne. Powodował on znaczne zróżnico­
wanie wśród możnych, spośród których jedni uzyskiwali immunitety cał­
kowite, znacznie zwiększając swą potęgę, inni posiadali immunitet czę­
ściowy, mniej lub bardziej ograniczony, wielu też, nie mających żadnego
immunitetu, ubożało. Osłabiał też immunitet zarówno potęgę material-
ną, jale i władzę panującego. Próby zahamowania tego procesu lub odbie-
rania raz nadanych przywilejów nie powodziły się. Jeden z Merowingów,
Chlotar II, zmuszony został na zjeździe w Paryżu w 614 roku do wyda-
nia edyktu, w którym wycofał się z szeregu zarządzeń dotkliwych dla
możnowładztwa oraz zatwierdzał dotychczas wydane przywileje.
Przyjęcie przez Franków katolicyzmu w 496 roku, podczas gdy są­
siedni Wizygoci, Ostrogoci i Burgundowie przeszli na arianizm, zapew-
niło monarchii frankońskiej pełne poparcie Kościoła. Okazało się to
obustronnie korzystne. Sakralizacja władzy zacierała tradycję pochodze-
nia monarchów od pogańskich bóstw. Król zyskiwał decydujący wpływ
na obsadę biskupstw, a nawet opactw, zatwierdzał uchwały synodów
i w szerokim zalrresie posługiwał się hierarchią kościelną dla świeckich,
politycznych celów. Z drugiej strony dobra kościelne zyskiwały immuni-
tet oraz dziesięcinę (czyli daninę dziesięciu procent produktów rolnic-
twa, hodowli czy myślistwa) od ludności, zrazu dobrowolną, z czasem
obowiązkową.
Władza królewska wywodziła się, jak i u innych szczepów germań­
skich, z dowództwa wojskowego. Silna za czasów Chlodwiga, słabła
z czasem pod rządami Merowingów (nazywanych „królami gnuśnymi",
les rois faineants), na skutek licznych podziałów państwa oraz w miarę
wzrostu potęgi możnych. Wzmocnili ją znacznie Pepin Mały i Karol
Wielki, ale później znowu osłabła.
Pierwotnie była to władza elekcyjna. Przeżytkiem z czasów dowódz-
twa wojskowego był ten sam co u innych ludów germańskich obrzęd
zwany elewacją, czyli podniesieniem obejmującego władzę na tarczach.
Z czasem jednak syn następował po ojcu czy brat po bracie, tworzyła się
na drodze faktycznej dynastia i przeważała zasada dziedziczności, góru-
jąca nad elekcją zapewnieniem ciągłości władzy 27 • W obrębie dynastii
27 Zasadę tę wyrażono w stwierdzeniu: Rex non moritur. We Francji brzmiała ona: Le
Roi est mort, uiue le Roi!
 40 PAŃSTWO Ś.REDNIOWIECZNE
w myśl reguł patrymonialnych każdy jej męski potomek rościł sobie pra-
wo do panowania, choćby w części państwa. Wszyscy jednak byli „króla-
mi Franków" (reges Francorum), czyli teoretycznie państwo, choć rzą­
dzone przez kilku członków jednej dynastii, zachowywało jedność. Wol-
ni, zdolni do noszenia broni, obowiązani byli do złożenia nowemu panu-
jącemu przysięgi wierności; czynili to z reguły osobiście, podczas doko-
nywanych przez króla objazdów państwa.
Kiedy Karolingowie usunęli Merowingów, zdobywając najpierw wła­
dzę faktyczną jako ich nadworni urzędnicy, a potem przejmując całość
władzy (751 r.), aby nie być uznanymi za uzurpatorów, postarali się
wzmocnić swą pozycję poprzez instytucję „pomazania", zaczerpniętą
z tradycji biblijnej 28, oraz uroczystą koronację z udziałem Kościoła. Nie
uchroniło to jednak monarchii frankońskiej od dalszych podziałów.
Król, jak każdy monarcha w epoce patrymonialnej, był obrońcą cało­
ści państwa na zewnątrz i strażnikiem pokoju wewnętrznego. Z czasem
jego podstawowe zadania w zakresie polityki zagranicznej, to jest wypo-
wiadanie wojny i zawieranie pokoju, poszerzyły się o przyjmowanie
i wysyłanie poselstw, negocjowanie traktatów. Na pierwszym jednak
miejscu znajdowały się obowiązki wojenne: on organizował obronę pań­
stwa, osobiście dowodził wojskiem29 •
Obowiązek służby wojskowej ciążył na wszystkich wolnych, zdolnych
(' do noszenia broni. Zwolnieni od niego byli duchowni, a z osób świeckich
- mężczyźni podeszli wiekiem, ojcowie - o ile mieli już zdatniejszych od
siebie do służby synów, niektórzy urzędnicy. Uzbroić należało się na
własny koszt, co stawało się rzeczą uciążliwą i drogą. Niestawiennictwo
na pospolitym ruszeniu czy opuszczenie szeregów było karane. W tym
iI•
I świadczonych wojowników, obejmowało funkcje doradcze przy królu.
I 28 Pomazania dokonał bowiem kapłan Samuel w stosunku do Saula: „I wziął Samuel
bańkę oliwy i wylał na głowę jego i rzekł: oto cię Pan pomazał za książę nad dziedzictwem
jego ..." (Ks. Królewskie, I, X, 1). Niebawem uczyniono to w stosunku do Dawida: „I przyszli
mężowie Juda i pomazali tam Dawida, aby królował nad domem judzkim„." (Ks. Króle-
wskie, II,'II, 4). Do tego obyczaju, nie stosowanego w Cesarstwie Rzymskim, nawiązali Ka-
petyngowie.
29 Opisuje to szczegółowo epos rycerski zwany Pieśnią o Rolandzie, utwór pochodzący
z XI wieku, ale opisujący zdarzenia z wieku VIII. Roland, hrabia Marchii Bretońskiej, do-
wódca tylnej straży wojsk Karola Wielkiego, został zdradzony przez swego towarzysza bro-
ni Ganelona (który na skutek tego stał się potem symbolem niewierności i zdrady) i napad-
nięty przez Saracenów w wąwozie Roncevaux. Broniąc się przed przeważającymi siłami,
w ostatniej chwili zadął w róg sygnałowy Oliphant. Głos rogu dotarł do Karola Wielkiego,
który zawrócił na ratunek Rolandowi, ale nie zastał już nikogo żywego. Karol Wielki pod-
dał Ganelona próbie sądu bożego i stracił go. Pieśń o Rolandzie przedstawia zbiór cnót ry-
cerskich: odwagi, wierności i dzielności, przeciwstawiającej się zdradzie.
Monarchia patrymonialna 41
tradycyjnym systemie Karol Wielki począł wprowadzać zmiany: powoli
zbierająca się i ciężko się poruszająca piechota nie była zbyt sposobna do
obrony granic rozległego terytorium - postanowił więc rozwijać jazdę,
a piechotę przeznaczać tylko do lokalnej obrony, Jazda była jednak zna-
cznie kosztowniejsza, więc od tego obowiązku należało zwalniać uboż­
szych poddanych. Powoli punkt ciężkości organizacji wojskowej przeno-
sił się na wasali, posiadających beneficja i zobowiązanych do służby na
własny koszt, na żądanie seniora.
Jako strażnik pokoju wewnętrznego posiadał władca prawo wydawa-
nia rozkazów (bannus), które musiały być bezwzględnie wykonywane,
pod surowymi karami. Za pomocą tego prawa otaczał władca szczególną
opieką, czyli mirem monarszym pewne miejsca, jale targi, drogi publicz-
ne, świątynie i pielgrzymujących do nich; Karolowi Wielkiemu istotnie
udawało się zapewnić bezpieczeństwo na rozległych przestrzeniach swe-
go imperium, co wpływało na stabilizację społeczną i rozwój gospodar-
czy. Pociągało to za sobą rozwój kultury, zwany renesansem karoliń­
skim.
Władzę wewnętrzną wykonywał monarcha osobiście, ale posługując
się pomocą dworu oraz urzędników lokalnych.
Dwór (aula, curia regis, palatium) było to stałe otoczenie monarchy,
złożone z dostojników duchownych i świeckich. Mimo poważnej roli Pa-
ryża, dwór nie miał jeszcze stałej siedziby i przenosił się z miejsca na
miejsce razem z monarchą; pod koniec życia Karol Wielki najczęściej
przebywał w Akwizgranie. Obecni przy monarsze dostojnicy (comites)
łączyli funkcje czysto dworskie z obowiązkami państwowymi, zlecanymi
im według swobodnego uznania monarchy. Ponieważ przy dworze znaj-
dowała się też drużyna, wielu z jej członków, zwłaszcza starszych, do-
W ten sposób frankońskie tradycje łączyły się z recypowanymi za po-
średnictwem Kościoła wpływami rzymskimi, później bizantyńskimi.
Dwór frankoński wywierał wpływ na inne kraje, zwłaszcza Europy Środ­
kowej i Wschodniej, gdzie przejmowano w gotowej formie jego ogólny
kształt oraz poszczególne funkcje. Talcże w Polsce w X i XI wieku oraz
w Rusi Kijowskiej powstawały urzędy, wzorowane na frankońskich, zaś
drużyna dzieliła się na starszą, służącą jeszcze ojcu panującego władcy
i dostarczającą doradców, oraz młodszą, szeregowych wojów.
Pierwszym dostojnikiem na dworze Merowingów był majordomus -
dowódca wojskowy i zwierzchnik dworu, zastępujący króla w czasie jego
małoletniości lub niemożności sprawowania władzy. Urząd ten stał się
dziedziczny w rodzie biskupa Arnulfa z Metzu, od którego wywodzili się
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
42
Karolingowie. Kiedy (za czasów Pepina Małego) wyzuli oni z władzy Me-
rowingów, urząd ten nie był już obsadzany, a niektóre jego funkcje prze-
jął comes palatinus. Dalsi dostojnicy to marszałek (mareschalcus), pier-
wotnie zarządzający stajniami, potem dowódca jazdy, przez co wzrosło
jego znaczenie; skarbnik (camerarius, thesaurarius), zarządzający skar-
bem monarszym; kanclerz (referendarius, cancellarius), z reguły du-
chowny, prowadzący królewską kancelarię, gdyż posiadał sztukę czyta-
nia i pisania oraz sporządzania dokumentów. Ściśle dworskie funkcje
piastowali: stolnik (senesalcus, dapifer), cześnik (pincerna), koniuszy
(agazo), miecznik (ensifer), chorąży (vexillifer), łowczy (venator) i inni.
Zdarzało się, że monarcha powierzał im rozmaite doraźne funkcje, nie
mające nic wspólnego z ich tytułem.
Jedną z ważnych, centralnych reform, przeprowadzonych przez
Pepina Małego i Karola Wielkiego, była reforma monetarna. Ponie-
waż w pierwszych wiekach średniowiecza, skutkiem upadku handlu,
zniknął z obiegu pieniądz złoty, Karolingowie oparli system monetarny
na srebrze. Podstawową monetą stał się denar, którego wybijano 240
sztuk z funta czystego srebra; funkcjonowało więc też pojęcie funta,
który nie był monetą, lecz jednostką obrachunkową. Ów system mone-
tarny przyjął się w całej Europie, najdłużej utrzymując się w Wielkiej
Brytanii.
Centralnym organem władzy było zgromadzenie wolnych mężczyzn,
zdolnych do noszenia broni. Prastara ta instytucja, sięgająca czasów ple-
miennych, posiadała duże znaczenie, gdyż monarcha, jeśli pragnął na-
dać swym zrządzeniom większą powagę, to ogłaszał je na zgromadze-
niach. Z czasem stały się zgromadzenia czysto militarnymi przeglądami
siły bojowej; za Merowingów odbywały się pod Paryżem w marcu (Cam-
pus Martius, Pole Marcowe), za Karolingów - w maju. Stopniowo jednak
traciły te zgromadzenia swoje znaczenie, natomiast monarcha zwoływał
tylko zebrania dostojników (synodus,placitum), których opinii wysłuchi­
wał, ale nie był nimi wiązany. Cesarz Ludwik Pobożny zobowiązał się
jednak w 830 roku, iż nie będzie decydował niczego bez zgody możnych;
tym samym placitum stało się instytucją preparlamentamą.
Organy lokalne odziedziczone zostały po tradycji rzymskiej i germań­
skiej. Państwo dzieliło się bowiem na hrabstwa (comitatus ), które po czę­
ści były wzorowane na rzymskich okręgach zwany civitates lub na ger-
mańskich terytoriach plemiennych pagus, Gau. W centrum hrabstwa
znajdował się gród obronny, w którym mogła się chronić okoliczna lud-
ność w czasie najazdu; z czasem nabierał ten ogród znaczenia gospodar-
czego i politycznego, stając się centrum, także i administracyjnym. Na
Monarchia patrymonialna 43
czele hrabstwa stał hrabia (comes, grafio), który pełnił władzę wojskową,
sądową i administracyjną. Hrabia, zrazu mianowany i odwoływany swo-
bodnie przez monarchę, z czasem musiał być powoływany spośród moż­
nych osiadłych w hrabstwie, zaś w miarę postępu procesów feudalizacyj-
nych stawał się urzędnikiem dziedzicznym, by w dalszef swej ewolucji
tracić kompetencje i przeobrażać się w tytuł czysto honorowy; stało się to
jednak dopiero w następnej epoce, monarchii stanowej. Hrabstwa dzieli-
ły się na centeny (z setnikami na czele) lub wikariaty. Prócz hrabstw ist-
niały także księstwa z książętami (dux, Herzog) na czele; były to relikty
dawnej odrębności szczepowej. Hrabiowie czy książęta winni byli co ro-
ku pojawiać się na dworze i składać sprawozdanie; za swoje obowiązki
nie pobierali wynagrodzenia, lecz otrzymywali w użytkowanie dobra
królewskie i zatrzymywali dla siebie trzecią część opłat i kar sądowych.
Jednostki administracyjne tworzone na granicach monarchii fran-
końskiej miały nieco odmienną organizację. Były to tak zwane marchie
z margrabiami (marchio, Markgraf> na czele, terytorialnie znacznie wię­
ksze od hrabstw. Margrabiowie mieli rozleglejsze uprawnienia politycz-
ne i wojskowe, bronili bowiem granic i mogli na własną rękę prowadzić
zdobywcze wyprawy wojenne.
Karolingowie zdawali sobie sprawę z tego, iż osobiste doglądanie
przez monarchę całej administracji terytorialnej było rzeczą niewystar-
czającą. Celem więc kontroli działalności hrabiów powstała we Franko-
nii instytucja wysłanników królewskich, missi dominici. Wysłannicy ci,
zwani „oczy i uszy królewskie", działali dwójkami (jeden dostojnik świe­
cki ijeden biskup); objeżdżali hrabstwa i badali, w jaki sposób hrabiowie
pełnili swe obowiązki, w szczególności czy nie dopuszczali się nadużyć
przy ściąganiu danin, czy wykonywali monarsze rozkazy i dbali o nale-
żyty wymiar sprawiedliwości. Najprostszym sposobem przeprowadzania
tej kontroli było przyjmowanie skarg od miejscowej ludności. Instytucja
wysłanników królewskich, niebezpieczna i groźna dla administracji te-
rytorialnej, uległa z czasem feudalizacji, a przez to osłabieniu; missi do-
minici mianowani byli spośród możnowładztwa danej prowincji, przez co
reprezentować poczęli nie interes monarchy wobec prowincji, lecz inte-
res możnych, swoich sąsiadów.
Sądownictwo frankońskie przez długi czas zachowywało stare ger-
mańskie instytucje i zwyczaje plemienne. Sądy odbywały się na zgroma-
dzeniach, w których miejscowa ludność wolna obowiązywana była do
uczestnictwa. Przewodniczył zgromadzeniu sędzia (thunginus), którego
miejsce z czasem zajął hrabia. Gromadził wokół siebie ludzi starszych,
cieszących się w okolicy szacunkiem, zwanych rachineburgami (rachim-
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
44
burgi), którzy proponowali wyrok, a on go ogłaszał. Powoli wytworzyły
się dwa rodzaje zgromadzeń sądowych: roki główne, placita generalia,
pod przewodnictwem hrabiego, sądzące trzy razy do roku w sprawach
ważniejszych (causae maiores) oraz roki mniejsze, placita minora, co
dwa tygodnie, w sprawach drobniejszych, działające pod przewodnic-
twem centenariusza (setnika) czy wikariusza. Miejsce dobieranych przy-
padkowo rachineburgów zajęli ławnicy (scabini), mianowani dożywotnio.
W miejscu pobytu monarchy funkcjonował sąd królewski z udziałem
samego władcy lub palatyna. Monarcha posiadał prawo ewokacji, mógł
więc każdą sprawę wywołać przed swój sąd. Zasadniczo jednak do wła­
ściwości tego sądu należały sprawy o złamanie monarszego bannus,
sprawy o zdradę lub obrazę majestatu, przestępstwa urzędnicze, odmo-
wę przysięgi wierności, opuszczenie szeregów wojskowych. Przed sądem
królewskim odpowiadali też królewscy wasale.
Państwo frankońskie, scalając relikty ustroju rzymskiego z elemen-
tami germańskimi, a nawet gallijskimi, stworzyło w obrębie monarchii
patrymonialnej ważną formę ustrojową. Obowiązywała ona od północno­
-wschodniej części Półwyspu Pirenejskiego aż po nasadę Półwyspu Jut-
landzkiego, linię Łaby, kraje alpejskie, wreszcie po środkowe Włochy.
Tym samym stworzyła fundamenty rozwoju Francji, Niemiec i Włoch,
a także szeregu innych państw. Wpływy Frankonii sięgały daleko poza
jej granice30 • Wiele powstałych najej terenie instytucji wpłynęło na roz-
wój organizacyjny ludów słowiańskich Europy Środkowo-Wschodniej,
przejmowano je bowiem w Czechach, Polsce, a nawet Rusi Kijowskiej.
Dlatego w procesie przechodzenia od ustroju starożytnego do średnio­
wiecza mona:r:chia frankońska odegrała większą rolę niż Cesarstwo Bi-
zantyńskie.
Była jednak Frankonia mozaiką luźno ze sobą powiązanych, przez
rozmaite ludy zamieszkałych terytoriów. Niemałą rolę w utrzymaniu tej
mozaiki odegrały trzy pokolenia znakomitych polityków z rodu Karolin-
gów, od Karola Młota do Karola Wielkiego31 • Kiedy takich indywidualno-
30 Tzw. Geograf Bawarski, źródło frankońskiego pochodzenia, wyliczające plemiona za-
mieszkałe na północny wschód od Dunaju, wymienił wiele plemion znajdujących się w or-
bicie zainteresowań monarchii frankońskiej (w tym i tych, które dały początek państwu
polskiemu), podając liczby grodów (civitates) każdego z tych plemion, co pozwala sądzić
o ich ówczesnym znaczeniu. Są to informacje z drugiej połowy IX wieku. Bezpośrednim do-
wodem siły wpływów frankońskich jest znany fakt, iż termin określający władcę państwa,
po czesku: kral, po polsku: król, po rusku: korol, jest echem imienia Karola Wielkiego;
31 Legenda dynastyczna wyjaśniała to następująco: biskup Arnulfz Metzu, protoplasta
Karolingów, miał dwóch synów: Chlodulfa i Ansegisela. Prosił ich pewnego razu, by się nie
Monarchia patrymonialna 45
ści zabrakło, pojawiły się trudności. Rozwój ustroju lennego, tworzenie
się hierarchicznej struktury feudalnej osłabiły tę monarchię i ostatecz-
nie spowodowały trwały jej rozkład. Wiele jednak instytucji zarządu cen-
tralnego i lokalnego, powstałych we Frankonii, przetrwało jej upadek,
zyskując trwałe miejsce w dorobku dziejowym.
USTRÓJ LENNY
Monarchia patrymonialna nie zapewniała spokojnego bytowania
swym poddanym. Niebezpieczeństwa grożące prostym ludziom „od po-
wietrza, głodu, ognia i wojny", czyli w postaci klęsk elementarnych i za-
burzeń politycznych, skłaniały słabszych do szukania opieki u możniej­
szych, lepiej uzbrojonych, chroniących się za murami zamków. Było to
zjawisko podporządkowywania się, czyli tak zwanej komendacji. Ubożsi
i słabsi, poddający się pod opiekę możnym (seniorom) nazywani byli wa-
salami (od celtyckiego wassus =czeladź). Senior otoczony był więc gro-
nem służących mu ludzi, z których też mógł sobie tworzyć zbrojny or-
szale, czyli drużynę.
Z czasem ów stosunek osobistego podporządkowania zmieniał się
w stosunek rzeczowy. Senior, posiadający rozległe i niezamieszkałe tere-
ny, nadawał ziemię swoim wasalom; nazywało się to beneficjum (dobro-
dziejstwo). Były to zrazu nadania czasowe, gdyż śmierć seniora bądź wa-
sala powodowała wygaśnięcie tego nadania. Powoli nadanie ziemi sta-
wało się dziedziczne: syn seniora szanował ojcowskie nadanie, syn wasa-
la wchodził w obowiązki swego ojca.
Obok więc dawnych dóbr dziedzicznych, zwanych alodialnymi, poja-
wiły się dobra z nadań zwane lennymi (das Lehen, feudum). Niekiedy se-
niorowie zastrzegali sobie niepodzielność lenn - wtedy przechodziły one
z ojca na syna z zachowaniem zasady primogenitury, w całości. Pojawił
się też obyczaj dzielenia lenna pomiędzy wszystkich synów wasala, a na-
wet dziedziczenia przez kobiety. W tym drugim wypadku senior zyski-
wał więcej zbrojnych wasali, ale ci ostatni ubożeli. Nadania lenne rozpo-
wszechniły się w monarchii frankońskiej tak dalece, iż kapitularz wyda-
ny w Mersen w 847 roku stanowił, że każdy człowiek wolny winien mieć
swego seniora, zaś senior ma być wasalem króla.
sprzeciwili, jeśli rozda cały majątek ubogim. Chlodulf sprzeciwił się woli ojca, ale Ansegi-
sel wyraził na to zgodę. Wówczas Arnulf(który później uznany został za świętego) udzielił
mu błogosławieństwa i odtąd w linii Ansegisela poczęli się rodzić mężowie mądrzy i dziel-
ni, którzy dostąpili wreszcie godności królewskiej.
46 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Ta struktura z czasem rozbudowywała się, bo niejeden zamożniejszy
wasal sam stawał się seniorem dla niższego od siebie - oddawanie lenna
w podlenno nie tylko nie było zakazane, ale zdarzało się na porządku
dziennym. Powstał w związku z tym tak zwany „porządek tarcz", czyli
drabina lenna, rozbudowana zwłaszcza we Francji i w Niemczech. Najej
szczycie stał monarcha, któremu podlegali książęta, książętom - hrabio-
wie i baronowie, niżej - rycerze, na najniższym szczeblu drabiny feudal-
nej - chłopi. Drabina taka, poza Francją i Niemcami spotykana we Wło­
szech i Hiszpanii, nie wytworzyła się w Anglii i Normandii, nie sięgnęła
też do Skandynawii, Polski, Rusi Kijowskiej.
Kontrakt lenny wytworzył sobie zwyczajową formę oraz ustalił wza-
jemne prawa i obowiązki seniora i wasala.
Formą tą był hołd (hommagium), składany publicznie. Lennik klękał
przed seniorem, na znak posłuszeństwa kładł dłoń w jego ręce i składał
przysięgę na Ewangelię lub święte relikwie. Senior wręczał mu włócznię
lub chorągiew, co symbolizowało oddanie mu lenna; ów obrzęd wręczenia
symbolu nazywał się inwestyturą.
Obowiązki seniora wobec wasala polegały przede wszystkim na za-
pewnieniu mu nienaruszalnego posiadania lenna, na opiece i obronie,
gdyby wasal został zaatakowany, na zorganizowaniu mu obrony sądo­
wej, jeśliby jej potrzebował. Gdyby senior nie wypełniał swych obowiąz­
ków, wasal mógł mu wypowiedzieć posłuszeństwo; nazywało się to diffi-
datio.
Obowiązki wasala wobec seniora były bardziej rozbudowane. Dzieliły
się one na dwie grupy: pomoc (auxilium) i radę (consilium). Pomoc mog-
ła być wojskowa lub finansowa. Pierwsza polegała na służbie rycerskiej
n:a każde żądanie seniora, początkowo bez ograniczeń, później - w wy-
miarze 6 tygodni; wasal był też zobowiązany do stróży w zamku seniora.
Pomocy finansowej udzielał wasal seniorowi w czterech wYPadkach: a)
gdy senior wYPosażał córkę, b) gdy pasował syna na rycerza, c) gdy trze-
ba było wykupić seniora z niewoli, d) gdy senior udawał się na wyprawę
krzyżową. Rada (consilium) polegała na tym, iż wasal winien był stawać
na dworze seniora, brać udział w wykonywanym przezeń wymiarze
sprawiedliwości i dopomagać mu w podejmowaniu decyzji politycznych.
W praktyce te obowiązki bywały większe, bo syn rycerski wychowy-
wał się na dworze seniora swego ojca lub innego pana feudalnego, peł­
niąc funkcje giermka. Dbał on o uzbrojenie rycerza i służył mu, dopóki
sam nie został pasowany na rycerza.
Złamanie obowiązków wasala wobec seniora traktowane było jako
przestępstwo i nazywało się felonią.
Monarchia patrymonialna 47
Rozwój systemu lennego wpływał na osłabienie centralnej władzy
monarchy i - wbrew pozorom - destabilizował społeczeństwo. W prakty-
ce zdarzało się, że jeden wasal otrzymywał lenna od dwóch lub więcej se-
niorów; powstawał wówczas problem, któremu seniorowi najpierw słu­
żyć lub czy w ogóle służyć, jeśli seniorzy, którym przysięgał wierność
i winien był pomoc wojskową, pobili się między sobą. Nieraz też wasal
otrzymywał lenno od seniora w sąsiednim kraju - służba takiemu senio-
rowi mogła w pewnych wYPadkach stawać się zdradą wobec własnego
kraju. Nie był to problem teoretyczny ani błahy, gdyż zdarzało się, że
książęta Lotaryngii czy hrabiowie Flandrii byli lennikami zarówno króla
Francji, jale i cesarza Niemiec. Jeszcze większą komplikację stwarzała
sytuacja, gdy suwerenny u siebie monarcha był jednocześnie wasalem
drugiego monarchy; czy służba takiemu seniorowi nie uwłaczała jego su-
werenności? Angielscy Plantagenetowie posiadali lenna we Francji od
Kapetyngów, co stało się jedną z przyczyn konfliktu, przeobrażonego
z czasem w wojnę stuletnią między Francją i Anglią.
Szeroko rozpowszechniona zasada, iż „wasal mojego wasala nie jest
moim wasalem" powodowała, że państwo ulegało wewnętrznemu rozbi-
ciu. We Francji proces feudalizacji doprowadził do tego, że monarcha
sprawował rzeczywistą władzę nad swą domeną wokół Paryża i wzdłuż
Sekwany (Ile de France) i tylko formalnie posiadał zwierzchnictwo nad
wasalami, którzy nieraz reprezentowali większą odeń potęgę. Oni bo-
wiem, kiedy osłabła centralna władza monarsza, bronili przed napadami
Normanów od północnego wschodu, Saracenów czyli Arabów od połud­
nia i zachodu. Odo, hrabia Paryża, odparłszy w 866 roku najazd Norma-
nów, zyskał duże znaczenie dla siebie i swego rodu, który przejął potem
władzę monarszą jako dynastia Kapetyngów. Wiking Rollo, który w 911
roku zdobył Normandię, uznał się za lennika króla Francji, choć sprawo-
wał u siebie nieograniczoną władzę. Podobne stanowisko mieli i inni po-
tężni feudałowie, zwłaszcza gdy (po kapitularzu Karola Łysego z 877 ro-
ku) utrwaliła się dziedziczność urzędu hrabiego. Książęta Akwitanii,
Normandii, Burgundii, Bretanii czy hrabiowie Flandrii, Szampanii,
Andegawenii, Tuluzy byli na swych terytoriach niemal udzielnymi wład­
cami.
Podobne zjawiska wystąpiły w Niemczech. ·Pod cesarskim berłem
utrzymywały się tradycje odrębności szczepowej, a książęta (Herzoge)
władali dziedzicznie Bawarią (Arnulfingowie), Saksonią (Ludolfingo-
wie), Austrią (Babenbergowie); powstawały księstwa szwabskie i fran-
końskie oraz odrębne władztwa biskupie. Książęta ci, korzystając z poli-
tycznych kłopotów cesarza, uzyskiwali coraz szersze przywileje. Dla roz-
48 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
woju władztwa terytorialnego szczególne znaczenie posiadały dwa wiel-
kie przywileje cesarza Fryderyka II Hohenstaufa: Confoederatio cum
principibus ecclesiasticis, czyli przywilej dla książąt duchownych z 1220
roku, oraz Statutum in favorem principuum, to jest przywilej dla wszy-
stkich książąt z 1232 roku. Książęta otrzymywali w tych przywilejach
rozległe immunitety sądowe i ekonomiczne, a cesarz zrzekał się WYkony-
wani;:t na ich terenie swoich regaliów (np. targowego czy monetarnego).
Proces osłabiania centralnej władzy monarszej i tworzenia się odręb­
nych władztw terytorialnych nazywany jest rozdrobnieniem feudalnym.
Był on charakterystyczny dla większości krajów Europy, choć nie wszę­
dzie przebiegał podobnie. Nie objął Skandynawii, w której poszczegól-
nych państwach, mimo krwawych waśni dynastycznych, utrzymywała
się silna władza królewska. Nie objął on też terytoriów, w których zdoby-
wali panowanie skandynawscy Normanowie: w Normandii, a nawet na
Sycylii. Wilhelm Zdobywca, opanowawszy Anglię, stał się jedynym se-
niorem i nie dopuścił do tworzenia się drabiny lennej; wasale otrzymy-
wali lenna tylko od niego (tenentes in capite). Miało to później znaczenie
dla zakresu władzy monarszej w Anglii.
Na kraje Europy Środkowej i Wschodniej system lenny oddziałał sła­
biej, choć i tu spotkać się można z procesem osłabiania centralnej wła­
dzy monarszej. Władca nadawał swym rycerzom ziemię iure militari,
czyli na prawie rycerskim, w zamian za to domagając się od nich służby
wojskowej, ale był to tylko jeden szczebel zależności; w Czechach, na Wę­
grzech, w Polsce nie WYtworzyła się wielostopniowa drabina lenna,
a sformalizowany ceremoniał z hołdem lennym oraz inwestyturą doty-
czył tylko sytuacji międzypaństwowych. W sytuacji wewnętrznej
odnaleźć można tylko echa systemu lennego; na przykład podczas kolo-
nizacji wiejskiej nazwa jednostki ziemi, jaką otrzymywał chłop osadnik
w Polsce, łan, wywodziła się z niemieckiego: das Lehen (lenno).
W państwach tej części Europy pojawiło się zjawisko nazywane rozbi-
ciem dzielnicowym. Wynilrnło ono z tych samych co na zachodzie prze-
mian społecznych oraz było bezpośrednią konsekwencją zasad obowią­
zujących w monarchii patrymonialnej, gdy władca, traktując państwo
jako własność rodową, dzielił je między swoich synów. Kiedy ma skutek
stabilizacyjnej działalności organizacji państwowej, umożliwiającej pe-
wien rozwój gospodarczy, wzrastała potęga możnowładztwa, coraz mniej
chętnie możni ponosili ciężary na rzecz rozległej monarchii i służyli po-
tężnemu władcy, spodziewając się większych łask i przywilejów od ksią­
żąt dzielnicowych; możni popierali więc podziały dzielnicowe.
Monarchia patrymonialna
49
Rozbicie dzielnicowe tym różniło się od rozdrobnienia feudalnego, iż
państwo pozostawało pod władzą jednej dynastii i reprezentował je na
zewnątrz jeden z jej przedstawicieli, bądź jako senior rodu, bądź jako
piastujący stanowisko princepsa. Poza tradycją wspólnoty; podtrzymy-
waną przez dynastię (Przemyślidów w Czechach, Piastów w Polsce, Ru-
rykowiczów na Rusi), utrzymywała się także jednolita organizacja ko-
ścielna, na przykład metropolia z arcybiskupem, któremu podlegały
wszystkie diecezje jednolitego dawniej państwa. Niekiedy tylko - jak na
Rusi Kijowskiej - rozbicie postępowało tak dalece, iż tworzył się policen-
tryzm, uniemożliwiający zjednoczenie w uprzednim kształcie.
Owo rozbicie dzielnicowe wystąpiło w krajach słowiańskich w drugiej
połowie XI i pierwszej połowie XII wieku. W 1054 roku Jarosław Mądry
podzielił między swoich synów Ruś Kijowską, stanowiąc w testamencie,
iż najstarszy z nich obejmie dzielnicę kijowską, a wespół z nią władzę
wielkoksiążęcą, to jest zwierzchnictwo (pryncypat) nad braćmi. Gdyby
senior zmarł, władanie dzielnicą kijowską przypaść miało kolejnemu po
starszeństwie i zachodziłyby dalsze zmiany w obsadzie pozostałych
dzielnic. W ten sposób Jarosław chciał utrwalić władzę wszystkich Rury-
kowiczów nad całą Rusią. Ten jego testament obalony został w 1097 ro-
ku na zjeździe w Lubeczu, gdzie książęta postanowili zlikwidować ową
karuzelę zmian, na rzecz dziedziczenia w poszczególnych dzielnicach
według aktualnego stanu władania. Książę Włodzimierz Monomach
(1113-1125) przywrócił na krótki okres jedność państwa i stołeczną rolę
Kijowa32, ale rozbicie dzielnicowe powróciło ze zdwojoną siłą.
W tym samym czasie co na Rusi nastąpiło rozbicie dzielnicowe
w Czechach: w 1055 roku Brzetysław I podzielił państwo. Nastąpił okres
długotrwałych walk wewnętrznych, które nie tylko osłabiły państwo, ale
ułatwiły silniejsze niż dotychczas ingerencje cesarstwa niemieckiego
w wewnętrzne sprawy czeskie.
W Polsce, choć podziały państwa zdarzały się wcześniej, trwałe rozbi-
cie dzielnicowe nastąpiło po 1138 roku, kiedy Bolesław Krzywousty po-
dzielił państwo między swoich synów. Testament Bolesława sporządzo­
ny jednak został według zasad, które miały zapewnić zachowanie jedno-
ści państwa: pryncypatu i senioratu. Princeps reprezentował państwo
32 Grecki przydomek tego władcy (monomachos) oznacza bohatera walczącego w poje-
dynkę. W tradycji ruskiej utrwaliło się określenie: czapka Monomacha, oznaczające kołpalt
wielkoksiążęcy, symbol najwyższej władzy, ale i symbol ciężaru władzy. Taki kołpalt za-
chował się do dziś: jest to połączenie korony z sobolim nakryciem głowy. Według legendy
pochodzi z Bizancjum; prawdopodobnie jednak jest to wyrób środkowoazjatycki.
50 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
na zewnątrz i posiadał zwierzchnictwo nad książętami juniorami,
ponadto, poza własną dzielnicą, otrzymywał dzielnicę wielkoksiążęcą, ze
stolicą w Krakowie. Miało mu to zapewnić przewagę nad pozostałymi
książętami. Stanowisko princepsa obsadzane było w myśl zasady senio-
ratu, czyli piastować je miał stale najstarszy z rodu. Choć Bolesław
Krzywousty starał się uniknąć błędów Brzetysława I i Jarosława Mą­
drego, których reguły podziałowe za jego życia leżały już w gruzach, sam
jednak też nie był w stanie stworzyć dzieła trwałego; w wieku XIII wła­
dza pryncypacka (po 1180 roku obsadzana już nie w myśl zasady senio-
ratu, lecz primogenitury) zanikła, rozbicie pogłębiło się.
N a nieco innych zasadach, podobnych do rozdrobnienia feudalnego
na zachodzie Europy, nastąpiło osłabienie monarchii węgierskiej. Moż­
ni, nie pochodzący od panującej dynastii Arpadów, obezwładniali władzę
monarszą stopniowo, czyniąc króla zupełnie bezsilnym. Król Andrzej II
zmuszony został do wydania w 1222 roku Złotej Bulli (nazwą tą określa­
no później kilka podobnych przywilejów), w której sformułowane zostało
prawo oporu (ius resistendi) możnych przeciw królowi, gdyby ten nie sza-
nował ich przywilejów. Osłabienie wewnętrzne monarchii węgierskiej
trwało aż do wygaśnięcia dynastii Arpadów w 1301 roku.
System lenny tworzył więc ustrój zhierarchizowany, oparty już nie na
poczuciu więzi plemienno-szczepowej, ale na osobistych związkach mię­
dzy ludźmi, polegających na lojalnym podporządkowywaniu się słab­
szych - silniejszym. U podstawy tego systemu znajdowali się chłopi-wło­
ścianie, których obowiązki wobec panów ustabilizowały się, pozwalając
na względnie spokojne bytowanie w ramach skromnego samorządu wiej-
skiego. Wyżej od nich znajdowali się prości rycerze, fachowcy w zakresie
rzemiosła wojennego; ci w Europie Środkowej, Północno-Wschodniej
i Wschodniej podlegali bezpośrednio książętom. Ziemię otrzymywali na
zasadzie lennej lub (wzorowanym na lennie) prawie rycerskim, ale rzad-
ko na niej osobiście gospodarowali; żyjąc z czynszów, świadczonych
przez poddanych chłopów, mogli wiele czasu poświęcać służbie wojennej
z dala od swoich osad33 . W Europie Zachodniej rycerze podlegali swym
seniorom, którzy sami nieraz byli wasalami seniorów możniejszych od
siebie, tworząc kilka szczebli drabiny feudalnej. Na najwyższym szczeb-
33 We wszystkich średniowiecznych eposach rycerski tryb życia uwolniony jest od
wszelkich trosk gospodarczych. Odpowiadało to w sporej mierze ówczesnej rzeczywistości.
Czynsze, pobierane za pośrednictwem sołtysa od chłopów, pozwalały rycerzowi na przeży­
cie całego roku poza swą osadą, na dworze seniora, księcia czy króla i branie udziału w wy-
prawach wojennych lub turniejach.
Monarchia patrymonialna 51
lu znajdował się monarcha34 . Nadto dwa jeszcze czynniki rościły sobie
prawo do zwierzchnictwa nad poszczególnymi państwami: cesarstwo
i papiestwo.
Nadmierne osłabienie władzy centralnej, rozdrobnienie feudalne
i rozbicie dzielnicowe napotykało z czasem na sprzeciw społeczny. Mo-
narchia, prowadząca politykę centralizacyjną, liczyć mogła na poparcie
ze strony rozwijających się miast, a także szeregowego rycerstwa i wło­
ścian. Ułatwiało to ewolucję ku nowej formie ustrojowej - monarchii sta-
nowej. Wiele jednak instytucji, wytworzonych w okresie monarchii pa-
trymonialnej, zwłaszcza w charakterystycznym dla jej schyłku systemie
lennym, okazało się trwałymi. Przez długie jeszcze wieki miała się utrzy-
mać instytucja hołdu lennego jako formy związku międzypaństwo­
wego35. Wiele urzędów, których realna władza zanikła, utrzymało się­
wraz z elementami hierarchii lennej - w postaci godności tytularnych,
służących środowiskom arystokratycznym aż po wiek XX.
KOŚCIÓŁ - DZIEJE I ORGANIZACJA
Dzieje Kościoła podzielić można na trzy okresy, nie pokrywające się
z periodyzacją ogólnohistoryczną: starożytny (do 313 roku), średniowie­
czny (do wystąpienia Marcina Lutra w 1517 roku) i nowożytny. Dla ce-
lów porównawczej historii ustrojów państwowych znaczenie mają owe
dzieje od edyktu mediolańskiego z 313 roku, który zrównał chrześcijan
z poganami, zapewniając im tolerancję religijną i chroniąc przez to od
prześladowań; następnie, mimo nawrotu pogaństwa za Juliana Aposta-
ty (361 rok), otworzył chrześcijaństwu drogę do stanowiska religii panu-
jącej36. W owych czasach chrześcijaństwo opanowywało większe ośrodki
miejskie, zaś pogaństwo trzymało się dłużej na wsiach (terminpaganus
oznaczał wieśniaka, stąd: poganin).
34 Hierarchii lennej na ziemi odpowiadała w pojęciach ówczesnych hierarchia Króle-
stwa Niebieskiego z poszczególnymi jej szczeblami aniołów, archaniołów, cherubinów, se-
rafinów, potęg, tronów i panowań, aż po sam tron boski.
35 W Polsce hołd· pruski 1525 roku odbył się według starego ceremoniału, z przysięgą
oraz inwestyturą.
36 Galileae, uicisti („zwyciężyłeś, Galilejczyku") - były to słowa, jakie według legendy,
wyrzekł cesarz Julian Apostata, śmiertelnie zraniony w bitwie z Persami.
 r-
52 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Chrześcijaństwo, opanowawszy terytoria Cesarstwa Rzymskiego, mi-
mo licznych sporów wewnętrznych, herezji, a nawet apostazji, wyszło
następnie poza krąg ludów zromanizowanych. Wielka akcja chrystia-
nizacyjna, rozpoczęta z Rzymu, posuwała się na zachód i północ, zaś wy-
chodząca z Konstantynopola kierowała się na północny wschód. Germa-
nie chrystianizowali się już od IV wieku, choć wiele ich szczepów przyj-
mowało początkowo arianizm. W V wieku nastąpiła chrystianizacja Ir-
landii, by z czasem od Szkocji objąć w VI wieku Anglów i Sasów. Chry-
stianizacja Frankonii w V wieku i rozwój tego państwa ku wschodowi
przyniosły chrzest Sasom i Fryzom, następnie w IX-X wieku Słowianom
zachodnim z Czechami i Polską (966 rok), a także Węgrom (ok. 973 ro-
ku), w X-XI wieku - ludom skandynawskim. Od strony Konstantynopo-
la akcja chrystianizacyjna posuwała się ku Bałkanowi, obejmując Bułga­
rów (864 rok) i Serbów (874 rok), a działalność misyjna uczniów świę­
tych Cyryla i Metodego dotarła w IX wieku do Moraw. W 988 roku
chrzest przyjęła Ruś Kijowska. Natomiast pojawienie się islamu w VII
wieku (datowanego od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny w 622 ro-
ku) i już w sto lat później jego błyskawiczna ekspansja spowodowała zni-
szczenie chrześcijaństwa w Małej Azji, północnej Afryce i części Półwy­
spu Pirenejskiego.
Organizacja Kościoła wiązała się ściśle ze schyłkową epoką Cesar-
stwa Rzymskiego, przejmując odeń język łaciński (który na wschodzie
ustąpił miejsca greckiemu), wiele instytucji prawa rzymskiego (ecclesia
vivit lege romana) oraz liczne, zwłaszcza na wschodzie, elementy stru-
ktury terytorialnej.
Początkowo chrześcijaństwo nie miało scentralizowanej organizacji.
Pierwsi chrześcijanie jednoczyli się w gminach, na których czele stali bi-
skupi (episcopi) jako następcy apostołów, pełniąc z czasem władzę podo-
bną do monarszej. W obrębie gmin wytworzył się podział na ludzi pełnią­
cych obowiązki duchowne (clerus) i masę wiernych (laos, populus), ale
w najstarszych gminach panowała ścisła wspólnota.
Biskupom podlegały diecezje (była to nazwa zaczerpnięta ze struktu-
ry organizacyjnej Cesarstwa za czasów Dioklecjana), od VI-VII wieku
dzielące się jeszcze na parafie. Biskupowi przysługiwała trojaka władza:
a) potestas ordinis (udzielanie święceń); b) potestas magisterii (naucza-
nie wiernych); c) potestas iurisdictionis (sądownictwo). W zarządzaniu
diecezją dopomagała biskupowi kapituła katedralna (katedra była głów­
nym kościołem diecezji), złożona z kanoników. Diecezja, jak już wspo-
mniano, podzieliła się z czasem na parafie z kościołami parafialnymi,
często fundowanymi przez miejscowych możnych. Kiedy sieć parafii za-
Monarchia patrymonialna 53
gęściła się, powstała w VIII-IX wieku organizacja pośrednia: dekanaty
z dziekanami.
Ponad diecezjami stanęły metropolie, odpowiadające rzymskim pro-
wincjom, później - państwom; metropolici, zwani z czasem ftrcybiskupa-
mi, zwoływali synody prowincjonalne, wykonywali ich uchwały, wizyto-
wali biskupów. Na szczycie znajdowały się patriarchaty, początkowo po-
krywające się z prefekturami Cesarstwa; stolicami patriarchalnymi by-
ły: Rzym, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima.
Czołową rolę wśród patriarchatów odgrywał Rzym, gdyż biskup
rzymski uznawany był za następcę św. Piotra i jego siedziba stała się
„Stolicą Apostolską". Początkowo wiązało się to ze stanowiskiem Rzymu
jako stolicy (z którego św. Piotr błogosławił urbi et orbi, miastu i światu).
Przeniesienie stolicy Cesarstwa do Bizancjum (330 rok) zwanego odtąd
Konstantynopolem, spowodowało utworzenie tam patriarchatu i wzrost
roli tego miasta. Bezpośrednia opieka cesarzy bizantyńskich nie zawsze
jednak przynosiła Kościołowi korzyść. Inaczej kształtowała się sytuacja
w Rzymie, gdzie ingerencja władzy świeckiej była słabsza, a biskupi
rzymscy, zwani papieżami (od: papa) zyskiwali na samodzielności i zna-
czeniu. Rzym, przestawszy być stolicą upadającego Cesarstwa, stał się
stolicą Kościoła.
Papież obierany był przez kler (w praktyce - wyższy) przy współ­
udziale ludzi świeckich, a cesarze, przynajmniej od Justyniana I w VI
wieku, potwierdzali elekcję papieską. Władzę swą piastował papież do-
żywotnio. Synod sardycejski w 341 roku przyznał papieżowi jurysdykcję
apelacyjną nad duchowieństwem. Z tym mogła się wiązać dewiza Roma
locuta, causa finita (Rzym WJrzekł - sprawa skończona), określająca
zwierzchnią rolę biskupa rzymskiego w Kościele i chrześcijaństwie, sfor-
mułowana przez św. Augustyna. Kiedy po edykcie mediolańskim obok
lokalnych synodów pojawiły się sobory powszechne, obejmujące cały epi-
skopat (pierwszy zwołany został przez cesarza Konstantyna Wielkiego
w 325 roku), papieże odgrywali na nich istotną rolę, a z czasem objęli
przewodnictwo.
Do zadań soborów powszechnych należało: a) ustalanie prawd wiary;
b) rozbudowywanie organizacji Kościoła; c) sądownictwo nad biskupami.
Uchwały soborowe zapadały większością głosów.
Poniżej soborów powszechnych znajdowały się synody patriarchalne,
działające głównie na wschodzie, zajmujące się przede wszystkim spora-
mi dogmatycznymi. Podobny do nich charakter posiadały synody gene-
ralne Kościoła wschodniego i zachodniego.
 r
PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
54
Synody prowincjonalne gromadziły episkopat prowincji (później pań­
I stwa) i działały pod przewodnictwem metropolity. W VI-VII wieku poja-
wiły się synody diecezjalne, stanowiące zebranie kleru diecezji, pod prze-
wodnictwem biskupa.
Cały ten system, poczynając od soborów powszechnych, na synodach
: diecezjalnych kończąc, stosunkowo niezależny od świeckiej władzy pań­
stwowej, stworzył prototyp instytucji parlamentarnych. Wywarł on
później - pod koniec epoki monarchii patrymonialnej i w epoce monar-
chii stanowej - głęboki wpływ na rozwój władzy ustawodawczej w pań-
stwie.
Duchowieństwo, wyodrębniając się z ogółu społeczności wiernych już
od czasów apostolskich, podzieliło się z czasem na świeckie i zakonne.
Przyjmowanie do szeregów kleru odbywało się poprzez święcenia, któ-
rych biskupi udzielali mężczyznom posiadającym odpowiednie kwalifi-
kacje społeczne (np. nie byli niewolnikami) i duchowe oraz mającym od-
powiednie wykształcenie. Celibat obowiązywał tylko duchownych zaj-
mujących wyższe stanowiska. Duchowni obowiązani byli do noszenia
tonsury, czyli wygolonego kręgu na czubku głowy, nie wolno im było wy-
konywać zawodów kolidujących z pracą duszpasterską. Powoli przeobra-
żali się w stan społeczny - grupę wyodrębnioną zawodowo, społecznie
i prawnie; to ostatnie wyodrębnienie następowało przez nadawanie Ko-
ściołowi przez władców świeckich immunitetu ekonomicznego i sądowe­
go oraz zwalnianie kleru od obowiązków wojskowych.
· Życie zakonne natomiast wykształciło się na wschodzie. Wyrosło na
podstawie, jaką stanowił ruch eremicki, który wytworzył się w Małej
Azji i północno-wschodniej Afryce; stanowił on ucieczkę od społeczeń­
. stwa ze wszystkimi jego wadami i polegał na pustelniczym trybie życia.
Z czasem eremici łączyli się w grupy, separujące się od społeczeństwa
w zamkniętych osadach (claustrum, stąd: klasztory), tworzących sobie
własne reguły, ślubujących posłuszeństwo, ubóstwo i czystość. W 529 ro-
ku św ..Benedykt z Nursji założył na Monte Cassino w Italii klasztor,
który stał się podstawą reguły benedyktyńskiej, opartej na założeniu:
ora et labara (módl się i pracuj)37 . Klasztory, w których zakonnicy pro-
wadzili wspólne życie, kierowane były przez obieralnych opatów. Kościo­
ły klasztorne nie podlegały biskupom, w których diecezjach się znajdo-
wały, lecz były wyjęte (egzymowane) spod ich władzy. Reguła benedy-
37 Stal się ów rok 529 ważną datą dla rozwoju średniowiecza. Początek reguły benedy-
ktyńskiej zbiegł się wówczas z rozwiązaniem przez cesarza Justyniana I Akademii Ateń-
skiej, wywodzącej się od Platona.
Monarchia patrymonialna 55
ktyńska rozszerzyła się na całą Europę, ajej zakonnicy prowadzili rozle-
głą działalność misyjną, nauczając i poświęcając się pracy umysłowej 38 •
Względna stabilizacja polityczna w dobie wzrostu potęgi frankońskiej
w VIII-IX wieku pociągnęła za sobą zmiany w organi~acji kościelnej.
W latach 754-756 Pepin Mały po pokonaniu Longobardów ofiarował pa-
pieżowi ziemie we Włoszech (Patrimonium Sancti Petri), które stały się
początkiem państwa papieskiego. Podlegało ono wówczas zwierzchnic-
twu monarchów frankońskich.
Utworzenie państwa papieskiego nie miało jednak na celu wzmocnie-
nia papiestwa. W tej epoce władza państwowa starała się o podporząd­
kowanie sobie organizacji kościelnej - nie bez powodzenia. Monarcho-
wie, a także niżsi feudałowie decydowali o obsadzie biskupstw i o grani-
cach diecezji, posługiwali się dostojnikami kościelnymi dla celów czysto
politycznych i uzależniali ich od siebie nadaniami lennymi, którym to-
warzyszył hołd lenny połączony z przysięgą. Powodowało to osłabienie
władzy papieskiej, ograniczenie roli metropolitów, zeświecczenie episko-
patu, rozluźnienie obyczajów kleru, przy równoczesnym wzroście jego
potęgi materialnej39.
Pogłębiał się dystans, z czasem rozdźwięk pomiędzy Rzymem i Kon-
stantynopolem. Nie objął Rzymu ikonoklazm, czyli ruch obrazoburczy
w VIII wieku, inicjowany i popierany przez cesarzy bizantyńskich40 •
W drugiej połowie IX wieku doszło do schizmy patriarchy konstan-
tynopolitańskiego Focjusza, w wyniku której zaostrzyła się polemika
teologiczna między Wschodem a Zachodem, pogłębiły się i tak już znacz-
38 Już Kasjodor (ok. 490-575), uczony rzymski przebywający na dworze Teodoryka,
króla Ostrogotów, obserwując z przerażeniem upadek cywilizacji i kultury antycznej, po-
stanowił chronić jej dzieła poprzez ich przepisywanie i deponowanie w eremach. Pomy-
słem tym zaraził św. Benedykta (ok. 480-553), który przeniósł tę pracę do powstających
pod wpływem jego reguły klasztorów benedyktyńskich. Praca kopistów oraz iluminatorów
rękopisów w klasztornych skryptoriach stała się synonimem cierpliwości i staranności.
39 Na tle owego kryzysu pojawiła się w średniowieczu legenda o papieżycy Joannie,
która miała wstąpić na tron papieski w IX wieku, po papieżu Leonie IV (847-855). Przyby-
wszy z Anglii do Rzymu z przY.iacielem, zakonnikiem, nie rozpoznana jako kobieta, została
kardynałem, potem papieżem i umarła podczas porodu w czasie procesji. Legenda, choć
obalona, wykazała znaczną żywotność w literaturze.
40 Ikonoklazm rozwinął się pod wpływem tradycji żydowskiej, a także islamu. Zakazy-
wały one bowiem - jako bluźnierstwa - przedstawiania podobizn Boga i świętych. W 726
roku cesarz Leon III wydal edykt potępiający kult obrazów i nakazujący ich niszczenie; od-
wołał to dopiero synod w Konstantynopolu w 843 roku. W XVI wieku obrazoburstwo towa-
rzyszyło pewnym ruchom reformatorskim, prowadząc do niszczenia wielu cennych zabyt-
ków.
56 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
ne różnice w zakresie liturgii i prawa. Ostateczne oddzielenie się Kościo­
ła wschodniego - czyli prawosławnego - nastąpiło w 1054 roku, skut-
kiem obłożenia klątwą przez legatów papieża Leona IX patriarchy Ceru-
lariusza, który ze swej strony ekskomunikował papieża i Kościół rzymski.
Odtąd Kościół rzymsko-katolicki i Kościół prawosławny rozwijały się
odrębnymi drogami. Prawosławie nie wytworzyło sobie scentralizowa-
nej organizacji. Patriarchat w Konstantynopolu, zwany ekum en i c z -
ny m (to jest powszechnym) zyskał zwierzchnictwo raczej tylko honoro-
we, inne bowiem patriarchaty (pozostające pod panowaniem islamu: an-
tiocheński, jerozolimski i aleksandryjski, oraz dalsze: gruziński, serbski,
wreszcie moskiewski) stały się a ut ok ef a 1 i cz n e, czyli niezależne.
Przeciwko rozprzężeniu w Kościele katolickim wystąpił nurt zwany
kluniackim, gdyż zapoczątkowany w burgundzkim klasztorze Cluny,
w X wieku. N a wrót do pierwotnej reguły benedyktyńskiej i surowa dys-
cyplina życia zakonników wzmogła autorytet ruchu kluniackiego, który
obejmował coraz więcej klasztorów, przenosił się na całe duchowieństwo,
wpływał na reformę dyscypliny kościelnej, a także na zahamowanie ana-
rchii feudalnej, między innymi poprzez instytucję treuga Dei, czyli poko-
ju bożego, hamującego prywatne wojnyn.
Z czasem pojawiło się przekonanie, że wzmocnienie dyscypliny ko-
ścielnej leżałoby w interesie monarchii, o ile Kościół podporządkuje się
władzy świeckiej. Widoczne to było po odnowieniu cesarstwa przez kró-
lów niemieckich od 962 roku. Cesarze, zwłaszcza Otto III (995-1002 r.)
uważali się za zwierzchników całego chrześcijaństwa, wprowadzali na
tron papieski duchownych według swego uznania, posługiwali się hierar-
chią kościelną dla celów politycznych; chcieli mieć ją więc sprawniejszą.
. Do wielkiej reformy w Kościele doszło w drugiej połowie XI wiek.u.
Wiąże się ona z pontyfikatem papieża Grzegorza VII (1073-1085). Wy-
dano walkę symonii, to jest obyczajowi obsadzania stanowisk kościel­
nych drogą sprzedaży, zwalczano nepotyzm, polegający na wykorzysty-
waniu stanowisk w hierarchii dla popierania swych rodzin czy ulubień-
41 Ustanowienie pokoju bożego ułatwiły
niecodzienne zdarzenia. Między 1030 a 1033 r.
zdarzył się najpierw w Europie zachodniej ogromny głód, a potem obfity urodzaj. Ducho-
wieństwo wykorzystało ten fenomen. W 1090 r. kościół postanowił, że okres pokoju obowią­
zywać winien od pierwszej niedzieli adwentu do oktawy Trzech Króli, od poniedziałku
przed wielkim postem do 15 dnia po Zielonych Świątkach oraz każdego tygodnia od środy
wieczór do poniedziałku rano; razem 240 dni w roku. Rygor ten, choć nieraz łamany,
w pewnym jednak stopniu wpłynął hamująco na prywatne wojny feudałów. Król francuski
Karol V (1364-1380) zabronił poddanym wymierzać sobie sprawiedliwość drogą wojen pry-
watnych; ostateczne położył im koniec Ludwik XI (1461-1483).
Monarchia patrymonialna 57
ców, wprowadzono celibat duchowieństwa, zakazywano wreszcie du-
chownym przyjmowania inwestytury z rąk świeckich (co nie mogło podo-
bać się cesarstwu). W tekście o nazwie Dictatus papae (1075 rok) Grze-
gorz VII określił uprawnienia papieża. Kiedy Henryk IV ęprzeciwił się
polityce papieskiej w kwestii inwestytury, papież obłożył go anatemą,
skutkiem czego wielu feudałów niemieckich wypowiedziało cesarzowi
posłuszeństwo. Henryk IV zmuszony został w 1077 roku do upokorzenia
się przed papieżem w Canossie (północne Włochy) 42 , choć suk.ces papieża
nie był trwały. Walka cesarstwa z papiestwem o inwestyturę, czyli o len-
ne zwierzchnictwo cesarza nad duchowieństwem, zakończyła się wspo-
mnianym już Konkordatem Wormackim w 1122 rok.u. Stanowił on waż­
ny na przyszłość wzór uporządkowania stosunków między państwem
a Kościołem jako dwoma odrębnymi podmiotami. Cesarz utracił wpływ
na obsadzanie tronu papieskiego oraz zrzekł się inwestytury biskupów
i opatów, pozostawił też Kościołowi wolny wybór biskupów, z tym wa-
runkiem, że w Niemczech miał się ów wybór dokonywać w obecności ce-
sarza. Inne reformy gregoriańskie, zwłaszcza celibat, wprowadzano od-
tąd w życie bez tale poważnych przeszkód, choć powoli43 • Władza papieża
nad zachodnim chrześcijaństwem umocniła się
Pozycję papiestwa wzmocniły też krucjaty, które, jak wspomniano,
podejmowano od końca XI wieku celem odzyskania Ziemi Świętej z rąk
mahometańskich. W wyniku pierwszych krucjat powstało Królestwo Je-
rozolimskie (1099-1291), zorganizowane na zasadach ustroju lennego,
ze skomplikowaną drabiną feudalną; słabą władzę królewską podtrzy-
mywały zakony rycerskie, templariuszy i joannitów, zależne wprost od
papieża. Szczególną rolę, jako organizator dalszych krucjat, odegrał pa-
pież Innocenty III (1196-1216). Za jego pontyfikatu potęga papiestwa
doszła do szczytu, wielu państwom narzucone zostało jego senioralne
zwierzchnictwo, rozwinęła się idea prymatu papiestwa nad cesarstwem.
Na wiek XIII przypada też uporządkowanie trybu elekcji papieskiej, po-
42 Papież, udający się wówczas do Niemiec i zaskoczony przez Henryka IV po drodze,
nie znając zamiarów tego ostatniego, schronił się w zamku Canossa, należącym do mar-
grabiny toskańskiej Matyldy, i zamknął bramy. Henryk odbył pod murami Canossy trzy-
dniową pokutę publiczną, co skłoniło papieża do zdjęcia zeń klątwy. Odtąd „pójść do Ca-
nossy" oznaczało ukorzenie się.
43 W Polsce czynił to arcybiskup Henryk Kietlicz (t 1219) z początkiem XIII wieku,
w ostrym sporze z księciem Władysławem Laskonogim. Henryk wprowadził na bisku-
pstwo krakowskie w drodze wyboru przez kapitułę (co było wówczas nowością) mistrza·
Wincentego zwanego Kadłubkiem, późniejszego kronikarza. Celibat kleru stał się w Polsce
zasadą od czasów Henryka Kietlicza.
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
58
przez instytucję conclave kardynałów (1274 rok), podejmujących decyzje
w całkowitej izolacji44.
W dalszym rozwoju doszło do osłabienia potęgi Rzymu. Na przełomie
XIII i XIV wieku wybuchł spór papieża Bonifacego VIII z królem Francji
Filipem IV Pięknym, o opodatkowanie duchowieństwa bez zgody Rzy-
mu. Zakończył się on tak zwaną awiniońską niewolą papieży
(1039-1377 r.), kiedy siedmiu kolejnych papieży rezydowało w mieście
i zamku Avignon w Prowansji nad Rodanem, pod opieką względnie kon-
trolą królów francuskich. Dalszą tego konsekwencją była tak zwana
s chi z m a z ach o dni a, w postaci dwóch odrębnych papiestw, z sie-
dzibami w Rzymie i w Awinionie (1378-1417). Schizma przyczyniła się
do obniżenia autorytetu papiestwa i rozwoju koncyliaryzmu, to jest sze-
rzącej się w XV wieku doktryny o wyższości soboru nad papiestwem. N a
soborze w Konstancji (1414-1418) ustąpili obaj papieże z Rzymu i Awi-
nionu, po czym doszło do obioru powszechnie uznanego Marcina V.
MONARCHIA STANOWA
MONARCHIA STANOWA JAKO FORMA USTROJU
Anarchia feudalna, która osłabiła władzę monarszą, z czasem poczę­
ła ciążyć społeczeństwu. Przestawała odpowiadać samym możnym, któ-
rzy pragnęli w spokoju korzystać z dobrodziejstw, jakich dostarczały
44 Conclave (termin łaciński oznaczający pomieszczenie zamknięte na klucz) zwołuje
i przewodniczy mu kardynał-dziekan. Odbywa się w Kaplicy Sykstyńskiej. Do ważności
wyboru potrzeba minimum 2/3 głosów. Publiczności zgromadzonej na zewnątrz obwieszcza
dokonanie wyboru biały dym wydobywający się z rury pieca, w którym spala się karty do
głosowania. Po przyjęciu wyboru przez elekta przewodniczący ogłasza z balkonu Bazyliki
św. Piotra: Habemus papam (podając przybrane imię elekta).
Monarchia stanowa 59
zdobyte przez nich przywileje. Nie podobała się rycerstwu, które stale
powoływane było do nie kończących się wojen, a mimo to rola jego mala-
ła w związku z pojawiającymi się coraz częściej wojskami najemnymi
i rosnącym znaczeniem systemów fortyfikacyjnych zamh;ów i miast.
Utrudniała handel coraz to bardziej rosnącemu w siłę i znaczenie miesz-
czaństwu. Nie pozwalała na spokojne bytowanie włościanom niszczonym
i grabionym przez wszystkie walczące strony. Z tych samych względów
budziło niechęć nadmierne rozdrobnienie feudalne czy rozbicie dzielni-
cowe. Monarchowie, podejmujący trud scalania państw i wzmocnienia
centralnej władzy, gwarantujący bezpieczeństwo granic i ład wewnętrz­
ny, liczyć mogli na poparcie społeczeństwa i korzystali z niego.
Epoka, jaka nastąpiła w XIII i XIV wieku, po przezwyciężeniu roz-
drobnienia feudalnego, nazywana jest monarchią stanową. Choć powoli,
ale na wspólnej podstawie etnicznej, językowej, nawet gospodarczej,
tworzyło się poczucie wspólnoty narodowej. Cechą jednak charaktery-
styczną tej epoki był podział społeczeństwa na odrębne stany. Ogólna
koncepcja tego społeczeństwa opierała się na charakterystycznym po-
dziale obowiązków: duchowieństwo modliło się za wszystkich, rycerze
walczyli, mieszczanie dostarczali towarów, chłopi orali ziemię.
Pod pojęciem „stanu" pojmowano wyodrębnioną grupę ludzi, posiada-
jących jednakowe prawa i przywileje oraz - jeśli idzie o wyższe stany -
określony udział we władzy państwowej. Ze względu na ilość i rozmiar
przywilejów, stopień udziału we władzy państwowej oraz pełnione
w społeczeństwie funkcje wytworzyła się hierarchia stanów. W większo­
ści krajów Europy były to: rycerstwo-szlachta (z wyodrębnionym niekie-
dy spośród niego możnowładztwem, późniejszą arystok.racją) 45 , ducho-
wieństwo, mieszczanie i chłopi. W niektórych krajach można też było
mówić o prawnym wyodrębnieniu ludności żydowskiej, najczęściej jed-
nalc zaliczanej do mieszczan46 •
45 W tej epoce następowała stopniowo ważna zmiana: rycerstwo (das Rittertum, la che-
valerie, knighthood) przeobrażało się w szlachtę (der Adel, la noblesse, nobility). Nie była
to tylko zmiana terminologiczna. Ewolucja w dziedzinie gospodarczej, zmuszająca rycer-
stwo do przeobrażania się w ziemian, postęp w dziedzinie militarnej - wszystko to powodo-
wało, że zarówno tryb życia jak i odpowiadająca mu ideologia przeżywały się. Literackim
tego wyrazem stał się bohater dzieła Cervantesa Don Kichot, który- pasowany na rycerza
przez oberżystę - rusza w świat w towarzystwie swego giermka Sancho Pansy, aby wal-
czyć z niesprawiedliwością i krzywdą w całym świecie.
46 Klęska powstania żydowskiego przeciw władzy Rzymu i zburzenie świątyni jerozo-
limskiej przez Tytusa (70 r. po Chrystusie) spowodowała wielka diasporę, czyli rozprosze-
nie ludności żydowskiej, najpierw po całym terytorium Cesarstwa, potem głównie w Euro-
60 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Przynależność do stanu (z wyjątkiem stanu duchownego) miała cha-
rakter dziedziczny, nabywało się ją przez urodzenie. W okresie rozdrob-
nienia feudalnego, kiedy stany dopiero poczynały się kształtować, grani-
ce między nimi nie były jeszcze wyraźnie; z czasem jednak traktowano je
coraz rygorystyczniej. W zasadzie winno to być urodzenie równorzędne
to jest z obydwojga rodziców należących do tego stanu; w niektórych kra-
jach zdarzało się jednak, że o przynależności stanowej dzieci z mał­
żeństw mieszanych decydował stan ojca. Dzieciom z nieprawego łoża,
o ile nie nastąpiło legitimatio per subsequens matrimonium (czyli uzna-
nie przez późniejsze małżeństwo), odmawiano przynależności do wyższe­
go stanu; tak było na przykład w późniejszych czasach w Polsce47 •
Celibat, który obowiązywał duchowieństwo rzymsko-katolickie, po-
wodował, że przynależność do stanu duchownego nabywano przez akt
prawny: były to święcenia lub śluby zakonne. Nie oznaczało to, aby du-
chowieństwo znajdowało się poza hierarchią stanową. Jeśli przyjmował
święcenia członek dynastii panującej, czekała nań od razu wysoka god-
ność, na przykład w postaci kapelusza kardynalskiego lub infuły bisku-
piej. Wyższe szczeble w hierarchii zajmowali ludzie pochodzenia szla-
checkiego, niższe obejmowali plebejusze. Nie było to regułą bez wyjąt­
ków, bowiem zdarzały się kariery duchowne ludzi z nizin społecznych,
ale dotyczyły ludzi o nieprzeciętnych zdolnościach.
Kiedy stany (szlachecki i mieszczański) ostatecznie zamknęły się,
awans ze stanu niższego do wyższego był możliwy tylko na podstawie
aktu prawnego. Jeśli idzie o dostęp do stanu szlacheckiego, była to adop-
pie. Uznanie chrześcijaństwa w 313 r. spowodowało pogorszenie położenia Żydów. Według
średniowiecznej legendy Ahaswer - Żyd Wieczny Tułacz - skazany został na tę nieustanną
tułaczkę, gdyż nie pozwolił, aby Chrystus w drodze na Golgotę odpoczął na progu jego do-
mu. Do wojen krzyżowych utrzymywało się względnie dobre położenie Żydów. Od XII wie-
ku narastały ograniczenia prawne, aż do masowych pogromów, wysiedleń i rozwoju miej-
skich przywilejów de non tolerandis J udaeis. Od wieku XIII (przywilej Bolesława Pobożne­
go z 1264 r.) i XIV Żydzi przyjmowani byli w Polsce. Ich prawne stanowisko (serui came-
rae) pozwalało ich traktować jako odrębny stan; podstawą jednak wyodrębnienia było wy-
znanie.
47 Prawo polskie było w tej mierze surowsze od przepisów prawa na zachodzie Europy.
Znane były tam wypadki, iż bastardowie, to jest potomkowie królów lub możnych panów
pochodzący z nieprawego łoża, cieszyli się przywilejami i piastowali najwyższe godności,
jak np. Don Juan d'Austria (1547-1576), pozamałżeński syn cesarza Karola V, zwycięzca
w bitwie pod Lepanto 1571 r. Nie odegrali żadnej roli historycznej Niemierza i Pełka, sy-
nowie Kazimierza Wielkiego i Esterki, choć zaliczali się do stanu szlacheckiego, otrzymali
bowiem od ojca herb „Mieszaniec" (pół orła i dwie róże).
Monarchia stanowa
61
cja, nobilitacja oraz indygenat. Wejście do stanu mieszczańskiego nastę­
powało przez nabycie obywatelstwa konkretnego miasta.
Adopcja (czyli przysposobienie) było to uznanie cudzego dziecka za
swoje, ze wszystkimi tego aktu konsekwencjami prawnymi. Mogła też
adopcja polegać na przyjęciu do rodu i herbu osoby dorosłej (tzw. filiacja
heraldyczna). Znanym przykładem takiej adopcji było przyjęcie 47 ro-
dów katolickich bojarów litewskich do herbów szlachty polskiej, dokona-
ne w akcie unii horodelskiej polsko-litewskiej 1413 roku.
Nobilitacja pojawiła się jako akt monarszy. We Francji znana już by-
ła w XIII wieku (anoblissement par lettre). Ponieważ łączyła się z uzy-
skaniem przez mieszczan (zwłaszcza tych, którzy posiadali prawnicze
WYkształcenie) stanowisk w administracji bądź sądownictwie, przeto
w odróżnieniu od „szlachectwa z miecza" - noblesse d'epee - nazywała
się „szlachectwem z sukni" - noblesse de robe. Nobilitacja w cesarstwie
(Erhebung in den Adelstand) tworzyła kategorię „szlachty z przywileju"
(Briefadel), która przez nabycie dóbr ziemskich zrównywała się z szlach-
tą rodową. Nobilitacja w Polsce, stanowiąca również prerogatywę mo-
narszą, w następnej epoce znajdzie się pod kontrolą sejmu i ulegnie
ograniczeniu zarówno ilościowemu, jak i prawnemu: nobilitowany plebe-
jusz, tak zwany scartabellus, aż do trzeciego pokolenia nie będzie posia-
dał prawa do piastowania urzędów.
Indygenat, zwany też inkolatem, stanowił akt prawny, na podstawie
którego szlachcic innego kraju, po udowodnieniu swych praw szlachec-
kich, mógł uzyskać szlachectwo kraju, do którego pragnął się przenieść.
W Austrii i Czechach wymagano wówczas wpisu do metryk szlacheckich
(Landmannschafts-Matrikeln). W Polsce indygenat nadawano od XVI
wieku za zgodą sejmu.
Ponieważ i przynależność do stanu mieszczańskiego nabywano przez
urodzenie, więc obcy przybysz, pragnący osiedlić się na stałe w mieście
i korzystać z jego instytucji, winien był - za zgodą rady miejskiej i po ui-
szczeniu opłaty - uzyskać wpis do ksiąg miejskich. Miasto nie czyniło
różnicy pomiędzy przybyszami z innych miast lub ludźmi wiejskiego po-
chodzenia, w myśl zasady, iż „powietrze miejskie oswobadza" (die Stadt-
luft macht frei). N aj chętniej jednak przyjmowało ludzi reprezentujących
rzadkie, potrzebne w mieście rzemiosła, oraz przybyszów zamożnych,
wnoszących do miasta swój majątek.
Przynależność do stanu chłopskiego nabywało się przez urodzenie lub
wżenienie się oraz przez osiedlenie na wsi, gdyż obowiązywała zasada,
że „powietrze wiejskie czyni poddanym" (die Dorfluft macht eigen).
Osiedlenie się na ziemi feudała i przyjęcie skutkiem tego poddaństwa
 62 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
gruntowego oznaczało podporządkowanie się zwyczajowo określonym
świadczeniom w postaci danin, robocizn i czynszów. Obok poddaństwa
gruntowego występowało poddaństwo osobiste (seruage, Leibeigen-
schaft); chłopom nie wolno było wówczas opuszczać ziemi bez zgody pa-
na, nawet zawierać związków małżeńskich48 lub decydować o losie swo-
ich dzieci. N a tym tle wykształciło się tak zwane „prawo wychodu", okre-
ślające warunki, pod którymi włościanin mógł wieś opuścić 49 •
Spadek do niższego stanu - czyli w praktyce utrata szlachectwa lub
obywatelstwa miejskiego - następował z reguły w wyniku wyroku sądo­
wego. Był to wyrok skazujący na utratę czci. W stosunku do szlachcica
zapadał on w wyniku popełnienia hańbiącego przestępstwa, np. obrazy
majestatu, odmowy służby wojskowej, ucieczki z pola bitwy. Niekiedy
(we Francji, później w Polsce) utrata szlachectwa następowała z tytułu
wykonywania zawodu niegodnego szlachcica. Utrata obywatelstwa
miejskiego następowała na podstawie wyroku skazującego na wypędze­
nie („wyświecenie") z miasta. Interesujący zwyczaj rozwinął się w tej
mierze w Rusi Kijowskiej: do najniższej warstwy społecznej, tak zwa-
nych izgojów wchodzili: a) niewolni (chłopi) obdarzeni wolnością przez
pana, b) synowie popów, którzy nie nauczyli się czytać i pisać, c) zban-
krutowani kupcy, d) wyzuci z władzy książęta.
Monarchia stanowa to epoka, która pojawiła się w historii ustroju -
jak już wspomniano - w XIII i XIV wieku, po przezwyciężeniu rozdrob-
nienia feudalnego 50 • Trudniej określić jej schyłek: trwała ona aż do wy-
48 Dotyczyło to przede wszystkim związków małżeńskich mieszanych, zawieranych
przez osoby będące poddanymi różnych panów feudalnych. Pan chętnie udzielał zgody, gdy
jego poddanka przyjąć chciała do siebie za męża przybysza z zewnątrz, niechętnie zaś wi-
dział, kiedy jego poddanka wyjść chciała za mąż do cudzej włości. Z tym wiązać się mogło
- częściej wspominane w literaturze niż w źródłach - tak zwane prawo pierwszej nocy (ius
primae noctis, droit du seigneur) pana do poddanki wychodzącej za mąż.
49 Statuty Kazimierza Wielkiego w Polsce dozwalały na opuszczenie wsi bez zgody pa-
na jednemu lub dwóm chłopom rocznie. Jeśli jednak pan: a) dopuścił się gwałtu na żonie
lub córce chłopa, b) został obłożony klątwą kościelną, a jego włość dotknął interdykt, c) po-
padł w długi, za które odpowiadali pieniężnie chłopi - cała wieś mogła porzucić swą osadę
bez woli pana.
50 W Anglii przejście to wiązało się z konfliktem pomiędzy królem i baronami, który
spowodował wydanie w 1215 r. Wielkiej Karty Wolności. Przyjmuje się, że we Francji po-
czątki monarchii stanowej przypadły na czasy Filipa IV Pięknego i zwołanie w 1302 r. Sta-
nów Generalnych. W Niemczech przełom nastąpił w czasach tzw. wielkiego bezkrólewia,
które zakończyła elekcja Rudolfa Habsburga na tron cesarski w 1273 r. W Polsce za kres
rozbicia dzielnicowego przyjmuje się zjednoczenie państwa przez Władysława Łokietka
I i jego koronację w 1320 r. W Rosji nastąpiło to za panowania ostatnich Rurykowiczów,
Monarchia stanowa
63
tworzenia się absolutyzmu (w Hiszpanii i Anglii na przełomie XV i XVI
wieku, we Francji w drugiej połowie XV wieku, w Austrii w XVI wieku,
w Prusiech i Rosji w XVII wieku). W niektórych krajach niemieckich
monarchia stanowa utrzymała się aż do początków XX wieku (Wirtem-
bergia, Hanower, Meklemburgia). W Polsce ustrój ten, skutkiem zdoby-
cia w połowie XV wieku zdecydowanej przewagi przez stan szlachecki,
przeobraził się w formę mieszaną, zwaną „rzeczpospolitą szlachecką".
Podobna ewolucja ustrojowa zachodziła i na Węgrzech, ale załamała się
ona wskutek agresji tureckiej w pierwszej połowie XVI wieku.
Władza centralna w monarchii stanowej uległa wzmocnieniu, posze-
rzyły się jej kompetencje. Pojawił się od monarchy zależny aparat cen-
tralny, zwłaszcza w zakresie skarbowym, oraz organa zarządu lokalne-
go, znajdujące się w ręku urzędników mianowanych przez króla51 •
Urzędnicy ci wywodzili się głównie ze zubożałych warstw szlacheckich
bądź ze stanu mieszczańskiego; wierna służba królowi stanowiła dla
nich drogę awansu. Był to jednak dopiero początek procesu, który miał
się rozwinąć w następnej epoce.
Wyodrębnienie się stanów, które już w czasach monarchii patrymo-
nialnej zaczynały zdobywać sobie przywileje, zmusiło monarchę do pro-
wadzenia skomplikowanej polityki, aby unikać powstawania wspólnego
frontu poszczególnych stanów przeciw polityce władzy centralnej.
Stany bowiem umiejętnie wykorzystywały wszelkie kłopoty monar-
chy - trudności finansowe w związku z wojnami, zmiany na tronie - za-
wiązując konfederacje (np. w Anglii w 1215 roku czy konfederacje miej-
skie w Niemczech) celem wymuszania ustępstw.
Przywileje podzielić można na następujące rodzaje:
a) immunitety wydawane na rzecz jednostek, rodów lub instytucji ko-
ścielnych;
b) przywileje wydawane dlajednego stanu lub dla określonego teryto-
rium (ziemskie);
z końcem XV i początkiem XVI w.
5l We Franrji znaczną rolę odegrała Izba Obrachunkowa (Cour des Comptes), króle-
wski organ zarządu skarbowego. W Anglii rolę tę pełnił Exchequer (curia regis ad scacca-
rium), najwyższy organ skarbowy. W dziedzinie zarządu lokalnego we Franrji silnym or-
ganem stali się bałliwowie, w Anglii, po zmniejszeniu się władzy szeryfów - sędziowie po-
koju (justices ofthe peace). W Niemczech, gdzie osłabła centralna władza cesarska, wzrosła
rola administrarji książęcej CAmtsmiinner Pflegern). W Polsce, po zjednoczeniu państwa,
pojawił się nowy, wpływowy urząd starosty.
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE Monarchia stanowa 65
64
ZARYS DZIEJÓW
c) przywileje generalne, wydawane dla stanu lub stanów całego pań­
stwa (np. Magna Charta Libertatum w Anglii z 1215 roku, Pakt Koszy-
cki 1374 roku w Polsce); Ustrój społeczny i polityczny monarchii stanowej w całej Europie, mi-
d) przywileje wydawane z okazji obejmowania tronu, zwłaszcza
mo wielu szczegółowych różnic wynikających ze specyfiki dziejowej po-
w związku z elekcją, obejmujące wszystkie stany (tzw. kapitulacje wy-
szczególnych państw, przejawiał dość istotne podobieństwa. Zarówno
borcze). W Polsce podobne przywileje, to jest artykuły henrykowskie lub
więc tym ogólnym analogiom, jak i niektórym różnicom występującym
pacta conventa, dotyczyły głównie szlachty. w postaci odrębnych instytucji ustrojowych i składających się na ogólny
Wzrost potęgi stanów, zakres ich przywilejów, który powodował ko-
dorobek cywilizacyjny i kulturowy Europy, poświęcić tu należy bliższą
nieczność kontaktowania się z nimi celem uzyskiwania poparcia dla po-
lityki monarszej, zdobywania środków finansowych czy powoływania
uwagę.

szlachty pod broń - wszystko to stawało się przyczyną powstawania

zgromadzeń stanowych: parlamentu w Anglii, Stanów Generalnych we
Francji, Reichstagu i Landtagów w Niemczech, Sejmu walnego w Pol-
sce, Soboru ziemskiego w Rosji.
Państwo stanowe było państwem pluralistycznym. Monarcha, które-
mu ongiś udawało się łamać potęgę wielkich lenników, dzielił teraz swą
władzę ze stanami i ich korporacjami: stanem duchownym, rycerskim,
rzadziej mieszczańskim., Stany, jak wiadomo, broniły swych interesów,
przeciw monarsze lub we wzajemnych starciach: rycerstwo dążyło do
ograniczenia swych obowiązków wojskowych, duchowieństwo - do naby-
wania posiadłości ziemskich objętych immunitetami, mieszczaństwo -
do przywilejów ułatwiających handel i rzemiosło. Monarcha podporząd­
kowywał sobie nowe ziemie, powiększał domeny, naldadał cła i myta,
mnożył regalia. Wszyscy więc dbali o swoje partykularne korzyści, nie
traktując państwa jalrn wspólnego dobra, służącego całemu społeczeń-
stwu.
Powoli więc mogło torować sobie drogę przekonanie, że jednak pań-
stwo jest wspólnym dobrem wszystkich stanów; wyrazem tego przekona-
nia była tak zwana teoria organiczna: częste i dość prymitywne przyrów-
nywanie państwa do organizmu, którego poszczególne członki pełnią
rozmaite cele służące całości. W poglądach prawników (kanonistów i le-
gistów) pojawiło się przekonanie, iż państwo jak.o organizacja ma swoje
prawa i obowiązki oraz swoją wolę, którą się kieruje, musi zatem mieć
organ, który by tę wolę realizował. Organem tym jest monarcha, który
władzę swą otrzymał z woli bożej (Dei gratia) i tylko przed Bogiem za jej
sprawowanie jest odpowiedzialny. Pojawi się też pogląd (związany z in-
stytucją elekcji), że monarcha posiada władzę na podstawie mandatu lu-
du. W obu wypadkach monarcha stawał ponad związkami rodowymi,
plemiennymi i lennymi.
IDSZPANIA
Na Półwyspie Pirenejskim od średniowiecza trwała tak zwana recon-
quista, to jest walka o wyparcie Arabów. Utrudniało ją i przedłużało roz-
drobnienie feudalne, jakie dotknęło chrześcijańską część Półwyspu.
Władcy ubogich królestw Portugalii, Leónu, Kastylii, Aragonii, Nawarry
walczyli nie tylko z Maurami, ale i pomiędzy sobą. Mimo rozwoju syste-
mu lennego władza monarsza nie osłabła; monarchowie byli bowiem do-
wódcami wojskowymi i nie było mowy o tym, aby przywileje ograniczały
czas trwania wojen czy inne powinności rycerstwa na rzecz monarchii.
Bitne rycerstwo - szlachta służyło królowi zbrojnie na każde jego wez-
wanie52. Poważne znaczenie odgrywały zakony rycerskie, zwłaszcza Al-
cantara i Calatrava (obydwa powstały w XII wieku do walki z Maurami,
a po ich klęsce podporządkowały się królowi, piastującemu godność wiel-
kiego mistrza). Drugim stanem było duchowieństwo, świeckie i zakonne
(wśród tego drugiego szczególnie wpływowi byli dominikanie), silne i fa-
natyczne, bardziej posłuszne ,,królom katolickim" Hiszpanii niż Rzymo-
wi. Miasta, ograniczone w prawach przez rycerstwo, zakładały związki
obronne zwane Hermandad i broniły swych przywilejów. Po pokonaniu
Maurów pod panowanie hiszpańskie przeszły wprawdzie bogate miasta
południowej części Półwyspu, ale ich sytuacja rychło pogorszyła się.
52 Obyczaje hiszpańskiego rycerstwa (hidalgów) przedstawia pochodzący z XV wieku
i wielokrotnie przerabiany poemat o Cydzie, czyli rycerzu Rodrygu (na scenę adaptowany
przez Corneille'a). Cyd, bohater reconquisty, zakochał się w Jimenie, córce Don Gormasa.
Ten jednak spoliczkował Don Diega, ojca Rodryga i przed synem powstał dylemat: pojąć
ukochaną czy zabić jej ojca. Autentyczny Don Rodrigo - rycerz taki istniał bowiem rzeczy-
wiście - miał jednak mniej rycerskich cech niż jego literacki portret.
 66 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
W obronie wyłącznych praw religii katolickiej poczęto prześladować Ży­
dów, których nie objęto tolerancją religijną.
Aby uchronić się przed wygnaniem, przyjmowali oni pozornie chrze-
ścijaństwo (tak przechrzczonych zwano marranami), ale ścigać ich wów-
czas poczęła inkwizycja. Resztki Maurów (tzw. morysków) zmuszano
prześladowaniami do emigracji. Zła była też sytuacja wsi hiszpańskiej;
chłopi, pomimo możliwości wykupywania się z poddaństwa osobistego,
tracili swe gospodarstwa na rzecz pastwisk, gdyż wielu panów feudal-
nych przechodziło z rolnictwa na hodowlę owiec. Związek hodowców
zwany Mesta stał się nawet potęgą polityczną: miał swój skarb, admini-
strację, sądownictwo.
Zjednoczenie Kastylii z Aragonią w latach 1469-1479 (wcześniej,
w XIII wieku, Kastylia wchłonęła Królestwo Leónu) stało się podstawą
Królestwa Hiszpanii. Zjednoczona Hiszpania zakończyła reconquistę
zdobyciem Granady w 1492 roku 53 • Sukces ten oznaczał przejście Hisz-
panii ku ustrojowi monarchii absolutnej. Drugie z państw Półwyspu Pi-
renejskiego, Portugalia, rozpoczęło w XV wieku ekspansję dalekomor-
ską54, do czego pod koniec tego stulecia dołączyła się Hiszpania. Szlachta
obu tych państw znajdowała zajęcie i zdobywała fortuny w wyprawach
odkrywczych i podbojach, zyskując nazwę konkwistadorów (z łacińskie­
go: conquirere - zdobywać).
WŁOCHY
Półwysep Apeniński wszedł na drogę rozwojową różniącą się znacz-
nie od tej, na której znalazła się Hiszpania czy Francja. Jego ustrój spo-
łeczny i odpowiadające mu instytucje państwowe zasługują na uwagę
nie tyle ze względu na polityczną rolę, ile z uwagi na znaczenie w dzie-
j ach kultury europejskiej.
53 Wiąże sięz tym wydarzeniem legenda o Almanzorze. Al. Mansur, czyli Zwycięski, to
przydomek wielu władców muzułmańskich, także z Kordoby. Natomiast literacki Alman-
zor, z powieści Madeleine Scudery (o upadku Granady) czy z poematu Adama Mickiewicza
o Alpuharze to postać fikcyjna.
54 Jejpoczątki wiążą się z postacią księcia Henryka Żeglarza (1394-1460), który - choć
sam osobiście w żadnej wyprawie udziału nie brał - to jednak przez szereg lat je organizo-
wał i gromadził informacje geograficzne. Inspirowany opisami Marco Polo, który z końcem
XIII wieku dotarł do Chin i opisywał bogactwa wschodniej Azji, Henryk pragnął wytyczyć
nową drogę do Indii, omijającą muzułmańskie przeszkody w Małej Azji. Zamieszkiwał na
zamku na Przylądku św. Wincentego, najdalej wysuniętym na południowy zachód cyplu
Portugalii.
I
'
~'
I
Monarchia stanowa
67
Cesarstwo niemieckie, nazywające się rzymskim, od samego swego
początku w 962 roku zmierzało do utrzymania w swym ręku Włoch. Wy-
prawy koronacyjne poszczególnych cesarzy, aby koronować się w Rzy-
mie (Romerzuge) miały też na celu zachowanie wpływu ceęarzy na Stoli-
cę Apostolską. Jednakże konflikt cesarstwa z papiestwem (walka o in-
westyturę) przyniósł przewagę papiestwu, choć długo jeszcze trwały we
Włoszech walki gibellinów, zwolenników cesarstwa, z gwelfami - bliż­
szymi papiestwu.
Tymczasem we Włoszech południowych i na Sycylii powstało silne
państwo. Podstawy stworzyli dlań Normanowie, którzy zajęli Sycylię
w XI wieku, usuwając z niej ostatnie pozostałości władztwa bizantyń­
skiego i uznając (choć tyllrn formalnie), iż Sycylia jest lennem papieża.
Cesarz Fryderyk II Hohenstauf Ct 1250), w którego rękach znalazła się
Sycylia, pozbawił system lenny znaczenia, nie korzystając z rady panów
feudalnych na swym dworze ani nawet nie żądając od nich służby woj-
skowej. Rządził bowiem w tym państwie (zaniedbując swoje obowiązki
monarsze w Niemczech) przy pomocy aparatu administracyjnego, który
oparł na rozbudowanym systemie podatkowym, utrzymywał stałą armię
najemną. System ten (z którego doświadczeń korzystali wiele Krzyżacy
w Prusiech) posiadał już pewne cechy późniejszego ustroju monarchii
absolutnej.
Nie przetrwał jednak długo. Po upadku Hohenstaufów w drugiej po-
łowie XIII wieku papież Urban IV oddał Sycylię w lenno Karolowi Anjou
(bratu króla Francji Filipa IV Pięknego) 55 • Nastąpił nawrót systemu len-
nego. Długotrwale wojny i złe rządy spowodowały, że południe Włoch,
55 Dalsze losy Królestwa Sycylijskiego dalekie były od świetności. Karol Anjou napo-
tkał na opór Sycylijczyków. Między innymi zgorszenie miejscowych budził swobodny stosu-
nek Francuzów do kobiet, co obrażało panujące tam pod wpływem muzułmańskim surowe
zasady. Oliwy do ognia dolało przeniesienie stolicy z Palermo do Neapolu. Powstała opozy-
cja, której przywódcy szukali oparcia w Aragonii. 30 III 1282 r. żołnierze francuscy obrazili
jakąś Sycyliankę. Ludność miejscowa rzuciła się na Francuzów, dokonując rzezi, zwanej
później .nieszporami sycylijskimi" (hasło do rzezi dały dzwony, wzywające na nieszpory).
Rozpoczęła się wojna między Andegawenami (Karol Anjou) a Aragończykami (Piotr III).
Sycylię opanowali Aragończycy, ale nie zrezygnowali też z niej Andegawenowie. Stąd
w obu dynastiach używane były tytuły władców Sycylii, i tak doszło do powstania .Króle-
stwa Obojga Sycylii". Synem Karola Anjou był Karol II Anjou, zwany Kulawym, żonaty
z księżniczką węgierską, wnukiem - Karol Martel, przyznający się do węgierskiego pocho-
dzenia, prawnukiem - Karol Robert (1288-1342), król węgierski, żonaty z Elżbietą Łokiet­
kówną. Po nim nastąpił Ludwik Węgierski i w ten sposób dynastia andegaweńska dotarła
do Polski.
 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
68
które w XII-XIII wieku znajdowało się w rozkwicie, uległo trwałemu re-
gresowi, a którego nie było się już w stanie podźwignąć.
Wygaśnięcie dynastii Hohenstaufów wyzwoliło Włochy spod przewa-
gi cesarstwa niemieckiego, ale nie doprowadziło do ich zjednoczenia.
Utrzymywało się rozbicie polityczne, które było konsekwencją specyficz-
nego ustroju społecznego.
Słabe było we Włoszech możnowładztwo feudalne, a także drobniej-
sze rycerstwo, natomiast wcześniej niż gdzie indziej rosło w siłę miesz-
czaństwo. Uwolnienie się spod władzy cesarskiej spowodowało w północ­
nych i środkowych Włoszech szybki rozwój miast, które w poprzedniej
epoce ocaliły wiele form ustrojowych z czasów rzymskich i nie musiały
swojego samorządu budować od podstaw.
Istniał więc w miastach włoskich ustrój komun (gmin) jako forma sa-
morządu społeczności miejskiej oraz organizacja zwierzchnictwa teryto-
rialnego nad okolicznymi miejscowościami, należącymi do miasta. Szla-
chta chętnie osiedlała się w miastach, tworząc tam związki zwane kote-
riami, natomiast mieszczanie bez przeszkód zakupywali dobra ziemskie,
nie świadcząc z nich służby wojskowej; o poważniejszym konflikcie szla-
checko-mieszczańskim, o ostrych granicach prawnych między tymi sta-
nami nie mogło być mowy. Włościanie świadczyli swym panom nie pań­
szczyznę, lecz czynsz i mogli się bez przeszkód osiedlać w miastach.
Z czasem w miastach włoskich tworzyły się tak zwane signorie.
W XIV i XV wieku coraz częściej zgromadzenia ludowe miast powierzały
pełnię władzy sognorom (z łacińskiego: senior - starszy), których stano-
wisko porównać można do tyranów w starożytnych greckich miastach-
państwach, bez ujemnej konotacji tego terminu. Signorowie wywodzili
się z najbogatszych, a przez to najpotężniejszych rodów miejscowych.
Signor formalnie piastował urząd zwierzchnika miasta, ale obsadzając
,j.
kluczowe stanowiska w mieście swoimi ludźmi, z łatwością zamieniał
ten urząd we władzę dożywotnią, a nawet dziedziczną. Czynił to też przy
pomocy wojąka zaciężnego, którego organizację powierzał fachowemu
dowódcy, zwanemu kondotierem. Signoria, która broniła miasta przed
uroszczeniami feudałów z zewnątrz czy utrzymywała przewagę patry-
cjatu nad plebsem wewnątrz, pod względem ustrojowym stawała się ro-
dzajem niekoronowanej monarchii, znajdującej się w rękach rodzimych
dynastii (Viscontich, Gonzagów, Sforzów, Medicich).
W drugim szeregu za tymi dynastiami stały wielkie rody patrycjuszo-
wskie, z których wywodziło się wielu papieży, kardynałów i innych do-
stojników duchownych i świeckich. Byli to Orsini, Colonna, Caraffa,
Borgia i inni, opierający swą potęgę - poza dostojeństwami - na ban-
Monarchia stanowa 69
kach, domach handlowych i liniach żeglugowych. Często skłócone i zwal-
czające się pomiędzy sobą56 , rody te prowadziły samodzielną politykę
o zakresie przekraczającym granice Italii.
Skutkiem wytworzenia się signorii był policentryzm. Miasta o takim
znaczeniu jak Mediolan, Werona, Bolonia, Padwa, Florencja, Siena były
w stanie podporządkowywać sobie bliższe lub dalsze okolice, zyskiwały
znaczenie i stawały się potęgami gospodarczymi. Największe jednak
znaczenie zdobyły republiki morskie: Wenecja i Genua.
Wenecja powstała na lagunach adriatyckich, gdzie ludność z konty-
nentu chroniła się przed najazdami Hunów i innych ludów. Powoli rosła
w potęgę i rozbudowywała flotę. Cesarstwo bizantyńskie uznało jej auto-
nomię, na swoją zresztą z czasem szkodę, gdyż w XIII wieku, podczas
czwartej krucjaty, Wenecjanie zdobyli Konstantynopol, organizując tam
na kilka dziesięcioleci C e s ars t w o Ł ac i ń ski e. U strój Wenecji
miał charakter republiki oligarchicznej. Instytucja zgromadzenia ludo-
wego zanikła, natomiast władzę ustawodawczą pełniła Wielka Rada,
stanowiąca reprezentację najbardziej wpływowych rodów. Wyłaniała
ona spośród siebie elektorów, którzy wybierali dożę (z łacińskiego: dux);
ten zaś pełnił dożywotnio najwyższą władzę wykonawczą. Od schyłku
XV wieku, uwikłana w wojny z Turcją, Wenecja powoli traciła na zna-
czeniu; cios dla jej potęgi stanowiło odkrycie drogi morskiej do Indii.
Genua stała się republiką oligarchicznąjuż w XI stuleciu. Najej czele
stało kolegium konsulów i senat, od XIII wieku władzę wykonawczą
sprawował obieralny podesta (z łacińskiego: potestas - władza), z reguły
reprezentant patrycjatu; o udział w rządach ubiegały się też cechy rze-
mieślnicze. Kresem potęgi genueńskiej stał się upadek Konstantynopo-
la57. Wśród republik morskich wymienić też należy Amalfi, które wpraw-
dzie uległo zniszczeniu w wojnie z Pizą w XII wieku, ale pozostawiło po
sobie pierwszą kodyfikację prawa morskiego i handlowego (tzw. Tabula
Amalphitana).
Ów policentryzm włoski, wytworzenie się wielu lokalnych potęg, miał
istotne konsekwencje dla całej Italii. Żadne z tych miast nie było w sta-
56 Instytucja zemsty rodowej utrzymywała się do czasów Odrodzenia. Tłem dla sze-
kspirowskiego Romea i Julii była zadawniona nienawiść dwóch zwalczających się rodów
patrycjuszowskich Werony, Kapulettich i Montekich. Rody te zawarły spóźnione przymie-
rze nad ciałami swych dzieci, najsłynniejszej w literaturze światowej pary kochanków.
57 Żeglarze genueńscy służyli swojej republice, ale wynajmowali się też obcym dworom
dla celów militarnych, kupieckich czy odkrywczych. Jednym z takich najemnych żeglarzy
był Krzysztof Kolumb (1451-1506), który ofiarował swoje usługi dworowi hiszpańskiemu.
 70 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
nie zjednoczyć całych Włoch. Nie mógł tego uczynić papież, opierający
się na potędze Rzymu oraz na zasobach państwa papieskiego, ani repub-
liki oligarchiczne - Wenecja czy Genua, bardziej zainteresowane szlaka-
mi morskimi niż Italią. Poszczególne signorie, przedkładając patriotyzm
lokalny nad interes ogólny, przeszkadzały sobie nawzajem i zazdrośnie
strzegły granic swoich wpływów. W XV-XVI wieku, w miarę rozwoju ab-
solutyzmu w ościennych państwach, Włochy stawały się terenem ich
ekspansji.
Nie było przypadkiem, iż ów policentryzm, uniemożliwiający organi-
zację scentralizowanego państwa, stworzył jednocześnie warunki dla
wyzwolenia nurtu, który miał położyć kres średniowieczu - renesansu.
Nie podejmując walki ani z odziedziczoną po średniowieczu organizacją
państwową i jej instytucjami, ani z organizacją kościelną - przeciwnie,
często korzystając z opieki papiestwa, rozpoczęto torowanie drogi ha-
słom wolności w dziedzinie polityki, religii, nauki, sztuki. Miejscowe am-
bicje nakazywały zdobienie swych miast jak najpiękniej, skutkiem czego
rozwijała się architektura, powstawały dzieła sztuki o nieprzemijającej
wartości. W środowiskach, jakie tworzyły się w miastach włoskich, cenić
poczęto bardziej znaczenie kulturalne, przedkładając je nad polityczne,
wartość jednostki wynikającą z talentu, a nie z urodzenia i przynależno­
ści stanowej. Ogólnie mówić można o pewnej analogii pomiędzy konse-
kwencjami ustroju Grecji starożytnej (polis) oraz Włoch do XVI wieku.
FRANCJA
Monarchia francuska w ciągu XIII wieku przezwyciężyła rozdrobnie-
nie feudalne. Kolejni władcy z dynastii Kapetyngów 58 (zwłaszcza Filip II
August) ograniczali stopniowo władztwa senioralne i rozpoczęli odbiera-
nie francuskich lenn Anglikom. Ukrócono wojny prywatne. Krwawa roz-
i' prawa z herezją albigensów we Francji południowej doprowadziła do po-
szerzenia domeny królewskiej 59 • Za rządów Filipa IV Pięknego (1285-
58 Dynastię tę założył wspomniany już Hugo Kapet (ok. 941-996) z rodu Robertynów,
król Francji od 987 r. Dante umieścił przodków Hugona Kapeta w czyśćcu, każąc im być
rzeźnikami. Kapetyngowie była to jedna z trwalszych dynastii świata - z jej bocznych linii
wyrośli Walezjusze i Burbonowie. Młodszy syn króla Ludwika IX Świętego, Robert hr.
Clermont Ct1317), poślubił Beatrix, dziedziczkę zameczku Burbon w dolinie Górnej Loary.
Dobra te, podniesione do rangi księstwa, dały początek nazwie dynastii.
59 Albigensi, odłam katarów („czystych"), zwolennicy Kościoła ubogiego, wierzący we
współistnienie dobra i zła, zyskali duże znaczenie w XII i początkach XIII w. W północ­
nych Włoszech i południowej Francji, głównie w Prowansji. Potępieni przez Kościół, stawi-
Monarchia stanowa
71
1314) znaczna część Francji była już zjednoczona pod berłem króle-
wskim.
Wspomniany wyżej konflikt króla Filipa Pięknego z papieżem Boni-
facym VIII stał się ważnym punktem zwrotnym w historii Francji. Ce-
lem uzyskania poparcia społeczeństwa, król zwołał w 1302 roku Stany
Generalne (Etats Generaux), to jest zgromadzenie przedstawicielstw
stanowych, które odtąd stały się poważną instytucją ustroju francuskie-
go. Niebawem, w 1307 roku, dokonał król kasaty zakonu templariuszy,
oskarżywszy ich o herezję; znaczne dobra zakonu przeszły na własność
korony.
W 1328 roku wymarła prosta linia Kapetyngów, sprawująca władzę
we Francji od schyłku X wieku. Choć pretensje do tronu francuskiego
zgłosił król Anglii Edward III, który był Kapetyngiem po kądzieli, zosta-
ły one oddalone, gdyż prawo salickie - do którego tak głęboko sięgnięto -
wykluczało sukcesję kobiet60 • Władzę objęła boczna linia Kapetyngów,
Walezjusze (Valois), ale pozostał konflikt angielsko-francuski. Wespół
z innymi przyczynami, jak spory o lenna angielskie we Francji czy koli-
zja interesów we Flandrii, spowodował on wybuch wojny zwanej później
stuletnią (1337-1453). Przez wiele lat przeważała Anglia; dopiero rozbu-
dzenie świadomości narodowej wśród ludu przez Joannę d'Arc przechyli-
ło szalę zwycięstwa na stronę Francji61 • Królowie angielscy musieli zre-
zygnować z roszczeń do tronu francuskiego i utracili większość posiadło-
li zbrojny opór krucjacie, zorganizowanej w 1209 r. przeciwko nim pod wodzą Szymona de
Monfort. Walki z albigensami spustoszyły i wyludniły Prowansję oraz Langwedocję, nisz-
cząc też miejscową, odrębną i wysoką kulturę. Opowiadano, iż kiedy po zdobyciu jednej
z twierdz albigensów miało dojść do masowej egzekucji „heretyków", ktoś zaprotestował, że
wśród mieszkańców są też i katolicy. Szymon de Montfort miał odpowiedzieć: - zabijcie
wszystkich, Bóg rozpozna swoich!
60 Lex salica, spis prawa zwyczajowego frankońskiego, którego pierwotny tekst pocho-
dzi z VI wieku, zawierał zasadę, iż .„.w ziemi salickiej żadna część dziedzictwa nie może
przejść na kobietę i cała ziemia należąca do spadku przechodzi na spadkobierców mę­
skich". Ograniczenie to uzasadniano słabością płci (fragilitas sexus).
61 Joanna d'Arc (ok. 1412-1431) była córką włościanina z Domremy. W początkach XV
wieku, kiedy wojna stuletnia była już niemal rozstrzygnięta na korzyść Anglii, Joannie
udało się poderwać ludność do walki tak dalece, że oswobodziła oblężony Orlean (stąd zwa-
na była Dziewicą Orleańską) i doprowadziła do koronacji delfina jako Karola VII. Spowo-
dowało to przesilenie i polepszenie sytuacji Francji. Joanna jednak wpadła w ręce Bur-
gundczyków, którzy sprzedali ją Anglikom. Postawiona przed trybunałem inkwizycyjnym,
spalona została na stosie. Kanonizowano ją w roku 1920. Stała się bohaterką wielu dzieł
literackich (m.in. Voltaire'a, Schillera, G. B. Shawa, Anouilha) oraz muzycznych (opery
Verdiego i Czajkowskiego).

72 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
ści na kontynencie. Woj na stuletnia, wespół z szerzącą się w drugiej po-
łowie XIV wieku zarazą „czarnej śmierci" spowodowała wyniszczenie
kraju.
Struktura stanowa Francji nie była skomplikowana, wyodrębniły się
bowiem trzy stany: duchowieństwo, szlachta i mieszczaństwo wespół
z wolnymi chłopami. Rola duchowieństwa uległa osłabieniu od 1309 ro-
ku, kiedy papieże znaleźli się na terytorium Francji, w Awinionie, i ko-
rona francuska bez przeszkód podczas ,,niewoli awiniońskiej" ogranicza-
ła przywileje duchowieństwa, zwłaszcza w dziedzinie sądowej. Ważnym
krokiem na drodze podporządkowywania sądownictwa duchownego kró-
lewskiemu był proces templariuszy, daleki od bezstronności. Już od XIII
wieku rycerstwo francuskie rozwarstwiało się na arystokrację, wyodręb­
nioną poprze dziedziczne tytuły wywodzące się jeszcze z monarchii fran-
końskiej, i prostych rycerzy. Ci ostatni tracili dla korony znaczenie mili-
tarne, uwalniając się od służby wojskowej w zamian za opłatę, ale choć
nie pełnili już obowiązków rycerskich, to zachowywali związane z tym
przywileje, zwłaszcza skarbowe i sądowe. Za najbardziej odpowiednie
zajęcie dla szlachcica uważano - poza coraz rzadszym udziałem w wy~
prawie wojennej - służbę dworską i gospodarowanie na ziemi; za niegod-
ne natomiast szlachectwa uznawano zajmowanie się handlem i rzemio-
słem.
Mieszczaństwo nabierało znaczenia skutkiem rozwoju gospodarcze-
go, jaki nastąpiłpo zniszczeniach wojny stuletniej i „czarnej śmierci".
Popierało ono koronę, dopomagając królowi łamać opór wielkich feuda-
łów. Istotne znaczenie miała też możność nabywania dóbr ziemskich
przez mieszczan oraz wchodzenia do stanu szlacheckiego poprzez awan-
se w administracji czy sądownictwie (noblesse de robe). Chłopi już
i'. w XIII-XIV wieku uwolnieni byli z poddaństwa, najpierw w dobrach
l królewskich, następnie w dobrach feudałów; dawało im to wolność osobi-
stą, choć nie polepszało warunków bytu.
Schyłek monarchii stanowej i pierwsze przejawy zwrotu ku absoluty-
zmowi przypadły we Francji na czasy panowania Ludwika XI (1461-
1483), który zwalczał feudalny partykularyzm i rozprawił się z Burgun-
dią (część tego kraju znalazła się w rękach Habsburgów, część przyłączo­
na została do Francji).
ANGLIA
Jysię kanwą ogromnej ilości dzieł literackich, teatralnych i filmowych.
Państwo angielskie w okresie monarchii stanowej było niewielkie,
gdyż obejmowało tylko Anglię właściwą. Dopiero w XIII wieku królowie
I
Monarchia stanowa
73
angielscy podbili Walię 62 , ale nie udało im się narzucić swego zwierzch-
nictwa Szkotom; Szkocję i Anglię połączyła dopiero unia personalna za
Jakuba I Stuarta w 1603 roku.
Upłynęło kilka pokoleń, zanim normańscy zdobywcy zasymilowali się
z podbitą ludnością i wespół z anglosaskimi możnymi stworzyli jednolitą
warstwę angielskich baronów. Bezpośredni wasale korony nie byli wów-
czas jeszcze grupą zamkniętą i rozdział pomiędzy nimi a ludnością nie-
rycerską nie był tak głęboki jak na kontynencie6a.
Po wygaśnięciu dynastii normańskiej, wywodzącej się od Wilhelma
Zdobywcy, tron angielski objęli Plantagenetowie, ród francuskiego po-
chodzenia: Henryk II (1154-1189), potem jego synowie: Ryszard Lwie
Serce (1189-1199) i Jan bez Ziemi (1199-1216). Ten ostatni, pozbawiony
swych lenn we Francji prze króla Filipa II Augusta, obłożony klątwą
przez papieża za konflikt z Kościołem, naciskany zarówno przez niechęt­
ny mu lud jak i przez wypowiadających mu posłuszeństwo baronów, zna-
lazł się w bardzo trudnej sytuacji64 . Zmuszony został wówczas, w 1215
roku, do wydania przywileju, nazywanego Wielką Kartą Wolności (Mag-
na Charta Libertatum). Choć król nie zamierzał jej dotrzymać, Wielka
Karta zyskała ogromne znaczenie, w znacznie jednak późniejszym okre-
sie65; wpływała ona bowiem na kształtowanie się parlamentaryzmu an-
62 Z końcem XIII wieku (1284 r.) król Edward I zdobył Walię, odrębny do tego czasu
celtycki kraj nad Morzem Irlandzkim, w zachodniej części Wielkiej Brytanii, i nadał go
swemu synowi. Powstał odtąd obyczaj, iż najstarszemu synowi królewskiemu nadawano
tytuł księcia Walii, co symbolizowało zarówno jego następstwo tronu, jak i trwałą zależ­
ność Walii od Anglii.
6
3 Stosunki te odmalowuje barwnie następująca legenda, sięgająca XI wieku. Leofric,
hrabia Mercji, nałożył na swych poddanych ogromne daniny. Gdy jego żona Godiva, osoba
piękna i skromna, prosiła go o litość dla ubogich włościan, odparł drwiąco, iż uwolni ich od
tych danin, jeśli ona przejedzie nago na koniu przez całe miasto Coventry. Godiva, choć
musiała przezwyciężyć swą nieśmiałość, spełniła warunek, i zaskoczony tym Leofric mu-
siał dotrzymać słowa. Podobno w czasie jej przejazdu ,mieszkańcy miasta pozostali w do-
mach i pozamykali okiennice. Jedynie miejscowy krawiec, Tom Peeping, podglądał Godivę
przez szparę i został za to porażony ślepotą.
4 Okoliczności jego panowania przedstawiają średniowieczne angielskie ballady o Ro-
6
bin Hoodzie. Królowie angielscy zastrzegli dla siebie leśną zwierzynę łowną, surowo ka-
rząc za łamanie swego regale łowieckiego. Nadto lokalni szeryfowie obciążali ludność nad-
miernymi daninami. Robin Hood, świetny łucznik, podjął z pomocą grupy towarzyszy wal-
kę z uciskiem, co zyskało mu ogromną sympatię miejscowej ludności. Opowieści o nim sta-
65 Karta nie tylko była potem łamana, ale nawet poszła w zapomnienie. Kiedy ~zekspir
swą tragedię pt. Król Jan (o Janie bez Ziemi), o Wielki?j Karci? naw~t me wsp?-
ł, gdyż prawdopodobnie o niej nie słyszał. Kartę przypomruano sobie dopiero w czasie
74 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
gielskiego. Kiedy następca Jana bez Ziemi, Henryk III, usiłował zwię­
kszyć ciężary swym poddanym, przeciw królewskim planom wystąpiła
Wielka Rada z Szymonem de Montfort na czele, formułując postulaty
naprawy ustroju, tak zwane prowizje oksfordzkie. W 1265 roku zwołane
zostało posiedzenie Rady z udziałem przedstawicieli rycerstwa i miast,
które stało się już parlamentem, w pełnym tego słowa znaczeniu.
Wojna, która wybuchła z Francja w 1337 roku i miała stać się stulet-
nią, mimo sukcesów, które jednak okazywały się przejściowe, budziła
niezadowolenie w kraju, zwłaszcza wśród niższych stanów. Niechęć kie-
rowała się przeciw królowi i baronom, a także Kościołowi. Wpływy pa-
piestwa i bogactwo instytucji kościelnych wywołały pojawienie się
w drugiej połowie XIV wieku nurtu domagającego się „ubogiego kościo­
ła". Głównym jego przedstawicielem był John Wiklif; do jego tez nawiążą
w przyszłości Jan Hus i Marcin Luter.
Podział dynastii Plantagenetów na gałęzie Białej Róży (ród Lanca-
ster) oraz Czerwonej Róży (ród York) wywołał długotrwałą wojnę domo-
wą (1455-1485), której jednym ze skutków było wzajemne wyniszczenie
się wielkich feudałów6 6 •
Struktura stanowa Anglii różniła się od kontynentalnej, charakte-
ryzując się dość płynnymi i łatwymi do przekraczania granicami między
stanami67 • Baronowie, dawniej bezpośredni wasale korony, zwani para-
rewolucji i przyjęto za podstawę roszczeń politycznych.
66 Bitwa pod Bosworth w 1485 r. zakończyła wojnę dwóch Róż: Henryk Tudor pokonał
Ryszarda III Yorka. Szekspir w Ryszardzie III kazał pobitemu Ryszardowi zawołać „króle-
stwo za konia", ale w rzeczywistości konia nie przyjął i zginął; tradycja mówi, że z głowy
zabitego stoczyła się korona, którą podjęto z ziemi i oddano Henrykowi Richmond, założy­
cielowi dynastii Tudorów.
67 Oto co pisał o angielskim ustroju społecznym znakomity historyk z pierwszej połowy
XIX wieku, Tomasz Macaulay: ,,A jednak Anglia odróżniała się korzystnie od [...] sąsied­
nich krajów[ ...]; ważną, lubo mniej dostrzeganą właściwością był stosunek, w jakim tu wy-
soka szlachta do innych klas zostawała. Istniała wprawdzie silna arystokracja dziedzicz-
na, ale była ona najmniej wyłączną i dumną z pomiędzy wszystkich arystokracyj dziedzi-
cznych[...]. Przyjmowała ciągle nowych członków spośród ludu i nawzajem zsyłała ciągle
członków, co się z ludem mieszali. Każdy pospolity szlachcic mógł zostać parem, a młodszy
syn para był już tylko zwykłym szlachcicem; wnukowie parów ustępowali nawet kroku
świeżo pasowanym rycerzom [... ].Nie uchodziło za hańbę dla córki księcia, a nawet księcia
krwi królewskiej, kiedy poślubiła znakomitego członka Izby Gmin [...].Nie znano więc tu
podobnej linii granicznej, jaka w innych krajach oddzielała patrycjusza od plebejusza.
Wolny osadnik nie szemrał na godności, po które jego własne dzieci sięgnąć mogły. Magnat
nie czuł pochopu do dumnego obchodzenia się z klasą, w pośrodek której własne jego dzieci
musiały zstępować" (T. Babington Macaulay, Dzieje Anglii od wstąpienia na tron Jakuba
II, t. I, Warszawa 1873, str. 31-32).
Monarchia stanowa 75
mi, zasiedli w izbie wyższej parlamentu, ale skład tej grupy, poza uro-
dzeniem, odnawiał się na podstawie woli monarszej. Król mógł powołać
do parlamentu imiennie (writ of summons) i wówczas godność para sta-
wała się dziedziczna, przechodząc na najstarszego syna. Drobniejsi baro-
nowie i rycerstwo przeobrazili się z czasem w szlachtę (gentry), która
jednak nigdy nie stała się stanem zamkniętym; szeregi szlachty powię­
kszali wzbogaceni mieszczanie, a nawet i chłopi, ale z drugiej strony
wielu spośród szlachty osiedlało się na stałe w miastach. Dobra rycer-
skie dziedziczono na zasadzie lennej, przez najstarszych synów, przeto
młodsi synowie musieli szukać sobie utrzymania poza rodzinnym mająt­
kiem. Dobra te dzierżyć mogły osoby nieszlacheckiego pochodzenia.
Zmniejszanie się ilości szlachty powodowało, iż król Edward I wydał
1278 roku nakaz pasowania na rycerzy wszystkich, którzy posiadali zie-
mię przynoszącą określony dochód. I to jednak nie zwiększyło siły zbroj-
nej. Obowiązek służby rycerskiej zamieniony więc został na opłatę „tar-
czowego" (scutagium). ·
Miasta dość późno, bo dopiero w XIII-XIV wieku zyskiwały prawne
wyodrębnienie na podstawie przywilejów. Nie wytworzyły się jednak
przegrody, które oddzielałyby mieszczan z jednej strony od szlachty,
z drugiej - od włościan.
Chłopi dzielili się na wolnych, posiadających swobodę przenoszenia
się ze wsi do wsi lub ze wsi do miasta, oraz willanów, przywiązanych do
ziemi. Z czasem wytworzył się na tej podstawie inny podział: freeholder,
niemal właściciel uprawianej ziemi, panu świadczył tylko niewielką op-
łatę; w gorszej sytuacji znajdował się copyholder, dzierżawca gruntów
pańskich. Pańszczyzna była niewielka, stąd szlachta ziemiańska nieraz
potrzebowała pracy najemnej; była ona nisko płatna, a najemników tra-
ktowano surowo: samowolne opuszczenie pracodawcy karano piętnowa­
niem. Ucisk ten, a także pogłówne, jak.im obciążano włościan, spowodo-
wały w 1381 rok.u wybuch groźnego powstania chłopskiego pod wodzą
Wata Tylera, w południowo-wschodniej Anglii.
NIEMCY
Cesarstwo niemieckie, czyli Rzesza (Reich) 68 , nie zdołało się zjedno-
czyć po rozdrobnieniu feudalnym.Cesarz stojący na jego czele jak.o wład-
68 W tradycji niemieckiej I Rzeszą nazywa się Cesarstwo (od XV w.: Święte Cesarstwo
Rzymskie Narodu Niemieckiego) od 962 do 1806 r., II Rzeszą było Cesarstwo Niemieckie
od 1871 do 1918 r., III Rzeszą były Niemcy hitlerowskie od 1933 do 1945 r.
76 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
ca elekcyjny był tylko zwierzchnikiem, któremu poszczególni książęta
i inni władcy terytorialni podlegali jako lennicy, ale zyskujący z czasem
coraz większą samodzielność, w miarę jak słabła władza cesarska. Ce-
sarz nie miał stałej siedziby; tym samym Rzesza nie miała stolicy, brak
było domen cesarskich czy podatków ogólnopaństwowych, zatem cesarz
opierał się tylko na swych dobrach dziedzicznych.
Rzesza stawała się coraz bardziej skomplikowaną mozaiką księstw,
margrabstw (dawnych marchii), hrabstw, władztw arcybiskupich i bi-
skupich. Z ważniejszych były to: władztwa arcybiskupie Moguncji, Kolo-
nii i Trewiru, Fryzja, Księstwa Westfalii, Luksemburga, Palatynatu, na
wschodzie Marchia Brandenburska, Miśnia, Turyngia, władztwo arcybi-
skupa magdeburskiego. Na południu: Bawaria, Wirtembergia, arcybi-
skupstwo Salzburga, Austria ze Styrią, Karyntią i Tyrolem.
Szwajcaria, położona między Jurą a Alpami, po podziale monarchii
frankońskiej weszła w skład Niemiec. Zamieszkiwali ją górale uważają­
cy się za poddanych cesarza, praktycznie wolni, nie dający sobie narzu-
cić zwierzchnictwa miejscowych feudałów, w tym i Habsburgów69 • Wolne
gminy zwane kantonami zawarły w 1291 roku związek, który stał się
podstawą Konfederacji Szwajcarskiej. Niejednokrotnie przychodziło
Szwajcarom bronić - skutecznie - swej niezależności od Habsburgów
z Austrii i Wittelsbachów z Bawarii, rozszerzając związki wolnych kan-
tonów.
Mimo osłabienia centralnej władzy cesarstwa trwała nadal silna eks-
pansja niemiecka w kierunku państw słowiańskich. Henryk Lew podbił
ziemie Obodrytów (od 1160 roku), Albrecht Niedźwiedź - zdobywszy
Brennę (1157 rok) - dał początek Marchii Brandenburskiej nad środko-
69Walki te przetrwały w legendach o Wilhelmie Tellu, Winkelriedzie i .więźniu Chil-
lonu". Wilhelm Tell, słynny łucznik (był to początek XIV wieku) odmówił pokłonu przed ka-
peluszem, symbolizującym władztwo habsburskie nad kantonem Uri. Skazany na śmierć
przez miejscowego wójta habsburskiego Gesslera, miał być uwolniony pod warunkiem, że
zestrzeli strzałą z łuku jabłko, położone na głowie własnego dziecka. Tell tego dokonał, po
czym zabił Gesslera, co przyśpieszyło powstanie przeciwko Habsburgom. Legenda o Tellu
dostarczyła wątku literackiego wielu dziełom, m.in. dramatowi F. Schillera i librettu do
opery Rossiniego. Natomiast Arnold Winkelried poniósł bohaterską śmierć w bitwie pod
Sempach w 1386 r. Kiedy szwajcarscy piech~rzy zatrzymali się bezradnie przed czworobo-
kiem rycerstwa najeżonym kopiami, skierował ku swej piersi kilka kopii, tak że jego towa-
rzysze mogli wedrzeć się przez lukę i pokonać nieprzyjaciela. W ponurym zamku Chillon
nad Jeziorem Genewskim więziony był w początku XVI wieku opat klasztoru św. Wiktora
Bonnivard, zwolennik republiki. Dzieje jego uwiecznił J. Byron w poemacie Więzień Czyl-
lonu.
Monarchia stanowa 77
wą Łabą, Sprewą i Odrą. Ekspansja rycerstwa niemieckiego przejawiła
się też w postaci założenia zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach
(1202 rok) i osadzenia Krzyżaków (Zakon Szpitala Najświętszej Marii
Panny Domu Niemieckiego) w Prusiech (1226 rok) 70 • Miasta niemieckie
zrzeszone w związku zwanym Hanzą z Lubeką na czele d"ążyły do opano-
wania handlu bałtyckiego przez zdobycie kontroli nad ujściami wielkich
rzek. Inny charakter miała wielka fala kolonizacyjna niemieckich miesz-
czan i chłopów, emigrujących na wschód celem znalezienia lepszych wa-
runków bytu.
Kiedy po śmierci ostatniego z Hohenstaufów Konrada V zapanowało
w Niemczech „wielkie bezkrólewie" (1256-1273), ujawniły się ze wzmo-
żoną siłą tendencje odśrodkowe. Szczególnie groźny przebieg miały wy-
darzenia wzdłuż wschodniej granicy cesarstwa. Wygaśnięcie dynastii
Babenbergów w Austrii spowodowało, że o spadek po nich walczyli cze-
scy Przemyślidzi, powodując też wojnę z Węgrami. Zabiegi Przemysła
Ottokara II o koronę cesarską nie powiodły się; w drodze elekcji cesa-
rzem został drugorzędny feudał niemiecki, landgraf Górnej Alzacji- Ru-
dolf z Habsburga (1273 rok)71 •
Zostawszy cesarzem, ukrócił anarchię feudalną, likwidując wiele
gniazd raubritterów (rycerzy-rabusiów), starał się też pohamować pro-
ces mediatyzacji, to jest podporządkowywania sobie przez książąt drob-
nych rycerzy, dawniej zależnych wprost od cesarza. Pokonał swego
kontrkandydata do korony - króla Czech Przemysła Ottokara II. Opróż­
nione lenno Austrii nadał swym potomkom, wiążąc tym samym Hab-
sburgów z Austrią, aż do XX wieku. Ani jemu jednak, ani żadnemu z je-
go następców nie udało się wzmocnić władzy cesarskiej, choć najbliżej te-
70 W obu wypadkach zachodziło działanie podstępne. Kawalerowie Mieczowi intrygo-
wali aż w Rzymie przeciw biskupstwu, któremu podlegali, by zyskać suwerenność. Krzyża­
cy, usunięci z Siedmiogrodu przez króla węgierskiego Andrzeja II za nielojalność, chętnie
przyjęli zaproszenie Konrada Mazowieckiego i w tajemnicy przed nim zwrócili się do cesa-
rza Fryderyka II z prośbą o przywilej, który by nadał im w Prusiech uprawnienia książąt
Rzeszy. Cesarz, który rościł sobie prawo do decydowania o losach terenów świeżo nawróco-
nych, uczynił to. Zakon więc, miast służyć Konradowi, rozpoczął budowę suwerennego
państwa.
71 Zdarzyło się, iż wiadomość o tym, że został obrany cesarzem, dotarła do Rudolfa
z Habsburga jesienią 1272 roku, kiedy Rudolf zajęty był oblężeniem stawiającej mu opór
Bazylei. Wiadomość tę przywiózł Rudolfowi do obozu burgrabia Norymbergi, Fryderyk von
Zollern. W ten sposób spotkali się z sobą protoplaści dwóch wielkich dynastii: Habsburgów
i Hohenzollernów. Rudolf posłał następnie Fryderyka do twierdzy, by zawrzeć rozejm. Do-
wodzący obroną Bazylei biskup Henryk N euenberg miał wówczas zakrzyknąć: .Panie Boże
w niebiesiech, trzymaj się mocno na tronie, gdyż inaczej Rudolf zajmie Twoje miejsce!".
78 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
go był Karol IV Luksemburg, który uporządkował sposób elekcji cesar-
skiej w Złotej Bulli 1356 roku. Korona cesarska, przez jakiś czas pozo-
stająca przy dynastiach Wittelsbachów i Luksemburgów, powróciła do
Habsburgów w 1437 roku, by już w obrębie tego rodu pozostać aż do 1806.
roku.
W XV wieku nastąpił w obrębie cesarstwa wzrost roli Brandenburgii
pod rządami Hohenzollernów, a także Saksonii pod rządami Wettynów.
Do znacznej potęgi doszło wiele miast zachodnioniemieckich, jak No-
rymberga, Frankfurt nad Menem, Kolonia, w których działały kantory
i banki o europejskim znaczeniu, zwłaszcza Fuggerów i Welserów. Na-
stąpiło natomiast zahamowanie, a następnie załamanie ekspansji
wschodniej: uległa zniszczeniu potęga Zakonu Krzyżackiego w starciu
z Polską (bitwa pod Grunwaldem 1410 roku, wojna trzynastoletnia w la-
tach 1454-1466); osłabła też Hanza.
W epokę monarchii stanowej rycerstwo niemieckie wchodziło mocno
rozwarstwione. Do wyższej szlachty zaliczali się książęta, margrabiowie,
hrabiowie, posiadający władztwo terytorialne. Drobniejsza szlachta za-
leżna była od cesarza; byli to tak zwani „wolni panowie", Freiherren, któ-
rzy uniknęli zmediatyzowania czyli podporządkowania książętom. Two-
rzyli związki rycerskie, głównie przeciw miastom; te zatargi szlachty
z miastami wychodziły tylko na korzyść książętom. Trzecią wreszcie
warstwę stanowiła szlachta krajowa, Landadel, pozostająca w lennej za-
leżności od książąt. Wielu przedstawicieli tej warstwy broniło się przed
ubóstwem, trudniąc się zbrojnym rozbojem na szlakach komunikacyj-
nych; byli to tak zwani raubritterzy.
Miasta niemieckie zdobywały w tej epoce samorząd niezależny od ce-
sarza. Tracił na znaczeniu urząd wójta, natomiast na czele miasta sta-
wała obieralna rada z burmistrzem (Bilrgermeister ). Z reguły rada była
reprezentantką patrycjatu miejskiego i broniła swego stanowiska prze-
ciw rzemieślnikom zorganizowanym w cechy oraz drobnemu kupiectwu.
Samorządu ~ego przychodziło nieraz miastom bronić przeciwko książę­
tom i innym możnym. Powstawały związki miast dla wspólnej obrony
przed szlachtą i książętami, prowadziły też miasta samolubną politykę
handlową, utrudniającą rozwój wielkich szlaków handlowych. Starały
się bowiem o prawo składu, Stapelrecht, zmuszające kupców do wy-
przedaży w danym mieście przywiezionego towaru (prawo składu bez-
względne) lub wystawienia go na sprzedaż przez określoną liczbę dni
(prawo skladu względne). Aby kupcy nie omijali miast posiadających .
prawo składu, wprowadzano przymus drogowy czyli nakaz, po.d rygorem
konfiskat, poruszania się po wyznaczonych drogach. Utrudmalo to wy-
Monarchia stanowa
79
mianę i - przez zwiększenie ilości pośredników - podwyższało ceny. Tyl-
ko w czasie jarmarków (Jahrmarkt - targ doroczny) przepisy te ulegały
złagodzeniu, czyli można było podążyć wprost do miasta, w którym był
jarmark, bez zatrzymywania się w miastach składowych. Na północy
znaczną rolę odgrywała Hanza, dopóki jej potęga gospodarcza nie uległa
osłabieniu, zwłaszcza w starciu z rosnącymi w siłę miastami holender-
skimi. W obrębie miast trwał konflikt pomiędzy patrycjatem, pospól-
stwem zrzeszonym w cechach rzemieślniczych i najuboższym plebsem.
Sytuacja gospodarcza i stanowisko prawne ludności chłopskiej nie
były złe. Uprawiali chłopi ziemię szlachecką w zamian za czynsz, posia-
dali wolność osobistą i mogli przenosić się ze wsi do wsi lub do miasta.
Feudałowie niemieccy, którzy zdobyli ziemie słowiańskie na północy
i wschodzie cesarstwa, chętnie widzieli u siebie chłopów-kolonistów
ze środkowych i zachodnich Niemiec, oferując im dobre warunki osadni-
cze w postaci długoletniej wolnizny od czynszów. Wywołało to falę kolo-
nizacyjną, która rychło przekroczyła granice Niemiec, kierując się dalej
na wschód, do Polski. Owa dobra koniunktura dla włościan nie trwała
jednalr długo; na terenach od Łaby na wschód rozwijać się poczęła gospo-
darka folwarczna wielkich właścicieli ziemskich, oparta na pańszczyźnie
chłopskiej. Powinności włościańskie ulegały więc podwyższaniu, czemu
towarzyszyło przywiązywanie włościan do ziemi.
POLSKA
Zjednoczenie państwa polskiego po okresie rozbicia dzielnicowego
przypadło na przełom XIII i XIV wieku. Po nieudanej próbie opanowania
ziem polskich przez władców czeskich z dynastii Przemyślidów zjedno-
czenie powiodło się Władysławowi Łokietkowi, który scalił Wielkopol-
skę, Kujawy i Małopolskę oraz koronował się w 1320 roku w Krakowie.
Dzielnice mazowieckie pozostały jeszcze pod władaniem miejscowych
książąt piastowskich, odtąd lenników króla polskiego, natomiast Śląsk
popadł w zależność lenną od Czech, zaś Pomorze zagarnęli Krzyżacy.
Zjednoczone Królestwo Polskie nazywać poczęto „Koroną" (Corona
Regni Poloniae)72 • Pod tym terminem pojmowano scentralizowane, su-
werenne państwo, którego prawa były niezależne od osoby aktualnie pa-
72 Wpływ na ukształtowanie się pojęcia „Korony" miał też ustrój państw sąsiednich,
gdzie funkcjonowało już pojęcie Corona Regni Bohemiae (korona św. Wacława) i Corona
Regni Hungariae (korona św. Stefana). Pojęcie Korony upowszechniło się w Polsce po unii
z Litwą.
80 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
nującego monarchy. Było to więc zarówno pojęcie terytorialne, jak i tytuł
prawny do władania nad tym terytorium. Władcy nie przysługiwało już
- charakterystyczne dla monarchii patrymonialnej - prawo dzielenia
państwa między synów lub zbywania jakichkolwiek jego terytoriów.
Syn i następca Władysława Łokietka, Kazimierz Wielki (1333-1370)
starał się o uporządkowanie sytuacji państwa i ustabilizowanie jego gra-
nic, kosztem ustępstw (nie traktowanych jednak jako ostateczne) na te-
renie Pomorza na rzecz Krzyżaków i Śląska na rzecz Czech. Dzięki temu
udało mu się rozbić niebezpieczny dla Polski sojusz czesko-krzyżacki.
Doprowadził do zdobycia Rusi Halicko-Włodzimierskiej (1340 r.), której
ostatni władca, książę Bolesław z mazowieckiej linii piastowskiej, prze-
kazał mu w testamencie swoje prawa. Jego aktywność polityczna dopro-
wadziła do wzrostu znaczenia Polski na arenie międzynarodowej, czego
dowodem było odbycie w Krakowie w 1364 roku konferencji międzynaro­
dowej dotyczącej projektu krucjaty przeciw Turkom73 • Panowanie Kazi-
mierza Wielkiego wiąże się z ożywieniem gospodarczym w państwie,
a także wzmocnieniem jego ustroju przez uporządkowanie zarządu,
usprawnienie skarbowości, spisanie prawa. Za tym poszedł też rozwój
kulturalny (założenie Akademii Krakowskiej w 1364 roku).
Wzmocnienie władzy monarszej okazało się jednak przejściowe,
z czysto politycznych względów. Uniemożliwiły to sprawy następstwa
tronu po śmierci Kazimierza Wielkiego, który nie pozostawił syna i koro-
nę po nim objął (z pominięciem bocznych linii dynastii piastowskiej) Lu-
dwik Węgierski (1370-1382), siostrzeniec Kazimierza. Ludwik również
nie pozostawił na tronie polskim męskiego następcy i to samo spotkało
jego córkę Jadwigę.
Ludwik Węgierski, aby zapewnić tron jednej ze swych córek, wydał
dla szlachty polskiej w 1374 roku obszerny przywilej w Koszycach. Zobo-
wiązał się w nim zwolnić szlachtę od wszelkich powinności z wyjątkiem
dwóch groszy z łanu (płaconych przez kmieci), wYPłacać jej odszkodowa-
nie za straty w osobach i rzeczach poniesione w wYPrawie poza granica-
mi kraju, obsadzać urzędy w Polsce polskimi ziemianami, odzyskać stra-
ty terytorialne królestwa i szanować wszystkie przywileje, komukolwiek
nadane. Plan Ludwika, by tron polski przypadł dziedzicznie Andegawe-
nom (choćby po kądzieli) nie powiódł się. Jego córka Jadwiga, objąwszy
tron w 1384 roku, po zerwaniu jej zaręczyn z Wilhelmem Habsburgiem
73 Zdarzenie to przeszło do historii i tradycji polskiej nie tylko jako osiągnięcie dyplo-
matyczne, ale z powodu towarzyszącej mu „uczty u Wierzynka", rajcy kralwwskiego.
Monarchia stanowa 81
wydana została za mąż w 1386 roku za Jagiełłę, wielkiego księcia Litwy,
pod warunkiem chrystianizacji Litwy i związania jej z Polską. Małżeń­
stwo Jadwigi z Jagiełłą też jednak nie pozostawiło po sobie potomstwa
i przez to Jagiełło musiał pod koniec życia wydać szerj:)g przywilejów
(1425, 1430, 1433 r.), aby zapewnić tron jednemu ze swych synów
z czwartego małżeństwa; zdobyła wówczas szlachta niezwykle cenne
uprawnienia.
Związek Polski i Litwy (w której władał Witołd, od 1401 roku jako
wielki książę, ale pod zwierzchnictwem Jagiełły) doprowadził do poko-
nania w 1410 roku Zakonu Krzyżackiego i odzyskania przez Litwę Żmu­
dzi, przez co przerwane zostało bezpośrednie połączenie między Krzyża­
kami i Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Unia horodelska
1413 roku zacieśniła związek obu państw, zwłaszcza przez rozciągnięcie
przywilejów szlachty polskiej na bojarów litewskich; próby osłabienia te-
go związku przez dyplomację krzyżacką nie powiodły się. Dalszy cios za-
dany został Zakonowi w wyniku wojny trzynastoletniej z lat 1454-1466.
Polska odzyskała tak zwane odtąd Prusy Królewskie, czyli Pomorze
Gdańskie z Warmią, zatem i dotychczasową stolicą Zakonu - Malbor-
ldem. Zakon, jako lennik Polski, utrzymał się jeszcze do sekularyzacji
w 1525 roku, w Prusiech określanych jako Zakonne (później: Książęce),
z Królewcem jalrn stolicą.
Po śmierci Jagiełły tron objął jego małoletni syn Władysław III, za
którego rządziła rada królewska z biskupem Zbigniewem Oleśnickim na
czele. W 1440 roku Władysław powołany został na tron węgierski, wzna-
wiając tym samym unię polsko-węgierską, istniejącą już za panowania
Ludwika. W 1444 roku, podczas wyprawy mającej ratować Konstanty-
nopol przed zagrożeniem tureckim, Władysław III zginął w bitwie pod
Warną. Tron polski, po trzyletnim bezkrólewiu, objął jego brat Kazi-
mierz Jagiellończyk (1447-1492).
W Polsce wyodrębniły się cztery stany społeczne: szlachta, ducho-
wieństwo, mieszczanie i chłopi. Wyodrębnionych prawnie Żydów nie tra-
ktowano jako osobnego stanu.
Szlachta była stanem jednolitym. Zaliczali się do niej zarówno możni,
piastujący najwyższe godności w państwie, jak i szlachta ziemiańska,
kilku- i jednowioskowa, dalej szlachta zagrodowa, gospodarczo niczym
nie różniąca się od chłopów, gdyż osobiście uprawiała swoje zagony zie-
mi, wreszcie. szlachta nieosiadła, całkowicie wyzuta z własności ziem-
skiej. Kategorie niższej szlachty, tak zwanych włodyków lub panoszy
(rycerzy służebnych) zaniknęły w XIV-XV wieku. Nie udało się też stwo-
rzyć odrębnego stanu dziedzicznym sołtysom wiejskim, obowiązanym do
82 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
służby rycerskiej; część z nich przedostała się do szlachty, część nato-
miast pozostała chłopami. Zamknięcie się stanu szlacheckiego, o przyna-
leżności do którego decydowało nie posiadanie ziemi, lecz urodzenie, na-
stąpiło w XIV wieku74.
Stanowisko prawne szlachty, poza wywodzącymi się z poprzedniej
epoki prawami i obowiązkami wynikającymi z nadań ziemi na prawie
rycerskim (iure militari) określały przywileje wydawane dla całego sta-
nu. Najważniejszym z nich był wspomniany już przywilej koszycki
z 1374 roku. Ludwik Węgiersld zwolnił w nim szlachtę od wszystldch
ciężarów, jalde dotychczas ponosiła w postaci danin i posług, z wyjąt­
kiem 2 groszy z łanu osiadłego, płaconych zatem przez kmieci z dóbr
szlacheckich. Tym samym nastąpiło zrównanie wśród szlachty; ci bo-
wiem, którzy posiadali wyniesione z poprzedniej epoki mniej lub bar-
dziej rozległe immunitety, otrzymali mniej niż ci, którzy nie mieli żad­
nych immunitetów, zatem ich powinności były uprzednio większe. Przy-
wilej rozróżniał też obowiązki rycerskie w czasie wojny obronnej, utrzy-
mując je bez zmiany, ale w wypadku wojny poza granicami kraju zobo-
wiązywał monarchę do wypłaty główszczyzny rodzinom poległych czy
nawiązki za rany poszkodowanym, zwrotu utraconych rzeczy oraz wy-
kupna z niewoli. W ten sposób szlachta chciała się zabezpieczyć, by nie
była powoływana do obrony granic węgierskich. Uzupełniający tę zasadę
przywilej piotrkowsld z 1388 roku zobowiązywał króla do wypłacenia
szlachcie stałego żołdu (5 grzywien od kopii) przy wyprawach poza gra-
nice państwa; tym razem iść mogło o wyprawy celem obrony granic Li-
twy. Ograniczenia te, choć krępowały monarszą swobodę w zakresie pro-
74 Od ludności nierycerskiej odróżniały szlachtę herby, które przyjęły się w Polsce z Za-
chodu. Zasada dziedzicznego używania herbów przyjęła się w XIV wieku. Rozróżniano
później trzy rodzaje godeł herbowych: a) herby tzw. mówiące, przedstawiające przedmioty
dające się opisać, b) herby literowe, powstałe z liter lub monogramów, bardzo rzadkie, c)
herby nieme, nie dające się opisać słowami, przedstawiające różne kombinacje kresek pro-
stych lub zagiętych. Te ostatnie były najliczniejsze; z czasem dopiero herby nieme zamie-
niały się w mówiące (kreski przeobrażały się w strzały, krzyże, półksiężyce itp.). Badacz
tego problemu, prof. Franciszek Piekosiński, zauważył, że herby nieme przedstawiają duże
podobieństwo do liter skandynawskiego alfabetu runicznego. Założył więc, że mogły to być
znaki na chorągwiach, przyniesione przez jakieś plemię słowiańskie, pozostające jednak
pod silnym wpływem normańskim, które przybyło znad dolnej Łaby około roku 800 i pod-
biło tereny polskie, tworząc w drodze najazdu organizację państwową. Teoria ta została ry-
chło obalona, gdyż okazało się, że herby nieme powstały z tak zwanych znaków własnościo­
wych, wycinanych toporem w.drzewie lub dłutem w kamieniu; identyczne narzędzia i ma-
teriał, używane w Polsce, jak i w Skandynawii, spowodowały podobieństwo znaków.
Monarchia stanowa 83
wadzenia wojny, dalekie były jednak od tych, które narzuciło rycerstwo
zachodnioeuropejskie, ograniczające czas trwania kampanii wojennych.
Dalsze przywileje, to jest czerwiński z 1422 roku oraz brzeski z 1425,
jedleński z 1430 i krakowski z 1433 roku przyniosły szlęchcie najpierw
nietykalność majątkową, a potem, nietykalność osobistą (1425-1433), to
jest słynne prawo neminem captivabimus nisi iure victum. Nie można
więc odtąd było ukarać ani uwięzić osiadłego szlachcica (reguła nie doty-
czyła szlachty nieosiadłej) bez uprzedniego wyroku sądowego. Poza an-
gielską Wielką Kartą Wolności, która dotyczyła w tej mierze wąskiej
grupy baronów, zresztą rychło po wydaniu uległa zapomnieniu, było to
pierwsze tego rodzaju prawo na terenie Europy.
Szereg wielkich przywilejów dla szlachty podsumowały przywileje
nieszawskie z 1454 roku. Stanowiły one, iż bez zgody szlachty wyrażonej
na sejmikach nie wolno było królowi nakładać żadnych ciężarów ani
zwoływać pospolitego ruszenia. Przywileje te stały się podstawą parla-
mentaryzmu polskiego (o którym będzie jeszcze mowa) i umożliwiły dal-
szy rozwój tak zwanej demokracji szlacheckiej.
Duchowieństwo wyodrębniło się jako stan społeczny na przełomie XII
i XIII wieku, kiedy za rządów arcybiskupa Henryka Kietlicza wprowa-
dzano w życie główną spośród reform gregoriańskich, mianowicie zasadę
celibatu. W tym też czasie Kościół polski zdobył wielkie przywileje immuni-
tetowe (1210, 1214-1215r.), uzyskując własne sądownictwo, a także reali-
zując zasadę wyboru biskupów przez kapiiuły. Jeśli uprzednio Kościół po-
pierał rozbicie dzielnicowe, to w XIII wieku zmienił politykę, stawszy się
ostojąjedności wewnętrznej i ważną siłą nurtu zjednoczeniowego.
Po zjednoczeniu państwa pozycja Kościoła osłabła. Był to w części wy-
nik schizmy zachodniej, obniżającej powagę papiestwa, po części skutek
polityki monarszej. Kazimierz Wielld odbierał na rzecz korony dobra, do
których Kościół miał niepewne tytuły prawne, uzyskał też wpływ na ob-
sadę stolic biskupich.
Na skutek zmian granicznych po zjednoczeniu odpadło od prowincji
gnieźnieńskiej biskupstwo w Kamieniu, osłabły związki z biskupstwami
w Lubuszy i Wrocławiu. Przybyła natomiast Litwa z utworzonym
w 1387 biskupstwem w Wilnie. Po zajęciu Rusi Halicko-Włodzimierskiej
założono w 1375 roku arcybiskupstwo w Haliczu (przeniesione z począt­
kiem XV wieku do Lwowa) i - wobec istnienia dwóch arcybiskupstw -
zdecydowano w 1417 roku iż zwierzchnikiem całego Kościoła w Polsce
i na Litwie będzie arcybiskup gnieźnieński, pełniący odtąd funkcję pry-
masa. W stosunku do Kościoła prawosławnego, przeważającego na Rusi,
prowadzono politykę tolerancji.
84 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Mimo odrębności stanowej szlachty i duchowieństwa interesy polity-
czne tych dwu stanów w Polsce - podobnie jak i w innych krajach Euro-
py zachodniej - były w zasadzie niesprzeczne. Działo się tak dlatego, iż
szlachta zmonopolizowała dla siebie wyższe godności kościelne, plebeju-
szy dopuszczając najwyżej do kanonikatów. ów sojusz dwóch potężnych
stanów odegrał niebawem znaczną rolę w przeobrażeniu się Polski
w rzeczpospolitą szlachecką.
Postęp gospodarczy państwa przejawił się w postaci szybkiego rozwo-
ju miast. Przenoszono istniejące osady na prawo niemieckie, lokowano
wiele nowych, korzystając głównie z wzorów ustrojowych Magdeburga
i Lubeki. Ustrój wewnętrzny miast pozostawał pod wpływem prawa nie-
mieckiego; zanikały z czasem wójtostwa, powoływane do życia w przywi-
lejach lokacyjnych i piastowane dziedzicznie przez zasadźców miast.
Miejsce ich zajmowały obieralne rady miejskie z burmistrzami na czele.
Układ społeczny był w pełni podobny do niemieckiego: w społeczności
miejskiej WJrÓżnić można było patrycjat (głownie zamożnych kupców,
zrzeszonych w gildiach), pospólstwo (rzemieślników, zrzeszonych w ce-
chach) i najuboższy plebs. Rozwój miast był możliwy zarówno na skutek
dopływu ludności wiejskiej, posiadającej praw o wychodu, jak
w związku z wielką falą kolonizacyjną płynącą z zachodu; ludność nie-
miecka masowo osiedlała się na Śląsku, szybko germanizując miejscowe
miasta, licznie docierała tez do Wielkopolski i Małopolski, słabiej dopływała
do Mazowsza. Osiedlali się też w Polsce Żydzi, uchodzący przed prześlado­
waniami na Zachodzie, zwłaszcza w czasach wojen krzyżowych; przywilej
Bolesława Pobożnego z 1264 roku Kazimierz Wielki rozszerzył na całe pań­
stwo, gminy żydowskie posługiwały się własnym prawem.
Podobnie jak i w Niemczech, znaczniejsze miasta polskie uzyskiwały
p r a w o s k ł ad u, z którym wiązał się przymus drogowy. Posiadały też
miasta p r a w o mi 1i (był to zakaz zakładania karczem czy młynów
w promieniu mili od miasta), a także praw o gości n n e, ius emporii,
zakazujące obcym kupcom wchodzenia z sobą w układy bez pośrednic­
twa kupców miejscowych. Ważnym przywilejem miejskim było zwolnie-
nie jego kupców od ceł wewnętrznych, całkowite lub częściowe (w okre-
ślonych komorach celnych). Miało to znaczenie, gdyż przechodziły przez
Polskę ważne szlaki handlowe z zachodu na wschód, od Norymbergi
i Lipska przez Kraków, Lwów ku Morzu Czarnemu oraz przez Poznań
i Wilno do Pskowa i Nowogrodu.
W XIV wieku granice między mieszczaństwem a szlachtą były płyn­
ne, różnice prawne niewielkie; sporo ubogiej szlachty osiedlało się
w miastach, niektórzy przedstawiciele bogatego patrycjatu zakupywali
Monarchia stanowa 85
dobra ziemskie. Z czasem jednak różnice pogłębiły się. Już w czasie jed-
noczenia się państwa wybuchły krwawe walki pomiędzy rycerstwem po-
pierającym działalność zjednoczeniową Władysława Łokietka a zamoż­
nym, niemieckiego pochodzenia mieszczaństwem, popierającym naj-
pierw Przemyślidów, a potem Luksemburgów (bunty w latach 1311-
1314, zwłaszcza krakowskiego wójta Alberta). Antymiejska postawa
szlachty wzmogła się w XV wieku. Przywileje nieszawskie dowodziły
znacznej już ingerencji szlachty w wewnętrzne sprawy miast; szos, po-
datek płacony przez miasta, nakładany był przez sejmiki, zatem bez
udziału mieszczan; niebawem zakazano im nabywać dobra ziemskie. Po-
lityce tej miasta nie umiały się skutecznie przeciwstawić.
Najniższy ze stanów, chłopski, powstawał powoli z trzech istnieją­
cych jeszcze w XII-XIII wieku kategorii ludności: wolnych, półwolnych,
tak zwanych przypisańców (ascripticii) i niewolnych. Stanowisko wol-
nych, o ile nie przedostali się do stanu rycerskiego, pogarszało się; działo
się tak w związku z immunitetem przyznającym panu władzę sądowni­
czą na określonym terenie. Polepszało się natomiast stanowisko niewol-
nych, którzy, osadzani na ziemi, zmuszani byli do świadczenia powinno-
ści, co czyniło ich z czasem równymi przypisańcom, to jest osadnikom
„przypisanym" do ziemi, której nie mogli opuścić. Obydwa te procesy
prowadziły do zbliżenia się gospodarczego i prawnego różnych kategorii
ludności, których wspólną cechą było to, iż uprawiali cudzą ziemię.
Dla dalszego rozwoju stanu chłopskiego istotne znaczenie miały dwie
wielkie fale kolonizacyjne: kolonizacja na prawie polskim i na prawie
niemieckim. Kolonizacja na prawie polskim czyli „osadnictwo obyczajem
wolnych gości" (more liberorum hospitum) to nadawanie przez pana
(księcia, instytucję kościelną, rycerza) ziemi człowiekowi wolnemu, ale
ubogiemu. W zamian za dziedziczne prawa uprawiania ziemi, zobowią­
zywał się on do określonych zwyczajem świadczeń. Kolonizacja na pra- .
wie niemieckim (rozpoczęta w XII wieku i trwająca przez wieki XIII
i XIV) to zarówno wielka fala osadnicza ludności emigrującej z Niemiec
na wschód, jak i nadawanie istniejącym polskim osadom gotowych, czer-
panych z Niemiec form organizacyjnych. Każdy osadnilr otrzymywał łan
ziemi (laneus, das Lehen - od 16 do 25 hektarów) i wieloletnią wolniznę
od świadczeń na zagospodarowanie się. Po jej upływie zobowiązany był
do powinności, które określał akt (przywilej) lokacyjny: drobnych danin
i robocizn, głównie jednak czynszu pieniężnego. Wieś lokowana na pra-
wie niemieckim posiadała samorząd. Na jej czele stał sołtys (zostawał
nim dziedzicznie zasadźca wsi), który otrzymywał wyższe uposażenie
w ziemi, część ze ściąganych przez siebie czynszów, część kar sądowych
86 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
oraz inne uprawnienia. Do jego obowiązków należało ściąganie świad­
czeń na rzecz pana feudalnego oraz przewodniczenie ławie sądowej we
wsi. Ciążył też na nim obowiązek służby wojskowej.
Z czasem pojawiły się inne formy kolonizacyjne. W XN wieku rozpo-
częła się od wschodu, wzdłuż łańcucha Karpat, tak zwana kolonizacja na
prawie wołoskim. Był to nurt osadnictwa pasterskiego, wbijającego się
klinem w słabo zaludnione, wysokogórskie tereny; brała w nim udział
ludność wołoska i ruska wyznania prawosławnego.
Podobnie jak w Niemczech, choć o stulecie z górą później, sytuacja
ludności chłopskiej w Polsce ulegała pogorszeniu. Było to wynikiem zja-
wiska widocznego już w XV wieku: szlachta porzucała rycerski tryb ży­
cia i osiadała na ziemi. Rozwijanie przez nią gospodarki folwarcznej
wzmagało zapotrzebowanie na ręce robocze. Dostarczać ich miało sto-
pniowe przywiązywanie chłopa do ziemi, przez ograniczanie przysłu­
gującego mu praw a wychodu. Tam, gdzie procesowi temu sprzeci-
wiał się sołtys - dziedziczny stróż przywileju lokacyjnego, na stałe okre-
ślającego powinności włościańskie, szlachta na podstawie prawa z 1423
roku mogła wykupywać sołtysów ,,nieużytecznych" lub „buntowni-
czych". Cały ten proces, określany mianem wtórnego poddaństwa chło­
pów, przybierał na sile w ciągu XV wieku, by w wieku XVI doprowadzić
do pełnego przywiązania chłopa do ziemi i zwiększenia mu pańszczyzny.
Proces ten, stanowiący istotną różnicę w stosunku do tendencji rozwojo-
wych na zachodzie Europy, nie tylko wzmagał materialną i polityczną
potęgę· szlachty - kosztem włościan, ale wpływał także na osłabienie
tempa urbanizacji.
RUŚ-ROSJA
Po rozpadzie Rusi Kijowskiej na dzielnice i dostaniu się jej pod wła­
dztwo mongolskie Ruś podzieliła się na trzy grupy księstw, w rozmaity
sposób uzależnionych od Tatarów. Pierwszą stanowiła Ruś Zaleska poło­
żona w dorzeczu Wołgi, silnie podporządkowana Tatarom. Drugą grupę
tworzyły księstwa Rusi Naddnieprzańskiej i Halicko-Włodzimierskiej,
zaś trzecią - terytoria północne i północno-zachodnie. Tereny naddnie-
przańskie uległy tak wielkiemu wyludnieniu, iż cześć z nich przeobrazi-
ła się w Dzikie Pola; Ruś Halicka wyemancypowała się spod panowania
tatarskiego, ale popadła w zależność od Polski.
Środek ciężkości państw ruskich przesuwał się powoli na północ. Ta-
tarzy, narzucając książętom ruskim daniny, nie ściągali ich sami, lecz
nadawali jednemu z książąt tale zwany jarłyk, to jest prawo do ściągania
Monarchia stanowa 87
danin, połączone z odpowiedzialnością za ich egzekwowanie i rozliczanie
się z Chanatem Złotej Ordy. Prawo to, umożliwiające posiadaczomjarły­
ku szybkie bogacenie się, otrzymali książęta suzdalsko-włodzimierscy,
zwani stąd „wielkimi książętami". Z początkiem XIV. wieku na czoło
tych ziem wybiła się Moskwa, dokąd przenieśli się książęta z Włodzimie­
rza nad Klaźmą. W 1328 rokujarłyk otrzymał książę moskiewski Iwan
Kalita (przydomek otrzymał od owej funkcji zbierania danin), uległy wo-
bec Ordy, a nieustępliwy i okrutny w stosunku do pobratymczych, ale
słabszych książąt. Rozpoczął on jednoczenie ziem ruskich w oparciu
o Moskwę. Kryzys wewnętrzny Złotej Odry ułatwił tę działalność nie tyl-
ko Iwanowi Kalicie, ale i Litwinom, którzy rozpoczęli - przy biernej po-
stawie miejscowej ludności i słabym oporze Tatarów - zajmowanie ziem
ruskich. Syn Gedymina Olgierd (1296-1377) opanował dorzecze Dnie-
pru z Kijowem włącznie, ale dwulrrotne próby zdobycia Moskwy nie po-
wiodły się. Tymczasem wnuk Kality, książę Moskwy Dymitr Doński, po-
konał w 1380 roku Tatarów na Kulikowym Polu i choć ich wyprawy od-
wetowe dotarły do Moskwy, zwycięstwo to miało poważne znaczenie
mobilizacyjne. Rozkład Złotej Ordy pogłębiał się. Oddzielił się w 1427 ro-
ku Chanat Krymski, który popadł w zależność od Turcji, powstały Cha-
naty Kazański i Astrachański. Iwan III Srogi (1462-1505) zrzucił osta-
tecznie jarzmo tatarskie w 1480 roku i podporządkował sobie księstwa
Tweru, Riazania, Nowogrodu oraz Chanat Kazański 7 5. Państwo rosyj-
skie - taka bowiem nazwa była odtąd w coraz częstszym użyciu - roz-
ciągnęło się od granic litewskich ku dalekiej północy i Uralowi.
Feudałowie rosyjscy dzielili się na trzy grupy: książąt, bojarów i dwo-
rian. Do książąt zaliczali się nie tylko udzielni władcy i ich potomstwo,
ale także tak zwani książęta służebni (kniaziowie), to jest członkowie dy-
nastii Rurykowiczów lub litewskich Gedyminowiczów, nie posiadający
już odrębnych dzielnic, tatarscy carewicze. Bojarowie byli to rycerze
w służbie książęcej. Przysługiwała im wotczina, czyli dziedziczna włas­
ność ziemi, księciu składali - jak wasale na zachodzie Europy- przysię-
75 Iwan III zawarł związek małżeński z Zoe (Zofią) Paleolog, bratanicą ostatniego cesa-
rza bizantyńskiego Konstantyna XI. Przyjął także bizantyńskiego orła dwugłowego jako
. herb Rosji, przeniósł do Moskwy bizantyński ceremoniał koronacyjny i dworski, nadał so-
bie tytuł cara (cesarza). Przejmowanie spadku po zdobytym w 1453 roku przez Turków
;,.J{oµstantynopolu wiązało się z tak zwaną teorią trzeciego Rzymu. Twórcą tej teorii był
1 prawdopodobnie ihumen klasztoru w Pskowie, Filoteusz („starzec Fiłofiej"). Według niego,
: pierwszym Rzymem, jako stolicą świata, był oczywiście Rzym, drugim - Bizancjum, a trze-
..cim- Moskwa. Czwartego Rzym u miało już nie być nigdy.
88 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
gę wierności i byli obowiązani do służby wojskowej, ale mieli w tym za-
kresie pewną swobodę: praw o w o 1n ego o dj a z du, czyli przejścia
na służbę innego księcia (prawo to zanikło w XV wieku). Wśród bojarów
nie było równości: poszczególne rody były uszeregowane hierarchicznie,
zgodnie ze swym pochodzeniem. Starszeństwa tego, tak zwanego miest-
niczestwa przestrzegał książę przy obsadzie różnych godności.
Dawni słudzy na dworze księcia, zwani dworianami, z czasem nabra-
li znaczenia. Otrzymywali od księcia nadania ziemi, tak zwane pomie-
stia (zbliżone do zachodnioeuropejskich beneficjów), związane z obo-
wiązkiem służby wojskowej. Pomiestia miały tylko osobisty charakter;
ze śmiercią dworianina pomiestie wracało do księcia, który mógł je -
choć nie musiał - nadać synowi poprzednika. Książęta opierali się chęt­
niej na zależnych od siebie i w pełni posłusznych dworianach, niż na bo-
jarach.
Mieszczaństwo uległo całkowitemu zniszczeniu w okresie najazdu ta-
tarskiego; nawet tak wielkie miasta jak Kijów legły w ruinie. Ocalały
tylko Nowogród i Psków, silne republiki miejskie, których patrycjat sta-
nowili- obok bogatych kupców - okoliczni bojarzy. Powolna odbudowa
miast rozpoczęła się dopiero w XN wieku.
Miasta rosyjskie miały dość typową zabudowę. W środku miasta
znajdował się kreml, czyli gród obronny, w którym rezydował lub zatrzy-
mywał się w czasie objazdów książę. Wokół kremla, stanowiącego cen-
trum administracyjne i targowe, twierdzę i wiezienie, znajdowała się
tak zwana posada (odpowiednik dawniejszego na zachodzie i w Polsce
podgrodzia), stąd zamieszkujący ją mieszczanie nazywani byli posadski-
je ludi. Obowiązani oni byli do rozmaitych posług na rzecz kremla.
Chłopi (krestianie) dzielili się na poddanych książęcych, bojarskich
i cerkiewnych. Obowiązani byli do pańszczyzny i danin w naturze, po-
siadali - coraz to bardziej ograniczane - prawo wychodu ze wsi. Chłop,
który zaciągnął pożyczkę u swego pana, stawał się kabalnym, czyli popa-
dał w tak zwaną kabałę - w zamian za odsetki zmuszany był do odrobku
pańszczyzny, dopóki nie spłacił całkowicie pożyczki. Praktycznie powo-
dowało to przywiązanie do ziemi. Warstwa ludności niewolnej, tak zwa-
nych chołopów, zanikła w XV wieku.
Zachodnioeuropejskie wpływy ustrojowe sięgały do Rusi i Rosji, ale
czynnikiem, który je hamował, była pogłębiające się granica religijno-
-obyczajowa pomiędzy rzymskokatolickim Zachodem a prawosławnym
Wschodem. N a terenie Rusi i Rosji zaznaczyły się natomiast wpływy „
mongolskie, szczególnie silne pomiędzy XIII a XV wiekiem; barierą dla
ich dalszego sięgania ku zachodowi Europy okazała się Polska. Owe
Monarchia stanowa 89
wpływy mongolskie nie pozostały bez konsekwencji zarówno dla ustroju
społecznego, jak i państwa, w szczególności dla stanowiska jego władcy.
Instytucje mongolskiego despotyzmu ułatwiały rozwój rosyjskiej monar-
chii absolutnej.
USTRÓJ WŁADZ CENTRALNYCH I LOKALNYCH
Zadania władzy państwowej, sprawowanej przez monarchę, mnożyły
się i komplilrnwały w miarę jak różnicowała się struktura społeczeń­
stwa, którym władca rządził. Coraz trudniej było zadania te wykonywać
osobiście lub przy pomocy grona doradców, cieszących się wprawdzie za-
ufaniem monarchy, ale nie mających jeszcze kompetentnego przygoto-
wania do coraz bardziej wyspecjalizowanych obowiązków. Wyodrębniać
się więc poczęły funkcje centralne o zróżnicowanych zadaniach. Powsta-
wać też poczęły władze lokalne.
Traktując problem porównawczo, na tle europejskim, zauważyć moż­
na, iż występują pewne ogólne podobieństwa ustrojowe w zakresie stru-
ktury władz centralnych, silniejsze natomiast różnice zaobserwować
można w dziedzinie organizacji władz lokalnych. Jedne i drugie wyma-
gają oceny z punktu widzenia skuteczności ich działania.
Podziały państwa, jalrie wytworzyły się w okresie rozdrobnienia feu-
dalnego czy rozbicia dzielnicowego, utrzymywały się, ale w innym już
charakterze. Nie mógł bowiem monarcha lekceważyć starych odrębności
plemienno-szczepowych, starał się je natomiast wykorzystywać.
Terytoria, które stanowiły poszczególne lenna, teraz silniej podpo-
rządkowane monarsze, lub odrębne dzielnice pozostające ongiś pod wła­
dzą książąt z jednej dynastii, obecnie zjednoczone, skoro już uzyskały
pewną odrębność, strzegły jej i starały się jej nie utracić. Monarcha to
13zanował i wymieniał je osobno w swym - coraz to bardziej rozbudowy-
;~anym - tytule. Osobno traktowane, stawały się one zatem jednostkami
·!>odziału terytorialnego państwa.
· •· Nigdzie bowiem ów podział terytorialny nie powstawał na podstawie
O.górnie narzuconej woli monarszej, lecz był konsekwencją odrębności
11~.rnienno-szczepowych oraz dzielnicowych, a także geograficznych.
l~zywiście scalanie państwa postępowało łatwiej, jeśli służyło ono jed-
'emU. narodowi, powiązanemu więzią etniczną.
90 PANSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Struktura państwa stanowego wpływała na tworzenie się w ogólnych
zarysach podobnego ustroju władzy państwowej: monarchii opartej na
centralnych organach władzy, ograniczonej przez zgromadzenia przed-
stawicielskie stanów, posługującej się organami zarządu lokalnego, uwz-
ględniającymi tradycje odrębności dzielnicowych.
W poniższych rozważaniach przedstawione zostaną trzy filary ustro-
ju monarchii stanowej: monarcha, władze centralne i władze lokalne.
Rozwój zgromadzeń stanowych omówiony zostanie odrębnie.
W epoce monarchii stanowej tron obsadzany był według dwóch histo-
rycznie wytworzonych zasad, mianowicie:
a) w drodze elekcji;
b) w drodze dziedziczności.
Elekcja polegała na wyborze monarchy, pierwotnie dokonywanym
przez ogół mężczyzn zdolnych do noszenia broni, przy czym kandydaci
pochodzili z własnych szeregów; z czasem krąg uprawnionych do czyn-
nego i biernego udziału w elekcji zawężał się. Nie ulega wątpliwości, że
była to zasada starsza, sięgająca swymi korzeniami demokracji wojennej
czasów plemiennych i okresu wędrówek ludów. Później znalazła się
w odwrocie; tam bowiem, gdzie formalnie obowiązywała, trudno mówić
o czystej elekcji, jeśli w praldyce trzymano się jednego rodu i spośród
niego obierano sobie władców.
Zasada dziedziczności polegała na tym, iż tron obsadzany był w obrę­
bie jednego rodu na podstawie primogenitury (najstarszy syn po ojcu)
lub senioratu (najstarszy z rodu); niekiedy dopuszczano też do tronu -
w razie braku męskich potomków - kobiety. Zasada dziedziczności tronu
przeważyła z czasem nad elekcją z dwóch powodów: po pierwsze, każdy
władca starał się zapewnić po sobie następstwo swym zstępnym; po dru-
gie, społeczeństwo aprobowało te jego starania z obawy przed bezkróle-
wiem, celem zapewnienia ciągłości władzy76 • Czynniki takie wpływały
na stopniowe tworzenie się tradycji dynastycznej 77 •
76 Zdarzało się jednak, iż władca zasługiwał sobie na opinię tyrana i na podstawie zwy-
czajowego prawa oporu (ius resistendi) bywał siłą składany z tronu. Usuwano wówczas
także i jego potomków. Legendy opowiadają o takim końcu Pizystratydów·w Atenach,
Tarkwiniuszów w Rzymie, ale także i Popielidów w Polsce.
77 Towarzyszył temu nieraz mit dynastyczny, to jest wiara, że tylko panujący ród, ob-
darzony ponadnaturalnymi cechami, zapewnić może społeczeństwu pomyślność. Mit dyna-
styczny wspomagany był legendą o jakimś niecodziennym początku dynastii: boskim jej
pochodzeniu, jeśli sięgała czasów pogańskich, lub heroicznemu czynowi jej założyciela.
Por. wyżej, Monarchia patrymonialna jako forma ustroju, przypis 24.
Monarchia stanowa 91
We Francji od czasów frankońskich władza monarsza była dziedzicz-
na w linii męskiej, z wykluczeniem kobiet. Ostatnim śladem zasady ele-
kcyjności było słynne: le roi est mort - vive le roi (król umarł - niech żyje
król). Owo połączenie dwóch obwieszczeń w jedno miał9 na celu prakty-
czne wyeliminowanie bezkrólewia. Następcą tronu zostawał bowiem
zgodnie z zasadą primogenitury najbliższy krewny po mieczu zmarłego
władcy, zwany delfinem 78 • Podobna zasada wytworzyła się w Anglii: król
był władcą dziedzicznym i władzę swą sprawował od śmierci poprzedni-
ka, a nie od koronacji. Aby uniknąć wszelkich wątpliwości co do nastę­
pstwa tronu, król-jakjuż wspomniano-nadawał swemu najstarszemu
synowi tytuł księcia W alii.
Inaczej wyglądała sytuacja w Niemczech: władza cesarza pozostała
władzą elekcyjną, natomiast władza podległych mu książąt terytorial-
nych była dziedziczna. W świetle Złotej Bulli, wydanej przez Karola IV
w 1356 roku, cesarza obierało kolegium elektorów. Byli to trzej książęta
duchowni: arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewiru, oraz czterej władcy
świeccy: król czeski, palatyn reński, książę saski i margrabia branden-
burski79. Wybór odbywał się większością głosów; był on ostateczny, bo je-
szcze przed Złotą Bullą na zjeździe w Rense w 1338 roku książęta nie-
mieccy odmówili papieżowi prawa potwierdzania wyboru. Wybór upraw-
niał elekta do dwóch koronacji: na króla (odbywała się w Akwizgranie)
oraz na cesarza, następcę rzymskich cezarów, odbywaną w Rzymie. Ta
78 Delfin (dauphin) to tytuł przysługujący we Francji najstarszemu synowi króla, na-
stępcy tronu. Delfina w herbie mieli władcy Dolnej Burgundii, stąd włość ich nazywano
Delfinatem. Kiedy ostatni, bezpotomny władca Delfinatu przekazywał go w 1349 r. królo-
wi Francji Karolowi V Valois, postawił warunek, że ma to być stałe uposażenie następcy
tronu. Niedługo później, w czasie wojny stuletniej, król Karol VI, wydając swą córkę za
króla angielskiego Henryka V, zapewnił tron Anglikowi, usuwając od następstwa własne­
go syna - delfina. Dzięki jednak wystąpieniu Joanny d'Arc delfin koronował się jako Karol
VII, uniemożliwiając sukcesję angielską. W XVI! wieku król Ludwik XIV, pragnąc dać
swemu synowi (delfinowi) klasyczne wykształcenie, nakazał sporządzić wydanie tekstów
wybranych autorów, okrojone z fragmentów moralnie ryzykownych. Edytja ta, przygoto-
wana przez biskupa Bossueta, służyć miała wyłącznie ad usum delphini.
79 Cesarz Karol IV, rywalizując z Habsburgami, nieprzypadkowo pominął ich w Złotej
Bulli, wyliczając skład kolegium elektorów. W odpowiedzi na to RudolfIV zwany „Ftmda-
torem" (DerStifter, 1339-1365), założyciel Uniwersytetu Wiedeńskiego, „odkrył" w 1359 r.
wielki przywilej, wydany ni mniej ni więcej tylko przez Juliusza Cezara i Nerona, którzy
obdarzyli władców Austrii szerokimi prawami i by wynieść ich ponad innych, nadali im ty-
tuły arcyksiążąt. Cesarz Karol IV, korzystając z ekspertyzy Petrarki, poznał się na fałszer­
stwie. W stulecie później, gdy na tronie cesarskim zasiadł znów Habsburg, Fryderyk III,
zatwierdził on w 1453 r. owo Priuilegium maius, legalizując tym samym arcyksiążęcy tytuł
„Domu Habsburskiego".
92 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
ostatnia stawała się coraz trudniejsza (na skutek oporu, stawianego
przemarszom cesarskim przez miasta włoskie), aż wyszła z użycia.
W okresie bezkrólewia, którego przy takim systemie uniknąć się nie da-
ło, zastępowali cesarza dwaj wikariusze: palatyn reński i książę saski.
Niżej od cesarza w hierarchii feudalnej stali podlegli mu władcy tery-
torialni, cesarscy lennicy. Ich stanowisko zróżnicowała Złota Bulla. Ele-
ktorowie - poza oczywiście trzema duchownymi - stawali się władcami
dziedzicznymi w linii męskiej, a ich terytoria były niepodzielne. Do
swych imion dodawali jeszcze tytuł kurfirstów (Kiirfursten). Do po-
dobnego stanowiska dążyli pozostali książęta, drogą przywilejów uzyski-
wanych od cesarzy, uzurpacji, a nawet fałszowania dawnych nadań.
Państwa skandynawskie, to jest królestwa Danii, Szwecji i Norwegii,
wolniej przechodziły od monarchii patrymonialnej ku stanowej. Poza
Danią feudalizm rozwijał się znacznie słabiej niż w zachodniej i środko­
wej Europie. Władzę królewską osłabiały nieustanne walki o tron, pro-
wadzone z udziałem możnowładztwa, które czerpało swoją siłę - po wy-
gaśnięciu ekspansji normańskiej - z piractwa i handlu morskiego.
W 1397 roku doszło do zawarcia unii kalmarskiej, łączącej całą Skandy-
nawię; hegemonem w tym związku była Dania. W XV wieku poczęła wy-
łamywać się z tej unii Szwecja; ostatecznie kres związkowi trzech
państw skandynawskich położyła koronacja Gustawa Wazy na króla
Szwecji, dokonana w 1523 roku.
Polska wchodziła w epokę stanową jak.o monarchia dziedziczna, za-
sada dziedziczności tronu nie utrwaliła się jednak. Wygaśnięcie na Kazi-
mierzu Wielkim tej linii piastowskiej, która dokonała zjednoczenia pań­
stwa, nie spowodowało odziedziczenia tronu przez żadną z pozostałych
jeszcze linii piastowskich. Tron dostał się Ludwikowi Węgierskiemu
z dynastii andegaweńskiej, Piastowi jednak po kądzieli. Ten również nie
miał męskich potomków, uzyskał jednak na podstawie przywileju ko-
szyckiego z 137 4 roku zgodę szlachty na zmianę prawa o następstwie
tronu i dopuszczenie do sukcesji kobiet. W pojęciu szlachty polskiej zgo-
da dotyczyła córek Ludwika, ale nie ich potomków. Nastąpiła więc po
Ludwiku jego córka Jadwiga, której zaręczyny z Wilhelmem Habsbur-
giem zerwano; wyznaczenie jej za męża władcy litewskiego Władysława .
Jagiełły odbyło się na zjeździe, mającym już cechy elekcji. Skoro to mał-;
żeństwo pozostało bez potomstwa, w latach 1430-1433 szlachta zobo~
wiązała się, że po śmierci Jagiełły obierze sobie do tronu jednego z jego>
synów (z dalszego małżeństwa). Tak się też stało w 1434 roku i mimo iż.
przez kilka pokoleń utrzymała się u władzy dynastia jagiellońska, tron
polski formalnie stał się elekcyjny.
Monarchia stanowa 93
W Rusi i w Rosji władza książęca, a potem władza carska, była dzie-
dziczna w oparciu o zasadę primogenitury, w linii męskiej 80 • Dopiero wy-
gaśnięcie dynastii Rurykowiczów w XVI wieku spowodowało odżycie -
ale na krótko - elekcji, dokonywanej przez sobór ziemslµ. Wybór Micha-
ła Romanowa w 1613 roku był już nie elekcją konkretnego cara, ale
wprowadzeniem na tron całej dynastii Romanowów.
Zasadnicza treść władzy monarszej nie uległa w stosunku do monar-
chii patrymonialnej istotnej zmianie. Należała więc do monarchy repre-
zentacja państwa na zewnątrz (wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju,
trak.taty międzypaństwowe, stosunki z Kościołem) oraz władza wewnę­
trzna, gdzie po staremu można było wyróżnić: a) zapewnienie poddanym
bezpieczeństwa; b) zwierzchnictwo nad siłą zbrojną; c) zwierzchnictwo
nad organizacją skarbową; d) sądownictwo. Zmieniały się jednak warun-
ki pełnienia tej władzy oraz ilość obowiązków spadających na barki mo-
narchy. Nie był on już w stanie wykonywać ich w pełni osobiście, nie po-
dróżował ustawicznie po całym państwie. W związku z tym coraz wię­
kszą rolę odgrywał gród, w którym władca częściej i dłużej rezydował,
z którego ogłaszał decyzje, zlecając ich wykonanie dostojnikom. Gród ten
stawał się stolicą państwa.
Nabierało też znaczenia osobiste wykształcenie monarchy. Nie wy-
starczało samo przygotowanie rycerskie i odwaga w bitwie. Coraz to czę­
ściej okazywało się rzeczą potrzebną, by monarcha opanowywał sztukę
czytania i pisania. Nieodzowna stała się orientacja polityczna, oparta na
nauce, udzielanej mu przez duchownych, a także dostojników świeckich,
służących jeszcze poprzedniemu panującemu i posiadających doświad­
czenie.
Ilość decyzji, które monarcha winien był podejmować, była z pokole-
nia na pokolenie coraz większa; rozwinąć się więc musiał aparat władzy
centralnej i lokalnej, ale jego rozbudowa przysparzała władcy dalszych
< abowiązków.
Stary aparat władzy, zespół urzędów odziedziczonych po epoce mo-
chii patrymonialnej, w systemie lennym, w związku z rozdrobnie-
iń:i.feudalnym, zmieniał swój charakter. Urzędy, obsadzane dożywot­
.. {caJniektóre nawet i dziedzicznie, powierzane ludziom wywodzącym
danej ziemi i z nią związanym, przestawały reprezentować interesy
rmin „car" wywodził się z kontaminacji słów „cesarz", „cezar". Przyznawano ten
dcom (chanom) Złotej Ordy, skutkiem czego oznaczał on despotyczną, surowo
aD.ą władzę. W XV wieku carami nazywać poczęto Rurykowiczów. Ceremoniał ko-
· y zaczerpnięto z Bizancjum.
94 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
monarchy wobec owego terytorium, lecz odwrotnie, reprezentowały inte-
resy ziemi wobec monarchy. Na dalszą ich przemianę wpływał stanowy
podział społeczeństwa.
W związku z tym procesem niektóre monarchie starały się o zapew-
nienie sobie wierności starych urzędów drogą nadawania im przywile-
jów; był to jednali:: środek nietrwały, gdyż dostojnicy urzędy te piastujący
rośli w siłę i znaczenie, kosztem panującego. Skuteczniejszą drogą było
powoływanie do życia nowych, od władcy bezpośrednio uzależnionych
urzędów, które monarchowie mogli obsadzać i zmieniać według własne­
go uznania.
Instytucją, która w szeregu krajów miała podobny kształt i znacze-
nie, była rada królewska (curia regis), organ w pierwszym rzędzie dorad-
czy, ale także wykonawczy oraz sądowy. W szczegółach tylko składu
i sposobu działania rady te różniły się od siebie.
We Francji Rada (Conseil du roi) składała się w zasadzie z dostojni-
ków powoływanych przez króla, ale brali w niej udział pozostali członko­
wie dynastii, dalej -wielcy królewscy wasale oraz hierachowie kościelni.
Z czasem Rada podzieliła się na Wielką Radę (Grand Conseil), parla-
ment, stanowiący we Francji sąd najwyższy, i izbę obrachunkową
(Chambre des comptes); w instytucjach tych, zwłaszcza w parlamencie
i w Izbie, zasiadali wykształceni na prawie rzymskim fachowcy zwani
legistami. Niewiele zachowało się dawnych urzędów nadwornych, wywo-
dzących się z czasów frankońskich. Z tych samych powodów co majordo-
mus w czasach Karolingów, zlikwidowany został w końcu XII wieku
urząd seneszala. Pozostali natomiast: konetabl, dowodzący wojskiem,
oraz kanclerz, prowadzący kancelarię nadworną i sprawujący sądownic­
two.
Silny rozwój systemu lennego spowodował, iż Francja zamieniła się
w mozaikę terytoriów podległych seniorom, posiadającym swoich wasali.
Były to więc odrębne władztwa terytorialne: księstwa lub hrabstwa Bre~
tanii, Nor.mandii, Flandrii, Anjou, Szampanii, Burgundii, Akwitanii,
Gaskonii, Tuluzy i inne. Monarcha miał nad nimi nominalne tylko zwie~
rzchnictwo. Bezpośrednio natomiast zarządzał terytoriami domeny kró~
lewskiej, z Ile de France („wyspą francuską" wokół Paryża) na czele, sta~
rą dynastyczną posiadłością Kapetyngów. Z czasem domena królewsk
wzrastała, na niekorzyść władztw senioralnych. N a bezpośrednio podle.:
głych sobie obszarach mianował król urzędników zwanych prewotam
(z łacińskiego: praepositi), balliwami lub seneszelami. W prowincjac
pogranicznych, na wzór dawnych marchii, mianował król gubernatorow
wyposażonych w kompetencje wojskowe.
Monarchia stanowa 95
Nieco inna ewolucja nastąpiła w Anglii. W ważnych sprawach zwoły­
wał król Wielką Radę (Magnum Consilium Regis), która składała się
z dostojników nadwornych i bezpośrednich lenników korony, zwanych
tenentes in capite. Dała ona z czasem początek izbie wyższej parlamen-
tu, to jest Izbie Lordów, a także wyłoniły się z niej sądy (Sąd Ławy Kró-
lewskiej i Sąd Spraw Pospolitych), wreszcie instytucja skarbowa, zwana
Exchequerem 81 • Król na co dzień korzystał z pomocy Rady ściślejszej, za-
chowując sobie wpływ najej skład. Utrzymywał nadto monarcha szereg
urzędów nadwornych, którym nie dawał się zbytnio oddzielić od dworu
i powiązać z terenem. Niektóre z nich dotrwały - przynajmniej w na-
zwach - do czasów nowożytnych i najnowszych, stanowiąc szczególny
koloryt ustroju angielskiegoB 2 •
Państwo angielskie dzieliło się na hrabstwa (shire), te zaś dzielily się
jeszcze na setnie i gminy. Na czele hrabstwa stał od czasów anglosaskich
hrabia (earl), którego urząd stał się z czasem dziedziczny i skutkiem te-
go stracił swoje znaczenie dla monarchy. Zastępcą hrabiego był szeryf
(sheriff> posiadający szerokie kompetencje skarbowe, wojskowe i sądo­
we. W tej ostatniej dziedzinie korzystał z pomocy urzędnika zwanego ko-
ronerem (coronator, coroner). N ad bezpieczeństwem ludności czuwali
w każdym hrabstwie strażnicy pokoju, później, od XIII wieku, sędziowie
pokoju. Byli to urzędnicy mianowani przez króla, po kilku na hrabstwo,
wyposażeni w władzę administracyjną i sądową.
W Niemczech wytworzyła się w XIV wieku Rada Nadworna (Hof-
rath), która zastąpiła dawnych urzędników nadwornych, będących już
... tylko tytularnymi dostojnikami. Rzeczywiste funkcje zachowali tylko
· ]i::anclerz Rzeszy (Reichskanzler) oraz ochmistrz (Hofmeister). Do kancle-
.1;Za-którą to funkcję sprawował zwykle arcybiskup moguncki - należa­
oiprowadzenie polityki zagranicznej. Ponieważ władza cesarska słabła,
"~~wyłoniła się potrzeba większej rozbudowy aparatu centralnego. Przy
oczesnym wzroście potęgi poszczególnych książąt, a także na skutek
stanowił wyodrębniony organ Rady, któ-
1
' Ex.chequer czyli szachownica (scaccarium)
~źwa pochodziła od wyposażenia pomieszczenia, w jakim obradował. Głównym meb-
.. o pomieszczenia był stół pokryty kwadratami jak szachownica. Dostojnikom
ikom, zajętym rachunkami, szachownica pomagała w obliczeniach, pełniąc rolę li-
I() .urzędów tych zaliczali się: seneszal, stolnik (steward), konetabl (constabl), kanc-
ancellor), skarbnik (treasurer), komornik (chambers, chamberlain), łowczy (hun-
len·z rycerzy angielskich, osiadłszy w XII w. w Szkocji, otrzymał od króla Dawida I
~Zną godność stolnika (steward). Z czasem stało się to nazwiskiem, które pisano:
· )..ród doszedł do najwyższych godności.
96 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
braku domeny cesarskiej, nie wytworzyła się administracja terytorialna,
zależna od cesarza. Hierarchia urzędnicza powstawała natomiast na
dworach książąt Rzeszy; znaczną rolę w tej hierarchii odgrywali kancle-
rze nadworni i powaga tego urzędu weszła z czasem do niemieckiej tra-
dycji ustrojowej.
W Polsce, po zjednoczeniu państwa za rządów Władysława Łokietka,
wytworzyła się również Rada królewska. Poprzedzały ją w czasach roz-
bicia dzielnicowego wiece, w których uczestniczyli biskupi, urzędnicy
książęcy oraz inni możni, nie piastujący urzędów. Zjednoczenie państwa
wymagało oparcia się monarchy najednej centralnej Radzie królewskiej.
W jej skład weszli spośród duchownych dwaj arcybiskupi (gnieźnieński
i lwowski) oraz biskupi diecezjalni, a spośród osób świeckich - wojewo-
dowie, kasztelanowie i kilku dostojników nadwornych, którzy poszerzyli
swoje funkcje na całą Koronę. Kompetencje Rady opierały się głównie na
zwyczaju, ale jej znaczenie było duże. Jeśli za czasów Kazimierza Wiel-
kiego Rada stanowiła zespół wykonawców woli królewskiej, to później
współrządziła z monarchą i podejmowała istotne decyzje polityczne -
między innymi takie, które doprowadziły do unii Polski z Litwą.
U podstaw polskiego podziału administracyjnego państwa leżały tra-
dycje dzielnicowe. Dawne dzielnice, w których (mimo iż brakło w nich
już dworów książęcych) utrzymywały się urzędy nadworne z wojewoda-
mi na czele, stały się województwami. Mniejsze dzielnice, o słabszej tra-
dycji odrębnego bytu, w których nie zachował się urząd wojewody, nato-
miast najważniejszym dostojnikiem był kasztelan, stały się ziemiami.
Pojawiły się też jednostki terytorialne zwane powiatami. W wojewó-
dztwach i ziemiach zachowały się liczne urzędy ongiś nadworne, teraz
zwane ziemskimi: sędzia, podsędek, pisarz, podkomorzy, stolnik, podsto-
li, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik, chorąży, koniuszy, wojski; na
urzędy te król mianował dożywotnio ludzi spośród szlachty osiadłej
w danej ziemi83 .
Ponieważ urzędy te - podobnie jak i w innych krajach - reprezen-
towały interes ziemi wobec monarchy, a ważni w poprzedniej epoce ka-
83 W hierarchii urzędów ziemskich wojewoda stał wyżej od kasztelana. Z jednym jed~
nak wY.iątkiem: kasztelan krakowski zajmował w radzie (i później w senacie) miejsce
przed wojewodą krakowskim. Było to konsekwencją tego, że kasztelan krakowski jako
Wawelu był stróżem insygniów koronnych, miejsca koronacji i pogrzebu królewski
Utrzymywał się jednak pogląd, głoszony zwłaszcza w XVI! i XVIII wieku, że kasz
krakowski zajął miejsce przed wojewodą na pamiątkę tego, iż ów ongiś buntował się p
ciw swemu panu i został za to ukarany.
Monarchia stanowa 97
sztelanowie utracili większość swych kompetencji na skutek immunite-
tu, pojawiła się konieczność reformy zarządu prowincjonalnego. Urzę­
dem, który miał pełnić tę funkcję, stał się starosta (capitaneus), zwany
ramieniem królewskim (bracchium regale) 84 • Był to urząd, który wytwo-
rzył się w północnych Włoszech i przez Czechy dotarł do Polski. Starosta
na powierzonym mu terytorium wykonywał wszystkie funkcje w zastę­
pstwie monarchy, łącznie z prawem powoływania (w razie najazdu) po-
spolitego ruszenia; nie miał tylko prawa wydawania przywilejów. Z cza-
sem funkcje starosty, jak i terytorium, jakim zarządzał, ulegały redu-
kcji.
Interesujący, samodzielnie (choć nie bez bizantyńskich i mongolskich
wzorów) wytworzony system zarządu centralnego funkcjonował na Rusi
i w Rosji. W Rusi, rozbitej od XI wieku na dzielnice i poddanej od XIII
wieku zwierzchnictwu tatarskiemu, tendencje zjednoczeniowe pojawiły
się w XIV wieku. Wśród licznych księstw potężniejsze, służące pomocą
chanatowi, stawały się wielkimi księstwami, a ich· władcy - wielkimi
książętami. W procesie wzrastania potęgi i niezależności suzdalsko-wło­
dzimierskich, a następnie moskiewskich władców znaczną rolę odegrał
wspomniany już jarłyk, to jest przywilej od chana Złotej Ordy na pobie-
ranie danin od pomniejszych książąt i rozliczanie się z chanem.
Do pomocy wielki książę posiadał radę, która nazywała się Dumą Bo-
jarską. Wchodzili w jej skład członkowie rodziny książęcej, wyżsi dostoj-
nicy cerkwi i ci spośród bojarów, którzy zostali imiennie powołani do ob-
rad przez wielkiego księcia. Wielki książę (z czasem nazywany carem)
zarządzał państwem przy pomocy dworu, na którym wyodrębniły się tak
zwane puti i prikazy. Puti (od: put' - droga) były to działy gospodarstwa
książęcego, na przykład łowiecki, rybacki, bartniczy, w których praco-
wali bojarzy putni. Prikazy to rodzaj urzędów, na przykład prikaz posel-
ski czy skarbowy, z bojarami i diakami, pełniącymi funkcje czysto wyko-
nawcze. Był to podział rzeczowy, ale kompetencje poszczególnych prika-
~/zów, niejasno określone, kolidowały nieraz ze sobą. Kraj dzielił się na
ujezdy z namiestnikami, były też już zaczątki lokalnego samorządu,
· anego gubnym (od: guba - okręg) w dziedzinie sądownictwa i ziem-
:w zakresie skarbowo-policyjnym.
Pakt koszycki 1374 r., dozwalając monarsze powoływać starostów według swego uz-
(niekoniecznie zatem z danej ziemi), zalrnzał jednak powierzać ten urząd książętom,
:złonkom rodu piastowskiego. Połączenie szerokich kompetencji starosty z tradycją
rcznąmogłoby prowadzić do prób tworzenia udzielnych księstw.
98 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
ROZWÓJ ZGROMADZEŃ STANOWYCH
Przywileje nadawane całym stanom krępowały swobodę działania
monarchy. Musiał on kontaktować się ze stanami i uzyskiwać ich zgodę,
ilekroć potrzebował podatków lub siły zbrojnej, bądź też pragnął podjąć
jakąś poważną decyzję, wymagającą poparcia społecznego. W związku
z tym powstawały powoli zgromadzenia stanowe, rozmaicie zorganizo-
wane i posiadające różne lokalne nazwy, wszędzie jednak stanowiące ge-
nezę parlamentaryzmu w nowoczesnym tego słowa znaczeniu.
W składzie i organizacji zgromadzeń stanowych odzwierciedlała się
struktura społeczna. Reprezentowały one w większym stopniu interesy
grup i stanów wyższych (parów czyli dawnych bezpośrednich wasali ko-
rony, hrabiów, baronów, duchowieństwa), w mniejszym stopniu-intere-
sy rycerstwa-szlachty i mieszczaństwa. Stan chłopski udziału we władzy
państwowej nie posiadał i w zgromadzeniach stanowych reprezentowa-
ny bywał tylko wyjątkowo.
Przodująca rola stanów wyższych wynikała przede wszystkim ze zna-
czenia gospodarczego i politycznego; na poparciu ich przedstawicieli za-
leżało monarchom najbardziej, ich ewentualna opozycja była dla władzy
królewskiej najgroźniejsza. Wynikała też ta rola z tradycji, w postaci
dawnego obowiązku lennilców udziału w radzie seniora (consilium).
Struktura zgromadzeń kształtowała się w okresie monarchii stano-
wej powoli, na drodze rozmaitych wydarzeń o charakterze precedensów,
i mimo partykularnych różnic wykazywała pewne wspólne cechy. Wynika-
ło to z podobieństwa samej struktury stanowej. W dalszych stadiach rozwo-
ju ułatwiało to wzajemną recepcję niektórych szczegółowych instytucji.
Stany nie mieszały się ze sobą. Wyjąwszy uroczystą inaugurację ob-
rad lub równie uroczyste ich zakończenie, ludzie reprezentujący poszcze-
gólne stany nie obradowali wspólnie. Zgromadzenia składały się więc
z odrębnych kolegiów, zwanych też kuriami lub izbami (już w samej na-
zwie zawarta była zasada, że zasiadano i radzono w odrębnych pomiesz-
czeniach). Niektóre z kolegiów wywodziły się z rady królewskiej; składa­
ły się one z dostojników zasiadających w radzie z racji piastowanego
w państwie stanowiska, zwanych później wirylistami85 • Występowali we
własnym imieniu bądź w imieniu podległych sobie terytoriów albo insty-
tucji, na czele których stali; interesy tych terytoriów czy instytucji utoż-
85 Z łacińskiego: vil' - mąż, virilis -' męski, należny mężczyźnie. Z czasem przeciwsta-
wiano wirylistów obranym posłom.
Monarchia stanowa 99
samiali z własnymi. Inne kolegia składały się z reprezentantów wybra-
nych przez organa stanowe: synody lub kapituły - jeśli idzie o ducho-
wieństwo, zgromadzenia w okręgach terytorialnych (zjazdy, wiece, sej-
miki) - jeśli idzie o rycerstwo-szlachtę, rady miejskie h~b zgromadzenia
obywateli w miastach. Ci reprezentanci (deputowani, posłowie) bronili
interesów swego stanu lub jego części: otrzymując instrukcje od swych
wyborców, lokalny interes prowincji, ziemi czy miasta przedkładali nad
interes państwa jako całości.
Kolegia (kurie, izby) obradowały równocześnie, ale osobno, porozu-
miewając się w razie potrzeby ze sobą. Jeśli uchwalały podatki, to wyła­
niały też ze swego grona organy powołane do repartycji i egzekucji sum
podatkowych. Niekiedy wkraczały nawet w kompetencje monarchy,
kontrolując wydatki.
W większości krajów wcześniej wyłoniły się zgromadzenia stanowe
prowincjonalne; monarchowie szanowali bowiem odrębności terytorial-
ne, nie tylko zaznaczając je w swoich tytułach. Konieczność kontaktowa-
nia się monarchy z kilkoma tego rodzaju zgromadzeniami, zwłaszcza
w napiętej, wymagającej szybkiej decyzji sytuacji politycznej, prowadzi-
ła do wytworzenia się zgromadzeń ogólnopaństwowych. Były też sytu-
acje, iż obok zgromadzeń ogólnopaństwowych działały jeszcze zgroma-
dzenia prowincjonalne, podejmując niezgodne z sobą decyzje.
Zgromadzenia stanowe zwoływał panujący, określając czas i miejsce
obrad oraz ich główną tematykę. Od polityki panującego wobec zgroma-
dzeń zależała więc częstotliwość i regularność obrad. Obyczaj obradowa-
nia i tryb podejmowania decyzji wytwarzał się powoli w praktyce. U po-
czątków parlamentaryzmu przeważała zasada, iż głosy należy non tam
numerare, quam pondere (nie tyle liczyć, co ważyć), ale pod wpływem
praldyki kościelnej wytworzonej na synodach stwierdzono, że pars ma-
ior - pars sanior, czyli większość ma rację. Dla podjęcia decyzji koniecz-
na była jednak jednomyślność kolegiów (kurii, izb), składających się na
zgromadzenie stanowe.
W dziejach ustroju Europy szczególną rolę odegrały zgromadzenia
stanowe Anglii, Hiszpanii, Francji, Niemiec, Polski i Rosji. Im też należy
się bardziej szczegółowa uwaga.
O genezie parlamentaryzm u angielski ego była już mowa
w żwiązku z polityką pierwszych Plantagenetów: Henryka II, Ryszarda
~!ie Serce i Jana bez Ziemii86, w związku z Wielką Kartą Wolności
as Henryk II Plantagenet, panujący w Anglii w latach 1154-1189, i jego małżonka
100 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
z 1215 roku. Początki parlamentu wiążą się z rewoltą baronów i sukce-
sem ich przywódcy, Szymona de Montfort, który pokonawszy Henryka
III, zwołał w 1265 roku Wielką Radę z udziałem przedstawicieli rycer-
stwa i miast. Szymonowi szło wprawdzie o doraźny sukces, a nie o trwa-
łą zmianę ustroju, ale stało się inaczej: precedens zyskał duże znaczenie,
zmieniając Wielką Radę w parlament87 • W XIV i XV wieku parlament
angielski ukształtował się ostatecznie jako instytucja dwuizbowa.
I z ba Lordów (House of Lords), kontynuacja Wielkiej Rady, stała
się izbą wyższą, co nie oznaczało, że ważniejszą. Zasiadali w niej dostoj-
nicy duchowni i świeccy, jako wiryliści, zatem z racji piastowanej godno-
ści, a nie z wyboru. Spośród duchownych byli to arcybiskupi, biskupi
i opaci, a spośród świeckich - dawni bezpośredni lennicy króla, czyli pa-
rowie, zwani lordami. Ponieważ godność para dziedziczyła się z ojca na
najstarszego syna zgodnie z zasadą primogenitury, udział w Izbie Lor-
dów przysługiwał przedstawicielom wielkich rodów.
I z b a Gm i n (House of Commons) składała się z przedstawicieli ry-
cerstwa i miast. Instytucja przedstawicielstwa wytworzyła się w drodze
Eleonora z Akwitanii mieli dwóch synów, którzy kolejno zasiadali na tronie angielskim,
ale różnili się od siebie tak dalece, że pozostawili po sobie białą i czarną legendę. Starszy
Ryszard o przydomku Lwie Serce (Lion Heart), panujący w latach 1189-1199, uczestnik
wojen krzyżowych, brutalny, ale bohaterski, często walczył w pierwszych szeregach swego
rycerstwa. W czasie trzeciej krucjaty (gdy walczono o Cypr i pod Akką) obraził markgrafa
austriackiego Leopolda V, zerwawszy jego flagę ze zdobytej przez Austriaków twierdzy
i wrzuciwszy ją do latryny. Jednakże katastrofa okrętu, którym wracał z krutjaty, zmusiła
go do podróży lądem przez Niemcy. Ujęty właśnie przez Leopolda V, znalazł się w więzie­
niu. Legenda głosi, że odnalazł go przyjaciel, trubadur Blondel de Nestle, który przewędro­
wał przez całe Niemcy i śpiewał pod zamkami ulubioną pieśń Ryszarda, aż z jednego z wię­
zień usłyszał dalszy ciąg pieśni. Ryszard, wykupiony przy pomocy Blondela z więzienia,
powrócił do Anglii, gdzie tymczasem starał się go wyzuć z władzy Jan bez Ziemi. Nieba-
wem jednak Ryszard zginął od przypadkowej rany. Jego życie i rycerskie przygody dostar-
czyły kanwy dla wielu utworów literackich, w tym znanej powieści Waltera Scotta pt.
Ivanhoe.
Jego brat, Jan bez ziemi (John Lackland) chwały Anglii nie przysporzył, choć- zmuszo-
ny przez zbuntowanych baronów - podpisał w 1215 r. na polach Runnymede pod Windso-
rem przywilej zwany Wielką Kartą Wolności. Toczył spory z papieżem Innocentym III
i wojny z Francją, ale po klęsce pod Bouvines w 1214 r. utracił posiadłości na kontynencie.
Niestały w miłości, niewierny w przyjaźni, krzywoprzysięzca i mściwy okrutniłt - do tego
stopnia, iż był przez niektórych uważany za opętanego przez diabła, był jednak zdolnym
politykiem. Szekspir w sztuce Życie i śmierć króla Jana przedstawił go jako chytrego tyra-
na.
87 Termin „parlament'' pochodzi od łacińskiego: parlare =rozmawiać (francuskie: par-
ler), z czego powstało: parlatorium =rozmównica klasztorna.
Monarchia stanowa 101
praktyki. Formalnie każdy rycerz był obowiązany do udziału w radzie,
ale ponieważ podróż do Londynu musiałby odbyć na własny koszt, przeto
po kilku lub kilkunastu rycerzy składało się na jednego, który występo­
wał w ich imieniu. Z czasem powstała praktyka, że rycerstwo każdego
hrabstwa wybierało po dwóch przedstawicieli, miasta ró\vnież delegowa-
ły po dwóch. Lista miast posiadających przywilej delegowania swych
przedstawicieli do Izby Gmin ustaliła się w XV wieku i trwała bez zmian,
choć jedne z tych miast rozwijały się, inne zaś traciły na znaczeniu. Ponie-
waż przedstawicieli miast było więcej niż rycerzy, wytworzył się zwyczaj, że
przewodniczył w Izbie Gmin przedstawiciel rycerstwa. W praktyce między
tymi dwiema grupami nie było ostrzejszych konfliktów.
W XIII i XIV wieku posłowanie do parlamentu było bardziej obowiąz­
kiem niż zaszczytem, ponadto król nie pokrywał posłom kosztów podróży
i pobytu w Londynie. Stąd, jak już wspomniano, inni rycerze, którzy wo-
leli pozostać w hrabstwie, pomagali posłowi finansowo; jednocześnie in-
struowali go, jakie sprawy winien poruszyć i jakie zająć stanowisko wo-
bec propozycji królewskich. Reprezentował więc poseł swoje hrabstwo
lub miasto, nie cały stan lub kraj, i posiadał instrukcję, którą jednak nie
był bezwzględnie związany. Czynne i bierne prawo wyborcze (dwóch
tych postaci prawa nie rozróżniano) przysługiwało właścicielom ziemi
osiadłym w hrabstwie oraz zamożnemu patrycjatowi po miastach. Król,
chociaż Izby Gmin na swój koszt nie podejmował, obowiązany był zapew-
nić posłom bezpieczeństwo. Z czasem rozwinęła się z tego zasada niety-
kalności.
Parlament zwoływał król w czasie i miejscu dla siebie dogodnym; od
drugiej połowy XIV wieku miejscem tym stał się Londyn. Inicjatywa
ustawodawcza należała do króla oraz do obu izb, które mogły przedsta-
wiać monarsze tak zwane petycje. Ponieważ monarcha odpowiadał na
petycje według swego uznania, Izba Gmin sama poczęła przygotowywać
konspekt odpowiedzi na petycję w postaci „ billu", czyli projektu ustawy.
Bill przekazywano do Izby Lordów, a jeśli ta go przyjęła, przedkładano
go królowi do podpisu. W ten sposób wytworzyła się zasada równowagi
króla i parlamentu: King in parliament.
Kompetencje parlamentu szybko się poszerzały. Należało doń usta-
wodawstwo podatkowe, ustawodawstwo w sprawach obejmowanych pe-
tycjami oraz sądownictwo. Już od czasów Wielkiej Karty Wolności król
nie mógł samowolnie nakładać nowych podatków, z czasem więc, od koń­
.ca XIII wieku stało się regułą, że podatki wymagały zgody parlamentu.
Za tą zgodą pojawiły się dążenia do uzyskania kontroli nad funduszami
zgromadzonymi z wpływów podatkowych. Nadto parlament w drodze
102 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
petycji starał się wpływać na inne dziedziny: normować sprawy ogólno-
państwowe, ingerować w politykę zagraniczną.
Sądowe uprawnienia parlamentu koncentrowały się w Izbie Lordów.
Sądziła ona lordów na zasadzie iudicium parium, czyli „sądu równych",
wyrokowała w sprawach przekazanych jej przez króla, była też najwyż­
szą instancją w niektórych sprawach cywilnych. Przede wszystkim jed-
nak.Izba Gmin mogła wnosić przed Izbę Lordów skargi przeciwko urzęd­
nikom królewskim o przestępstwa popełnione w związku ze sprawowa-
niem ich obowiązków, na przykład o nadużycia władzy; oskarżenie takie
nazywało się impeachment. Z czasem, od XV wieku, parlament mógł
uchwalić tak zwany act of attainder, skazujący obwinionego na śmierć
lub wygnanie. Instytucje te, ważny oręż w walce z samowolą urzędników
królewskich, stały się z czasem podstawą odpowiedzialności konstytu-
cyjnej ministrów.
Początki parlamentaryzmu na kontynencie europejskim przebiegały
nieco inaczej niż w izolowanej od sąsiednich wpływów Anglii. Silniej
przejawiała się w państwach kontynentalnych struktura stanowa, bar-
dziej też były widoczne partykularyzmy odziedziczone po rozdrobnieniu
feudalnym i rozbiciu dzielnicowym.
Monarchowie hiszpańscy, to jest władcy Kastylii i Aragonii, kierując
od pokoleń prowadzoną reconquistą, posiadali silną władzę jako dowód-
cy wojskowi. Nie byli jednak panami samowładnymi. Korzystali z pomo-
cy wysokiego duchowieństwa i możnowładztwa zasiadającego w radzie
królewskiej. W XIII wieku funkcjonowały już tak zwane Kortezy, zło­
żone - oprócz dawnych członków rady - z przedstawicieli rycerstwa hi-
dalgos, caballeros) oraz uprzywilejowanych miast. Do ich kompetencji
należało uchwalanie podatków, przedstawianie królowi skarg i petycji,
elekcja monarchy w razie wygaśnięcia dynastii.
Podobnie i we Francji, punktem wyjścia dla rozwoju zgromadzeń sta-
nowych była rada królewska. Nie miała ona stałego składu. Zasiadali
w niej książęta z bocznych linii panującej dynastii, wielcy wasale koro-
ny, wyżsi duchowni, ale także wykształceni prawnicy, często mieszczań­
skiego pochodzenia, zwani z czasem legistami. Znaczenie rady zależało
od indywidualności monarchy.
W dalszym rozwoju tej instytucji wielką rolę odegrał precedens z cza-
sów Filipa IV Pięknego z 1302 roku - zwołanie rady poszerzonej o przed-
stawicieli miast, z powodu konfliktu korony francuskiej z papiestwem88 •
88 Nie w pełni słuszny jest pogląd, iż Stany powstały z przyczyn czysto politycznycl.1.
Przyczyna konfliktu króla z papieżem była bowiem materialnej natury: stanowiło ją dążę
Monarchia stanowa 103
Instytucja ta przez cały XIV i XV wiek występowała pod nazwą Z gr o -
ma dz eni e Trzech St a nów. Termin Stany Generalne
(Etats generaux) pojawił się dopiero na przełomie XV i XVI wieku.
Skład Stanów, ustalony w XIV i XV wieku, był następujący: stan
pierwszy tworzyli książęta i szlachta, powoływani przez króla imiennie;
stan drugi to hierarchowie kościelni, również powoływani imiennie.
Stan trzeci to przedstawiciele uprzywilejowanych miast, wybierani lub
wyznaczani przez urzędników królewskich (prewotów ).
Stany Generalne zwoływał król i od niego zależało zarówno miejsce
obrad, jak i czas oraz główna problematyka. Wprawdzie Stany starały
się o to, by z instytucji zwoływanej od czasu do czasu stać się instytucją
stałą, ale im się to nie powiodło. Próba zahamowania wzrostu władzy
królewskiej z początkiem XV wieku (tzw. Ordonnance Cabochienne,
z 1413 roku) okazała się bezskuteczna.
Zgodnie ze swą początkową nazwą („Zgromadzenie Trzech Stanów")
Stany obradowały w trzech osobnych kolegiach, z których każde miało
s.wojego prezydenta. Do podjęcia decyzji wymagana była jednomyślność
trzech kolegiów.
Głównym zadaniem Stanów było uchwalanie podatków, jakie wnio-
skował monarcha. Stwarzało to okazję do przetargów o przywileje. Sta-
ny, ulegając naciskom królewskim, dawały zgodę na podatki, czyniąc to
za każdym razem jednorazowo; dopiero w 1439 roku, podczas wojny stu-
letniej, ugięły się i uchwaliły stały podatek, taille royale, przez co monar-
cha uniezależnił się od nich. Pozostały wówczas Stanom drugorzędne
kompetencje, jak składanie skarg, doleances, przeciw nadużyciom króle-
wskich urzędników oraz (pozbawione praktycznego znaczenia) prawo
wyboru króla w razie wygaśnięcia dynastii89• Od 1484 roku nastąpiła
długa, siedemdziesięcioletnia przerwa w działalności Stanów.
nie króla do opodatkowania duchowieństwa. Zapewniło to królowi poparcie szlachty
i miast, a nawet części duchowieństwa, niechętnego papieskiemu fiskalizmowi. Kolejne ze-
branie się Stanów dotyczyło zakonu templariuszy, na którego bogatych majątkach pragnę­
ła położyć rękę korona francuska. Król chciał zostać wielkim mistrzem zakonu, a gdy mu
: <się to nie powiodło zlecił w 1307 roku uwięzienie mistrza i wszystkich członków zakonu.
Na torturach wymuszano przyznawanie się do bluźnierstw, satanizmu i konszachtów z is-
!Unem. Kiedy jednak wielki mistrz Jakub de Molay publicznie odwołał wymuszone zezna-
ia, zamieniono mu więzienie na karę śmierci przez spalenie na stosie i zginął w 1314 ro-
·W;Umierając wezwał na sąd boży swych prześladowców: króla Filipa IV Pięknego, jego
• 1 Wilhelma de Nogaret i papieża Klemensa V. Ogromne wrażenie wywołał w ów-
Europie fakt, że ci trzej ludzie rychło zeszli ze świata w tymże 1314 roku.
statnie lata Kapetyngów, od schyłku panowania Filipa IV Pięlmego poprzez jego
104 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Obok Stanów Generalnych istniały we Francji S t a ny Pr o w i n -
ej onalne, takich prowincji jak Bretania, Normandia, Langwedocja,
Prowansja, Burgundia90 • Ich skład, organizacja i kompetencje (z wyjąt­
kiem elekcji) były podobne do Stanów Generalnych, ale ograniczone do
terytorium prowincji. Monarcha zwoływał je chętniej, gdyż napotykał
w nich słabszy opór przeciw swym projektom.
W Niemczech u boku cesarza obradowała rada nazywana Ho ft a -
gie m. Zwoływanie i skład Hoftagu zależało od woli cesarza, ale z regu-
ły uczestniczyli w obradach bezpośredni wasale cesarscy, świeccy i du-
chowni. W XIII wieku pojawili się w Hoftagu przedstawiciele miast, za-
bierając zrazu głos tylko w sprawach dotyczących miast i mieszczań­
stwa; stałymi delegatami stali się dopiero w XV wieku. Choć znaczenie
Hoftagu było faktycznie spore, to była to instytucja o dość płynnej i nie-
sformalizowanej organizacji. Nie był ustalony ani skład, ani kompeten-
cje, ani procedura obrad. Skoro cesarz nie miał stałej stolicy, nie miał też
i Hoftag stałej siedziby; wiadomo było tylko, że pierwszy po koronacji
zjazd Hoftagu winien się odbyć w Norymberdze.
VchwałaHoftagu konieczna była przy: a) decyzji o WJPrawie korona-
cyjnej do Rzymu; b) powoływaniu książąt Rzeszy na wyprawę wojenną;
c) nakładaniu nowych podatków. Sprawy takie zdarzały się jednak rzadko.
Ważniejsze natomiast były dyskusje polityczne, jakie odbywały się podczas
Hoftagu. Na ich podstawie cesarze podejmowali nieraz decyzje, które przez
to, że zostały ogłoszone na Hoftagu, mogły liczyć na większy posłuch
i sprawniejszą realizację. Do takich decyzji należało na przykład ogło­
szenie „pokoju ziemskiego" (Landfrieden) czyli zakazu wojen prywat-
nych, kontynuacji „pokoju bożego", Treuga Dei. W 1495 roku cesarz Ma-
ksymilian I ogłosił w Wormacji „pokój wieczny", Der ewige Landfrieden.
Z końcem XV wieku Hoftag przeobraził się w Sejm Rzeszy- Re i c h st ag.
następców aż do objęcia tronu przez młodszą gałąź rodu - Walezjuszy, opisuje Mauric~
Druon w cyklu powieściowym pt. Królowie przeklęci.
so Kiedy Karol Zuchwały, książę Burgundii (z miejscowej dynastii wywodzącej się
Kapetyngów) zginął w bitwie pod Nancy 1477 roku, Burgundia uległa rozbiorowi pon'
dzy Francję Walezjuszy i Austrię Habsburgów. Jedyna bowiem córka Karola Zuchwali
Maria, wyszła za mąż za Maksymiliana Habsburga, późniejszego cesarza Maksymili
i wniosła mu swój kraj w posagu; z tym jednak nie godził się Ludwik XI, król Fr ..
W wyniku wojny Francja dostała właściwą Burgundię i Pikardię, zaś Austrii przypadły
gate Niderlandy. Rozbiór ten, dokonany przez potężnych sąsiadów, którym osamotnic
1
Burgundia nie była w stanie się oprzeć, położył kres państwu stanowiącemu ostatni ś
podziału monarchii frankońskiej w 843 roku. Było to państwo o wysokiej kulturze ma
rialnej i duchowej, spadkobierca ginącej średniowiecznej kultury rycerskiej.
Monarchia stanowa 105
W poszczególnych księstwach Rzeszy, zyskujących z czasem coraz
większą niezależność, powstawały s ej my kr aj o w e, zwane też s t a -
nami krajowymi (Landtage, Landstande). Pojawiły się one już
w XIII-XIV wieku, miały rozmaity kształt i organizację. Wszędzie jed-
nak wchodziło do Landtagów wyższe duchowieństwo,· przedstawiciele
rycerstwa i mieszczaństwa i tylko w wyjątkowych wypadkach (w Tyro-
lu) - przedstawiciele wolnych chłopów. Dzieliły się na kolegia stanowe,
które obradowały i podejmowały uchwały osobno. Najważniejszą kompe-
tencją Landtagów było uchwalanie podatków, z czym wiązało się prawo
kontroli nad egzekucją podatkową i wydatkowaniem sum z tego źródła
pochodzących. W niektórych księstwach Rzeszy Landtagi miały nawet
prawo WYPOwiadania wojny i zawierania pokoju, współdziałały w admi-
nistracji kraju i obsadzaniu urzędów. Im słabsza była pozycja dynastii
rządzącej w danym księstwie, tym większe znaczenie Landtagu i na od-
wrót.
W okresie monarchii stanowej położone zostały też podwaliny pod
wielki i odgrywający znaczną rolę par I amen tary z m po 1ski. Po-
łożony między zachodem i wschodem Europy, późniejszy niż angielski
parlament i francuskie Stany Generalne, równorzędny niemieckiemu
Reichstagowi i wielu Landtagom, wcześniejszy od rosyjskiego Soboru,
stał się instytucją o ogromnym znaczeniu, przekraczającym granice Rze-
czypospolitej.
Genezy parlamentaryzmu polskiego doszukiwać się należy w wywo-
dzącej się z poprzedniej epoki instytucji wiecu 91 • Główną rolę na wiecu
ogrywał władca (książę, król). Uczestniczyli też w zgromadzeniu dostoj-
ni~Y świeccy i duchowni; udział ten był ich prawem, ale z czasem stał się
ą):>owiązkiem. Gromadziła się też na wiecu miejscowa ludność, ale czyn-
.tli o.udziału w obradach nie brała. Na wiecu władca podejmował decy-
lityczne w sprawach wojny i pokoju, zawierał umowy międzypań­
e; nadawał przywileje, sprawował sądownictwo. Posiadał jednak
ciślejszą radę, o której składzie sam decydował. W okresie roz-
~CO'\;Vego pojawiła się też instytucja wieców międzydzielnico­
~iałem kilku książąt i ich dostojników.
i'Mstwo polskie zjednoczyło się w początkach XIV wieku, wie-
C>:we ,przeobraziły się w sądy wiecowe oraz rady dostojników
polska pieśń religijna, Bogurodzica, pochodząca prawdopodobnie z XIII
jej autorem był św. Wojciech w X wieku, nie znalazła potwierdzenia),
1
damie; ty boży kmieciu, ty siedzisz u Boga w wiecu". Był zatem wiec
ąją powszechnie znaną i budzącą szacunek.
~·
. I
i I
I 106 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
I
danej ziemi; poszerzone o udział miejscowego rycerstwa, rady te stawały
się sejmikami, zajmując się zarządem lokalnym oraz partykularnym
ustawodawstwem. Uchwały sejmikowe zwano laudami. Przywileje nie-
szawskie z 1454 roku wprowadziły zasadę, iż wszelkie nowe prawa oraz
decyzje o pospolitym ruszeniu wymagały zgody sejmików.
Po zjednoczeniu państwa zmienił się skład i rola rady królewskiej.
Zasiadali w niej arcybiskupi i biskupi diecezjalni, wojewodowie, kaszte-
lanowie oraz kilku urzędników koronnych; nadto wchodziły do rady inne
osoby, zaproszone przez króla. Rada dopomagała królowi w rządzeniu
państwem, przy jej współudziale król wykonywał sądownictwo oraz
działał ustawodawczo wydając statuty, edykty i inne akty prawne. Od
indywidualności monarchy zależało, w jakim zakresie korzystał z pomo-
cy rady; o ile za panowania Władysława Łokietka miała ona czasami
charakter sztabu wojskowego, a za czasów Kazimierza Wielkiego stano-
wiła grono wykonawców woli monarszej, to za czasów Władysława Ja-
giełły rada współrządziła państwem. Obradowała nad sprawami wojny
i pokoju oraz przymierzy, zabierała głos w sprawach małżeństw monar-
szych, a przepis przywileju czerwińskiego z 1422 roku stanowił, iż bez
zgody rady nie wolno bić królowi monety.
W ciągu XV wieku rozwijać się też począł s ej ro: prowincjonalny
oraz wielki, zwany walnym. Sejm prowincjonalny, wielkopolski i mało­
polski, gromadził miejscowych dostojników oraz rycerstwo-szlachtę. Był
on dogodny dla monarchy, który (podobnie jak król francuski w stosun-
ku do Stanów prowincjonalnych) mógł narzucać swą wolę każdej prowin-
cji z osobna. Natomiast w sejmie walnym brali udział dostojnicy z rady
królewskiej, niżsi urzędnicy ziemscy oraz zwykła szlachta, a niekiedy
i przedstawiciele miast oraz kapituł katedralnych. Z czasem szlachta,
zamiast przybywać osobiście na sejmy, poczęła wysyłać na nie swych
przedstawicieli. Najczęstszym miejscem obrad był Piotrków, dogodny
tak dla Wielkopolski, jak i Małopolski.
W połowie XV wieku działały więc w Polsce sejmiki ziemskie, sejmy
prowincjonalne i sejmy walne. Pod koniec XV wieku instytucje te powią­
zały się, stanowiąc odtąd zhierarchizowaną strukturę. W toku tej ewolu- ·
cji zdecydowaną przewagę uzyskał stan szlachecki; stało się to odtąd ce-
chą charakterystyczną parlamentaryzmu polskiego, który reprezento~
wał interesy szlachty, od najdrobniejszej, gromadzącej się na sejmikach,
do najwyższych dostojników, zasiadających w radzie królewskiej. W tej
ostatniej brali wprawdzie udział dostojnicy duchowni, ale skoro od. -po,~
czątków XV wieku do wyższych godności duchownych dochodzić mo
tylko ludzie szlacheckiego pochodzenia, nie było tu istotniejszych sprz
Monarchia stanowa 107
czności interesów. Nieliczni przedstawiciele miast, uczestniczący w sej-
mach prowincjonalnych, a potem w sejmie walnym, nie odegrali żadnej
roli, nie tworząc - jak we Francji czy w Niemczech - osobnego kolegium
albo izby.
N a Rusi i w Rosji książęta, późniejsi carowie, równi ei posiadali swoje
rady i korzystali z ich pomocy według swego uznania i w miarę potrze-
by92. Moskiewska rada wielkoksiążęca, jak już wspomniano, nazywała
· się Dum ą B oj ar s ką. W skład Dumy wchodzili członkowie rodziny
panującej (dynastii Rurykowiczów), wyżsi dostojnicy cerkwi prawosław­
nej oraz bojarzy, cieszący się zaufaniem wielkiego księcia. Po zlikwido-
waniu rozbicia dzielnicowego Duma rozrastała się i stanowiła nieraz ha-
mulec dla samowoli wielkoksiążęcej. Duma współdziałała z władcą
w sprawach polityki zagranicznej, w zarządzaniu państwem oraz w wy-
miarze sprawiedliwości, stanowiąc sąd w sprawach o zbrodnie przeciw
państwu, to jest praktycznie - przeciw władcy. W następnym okresie
Duma weszła w skład Soboru Ziemskiego.
SĄDOWNICTWO
Wyodrębnienie się stanów pociągnęło za sobą poważne zmiany w za-
kresie wymiaru sprawiedliwości. Sądownictwo, które w okresie monar-
chii patrymonialnej należało do władcy i sprawowane było przezeń oso-
biście lub z pomocą urzędników, obecnie uległo podziałowi pomiędzy
władcę i stany. Podstawą tego procesu były przywileje, w szczególności
immunitety sądowe.
92 Ówczesne stadium rozwoju ustroju stanowego i reprezentacji stanowej badacz dzie-
jów Rusi i Rosji wyjaśnia następująco: „Państwo moskiewskie rozpoczęło długotrwałe nad-
rabi'anie opóźnień gospodarczych i cywilizacyjnych, dzielących je od Europy środkowej
'~{zachodniej. Wynikały one z niedawnego jeszcze uzależnienia Rusi od Mongołów, trwają­
. ego przez niemal ćwierć tysiąclecia [... ) Obyczaje tu panujące dalekie były od wdzięku
.ości dworów zachodnioeuropejskich, a poglądy filozoficzne raziły prymitywizmem
c uczonych i finezyjskich koncepcji Tomasza z Akwinu czy też wielkich humanistów,
rających na nowo dzieła filozofów świata starożytnego. Trudno się było temu dziwić.
50Jat Ruś wszystkie swoje siły i zdolności poświęciła jednej tylko idei: przetrwaniu.
jej to zrealizować doskonale, ale cenę musiała zapłacić wysoką. Była nią izolacja
';(W.A. Serczyk, Iwan IV Groźny, Ossolineum, Wrocław 1977, str. 6)
108 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
Poczynając od monarchii stanowej, wyodrębniły się na terenie Euro-
py dwa modele ustroju wymiaru sprawiedliwości: a n gie 1 ski i ko n -
tynentalny.
Odrębność s y s te m u a n gie 1ski e go wynikała po części ze wspo-
mnianej już struktury stanowej angielskiej, która różniła się od konty-
nentalnej niezbyt wyraźnymi, łatwymi do przekraczania granicami mię­
dzystanowymi. W Anglii utrzymało się silne sądownictwo królewskie;
wasale korony, bezpośredni lennicy nie zdołali przejąć monarszych
uprawnień sądowych. Pojawiły się wprawdzie sądy, sprawowane
w oparciu o immunitet przez właścicieli dworów lub baronów, ale królo-
wi udało się ich rozwój zahamować i zlikwidować je.
Osłabienie sądownictwa panów lennych i wzmocnienie sądownictwa
królewskiego dokonało się za rządów Henryka II Plantageneta (1154-
1189). Wasale buntowali się przeciw temu i udało się im później w tzw.
Statucie westminsterskim z 1295 roku uzyskać gwarancję, że kompeten-
cje sądu królewskiego nie będą nadal poszerzane; reguła ta utrudniła
rozwój absolutyzmu w Anglii.
Dzięki reformom Henryka II, z sądu królewskiego nadwornego (in
curia), jak już o tym była mowa, wyodrębniły się następujące rodzaje są­
dów działających w Westminsterze93 •
a) Sąd Spraw Pospolitych (głównie cywilnych);
b) Sąd Ławy Królewskiej (głównie dla spraw karnych);
c) Sąd Exchequeru (dla spraw skarbowych);
· d) Sąd Kanclerski. Ten ostatni załatwiał sprawy kierowane do króla
w petycjach jego poddanych, posługując się zasadą słuszności, equity.
Wyższa Izba parlamentu, Izba Lordów, zachowała swoje uprawnie-
nia sądowe w stosunku do lordów oraz sądownictwo wykonywane w try-
bie impeachement.
Sądownictwo angielskie zachowało z czasów plemiennych i epoki mo-
narchii patrymonialnej udział czynnika społecznego w wymiarze spra-
wiedliwości. Czynnik społeczny występował w postaci sądów przysię­
głych. Przysięgłych wybierano w każdym hrabstwie spośród właścicieli
ziemskich. Ława przysięgłych orzekała o winie, zaś przewodniczący roz-
93 Pałac w Westminster, w dzielnicy Londynu na lewym brzegu Tamizy, stanowił serce
monarchii angielskiej. Kościół westminsterski (Westminster Abbey) był miejscem korona-
cji i wiecznego spoczynku królów angielskich. Pałac był miejscem posiedzeń parlamentu
już od XIII wieku. Tu ogłoszono „Prowizje westminsterskie" 1259 roku oraz liczne przywi-
leje, w tym „Statut westminsterski" z 1295 roku. Spłonął w 1834 roku, ale został odbudo-
wany. Proklamowano w nim 1931 roku ,,Brytyjską Wspólnotę Narodów" (Commonwealth).
Monarchia stanowa 109
prawie sędziowie koronni decydowali o karze. Sądy przysięgłych przy-
bierały formę: 1) Wielkiej ławy; 2) Ławy do spraw karnych; 3) Ławy do
spraw cywilnych. System ten utrzymał się w Anglii do czasów najno-
wszych i wywarł wpływ na sądownictwo kontynentalnl:l.
Całe to sądownictwo angielskie posługiwało się prawem określanym
jako powszechne - common law. Nie powstały bowiem w Anglii ani od-
rębne systemy prawa dla poszczególnych terytoriów, ani dla poszczegól-
nych stanów, niechętnie też dopuszczano zasady prawa rzymskiego
i kanonicznego. Common law, w znacznej mierze oparte na zwyczaju,
kształtowało się pod wpływem orzecznictwa (precedensów) sądów króle-
wskich. Ponieważ było ono prawem konserwatywnym i sztywnym, przeto
korygowano je często i łagodzono w oparciu o normy słuszności, equity.
Ko n ty n en t a 1ny m ode 1 wymiaru sprawiedliwości, zróżnicowa­
ny terytorialnie, był też w znacznym stopniu uzależniony od struktury
społecznej. Ogólnie powiedzieć należy, iż wykształciło się odrębne są­
downictwo stanu duchownego, rycerstwa~szlachty, miast i sądownictwo
dominialne dla chłopów poddanych. Ponad tymi systemami i obok nich
działało sądownictwo królewskie.
Sądy duchowne wykształciły się na podstawie immunitetu sądowego
określanego jako privilegium fori 94 • Były to sądy działające przy kuriach
biskupich, z prawem apelacji do arcybiskupstwa i do Rzymu, dla: a) osób
duchownych; b) wszystkich innych osób w sprawach określanych jako
causae spirituales (sprawy duchowe) i causae spiritualibus annexae
(sprawy pokrewne duchowym). Do tych pierwszych zaliczano przede
wszystkim apostazję, herezję i czary, zaś do drugich sprawy o małżeń­
stwo, spory o dziesięcinę itp. Sądownictwo w zakresie causae spirituales
sprawowane było w trybie inkwizycyjnym, w którym oskarżony bywał
94 Niewiele wspólnego z sądami duchownymi miały tzw. sądy boże (ordalia), z uczest-
nictwa w których Kościół wycofywał się już w XIII wieku. Były to nie tyle sądy, ile środki
dowodowe w procesie, oparte na przekonaniu, że Bóg stanie po stronie niewinnego. Najczę­
stszą próbą był pojedynek pomiędzy oskarżycielem a oskarżonym (o ile byli mężczyznami
tego samego wieku). Stosowano też próby żelaza bądź wody. Próba żelaza polegała na
przejściu trzech kroków po rozpalonym żelazie lub przeniesienia go przez trzy kroki w rę­
ku; próba gorącej wody polegała na wyjęciu jakiegoś przedmiotu z naczynia pełnego gotu-
jącej się wody. Podsądnego opatrywano i oglądano po trzech dniach; jeśli okazywał zdrowe
ciało, to wygrał próbę i dowiódł swej niewinności. Próba wody zimnej polegała na pławie­
niu związanego podsądnego w wodzie („pławienie czarownic"); jeśli tonął, to okazywał swą
niewinność. Spośród tych prób, które wyszły z użycia pod koniec średniowiecza, utrzymał
się najdłużej pojedynek, jako jednak pozasądowy już sposób rozstrzygnięcia zwady.
110 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
pozbawiony obrońcy. Przy egzekucji wyroków sądy duchowne korzystały
z pomocy sądów świeckich lub urzędników królewskich 95 •
Zasada, iż monarcha sprawował wymiar sprawiedliwości nad swoim
rycerstwem komplikowała się w miarę rozwoju systemu lennego. W dro-
dze immunitetu - na przykład w Niemczech - monarcha przekazywał
uprawnienia sądowe książętom jako władcom terytorialnym, i to w cało­
ści. Elektorowie w cesarstwie niemieckim otrzymywali na mocy Złotej
Bulli z 1356 roku dwa wielkie uprawnienia: privilegium de non appel-
lando (od wyroków ich sądów nie była dopuszczana apelacja do cesarza)
oraz privilegium de non evocando (nie wolno było cesarzowi wywoływać
przed swój sąd żadnych spraw z terytoriów podległych elektorom). W in-
nych krajach, jak w Polsce, rycerstwo podlegało wprawdzie sądowi kró-
lewskiemu, zyskując „prawo nieodpowiednie" (ius non responsivum), po-
legające na tym, że stawało tylko przed sądem władcy, ale coraz po-
wszechniejszą regułą było stawanie przed sądem, który sprawowany był
przez monarszego urzędnika, w imieniu władcy. Tam, gdzie stan rycer-
ski zyskiwał wpływ na obsadę stanowisk urzędniczych, w tym zwłaszcza
sądowych, tworzyło się sądownictwo rycerskie (w Polsce zwane ziem-
skim). W krajach niemieckich i austriackich sąd talu, Landrecht, spra-
wowany był przez sędziego (Landrichter) będącego stałym zastępcą
władcy, ale związanym z ziemią, z której pochodził. W Czechach był to
soud zemsky, jedyny na całe państwo, z siedzibą w Pradze, o składzie
i charalderze rycersldm. Na Węgrzech „sądy komitatowe" (pod pojęciem
„komitatu" kryła się jednostka administracyjna) stały się sądami szla-
checkimi. W Polsce podstawowymi sądami dla rycerstwa-szlachty były
sądy ziemskie, sprawowane przez sędziów, mianowanych przez króla,
ale spośród kandydatów wysuwanych na sejmikach. Nadto działały sądy
starościńskie (grodzlde), podkomorskie i wiecowe, orzekające z udziałem
asesorów wywodzących się z miejscowych ziemian. Znaczne podobień­
stwo organizacji sądownictwa dla rycerstwa-szlachty w tych wszystkich
krajach nie było rzeczą przypadkową.
Wyodrębnienie miast z ogółu osad, poza czynnikiem gospodarczym
(centrum handlu i rzemiosła), było konsekwencją samorządu - prawa
zarządzania osadą przez jej mieszkańców. Ów samorząd pozostawał nie-
95 Sądy kościelne nie posiadały aparatu egzekucyjnego. Jeśli na przykład wyrok opie-
wał na karę śmierci, to oddawano skazanego do egzekucji w ręce władzy świeckiej, w myśl
zasady: ecclesia abhorret sanquinem (kościół brzydzi się krwią). Niektóre jednak wyroki
traktowano jako „akty wiary" (auto-da-fe); było to publiczne wykonanie wyroku, zwłaszcza .
przez spalenie na stosie apostaty lub heretyka. · .a uroczystości rodzinnych, jak chrzcin czy ślubów, nie dozwalano gier hazardowych.
Monarchia stanowa 111
kiedy śladem ustroju miejskiego z czasów rzymskich (tak zwany ustrój
konsularny miast we Włoszech i w południowej Francji) bądź wynikał
z przywileju, nadanego przez monarchę. Przywilej określał ogólnie
ustrój miast, prawa i obowiązki mieszczan oraz orgru}izację wymiaru
sprawiedliwości. Czynił to dla każdego miasta oddzielnie, ale później,
w XIII i XIV wieku, zwykł się monarcha odwoływać do ustroju, jald wy-
tworzył się w miastach starszych; w ten sposób niektóre miasta zyski-
wały charakter wzorcowy, macierzysty, inne zaś miały ustrój w stosun-
ku do tych pierwszych filialny.
N a czele miasta stawał zwierzchnik. We Francji był to prevot (praepo-
situs) lub mer, we Włoszech podesta (od łacińskiego: potestas), w Anglii
maior, w Niemczech Vogt; z tego ostatniego wywodzi się polski termin:
wójt. Wójt przewodniczył ławie sądowej. Z czasem, pod włoskim wpły­
wem, powstawały rady miejskie z obieralnymi burmistrzami (Burger-
meister) na czele i wypierały dziedzicznych wójtów, przejmując także
uprawnienia sądowe. W przywilejach lokacyjnych, określających ustrój
nowo tworzonych miast, monarcha ustalał tylko ogólnie zasady wymiaru
sprawiedliwości, wskazując jako wzorzec sądownictwo miasta macierzy-
stego. Dla wschodnich Niemiec, a poprzez ich terytorium i dla Polski
wzorcowe były prawa miast Lubeki lub Magdeburga; dla południowych
Niemiec - Strassburga, dla Szwajcarii - Fryburga, dla Austrii - Wied-
nia. Jeśli miasto filialne nie było w stanie rozstrzygnąć jaldegoś proble-
mu prawnego, wówczas zwracało się do miasta macierzystego z prośbą
o ogólne pouczenie (Bewidmung) lub konkretny wyrok, ortyl (Urteil).
W Polsce zwyczajowi temu starał się położyć kres Kazimierz Wielki, po-
wołując specjalne sądy w Krakowie („Sąd sześciu miast" i „Sąd wyższy
prawa niemieckiego na zamku wawelskim"). Obok pouczeń i ortyli mia-
sta uchwalały własne ustawy, ujmujące w formę spisaną miejscowe pra-
wo zwyczajowe; ustawy talde zwano wilkierzami (Willkuhr) 96 •
Immunitet sądowy, przekazując wymiar sprawiedliwości w ręce pa-
nów feudalnych, stworzył podstawę dla sądownictwa dominialnego, któ-
remu podlegali włościanie. Sądownictwo talde należało do kompetencji
96 Oprócz zagadnień ustrojowych, wilkierze sięgały daleko w głąb życia prywatnego
•.mieszczan, normując szereg zagadnień codziennego bytu. Jednym z tego przykładów, były.
·· tak zwane leges sumptuariae, czyli ustawy przeciw zbytkowi, w Europie zachodniej rozpo-
. nionejuż w XIII wieku, w Polsce znane od XIV wieku. Zakazywały one noszeniaje-
ych szat (jedwab, importowany z Chin, był bardzo drogi), złotych i srebrnych ozdób.
lowario sposób ubierania się „stosownie do stanu", zakazywano zbyt hucznego obcho-
112 PAŃSTWO ŚREDNIOWIECZNE
panów, którzy mogli je wykonywać osobiście bądź za pośrednictwem
zwierzchników swoich osad, sołtysów (Schultheiss, Schulze). Sądy odby-
wały się kilka razy do roku, w obecności całej gminy wiejskiej; sołtys po-
siadał do pomocy ławników wybieranych przez gminy lub mianowanych
przez pana. Fala kolonizacyjna, która objęła od XII wieku Europę Środ­
kową i Wschodnią, wraz z osadnikami wędrującymi ku wschodowi ce-
sarstwa i dalej do Polski, przenosiła z sobą gotowe formy organizacyjne,
także w zakresie ustroju i sądownictwa wiejskiego.
Pomimo immunitetu monarcha nie wyzbywał się wszystkich swych
uprawnień sądowych w stosunku do rycerstwa, mieszczan i chłopów.
Immunitety pełne, przekazujące całość wymiaru sprawiedliwości, nie
były zbyt częste; regułą pozostawało bowiem zastrzeganie sobie przez
władcę pewnych spraw dla swojego sądu (we Francji tzw. cas royaux).
Były to zastrzeżenia: a) ze względu na osobę, b) ze względu na rodzaj
sprawy (np. perduellio czyli zdrada, crimen laesae maiestatis czyli obra-
za majestatu). Z mocy prawa lennego wykonywał król sądownictwo nad
swymi bezpośrednimi lennikami. Istniała też zasada, iż jeśli król objeż­
dżał kraj i zatrzymywał się na dłużej w jakiejś ziemi, to milkły inne sądy
i do niego należał cały wymiar sprawiedliwości. Miał wreszcie monarcha
(o ile nie zrzekł się go, jak w Niemczech) prawo ewokacji przed swój sąd
każdej sprawy, z własnej inicjatywy lub na prośbę strony, oraz prawo
rozpatrzenia każdej sprawy w trybie apelacyjnym. Instytucja apelacji
nieznana była monarchii patrymonialnej, ale powoli tworzyło ją życie,
najpierw w postaci tzw. nagany sędziego, oczywiście tylko wówczas, gdy
sędzią był urzędnik, a nie sam władca. Strona oskarżała sędziego o ła­
manie prawa lub stronniczość, skutkiem czego egzekucja WJroku w pier-
wszej sprawie ulegała zawieszeniu, a toczyła się druga sprawa. W jej
wyniku bądź utrzymywał się pierwotny WJrOk (a strona naganiająca sę­
dziego była dodatkowo karana), bądź sędzia ponosił karę, z reguły suro-
wą - na przykład tracił cześć i urząd. Innym źródłem apelacji była sytu-
acja, gdy sędzia odmówił wymierzenia sprawiedliwości (iustitia denega-
ta). W systemie lennym wasal mógł apelować od WJroku seniora do mo-
narchy97.
Sąd królewski działał jako sąd nadworny, orzekający zatem w miej-
scu pobytu królass. Sprawowali go dostojnicy nadworni, ale czasami za-
97 W dawnej literaturze prawniczej powtarzana bywała anegdota o kobiecie, która
słuchawszy wyroku królewskiego, wydanego nie po jej myśli, zakrzyknęła ,,Apeluję\'~. ,
kogo'?" - spytal zaskoczony król. „Od wyroku króla źle poinformowanego, do sądu króla
brze poinformowanego\"
Monarchia stanowa 113
siadał w nim władca osobiście. W Niemczech cesarz Fryderyk II starał
się w pierwszej połowie XIII wieku wzmocnić sąd nadworny, nadając mu
stałą siedzibę i jasną organizację, ale plan, by uczynić z niego najwyższy
i najważniejszy sąd cesarstwa, nie powiódł się. We Frani::ji sąd królewski
odegrał wielką rolę w walce z anarchią feudalną; polityka korony zmie-
rzała do tego, aby zamiast wojen prywatnych zatargi pomiędzy wasala-
mi rozstrzygane były na drodze sądowej. Duże zasługi położył w tej mie-
rze Ludwik IX Święty (1226-1270), który zakazywał wojen prywatnych
w państwie, ścigał zemstę prywatną, ograniczał krwawe turnieje, a na-
wet zakazywał noszenia broni. Ograniczeniu wojen prywatnych i zemsty
prywatnej służyły też takie instytucje jak listy żelazne (przy pomocy któ-
rych monarcha zapewniał nietykalność ściganemu przestępcy, aby mógł
stawić się przed właściwym dlań sądem), a także prawo azylu. Przysłu­
giwało ono instytucjom kościelnym: zabójca, ścigany przez krewnych za-
bitego, mógł się schronić w kościele czy klasztorze i nie wolno go było
stamtąd siłą usunąć.
Rozwój sądownictwa stanowego spowodował wytworzenie się pew-
nych reguł ogólnych, obowiązujących wówczas, gdy strony spór wiodące
pochodziły z różnych stanów i podlegały różnym sądom. Zasada actor
sequitur forum rei, według której powód miał wstępować w sąd właściwy
dla pozwanego, miała uporządkować sądownictwo w wypadkach sporów
mieszanych; szlachta dążyła jednak do tego, by zawsze odpowiadać
przed swoim sądem, nawet w wypadku dokonania przestępstwa na tere-
nie miasta. Hierarchii stanowej odpowiadała więc i hierarchia sądow­
nictwa stanowego. Wspomnianym wyżej uroszczeniom szlacheckim po-
trafiły się opierać tylko potężne miasta, na przykład we Włoszech czy
w Niderlandach.
98 Kronikarz króla francuskiego Ludwika IX, Joinville, opowiadał, że król odbywał są-
1d dębem w ulubionym lasku Vincennes. W rzeczywistości sąd królewski zbierał się
cyski.Iil pałacu monarszym, korzystał z fachowych doradców prawniczych i zasiadali
"\t1~ostojnicy duchowni i świeccy, którzy niechętnie byliby obradowali pod gołym nie-
 II PAŃSTWO NOWOŻYTNE

EPOKA WIELKICH ODKRYĆ

I JEJ KONSEKWENCJE USTROJOWE

Czasy nowożytne rozpoczynają się na przełomie XV i XVI wieku, przy

czym jako ich orientacyjną datę początkową przyjmuje się rok 1492- da-
tę odkrycia Ameryki. Jak i w odniesieniu do daty upadku Rzymu w 476
roku, której znaczenia ludzie ówcześni nie doceniali, tak i w tym wypad-
ku trzeba było czasu, by rola osiągnięcia dokonanego przez Krzysztofa
Kolumba w pełni zakotwiczyła się w świadomości społeczeństw europej-
skich.
W krótkim czasie, dzięki odkryciom Kolumba czy Vasco da Gamy, po-
szerzył się rozmiar świata. Europa, która dotąd rozciągała się od Skan-
dynawii po Morze Śródziemne i od arabskich posiadłości na Półwyspie
Pirenejskim po tatarskie władztwo na Rusi, wiedziała wprawdzie o ist-
nieniu odległych potęg, które - jak Indie czy Chiny - leżały w polu jej
zainteresowań gospodarczych, ale nie miała ani chęci, ani możności ich
podboju.
Obraz świata, który stał się światem chrześcijańskim, gdzie władza
świecka należała do cesarza, a duchowa do papieża, z ograniczeniami
wywoływanymi przez agresję islamu, pozostawił po sobie trwałe ślady.
Już w średniowieczu pojawił się i rozwinął pogląd, że terytoria zamiesz-
kałe przez ludy pogańskie są niczyje, mogą być więc zajmowane i zawła­
szczane przez chrześcijańskich władców; taki los spotkał Prusów
i Jadźwingów, a spotkać miał też Litwinów i Łotyszów, ostatnie bastio-
ny pogańskie w ówczesnej Europie. Cesarz i papież uważali się za
uprawnionych do nadawania tych terytoriów potencjalnym ich zdobyw-
com. Przeciw temu protestowała polska szkoła prawa narodów w począt­
kach XV wieku (Stanisław ze Skarbimierza, Paweł Włodkowic z Brudze-
podkreślając prawo każdego narodu, także niechrześcijańskiego, do
o swoim losie. Ten głęboko humanitarny pogląd odegrał
.11::u11i:U\. niewielką rolę praktyczną.

LLL
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
116
Europa weszła bowiem na drogę podboju. Zdobywcy, którzy wyruszy-
li na oceany i natrafili na lądy dotychczas nie znane, obejmowali je w po-
siadanie w imieniu swych koron; czuli się do tego uprawnieni „prawem
zdobywców". Aprobowali to, co więcej: oczekiwali tego ich monarchowie,
wystawiając z góry przywileje na poszukiwanie, odkrywanie i obejmo-
wanie we władanie ziem pogańskich i barbarzyńskich. Mieszkańcy tych
ziem, jeśliby stawiali opór, podlegali eksterminacji. Jeśli nie stawiali
oporu, wówczas zmuszani byli do pracy niewolniczej. Wyjątek stanowiły
jedynie Indie, Chiny, Japonia; z uwagi na swą potęgę stać się miały tylko
„strefami wpływów".
Ponieważ szlaki odkrywcze Portugalii wokół Afryki oraz Hiszpanii
poprzez Atlantyk krzyżowały się z sobą, przeto obydwie korony oddały
sprawę pod sąd polubowny papieża Aleksandra VI. Encykliką Inter cae-
tera z 1493 roku papież podzielił świat od bieguna do bieguna wzdłuż po-
łudnika 50. Na zachód od tej linii wszystkie wyspy i kontynenty, nie
znajdujące się pod chrześcijańską władzą, przypaść miały Hiszpanii; na
wschód- Portugalii. Oba te państwa zawarły między sobą na tej podsta-
wie pokój w Tordesillas 1494 roku, w konsekwencji którego Portugalii
przypadła w „Nowym Świecie" Brazylia.
Państwa europejskie: zrazu Hiszpania i Portugalia, później także An-
glia, Francja, Holandia prowadziły więc politykę polegającą na opano-
wywaniu i uzależnianiu od siebie terytoriów słabo rozwiniętych, grabiąc
je. oraz niszcząc zastane na nich cywilizacje. Na potęgi, które mogły się
przeciwstawić owemu „prawu do zawłaszczania niechrześcijańskich
krajów" oraz wynikającemu z niego podziałowi świata, natrafiono tylko
w Azji, a i tam nie były się w stanie oprzeć temu Indie.
Zamorskie posiadłości państw europejskich, uczestniczących w tym
podziale świata, zwane z czasem koloniami, nie otrzymywały żadnej for-
my samodzielności politycznej. Położenie prawne autochtonicznej ludno-
ści kolonii kształtowało się między niewolą a poddaństwem. Kolonie za-
rządzane były w całości przez władze państw zdobywczych (metropolii).
Wymagały jednak kolonie stałej w nich obecności zdobywców. Jedni
przybywali do kolonii czasowo, dla zgromadzenia majątku i powrotu do
ojczyzny; było to jednak możliwe tylko tam, gdzie można było zdobyć zło­
to, srebro czy zamorskie towary, poszukiwane w Europie. Inni jednak
osiedlali się w koloniach na stałe; byli to na przykład ci mieszkańcy me-
tropolii, którzy zmuszeni zostali do emigracji ze względów gospodar-
czych, politycznych czy religijnych. Wówczas powstawała specyficzna
struktura społeczna, zbliżona do stanowej; biali przybysze posiadali pra-
wa, natomiast ludność autochtoniczna byli to poddani.
·
Zarys dziejów 117
Zdarzało się także, że nowo zdobyte terytoria, słabo zaludnione i nie-
atrakcyjne, na przykład ze względów klimatycznych lub z uwagi na brak
szlachetnych metali, nie przyciągały żadnych przybyszów z metropolii.
Wówczas metropolie kolonizowały je przymusowo, zsy~ając do nich swo-
ich skazańców; na tej drodze Rosja zaludniała Syberię, Anglia - Austra-
lię. .
Epoka zatem, która w Europie rozpoczęła proces zrównywania sta-
nów i zrodziła prąd humanistyczny podkreślający godność jednostki lu-
dzkiej, jednocześnie wprowadziła w Afryce, obu Amerykach, Azji, Au-
stralii z Oceanią podział ludzkości na zdobywców - panów oraz tubylców
- poddanych, skazanych na poddaństwo lub nawet niewolę, na skutek
niższego poziomu cywilizacyjnego, odmienności rasy czy religii. Podział
ten utrzymywano siłą zbrojną, traktując go nawet jako „misję cywiliza-
cyjną". Ustrojowe konsekwencje tego podziału przetrwały do XX wieku.
ZARYS DZIEJÓW
lllSZPANIA
Zjednoczenie Kastylii i Aragonii w 1479 roku, od którego datuje się
powstanie Królestwa Hiszpanii, wzmocniło władzę monarszą, i tak doty-
chczas silną, gdyż opartącna dowództwie wojskowym z czasów reconqui-
sty. Korona podporządkowała sobie zakony rycerskie, łamała opór moż­
nych (grandów), rozciągnęła kontrolę nad związkami miast (tzw. Her-
mandad). Kortezy - reprezentacja stanowa duchowieństwa, szlachty
i miast, straciły na znaczeniu. Król podporządkowywał sobie inkwizycję
(inquisitio haereticae pravitatis), instytucję kościelną, powołaną do wy-
krywania i karania ruchów heretyckich, poprzez prawo mianowania in-
kwizytorów i dodawania im królewskich doradców1 •
1 Sądownictwo inkwizycyjne rozwinęło się najsilniej w Hiszpanii. Pierwszy generalny
inkwizytor Tomasz Torquemada (zm. 1498), spowiednik pary królewskiej, Izabelli i Ferdy-
nanda, wydał wyrok śmierci na co najmniej 10 OOO osób, a około 100 OOO osób skazał na
wygnanie lub galery. Przyznanie się do winy wymuszano torturami. Symbolem inkwizycji
hiszpańskiej stało się auto-da-fe (actus fidei czyli akt wiary) - uroczyste, publiczne palenie
kacerzy z wyroków inkwizytji (por. wyżej, Monarchia Stanowa, rozdział: Sądownictwo,
przypis 95).
~--
118 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Kłopoty dynastyczne nie załamały potęgi królów hiszpańskich, choć
miejscowa dynastia wygasła po mieczu, a władza przeszła w ręce Hab-
sburgów2. Hiszpańska linia habsburska wywodziła się od Filipa I Pięk­
nego, jego żony Joanny Szalonej i ich syna, cesarza Świętego Cesarstwa
Rzymskiego Narodu Niemieckiego, Karola V (1500-1556, zm. 1558),
który w Hiszpanii panował jako Karol I. Filip II (1527-1598), syn Karo-
la, był już „tylko" królem Hiszpanii, ale panował nad całym Półwyspem
Pirenejskim łącznie z Portugalią (od 1580 roku), wraz z zamorskimi po-
siadłościami hiszpańskimi i portugalskimi, należały wreszcie do niego
Niderlandy i część Włoch. Gorliwy katolik, w kraju szeroko posługiwał
się inkwizycją, wspomagał katolików przeciw. hugenotom we Francji,
zwalczał protestantyzm w Niderlandach. „Arcykatolicka" monarchia hi-
szpańska nie dopuściła do reformacji u siebie i zwalczała ją też poza
swoimi granicami, wyprzedzając nieraz w swojej gorliwości Stolicę Apo-
stolską w Rzymie. Flota hiszpańska odniosła sukces w starciu z turecką
(bitwa pod Lepanto w 1571 roku), ale nie powiodła się wyprawa „Wiel-
kiej Armady" przeciw protestanckiej Anglii w 1588 roku.
Mimo światowego znaczenia Hiszpanii, pomimo „złotego wieku" kul-
tury hiszpańskiej, popieranej przez władzę monarszą3 , państwo to zna-
lazło się pod koniec XVI wieku w poważnym i głębokim kryzysie. Regre-
su gospodarczego i politycznego nie było w stanie zahamować napływa­
jące z Nowego Świata złoto. Jeśli Filip II był monarchą absolutnym,
sprawującym rządy osobiście, to jego następcy, Filip III (1578-1621)
i Filip IV (1605-1665), dopuszczali do władzy licznych, nie zawsze lojal-
nych faworytów. Hiszpania uwikłała się w wojnę trzydziestoletnią, utra-
ciła Niderlandy oraz wiele posiadłości amerykańskich, przejętych przez
Anglię i Francję. Ostatnim Habsburgiem na tronie hiszpańskim był Ka-
rol II (1661-1700), niezdolny do sprawowania władzy, ucieleśniający za-
równo degenerację tej linii dynastycznej, jak i dekadencję całej Hiszpa-
2 Powiązanie Hiszpanii z Austrią nastąpiło drogą „krzyżowych" związków małżeńskich.
Juan, syn Izabelli i Ferdynanda, ożeniony został z Małgorzatą, córką Maksymiliana I
i Marii Burgundzkiej, zaś Joanna, siostra Juana, wydana została za mąż za Filipa Piękne­
go, brata Małgorzaty. Juan zmarł bezpotomnie w 1497 roku. Obydwa państwa odziedzi-
czył syn Joanny i Filipa - Karol V. Nie doszło jednak do unii personalnej Hiszpanii i Au-
strii, choć utrzymał się związek obu linii dynastii habsburskiej, panujących w Madrycie
i w Wiedniu.
3 Monarchia popierała uniwersytety, zwłaszcza Salamankę, zakładała nowe (Alcala, Se-
willa, Toledo, Granada), popadała jednak w sprzeczność z tą polityką cenzurując książki.
Na te czasy przypadła działalność Cervantesa, który wniósł do kultury światowej postać.
Don Kichota; Tirso de Moliny, twórcy Don Juana; Lopego de Vegi, autora wielu świetnych
dramatów; El Greca.
'
Zarys dziejów
119
nii. Jego śmierć rozpoczęła trwającą do 1714 roku wojnę sukcesyjną hi-
szpańską. Starły się w niej dwa programy: z jednej strony - utrzymanie
habsburskiego władztwa nad Hiszpanią (przez osadzenie na jej tronie
Karola VI Habsburga) i odnowienie przez to wielkiego mostu austriacko-
-hiszpańskiego ponad Francją, oraz - z drugiej strony- zajęcie tronu hi-
szpańskiego przez Burbonów i stworzenie przez to silnego bloku od Re-
nu poprzez Pireneje, aż do Gibraltaru. Ostatecznie, choć z zastrzeżenia­
mi traktatowymi i ograniczeniami terytorialnymi, zwyciężyła druga
koncepcja. Słabnąca Hiszpania przestała odgrywać aktywną rolę polity-
czną w Europie i w niczym nie polepszały jej sytuacji źle zarządzane po-
siadłości zamorskie 4 • Do ogólnoeuropejskiego dorobku w dziedzinie
ustroju państwowego i prawa wniosła niewiele.
WŁOCHY
Od schyłku XV wieku rozdrobnione politycznie Włochy stały się tere-
nem ekspansji sąsiednich mocarstw: najpierw Francji, a po klęsce Fran-
ciszka I Walezjusza pod Pawią w 1525 roku - cesarstwa niemieckiego;
wreszcie od połowy XVI wieku (pokój w Cateau-Cambresis 1559 roku) -
Hiszpanii. Zajęła ona około 2/3 Włoch, nadto uzależniła od siebie wiele
państewek i miast, takich jak potężna dawniej Genua, a obok niej Par-
ma, Piacenza, Mantua, Lukka, Urbino i inne.
W toku tych długotrwałych wojen włoskich upadła świetność Floren-
cji5. W 1527 roku zniszczony został przez cesarskie wojska najemne
Rzym (Sacco di Roma). Królestwo Neapolu i Sycylii przeszło w ręce hisz-
Na mocy rozgraniczenia, dokonanego przez papieża Aleksandra VI w 1493 r., Portuga-
4
lii przypadła Brazylia, natomiast Hiszpanii - reszta Ameryki Południowej, Ameryka Środ­
kowa i Północna, aż po obszary, które kolonizować zaczęły Anglia i Frantja. Terytoria hi-
szpańskie podzielono na wicekrólestwa: w 1535 r. powstało wicekrólestwo Nowej Hiszpa-
nii (Meksyk, Ameryka Środkowa, Karaiby), w 1544 r. - wicekrólestwo Peru (Peru, Chile),
w 1718 r. - wicekrólestwo Nowa Grenada (Wenezuela, Kolumbia, Ekwador), w 1776 r. -
wicekrólestwo La Plata (Boliwia, Paragwaj, Urugwaj, Argentyna). Wicekrólowie miano-
wani byli przez króla hiszpańskiego. Wszystkie dalsze stanowiska zajmowali Hiszpanie
z metropolii; nie dopuszczano do nich nawet Kreoli (Hiszpanów urodzonych w Ameryce).
Własność ziemi przyznawano tylko Hiszpanom, Indian wprawdzie nie eksterminując, ale
spychając ich do roli półniewolniczej. Ogromny dystans, jaki dzielił Amerykę Północną od
Środkowej i Południowej, był skutkiem ustroju narzuconego przez Hiszpanów.
5 Po rozkwicie Florencji pod rządami Medyceuszy, pod koniec XV w. ustrój tej signorii
załamał się. Fra Girolamo Savonarola, znakomity kaznodzieja, w oparciu o wzory ewange-
liczne oraz ideały średniowieczne dokonać pragnął demokratyzacji ustroju Florencji, której
królem byłby Chrystus, a jego ziemskim głosem - sarn Savonarola. Poniósł śmierć w 1498 r.
i ciało jego spalono na stosie.
120 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
pańskie, zarządzane przez wicekrólów z Madrytu; w XVIII wieku zapa-
nowała w nim dynastia Burbonów. Znaczną samodzielność zachowały
Piemont i Wenecja. Papiestwu nie udało się uczynić z Państwa Kościel­
nego jądra kondensacji Włoch. Głową tego państwa był papież, posiada-
jący władzę absolutną, ale była to władza niestabilna skutkiem częstych
zmian na tronie papieskim, zajmowanym kolejno przez starszych wie-
kiem ludzi. Terytorium Państwa Kościelnego dzieliło się na legacje z le-
gatami i wicelegatami na czele; cała administracja aż do najniższych
stanowisk była w rękach duchownych. Cechował ją rozbudowany fiska-
lizm.
Sukces Hiszpanii we Włoszech zaważył także na sytuacji Kościoła,
a nawet i całej Europy. Sobór, zwołany do Trydentu w 1545 roku, który
początkowo miał na celu porozumienie z reformacją, zajął się ostatecz-
nie wewnętrzną reformą Kościoła; utrwaliło się rozbicie chrześcijaństwa
zachodniego i rozpoczęła się kontrreformacja6 •
Półwysep Apeniński tworzył całą gamę form ustrojowych od republik
oligarchicznych z Wenecją na czele po monarchie absolutne Państwa
Kościelnego oraz Królestwa Neapolu i Sycylii. Wpływy ustroju Hiszpa-
nii, zwłaszcza na południu Półwyspu, oraz Austrii, od Lombardii i To-
skanii aż po Włochy środkowe, były silne. Powstał pogląd, że ustrój re-
publikański, który w wielu państwach ustąpił miejsca monarchicznemu,
okazał się niesprawny; utrzymywano, iż był możliwy tylko w organi-
zmach politycznych niewielkich terytorialnie. Włochy więc, które w po-
przedniej epoce dziejowej wniosły wiele do ogólnego dorobku ustrojowe-
go, obecnie utraciły swą suwerenność i znalazły się pod panowaniem są­
siednich mocarstw. Ten dorobek okazał się natomiast niezwykle cenny
w dziedzinie kultury i nauki7 •
6 Wiąże się ona imiennie z pontyfikatem papieża Pawła IV (zm. 1559), zwolennika in-
kwizycji. Wydał on pierwszy indeks ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum), któ-
rych nie wolno było czytać bez specjalnej zgody władzy kościelnej. Na indeksie znalazły się
wówczas Książę Machiavellego, Dekameron Boccacia, De monarchia Dantego, De revolu-
tionibus Kopernika i in.
7 Włoska literatura scaliła dziedzictwo średniowiecza (Dante) z renesansem antyku (Pe-
trarca, Ariosto, Tasso i in.). W zalcresie nauki o państwie i prawie Niccolo Machiavelli dal
początek doktrynie zwanej odjego nazwiska makiawelizmem, odchodzącej od moralizator-
stwa, głoszącej praktycyzm działalności politycznej (cel uświęca środki), nie wolnej od cy-
nizmu, ale dystansującej się od obłudy.
Zarys dziejów 121
FRANCJA
Jak już była o tym mowa uprzednio, początki absolutyzmu wiązały
się we Francji z polityką Ludwika XI (tl483). Jego surowe rządy podnio-
sły Francję gospodarczo i politycznie, osłabiły potężnych feudałów,
wzmocniły władzę królewską. Państwo objęło terytoria od Pirenejów
i Morza Śródziemnego po Kanał La Manche. N a przełomie XV i XVI wie-
ku oraz za rządów Franciszka I (1494-1547) ekspansja Francji skiero-
wała się ku Włochom, nie przyniosła jednak trwałych sukcesów.
Dalszy rozwój absolutyzmu zahamowały wojny religijne. Szybkie roz-
szerzenie się kalwinizmu, którego wyznawcy zwali się we Francji huge-
notami8, doprowadziło do wojen wewnętrznych, trwających z przerwami
całą drugą połowę XVI wieku. Ich apogeum stanowiła okrutna, podstę­
pna rzeź hugenotów w Paryżu, zwana Nocą świętego Bartłomieja 9 •
Po wygaśnięciu w 1589 roku linii Walezjuszów tron przypadł Burbo-
nom, również wywodzącym się od Hugona Kapeta. Pierwszym przedsta-
wicielem linii burbońskiej był Henryk IV (1553-1610), który za młodu
był hugenotem; starał się on położyć kres krwawym walkom religij-
nym 10.
B Hugenoci (od: Eidgenossen - członkowie sprzysiężenia, konfederaci; wyznanie przysz-
ło z Genewy i Strasburga, stąd jego niemiecka nazwa) w zbrojne konflikty z katolikami po-
padli w 1562 r. Przewodziły hugenotom rody Burbonów i Chiitillonów (admirał Coligny).
Kiedy po śmierci Henryka III Walezjusza tron przejął Henryk IV Burbon, dotychczas król
Nawarry, przyjął on katolicyzm („Paryż wart mszy") i przyznał w 1598 r. hugenotom swo-
body religijne. Odebrał im je jednak w 1626 roku kardynał Richelieu, na skutek czego hu-
genoci francuscy masowo emigrowali do Anglii, Niderlandów i do Ameryki.
9 Z okazji ślubu Henryka Burbona, króla Nawarry (późniejszego Henryka IV) z Małgo­
rzatą („Margot") Valois zgromadziło się w Paryżu wielu hugenotów z ich przywódcą, admi-
rałem Gaspardem Coligny na czele. Rzeź, przygotowana przez królową Katarzynę de Me-
dici, matkę aktualnie panującego we Francji Karola IX Walezjusza, oraz książąt de Guise,
dokonała się w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 r. Uczestniczył w rzezi brat króla Henryk,
niebawem obrany na tron polski. Zginęło około 3000 ludzi (łącznie z Coligny) w samym Pa-
ryżu, ale masakry przeniosły się i na prowinqję. Poza ogromną na ten temat literaturą, da-
leką od usprawiedliwiania zbrodni, Nocy św. Bartłomieja poświęcona jest znakomita opera
G. Meyerbeera Hugenoci.
10 Henryk IV, znakomity jeździec, kompan nie gardzący winem, lubiący zarówno wiej-
skie dziewczęta jak i damy dworu, był monarchą nader popularnym. Przez całe pokolenia
pamiętano mu, iż chciał polepszyć dolę włościan, by każdy chłop „miał w niedzielę kurę
w garnku''. Gdy władze paryskie, by pokryć koszta bankietu dla zagranicznych dyploma-
tów, chciały obłożyć podatkiem studnie, król sprzeciwił się mówiąc: „tylko Chrystusowi
przystoi zmieniać wodę w wino". Tolerancyjny wobec hugenotów, zginął z ręki katolickiego
fanatyka, 14 V 1610 r.
122 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Burbonowie przywrócili i rozwinęli absolutyzm. Główną zasługę
przypisać tu należy nie samym władcom, lecz ich uzdolnionym mini-
strom: kardynałom Annaudowi Richelieu i Julesowi Mazariniemu, któ-
rzy wzmocnili aparat władzy i złamali opozycję hugenotów. Zdławiona
też została w latach 1648-1653 opozycja mieszczańska-arystokratyczna,
zwana Frondą. Francja (która też w owym czasie zdobywała zamorskie
kolonie) stała się główną potęgą na kontynencie europejskim. Udział
w wojnie trzydziestoletniej przyniósł jej dalsze korzyści terytorialne; ko-
alicja habsburska, oskrzydlająca Francję od strony Hiszpanii i Austrii,
osłabła.
Ludwik XIV (1638-1715) ugruntował i doprowadził do szczytu formę
ustroju absolutnego („państwo to ja"), czyniąc z niej wzorzec dla innych
państw europejskich, których monarchowie chętnie imitowali francuski
styl władania. Z pomocą swego ministra Jana Baptysty Colberta prowa-
dził politykę merkantylistyczną, polegającą na ochronie krajowego ryn-
ku ekonomicznego, obwarowanego cłami, i popieraniu eksportu; dzięki
tej polityce mieszczaństwo francuskie, gromadząc kapitały, bogaciło się,
zdobywając faktycznie (choć jeszcze nie formalnie) równorzędne stano-
wisko ze szlachtą. Pod koniec panowania Ludwika XIV wojna o sukcesję
hiszpańską (gdy na tronie Hiszpanii wygasła dynastia habsburska) to-
czona w latach 1701-1714, zmusiwszy państwo do znacznego wysiłku fi-
nansowego, doprowadziła do zachwiania równowagi ekonomicznej. Za
panowania Ludwika XV (1710-177 4), choć tzw. wojna sukcesyjna polska
prowadzona po śmierci Augusta II przyniosła Francji Lotaryngię 11 , dosz-
ło już do wyraźnego kryzysu. Pogłębiał go zwiększający się ucisk fi.skal-
ny, zły zarząd centralny i niesłychana rozrzutność dworu. Dalsze wojny:
to jest sukcesyjna austriacka w latach 17 41-17 48 i wojna siedmioletnia
1756-1763 nie przyniosły już Francji żadnych zdobyczy; wyczerpana,
w minimalnym stopniu zaangażowała się Francja w poparcie konfedera-
cji barskiej w Polsce (1768-1772) i nie zajęła czynnej postawy wobec
pierwszego rozbioru Polski, zmieniającego układ sił w tej części Europy.
11 W 1725 r Ludwika XV (liczącego wówczas 15 lat) ożeniono z Marią Leszczyńską
(1703-1768), starszą odeń o 7 lat, córką Stanisława Leszczyńskiego. Była to próba zapew-
nienia Francji tronu polskiego. W początkowym, szczęśliwym okresie małżeństwa (później
musiała ustąpić miejsca pani de Pompadour) Maria urodziła mężowi dziesięcioro dzieci,
w tym delfina Ludwika, ojca trzech królów francuskich: Ludwika XVI, Ludwika XVIII
i Karola X. Stanisław Leszczyński, teść Ludwika XV, nie dopuszczony do tronu polskiego
w 1734 r. przez wojska rosyjskie, osadzony został dożywotnio na księstwie Lotaryngii i Ba-
ru, z tytułem królewskim.
Zarys dziejów
123
Poniosła natomiast poważną stratę kolonialną: utraciła Kanadę w Ame-
ryce Północnej.
Społeczeństwo francuskie odziedziczyło ustrój społeczny po okresie
monarchii stanowej: dzieliło się bowiem na stan duchowny, szlachecki
i stan trzeci, złożony z mieszczan i chłopów. Duchowieństwo, na wyż­
szych szczeblach hierarchicznych rekrutujące się ze szlachty, zachowy-
wało swe odrębne sądownictwo oraz wolność podatkową; reformacja re-
ligijna zagroziła rozległym majątkom kościelnym, ale udało się je Ko-
ściołowi uratować. Szlachta tradycyjnie dzieliła się na rodową, czyli
z miecza - noblesse d'epee, oraz urzędniczą - noblesse de robe, d'office,
czyli szlachtę z sukni, z urzędu. Ta druga kategoria, plebejuszy nobilito-
wanych z racji piastowanego urzędu, bywała przez szlachtę rodową czę­
sto bojkotowana, przez co nie dochodziło do pełnego wymieszania się obu
grup. Szlachta rodowa pędziła życie próżniacze, przebywając na dworze
królewskim lub w swych majątkach, gdzie jednak najczęściej nie gospo-
darowała osobiście, lecz utrzymywała się z czynszów. Za zajęcie godne
szlachcica uważano służbę wojskową, w armii bądź we flocie, na stano-
wiskach ofi.cerskich 12 • Arystokracja, która wobec centralizacji władzy
w ręku absolutnego monarchy straciła znaczenie w prowincjach, trzy-
mała się dworu królewskiego, zajmowała też najwyższe szczeble w hie-
rarchii kościelnej i w wojsku.
Stan trzeci był bardzo zróżnicowany, zarówno gospodarczo jak i pra-
wnie. Mieszczanie zajmowali się handlem bądź przemysłem, zapełniali
także urzędy, których wiele pociągało za sobą nobilitację; świeżo nobili-
towani stanowili z reguły wierne ramię monarchii. Chłopi dzielili się na
dwie kategorie: poddanych (serfs) oraz czynszowników (vilains). Gospo-
darowali na ziemi stanowiącej własność korony, Kościoła lub szlachty;
była to własność zwierzchnia (dominium eminens), podczas gdy chłopom
przysługiwała własność „niższa", użytkowa (dominium utile). Sytuacja
czynszowników była jednak korzystniejsza niż poddanych, gdyż wartość
czynszów powoli, ale stale dewaluowała się. Stan trzeci ponosił wysokie
ciężary podatkowe (la taille - podatek gruntowy, la gabelle - podatek od
soli, la vigtieme - podatek dochodowy i wiele innych).
Powoli docierało do świadomości społecznej, iż w systemie absolut-
nym mądry władca, otoczony dobrymi doradcami, mógł zrobić dla pań­
stwa wiele dobrego, ale władca głupi lub słaby przynosił państwu nie-
12 Podobnie jak w Polsce zajęcie się handlem czy rzemiosłem przynosiło ujmę
(derogeance) urodzonemu szlachcicowi. Nie przynosiło to natomiast ujmy gorszemu szlach-
cicowi, nobilitowanemu z racji piastowanego urzędu (d'office).
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
124
równie więcej szkody. Sprzeczności pomiędzy rozległością władzy abso-
lutnej a osobistym poziomem następujących po Ludwiku XIV monar-
chów, prowadzących niezwykle rozrzutny tryb życia, otoczonych fawory-
tami i faworytkami wpływającymi na najważniejsze decyzje państwowe,
pogłębiały kryzys gospodarczy i polityczny monarchii francuskiej. Pro-
wadziło to do narastania krytyki ze strony coraz liczniejszych przedsta-
wicieli ówczesnej myśli filozoficznej, politycznej i prawnej. Dała temu
początek świetna literatura francuska schyłku XVI i XVII wieku , roz-
13
wijało późniejsze pokolenie encyklopedystów z Diderotem i d'Alember-
tem, Karolem Montesquieu (0 duchu praw, 1748 r.), Janem Jakubem
Rousseau (Umowa społeczna, 1762) i innymi. Tworzyli oni coraz moc-
niejsze uzasadnienie teoretyczne dla nadchodzącej rewolucji. Monarchia
absolutna okazała się niezdolna do własnej reformy, nie będąc w stanie
zahamować kryzysu gospodarczego (mimo prób reformy ministrów Tur-
gota i Neckera) ani ustrojowego.
ANGLIA
Po długotrwałym okresie nieprzerwanych wojen (wojna stuletnia
z Francją, wojna domowa Białej i Czerwonej Róży) nastał w Anglii okres
pokoju. Rozpoczął się on objęciem tronu przez założyciela dynastii Tudo-
rów, Henryka VII, w 1485 roku 14 . Wówczas też rozpoczęła się półtora-
wiekowa epoka angielskiego absolutyzmu.
Tudorowie, którzy wydali kilku znakomitych, choć działających bez-
względnymi metodami władców, zwalczali starą arystokrację, i tak już
wykrwawioną w czasie wojny Dwóch Róż, poparcie natomiast znajdowa-
li u nowej szlachty, zainteresowanej przemysłem, i u mieszczaństwa.
13 Na światowy poziom wydźwignął ją Michel Montaigne (1533-1592), humanista i fi-
lozof, autor Prób (Essais - stąd nazwa całego gatunku literackiego). Kontynuowali tacy po-
eci i dramatopisarze jak Pierre Corneille (1606-1684), Jean Baptiste Racine (1639-1699),
a także Jean de la Fontaine (1621-1695) czy Jean Baptiste Moliere (1622-1673). Ludzie
głównie wywodzący się z trzeciego stanu rzucili wyzwanie ówczesnemu ustrojowi społecz­
nemu, stworzyli podstawy pod wielką literaturę i sztukę Oświecenia.
14 Ostatnim królem z dynastii Plantagenetów, linii York, był Ryszard III, panujący
w latach 1452-1485. Tron opanował po zamordowaniu swych bratanków, za których miał
rządzić jako regent, do ich pełnoletniości. Pobił go w bitwie pod Bosworth w 1485 r. Hen-
ryk hrabia Richmond, późniejszy Henryk VII. Szekspir w Ryszardzie III kazał pobitemu
Ryszardowi zawołać ,Jrrólestwo za konia'', ale w rzeczywistości pobity król konia nie przy-
jął i zginął. Tradycja mówi, iż z zabitego stoczyła się korona, którą podjęto z ziemi i podano
Henrykowi.
Zarys dziejów 125
Henryk VIII, panujący w latach 1509-1547, początkowo wrogi refor-
macji, popadł w ostry konflikt z Rzymem w związku ze swymi małżeń­
stwami15; z poparciem parlamentu ogłosił w 1534 rokuAkt o supremacji,
na mocy którego król stawał się głową kościoła w Anglii (Anglicana ec-
clesia), uniezależnionego w ten sposób od Stolicy Apostolskiej. Opór du-
chowieństwa i wiernych Rzymowi katolików Henryk tłumił przy pomocy
dalekiego od praworządności terroru. Był to na gruncie angielskim pier-
wszy etap reformacji. Drugim etapem było rozszerzenie się kalwinizmu,
zwanego purytanizmem (od łacińskiego: purus = czysty), to jest kierun-
ku zmierzającego do „oczyszczenia" kościoła anglikańskiego z pozostało­
ści rzymskokatolickich. Z czasem purytanie podzielili się na prezbite-
rian (nie uznających władzy biskupiej) oraz independentów (głoszących
autonomię każdej gminy wyznaniowej, podległej tylko Chrystusowi).
Zerwanie z Rzymem umożliwiło królowi kasatę wielu klasztorów oraz
zabór majątków kościelnych. Wzmocniły one skarb korony; nadto, po-
przez nadania tych dóbr ziemskich, korona zjednywała sobie zwolenni-
ków w parlamencie.
Córka Henryka VIII Maria „Krwawa" (Bloody Mary, 1516-1558)
odeszła od tej polityki. Jako małżonka „arcykatolickiego" króla Hiszpa-
nii, Filipa II, starała się siłą przywrócić katolicyzm. Zarówno ta polityka,
jak i przymierze z Hiszpanią (z którą Anglia współzawodniczyła w eks-
pansji kolonialnej i w panowaniu na morzach), wywołało ostrą opozycję
poddanych i miast osłabić, wzmocniło purytanizm.
Natomiast Elżbieta I (której niełatwo przyszło objąć tron wobec za-
rzutu zdrady, ciążącego na jej matce, Annie Boleyn), panująca w latach
1558-1603, powróciła do polityki swego ojca. Ponownie zerwała z Rzy-
mem i poparła anglikanizm, choć była przeciwniczką purytanizmu. Wy-
wołało to wojnę z Hiszpanią, której potężna flota, „Wielka Armada" zni-
15 Henryk VIII, choć wzmocnił potęgę Anglii, do historii i literatury przeszedł głównie
z powodu swych licznych małżeństw, przy pomocy których starał się o kontynuację dyna-
stii. Jego pierwszą żoną była Katarzyna Aragońska, córka lrróla Hiszpanii Ferdynanda.
Ponieważ papież odmówił Henrykowi rozwodu, ten zerwał z Rzymem i uznał swe małżeń­
stwo za unieważnione. Drugie małżeństwo z Anną Boleyn nie dało mu dziedzica; Anna,
oskarżona o zdradę, została ścięta. Trzecia żona, Jane Seymour, dała mu syna, ale wnet
zmarła. Czwartą żonę, Annę de Cleves porzucił, piątą, Katarzynę Howard podobnie jak
i Annę Boleyn kazał ściąć. Przeżyła go dopiero szósta żona, Katarzyna Parr. Henrykowi
nie powiodło się przedłużenie dynastii: jedyny syn Edward VI (syn Jane Seymour) zmarł
bezpotomnie. Zmarły też bezpotomnie córki: Maria „Krwawa" (córka Katarzyny Aragoń­
skiej) i Elżbieta I (córka Anny Boleyn). Henryk VIII stał się bohaterem sztuki Szekspira
i opery Saint-Saensa; do tradycji ludowej przeszedł jako Sinobrody, morderca żon.
r==~~J~!'"·-·~.2 aa~
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
126
szczona została w 1588 roku. Zakładając wielkie kompanie do handlu za-
granicznego, wprowadzała Anglię na drogę ekspansji kolonialnej. Czyniła
to jednak inaczej niż władcy hiszpańscy. Jeśli w Hiszpanii działalność od-
krywcza, zamorska, znajdowała się w rękach państwa, z jego inicjatywy
i pod jego kontrolą, to w Anglii były to działania jednostek lub grup obywa-
teli, podejmujących przedsięwzięcia zgodne z ich interesem, ale i z intere-
sem państwa. Imperium angielskie budowali bardziej Anglicy niż Anglia.
Ze śmiercią Elżbiety I wygasła dynastia Tudorów. Tron objął w 1603
roku Jakub I Stuart (1566-1625), na mocy wcześniejszego porozumienia
z Elżbietą. Był on synem Marii Stuart16 • Kontynuował politykę Elżbie­
ty, z mniejszą jednak zręcznością, a jako zwolennik anglikanizmu
prześladował zarówno katolików, jak i purytanów. Mnożyły się prze-
jawy oporu 17 • Za rządów Karola I Stuarta (1625-1649) konflikt mię­
dzy katolicyzmem i purytanizmem, koroną i parlamentem, pogłębił
się, prowadząc do rewolucji.
Już z końcem uprzedniej epoki, monarchii stanowej, w życiu gospo-
darczym Anglii pojawiły się zjawiska, które pociągnęły za sobą istotne
przemiany społeczne. Rolnictwo ustępować poczęło miejsca hodowli
owiec, stanowiącej podstawę pod rozwijający się przemysł sukienniczy.
Za tym szła z jednej strony przemiana szlachty ziemiańskiej (landlor-
dów) w przemysłowców, z drugiej zaś - rugowanie chłopów z ziemi prze-
znaczonej na pastwiska i zamienianie tych ludzi w bezrobotnych, prze-
noszących się do miast i poszukujących dorywczej pracy najemnej.
W przeciwieństwie do krajów Europy środkowo-wschodniej, gdzie przy-
wiązywano chłopów do ziemi, zaostrzając ich poddaństwo, w Anglii mieli
oni większą swobodę, ale związaną z utratą podstaw bytu i nędzą. Po-
16 Jakub I zawarł porozumienie o następstwie tronu z Elżbietą świadomy tego, iż Elż­
bieta była winna śmierci jego matki. Maria Stuart (1542-1587), królowa Szkocji i Francji
(jako żona Franciszka II Walezjusza) była pretendentką do tronu angielskiego, uważając
Elżbietę za uzurpatorkę. W 1561 r„ po śmierci Franciszka II, wróciła do Szkocji i wzięła
ślub z lordem Darnleyem, a po jego zamordowaniu- z lordem Bothwellem (winnym śmier­
ci Darnleya). Wobec buntu lordów abdykowała na rzecz swego syna Jakuba i schroniła się
w Anglii, gdzie - uwięziona - zachowywała się z godnością. Oskarżona o spisek przeciw
Elżbiecie I, po pełnym fałszywych dowodów i krętactw procesie, została skazana i ścięta 8
II 1587 r. Elżbieta tłumaczyła później Jakubowi, że egzekucja Marii dokonała się wbrew
jej woli. Tragedia słynnej z urody i wdzięku Marii Stuart stała się kanwą literacką wielu
znakomitych dzieł: Fryderyka Schillera, Algernona Swinburne'a, Juliusza Słowackiego.
17 5 XI 1605 r. grupa katolików angielskich pod przewodnictwem Guy Fawkesa zawią­
zała spisek, pragnąc wysadzić w powietrze parlament razem z królem Jakubem. Spisek
w porę wykryto i spiskowców stracono. Stąd datuje się tradycja, że w dniu otwarcia sesji
gwardia w mundurach z czasów Jakuba I przeszukuje piwnice parlamentu.
Zarys dziejów 127
wstało zjawisku destabilizacji i włóczęgostwa, przeciwko któremu wyda-
wano dralrnńskie przepisy.
Koncentracja ziemi w ręku szlachty (gentry) i wypieranie rolnictwa
na rzecz hodowli prowadziło do buntów i zbrojnego oporu ludności wiej-
skiej. Opór tenjednak nie mógł zahamować procesu, który przynosił ko-
rzyści materialne zarówno szlachcie jale i mieszczaństwu, zyskującemu
tanie ręce robocze w rozwijającym się przemyśle. Różnice pomiędzy szla-
chtą a mieszczaństwem zacierały się nadal1 8 •
Rozwijała się też popierana przez koronę zamorska ekspansja. Anglia
kolonizować poczęła wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej; posługi­
wano się w toku tej ekspansji formą organizacyjną w postaci „kompanii
handlowych", to jest instytucji kupiecko-żeglarskich, obdarzanych przez
koronę przywilejami wyłączności handlu z określonym obszarem geo-
graficznym (Kompania Lewantyńska, Kompania Wschodnio-Indyjska
i inne). Był to prototyp spółek akcyjnych, których alccjonariusze ciągnęli
zyski od włożonego kapitału, w postaci dywidend. Działalność kompanii
chroniona była przez coraz potężniejszą flotę angielską, która skutecznie
konkurowała na morzach z flotą hiszpańską, portugalską czy niderlan-
dzką; nieraz też monarchowie angielscy korzystali z usług piratów. Akty
nawigacyjne z lat 1650 i 1651 ustaliły, iż transport morski pomiędzy po-
siadłościami angielskimi może się odbywać tylko na statkach brytyj-
skich; podobnie transport jakichkolwiek towarów z Afryki, Azji, Amery-
ki do Wielkiej Brytanii dozwolony był tylko na statkach brytyjskich.
Przemiany społeczne i gospodarcze Anglii epoki tudoriańskiej wpły­
nęły też na rozwój kultury i nauki. N a te czasy wypadła twórczość takich
filozofów jak Tomasz Morus, autor Utopii, czy Franciszek Bacon oraz
tak zasłużonych pisarzy jak Christopher Marlowe i przede wszystkim
William Szekspir (1564-1616).
NIEMCY
Potęga Niemiec jako całości na przełomie XV i XVI wieku była już tyl-
ko pozorna. Inaczej niż we Francji, która zjednoczyła się pod koniec mo-
narchii stanowej, w Niemczech nie przezwyciężone rozdrobnienie feu-
18 Dowodziła tego lawina podań do korony o przyznawanie herbów. W 1616 roku zda-
rzyło się, iż działający
z ramienia króla Jakuba I sir William Segar, przewodniczący Kole-
gium Heraldycznego Orderu Podwiązki, przyznał herb Gregory Brandonowi, który był ka-
tem (Geneza nowożytnej Anglii. Wstęp i opracowanie A. Mączak, Warszawa 1968, ss. 363-
364).
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
128
dalne prowadziło do dalszego osłabienia ich spoistości. Próby wzmocnie-
nia władzy cesarskiej za rządów Maksymiliana I (1493-1519), przywró-
cenia jedności politycznej i ukrócenia potęgi władców terytorialnych,
książąt Rzeszy, były bezskuteczne. Rzesza formalnie tylko była pań-
stwem jednolitym.
Proces dekompozycji Rzeszy przyśpieszyła reformacja, która w tych
właśnie krajach się rozpoczęła, od wystąpienia Marcina Lutra w Witten-
berdze 31X1517 roku. Wielu książąt Rzeszy, którzy reformację poparli,
uczyniło to z politycznych lub nawet materialnych pobudek - uzyskiwali
większą samodzielność, dążyli też do przejęcia majątków kościelnych.
N a sejmie w Wormacji w 1521 roku cesarz Karol V potępił Lutra, ale za-
hamowanie procesu reformacji religijnej, który zszedł już ku dołom spo-
łecznym, było niemożliwe. Rozpoczęły się krwawe powstania drobnej
szlachty i rozległe bunty chłopskie. Ostatecznie augsburski pokój religij-
ny z 1555 roku przyniósł zasadę cuius regio eius religio, umacniając po-
tęgę książąt. Podzielili się oni wyznaniowo, organizując w poc;,1ątkach
XVII wieku unię książąt protestanckich, naprzeciw których stanęła liga
książąt katolickich. Wojna, której początek dało powstanie w Czechach
1618 roku19 , przerodziła się w wojnę europejską z udziałem (po stronie
protestanckiej) Danii, Szwecji, a nawet Francji, która - choć katolicka -
nie zwalczała reformacji w Niemczech. Wojna trwała trzydzieści lat, aż
do pokoju westfalskiego w 1648 roku, prowadząc do wyniszczenia kra-
jów Rzeszy i dalszego jej rozkładu.
Pokój westfalski uznał niezawisłość Szwajcarii, która już z końcem
XV wieku oderwała się od Rzeszy, potwierdził niepodległość Niderlan-
dów, faktycznie trwającą od XVI wieku. Szwecja zyskała Rugię i cześć
Pomorza, korzyści terytorialne odniosła Dania i Francja (w postaci Alza-
cji, a XVIII wieku - Lotaryngii). Polska w wojnie trzydziestoletniej ofi-
cjalnie udziału nie brała, ale wspomagała cesarza.
Absolutyzm niemiecki przejawił się w wielu państwach Rzeszy dopie-
ro po wojnie trzydziestoletniej. Miał on istotne konsekwencje zarówno
19 Jako casus belli posłużyło wydarzenie z 22 V 1618 r., zwane „praską defenestracją".
Czeska szlachta protestancka, oburzona ograniczaniem swobód religijnych, wyrzuciła
z okna Hradczan cesarskich przedstawicieli Martynicę i Slavatę. Nie był to jedyny wypa-
dek tego rodzaju, gdyż w czasie wojen husyckich w XV wieku wyrzucono z okien magistra-
tu praskiego kilku rajców katolickich. Kiedy w 1948 r. minister Jan Masaryk (syn prezy-
denta Czechosłowacji Tomasza Masaryka) popełnił w Pradze samobójstwo przez wysko-
czenie z okna, przypuszczano wówczas, iż była to kolejna „defenestracja", dokonana przez
komunistów.
Zarys dziejów 129
dla społeczeństwa, jak i dla państwa. Niewątpliwie przyczynił się do wy-
chowania społeczeństwa w duchu karności i posłuszeństwa władzy; te
cechy okazały się trwałe. Wykształcił też sprawny aparat władzy, oparty
na zawodowej biurokracji, to jest kadrze urzędniczej mi.eszczańskiego
głównie pochodzenia. Oparł się na recypowanej z Francji ideologii mer-
kantylizmu, rozwijając go w kierunku zwanym kameralistyką; służył on
podniesieniu gospodarczemu kraju, ale przede wszystkim zapewnieniu
potęgi władcy i dynastii.
W wyniku owego rozkładu Rzeszy wyłoniły się w jej obrębie dwie po-
tęgi: państwa Habsburgów i Hohenzollernów. W ich cieniu znalazły się
takie dynastie jak bawarscy Wittelsbachowie, którzy w okresie reforma-
cji pozostali przy katolicyzmie, czy sascy Wettynowie, którzy budowali
w swym kraju absolutyzm, korzystając z możliwości, jakie dawała Sa-
ksonii unia personalna z Polską za Augusta II i Augusta III w XVIII
wieku. Do drugiego szeregu należała wywodząca się z Turyngii dynastia
Koburg-Gotha, która w XIX wieku dała początek linii Windsor panującej
w Anglii i objęła władzę w Belgii oraz w Bułgarii. W innych krajach Rze-
szy, jak Wirtembergia, Hanower, Meklemburgia, do absolutyzmu nie do-
szło i forma ustrojowa monarchii stanowej utrzymała się do 1918 roku.
Pod panowaniem dynastii habsburskiej, która od Fryderyka III
(1452-1493) powróciła na tron cesarski w Rzeszy, Austria stała się potę­
gą. Syn i następca Fryderyka III, Maksymilian I, przez małżeństwo
z Marią Burgundzką przejął po niej schedę w postaci Niderlandów. Po
mistrzowsku też władał związkami dynastycznymi, otwierając Habsbur-
gom drogę do tronu hiszpańskiego, a nawet umożliwiając im spadek po
Jagiellonach w Czechach i na Węgrzech20 • Pod koniec życia snuł nawet
plany, by - jako cesarz „Świętego Cesarstwa Rzymskiego" przyjął świę-
śmierciMarii Burgundzkiej Maksymilian ożenił się z Bianką Sforza, pragnąc
20 Po
wzmocnić wpływy habsburskie w Italii; tam jednak natrafił na opór Frantji. Niebawem
jednak odniósł niezwykły sukces: w latach 1495-1496 ożenił swego syna Filipa z Joanną
(zwani byli potem: Filip Piękny i Joanna Szalona - por. wyżej w tym rozdziale), a córkę
Małgorzatę wydał za Juana, brata Joanny. Otwarło to Habsburgom po śmierci Juana dro-
gę do sukcesji hiszpańskiej. W 1515 r. podjął realizatję następnego, podobnego planu:
wnuk Maksymiliana Ferdynand pojmował za żonę Annę, córkę Władysława Jagiellończy­
ka, króla Czech i Węgier, a wnuczka Maria wydana została za mąż za Ludwika Jagielloń­
czyka, Władysławowego syna. Zapewniło to później Habsburgom, po bezpotomnej śmierci
Ludwika pod Mohaczem w 1526 r., sukcesję po Jagiellonach w tych krajach. Na takiej to
podstawie powstała zasada, wielokrotnie później powtarzana: alii bella gerant, tu Austria,
felix nube (inni niechaj prowadzą wojny, ty Austrio żeń się szczęśliwie).
130 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
cenia duchowne, dał się wybrać papieżem i scalił w swym ręku obie te
władze, zgodnie z ideą średniowiecznego uniwersalizmu.
Mimo podziału dynastii habsburskiej na dwie linie - hiszpańską od
Filipa II oraz austriacką wywodzącą się od Ferdynanda I - świadomość
dynastycznej wspólnoty trwała: utrzymywały się wzajemne wpływy
i związki małżeńskie pomiędzy przedstawicielami obu linii. Tą drogą
chcieli Habsburgowie z dwóch stron ująć Francję w kleszcze. Obydwie li-
nie prowadziły też podobną politykę w kwestii wyznaniowej: „arcykato-
licki" dwór w Madrycie wspomagał kontrreformacyjną politykę Wied-
nia. Uczestniczyła Austria w wojnie trzydziestoletniej, stawiała - z pol-
ską pomocą - skuteczny opór agresji tureckiej od strony Bałkanu i Wę­
gier. W pierwszej połowie XVIII wieku dynastii habsburskiej zagroziło
wygaśnięcie: wymarła linia hiszpańska, a w austriackiej pozostał już
tylko jeden jej przedstawiciel, cesarz Karol VI. Zdając sobie sprawę z te-
go, iż może się nie doczekać męskiego potomka, postanowił uregulować
kwestię następstwa tronu w krajach habsburskich. Na podstawie tak
zwanej Sankcji Pragmatycznej z 1713 roku kraje, pozostające pod jego
władzą miały odtąd stanowić całość niepodzielną i nierozłączną (indi-
visibiliter ac inseparabiliter), a prawo do tronu zyskiwały córki.
Sankcja Pragmatyczna nie uchroniła Austrii od agresji po śmierci
Karola VI, kiedy tron po nim objęła córka Maria Teresa (1740 r.). W owej
wojnie o sukcesję utraciła Austria Śląsk na rzecz Prus, ale utrzymała re-
sztę swych posiadłości. Skutkiem małżeństwa Marii Teresy z Francisz-
kiem Stefanem, księciem Lotaryngii, dynastia w następnych pokole-
niach stała się „habsbursko-lotaryńską''. Pod rządami Marii Teresy
(1740-1780) Austria wkroczyła na drogę reform światłego absolutyzmu,
kontynuowanych przez następcę na tronie, Józefa II (1780-1790). Wzię­
ła też Austria udział w rozbiorach Polski 1772 i 1795 roku, poszerzając
swoje posiadłości o terytoria położone na północ od Karpat.
Państwo Hohenzollernów to królestwo powstałe z połączenia Bran-
denburgii i Prus Książęcych. Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego
w 1525 roku uczyniła z jego terytorium lenne księstwo Polski pod włada­
niem Hohenzollernów, którzy w 1618 roku powiązali oba terytoria, prze-
cięte polskim Pomorzem, unią personalną. W 1657 roku Fryderyk Wil-
helm, zwany „wielkim elektorem", wykorzystując kłopoty polityczne
Polski, uzyskał suwerenność w Prusiech Książęcych. Władca ten, uwa-
żany za jednego z wybitniejszych Hohenzollernów, budował w swym
państwie absolutyzm oparty na silnej armii i stałych podatkach. Jego
syn Fryderyk I koronował się w 1701 roku jako „król w Prusiech" (Konig
in Preussen). Nazwa ta, Prusy, z czasem poszerzyła się na całe państwo.
Zarys dziejów .
131
Pod panowaniem kolejnych władców - Fryderyka Wilhelma I (1713-
1740)21 i Fryderyka II (1740-1786)- Prusy stały się potęgą. Władcy ci
dbali o rozwój demograficzny i gospodarczy, prowadząc politykę mer-
kantylistyczną; umożliwiło im to wystawienie nowoczesnej na owe czasy
armii i osiągnięcie przy jej pomocy wielkich zdobyczy. Poszerzone
o Szczecin i Pomorze Zachodnie w 1713 roku, o Śląsk w latach 1740-
1742, Prusy zdołały stawić czoła Austrii i Rosji w czasie wojny siedmio-
letniej 1756-1763 roku. Przez udział w rozbiorach Polski nie tylko połą­
czyły obydwie części swego państwa, ale zaokrągliły je aż po Warszawę
włącznie. Zdobycze te spowodowały, iż w ciągu XVIII wieku Prusy zna-
lazły się w pierwszym szeregu potęg europejskich. Za rządów Fryderyka
II wkroczyły na drogę reform światłego absolutyzmu.
Rozwój gospodarczy Niemiec jako całości pociągnął za sobą wzrost si-
ły miast na zachodzie, wzrost potęgi szlachty ziemiańskiej opartej o go-
spodarkę folwarczno-pańszczyźnianą na wschodzie. Po epoce monarchii
stanowej odziedziczyły Niemcy strukturę społeczną bardziej skompliko-
waną niż struktura angielska czy francuska.
Szlachta była bowiem stanem niejednolitym i zhierarchizowanym
tak dalece, że przejście z niższego szczebla na wyższy wymagało pokona-
nia wielu barier prawnych. Rozróżniano bowiem: a) szlachtę wyższą,
b) wolne rycerstwo Rzeszy, c) szlachtę krajową, d) szlachtę z nobilitacji.
Szlachta wyższa (Hochadel) to elektorowie oraz książęta posiadający
władztwo terytorialne - udzielni monarchowie Bawarii, Saksonii, Prus
i wielu innych terytoriów, noszący tytuły królów (król czeski), książąt,
margrabiów, landgrafów, palatynów.
Wolne rycerstwo Rzeszy (Freiherren) stanowili warstwę zanikającą.
Bronili się przed podporządkowaniem książętom: w 1523 roku wybuchło
w Nadrenii i Szwabii powstanie pod dowództwem Franciszka von Sic-
kingen, skierowane przeciw hierarchii kościelnej, ale dążące też do za-
chowania bezpośredniej zależności rycerzy od cesarza, bez szczebli po-
średnich. Zakończyło się niepowodzeniem.
21 Fryderyk Wilhelm I był pierwszy władcą europejskim, który wprowadził modę no-
szenia munduru wojskowego na co dzień. Zwyczaj ten przyjął na stałe po epoce wojny sie-
dmioletniej Fryderyk II, a za nim poszli Józef II, władcy niemieccy i rosyjscy. Moda ta mia-
ła się utrzymać w wielu krajach aż po schyłek XIX wieku. Fryderyk Wilhelm I uważany
jest za wielkiego wychowawcę klasycznego typu oficera i urzędnika pruskiego. Było to wy-
chowanie drakońskie: ciężkie obowiązki, bezwzględnie egzekwowane, niskie płace. Do
przysłowia weszło określenie: trauailler pour le roi de Prusse, co oznaczało wielkie obo-
wiązki, a małe uprawnienia. Metody te jednak przynosiły sukcesy.
 132 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Szlachta krajowa (Landsassiger Adel) podlegała wielkim władcom te-
rytorialnym. Była to więc szlachta bawarska, saska, austriacka, pruska
i innych krajów Rzeszy. Zachowała prawo własności dóbr ziemskich
i z tego tytułu miała władzę dominialną nad poddanymi chłopami, ale
w tę dziedzinę coraz częściej wkraczała władza absolutna, biorąc chło­
pów (we własnym interesie) pod opiekę prawa. Dla tej szlachty były za-
strzeżone wyższe szczeble w hierarchii duchownej, wyższe urzędy krajo-
we i stopnie oficerskie w wojsku. W niektórych krajach, jak w Prusiech,
istniała tradycja, iż jedyne zajęcie godne młodego junkra (czyli szlachci-
ca rodowego) to służba wojskowa - wykluczone było zajmowanie się
handlem czy rzemiosłem.
Ostatnią kategorię szlachty stanowiła szlachta z przywileju (Briefa-
del). Byli to ludzie świeżo nobilitowani, decyzją sejmu krajowego lub sa-
mego władcy, głównie za zasługi urzędnicze. Briefadel stanowiła odpo-
wiednik francuskiej noblesse de robe, ale nie była tak liczna.
Duchowieństwo, wyższe, a talcże i niższe, zachowywało swoje przywi-
leje; utrzymywały się one zwłaszcza w tych krajach, których władcy po-
zostali przy katolicyzmie. Nie uzyskało takich przywilejów duchowień­
stwo protestanckie.
Znaczenie miast niemieckich w omawianej epoce, poza terytoriami
zachodnimi, nie rosło, a nawet w niektórych wschodnich krajach Rzeszy
przejściowo zmniejszało się. Z czysto politycznych względów osłabł ruch
1'· handlowy na wielkich szlakach z Niemiec przez Polskę ku północnym
wybrzeżom Morza Czarnego, aż ku Iranowi. Osłabła żegluga na Bałty­
ku, kładąc kres potędze Hanzy. Ubożały wielkie domy handlowe Fugge-
rów i Welserów. Za tym szło obniżenie się pozycji mieszczaństwa, słab­
szej niż we Francji, w Niderlandach czy we Włoszech. Nie było to zjawi-
sko powszechne, gdyż mimo zniszczeń w dobie reformacji oraz wojny
trzydziestoletniej utrzymało się znaczenie wielkich ośrodków miejskich
w zachodnich Niemczech; gorzej było, jak wspomniano, w Niemczech
środkowych i na wschodzie. Utrzymywał się podział na patrycjat, po-
spólstwo i plebs, wśród którego dopatrywać się już było można począt­
ków proletariatu przemysłowego.
Sytuacja włościan pozostawała niejednolita. W zachodnich i środko­
wych Niemczech, aż po linię Łaby, przeważała gospodarka czynszowa.
Obowiązywało poddaństwo gruntowe, mieli więc chłopi - po opłaceniu
czynszu, danin i odrobieniu niewielkiej pańszczyzny, znaczną swobodę
osobistą. N a wschód od Łaby przeważała gospodarka folwarczna. Utrzy-
mywało się poddaństwo gruntowe i osobiste, bez zgody pana chłop nie
mógł porzucić wsi ani decydować o losie swoich dzieci. Główny obowią-
Zarys dziejów 133
zek wobec dworu stanowiła pańszczyzna. Szlachcicowi, właścicielowi fol-
warku, zależało na robociźnie i dlatego krępował swobodę swych podda-
nych, podwyższał im pańszczyznę, ścigał zbiegostwo. Tak było we
wschodnich Niemczech, w Polsce i na Rusi. Administrac;yjna i policyjno-
-sądowa władza pana wsi nad poddanymi stwarzała okazję do zwiększa­
nia ucisku.
Ów ucisk spowodował, iż w latach 1524-1529 wybuchła w Niemczech
południowych groźna wojna chłopska, skierowana przeciw szlachcie
i Kościołowi. Została ona krwawo stłumiona, ale do przywrócenia powin-
ności z poprzedniego okresu dojść już nie mogło.
W miarę rozwoju absolutyzmu władcy terytorialni poczęli się intere-
sować bliżej położeniem włościan. Decydowały o tym względy fiskalne
i militarne; w interesie państwa leżała dobrze zagospodarowana wieś,
zamieszkała nie przez nędzarzy w lepiankach, pędzonych przez ekono-
mów na pańszczyznę, lecz przez gospodarzy, regularnie płacących podat-
ki i dostarczających zdrowego rekruta do armii. W Austrii cesarz Józef
II patentem z 1781 roku zniósł poddaństwo osobiste chłopów, przywra-
cając im tym samym możność przenoszenia się ze wsi do wsi czy do mia-
sta, zawierania związków małżeńskich bez proszenia pana o zgodę (jeśli
były to małżeństwa „mieszane" osób poddanych różnym właścicielom),
decydowania o losie swoich dzieci. Za tym poszedł zakaz podwyższania
pańszczyzny oraz wzmocnienie chłopskiego prawa do ziemi przez zalrnz
rugów. Stworzono też chłopom możliwość wkroczenia na drogę prawną
przeciw własnym panom, czyli objęto włościan opieką prawa. Podobne
reformy, choć nieco później, przeprowadzono w Prusiech, znosząc pod-
daństwo osobiste i zakazując rugowania chłopów z ziemi. W państwach
niemieckich nadaijednak pozostawało poddaństwo gruntowe, a włościa­
nin był tylko dziedzicznym użytkownikiem uprawianej przez siebie
ziemi.
Rozkład Rzeszy Niemieckiej nie przeszkodził rozwojowi nauki. Po
okresie wielkich polemik religijnych wywołanych przez wystąpienie
Marcina Lutra, kontynuowanych przez Ulryka von Hutten i wielu in-
nych pisarzy, nadeszła epoka znakomitego rozwoju filozofii. Głównymi
jej przedstawicielami byli w XVII wieku Gotfryd Leibnitz, później Chri-
stian Wolff, poprzednik Emanuela Kanta. W dziedzinie nauk prawnych
koncepcję prawa natury rozwijali Christian Thomasius i Samuel Puffen-
dorff. Od tego ostatniego pochodzi określenie, iż Rzesza Niemiecka to ir-
regulare corpus aliquot, monstro simile (niespójne ciało, podobne potwo-
rowi).
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
134
POLSKA
Jak.o datę końcową okresu monarchii stanowej zwykło się w Polsce
wymieniać rok 1454. Nie był to jednak, jak to się działo w ościennych
państwach, zwrot ku monarchii absolutnej. Spośród stanów, na jakie
dzieliło się społeczeństwo polskie, jeden - to jest stan szlachecki - zyskał
zdecydowaną przewagę nad innymi. Działo się to na podstawie całego
szeregu wielkich przywilejów, poczynając od koszyckiego z 1374 roku.
Wydawane pod naciskiem okoliczności politycznych, jak zmiany pano-
wania, konieczność zyskania poparcia podatkowego lub militarnego, za-
wierały potwierdzenia wcześniej uzyskanych przez szlachtę i ducho-
wieństwo praw oraz formułowały nowe. Dochodziły do skutku w wyniku
pertraktacji między szlachtą a królem i tworzyły przekonanie, że władza
królewska jest ograniczona prawem, jest wynikiem umowy między mo-
narchą a społeczeństwem. Stąd pojawił się pogląd, że wobec monarchy
nadużywającego władzy i łamiącego prawo zastosować można prawo
oporu. Sformułowane ono zostało w tak zwanych artykułach mielnickich
z 1501 roku (nie zatwierdzonych jednak. przez Aleksandra Jagiellończy­
ka) i weszło w życie od czasu artykułów henrykowskich z 1573 roku. Jed-
nakże od końca XV wieku proces ograniczania władzy monarszej i posze-
rzania przywilejów szlachty toczył się już nie w drodze wydawanych od
przypadku do przypadku wielkich przywilejów, lecz przebiegał na zbie-
rającym się coraz bardziej regularnie sejmie.
Tymczasem państwo polskie, a od utrwalenia się unii z Litwą pań­
stwo polsko-litewskie - rozwijało się terytorialnie. Z chwilą sekularyza-
cji Prus Zakonnych w 1525 roku terytorium to jak.o odtąd tak zwane
Prusy Książęce stało się lennem Polski. Rzeczpospolita zgodziła się jed-
nak, by po ansbachskiej linii Hohenzollernów prawo dziedziczenia Prus
przeszło na linię brandenburską. W 1657 roku - jak już wspomniano -
Fryderyk Wilhelm, „wielki elektor", za cenę zerwania sojuszu ze Szwe-
cją uzyskał· zmianę podległości lennej Polsce na przymierze. Polska po-
siadała jeszcze formalnie jak.o lenno fragment Pomorza Zachodniego
(Bytów i Lębork). Od 1561 roku Rzeczpospolita uzyskała zwierzchnictwo
nad Inflantami, które stały się niebawem kondominium polsko-lite-
wskim, zaś Kurlandia zyskała status lenna.
Nie wszystkie lenna Rzeczypospolitej separowały się od niej. Lennem
bowiem stało się po koronacji Władysława Łokietka Mazowsze. W miarę
wymierania książąt piastowskich w poszczególnych księstewkach prze-
chodziły one w 'XV wieku pod władztwo Korony; ostatecznie reszta Ma-
1.'
Zarys dziejów 135
zowsza z Czerskiem i Warszawą weszła w skład Polski w 1526 roku, za-
chowując jeszcze przez czas pewien swoje odrębne prawa.
Po klęsce, poniesionej przez Jana Olbrachta w 1497 roku podczas wy-
prawy mołdawskiej, która miała otworzyć dostęp do Morza Czarnego,
Rzeczpospolita zrezygnowała z ekspansji na południowy wschód. Nie
uchroniło jej to od wojen z Turcją, które zapewniały jej nazwę „przedmu-
rza chrześcijaństwa'', antemurale christianitatis. W 1672 roku, na mocy
traktatu w Buczaczu, Rzeczpospolita utraciła południową część Kijowsz-
czyzny, Bracławszczyznę i część Podola. Ani odsiecz Wiednia w 1683 ro-
ku, ani dalsze walki Jana III Sobieskiego nie zmieniły tej sytuacji; straty
te odzyskano dopiero na mocy traktatu karłowickiego w 1699 roku.
Powoli też rozpoczął się odwrót Rzeczypospolitej na wschodzie. Pod-
czas unii lubelskiej w 1569 roku Kijowszczyzna, Wołyń i Podole wraz
z częścią Podlasia oderwały się od Litwy i przeszły do Polski. Polska kre-
sy te utrzymała, a nawet za panowania Zygmunta III Wazy pchnęła gra-
nicę po Smoleńsk wraz z ziemiami siewierską i czernichowską (co po-
twierdził pokój w Polanowie 1634 roku), ale wielkie powstania kozackie
połowy 'XVII wieku stanowiły punkt zwrotny. Rozejm w Andruszowie
1667 roku przyniósł stratę terytoriów po lewy brzeg Dniepru, łącznie
z ziemiami: smoleńską, siewierską i czernichowską, zaś Kijów przejść
miał w ręce rosyjskie na dwa lata; faktycznie już do Rzeczypospolitej nie
powrócił. Taki bieg granicy polsko-litewsko-rosyjskiej potwierdził tra-
ktat Grzymułtowskiego z 1686 roku, zwany „wieczystym pokojem".
Przetrwał on niecałe stulecie, do rozbiorów Polski.
Powracając jeszcze ku początkowi okresu, to jest ku przełomowi 'XV
i 'XVI wieku, stwierdzić należy, iż państwo polskie pozostawszy monar-
chią o społeczeństwie podzielonym na stany powoli tworzyło sobie odręb­
ną, specyficzną formę ustrojową. Ponieważ monarcha był elekcyjny
i podporządkowany prawu, przeto uznano za rzecz oczywistą, iż należy
to państwo nazwać rzeczpospolitą (z łacińskiego: res publica). Rzeczpo-
spolita składała się z dwóch państw: Polski, zwanej potocznie Koroną,
i Litwy, czyli Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Stabilizacja potęgi Rzeczypospolitej, bezpieczeństwo wewnętrzne
kraju zapewnione od czasu przełamania potęgi krzyżackiej, odzyskanie
dostępu do Bałtyku w 1466 roku - wpłynęły na wzrost gospodarczy. Zy-
skowna stała się gospodarka folwarczna, nastawiona na produkcję i eks-
port zboża, chętnie nabywanego na zachodzie Europy. Eksport ten, daw-
niej organizowany przez Hanzę i Krzyżak.ów, teraz prowadzony przez
samą szlachtę (głównie spławem wiślanym), przynosił korzyści nie tylko
magnaterii, ale i średnio zamożnym ziemianom. Nie bogaciły się jednak
;;:E'"·· ·--~~·-
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
136
na nim miasta, z wyjątkiem Gdańska, zwiększały się obciążenia
pańszczyźniane włościan.
Szlachta natomiast, znacznie liczebniejsza niż w państwach Europy
zachodniej, uczestnicząca w życiu kraju poprzez sejmiki i sejmy, stała
się poważną siłą polityczną. Polska z państwa stanowego przeobraziła
się w państwo jednego stanu, stała się Rzeczpospolitą szlachecką. Próby
uzyskania przewagi ze strony magnaterii, reprezentowanej w radzie
królewskiej (późniejszym senacie) nie powiodły się. Pod hasłem egzeku-
cji praw i dóbr królewskich szlachta ograniczała wpływy magnaterii,
umacniała swój parlamentaryzm, przerzucała na króla obowiązki obro-
ny państwa. Podporządkowała sobie duchowieństwo przez zastrzeżenie
WYższych szczebli w hierarchii kościelnej dla ludzi szlacheckiego pocho-
dzenia, tak jak to było we Francji i w Niemczech. Powstawało pojęcie
„narodu szlacheckiego", obywateli współrządzących państwem i jedynie
uprzywilejowanych; mieszczanie, jako poddani króla, włościanie jako
poddani króla, Kościoła czy szlachty - do narodu zaliczani nie byli.
Mimo silnej fali reformacji religijnej nie doszło w Polsce do walk na
tym tle. Wyznania reformowane, zawarłszy między sobą w 1570 roku
tak zwaną Ugodę sandomierską, doprowadziły do przyznania im tole-
rancji religijnej, zagwarantowanej później przez Konfederację warsza-
wską 1573 roku. Wydarzenie to, mające miejsce tuż po słynnej Nocy św.
i'l Bartłomieja we Francji, określało Rzeczpospolitą jako jedyny kraj w Eu-
ropie, który uniknął niszczących wojen religijnych.
Wygasanie dynastii jagiellońskiej, w Litwie mającej dziedziczne pra-
wa, w Koronie natomiast opierającej się już od 1434 roku na elekcji, po-
. ciągnęło za sobą poważne zmiany ustrojowe. W ostatnich lata panowa-
. -ro~i.:Zygmunta Augusta powiodło się jeszcze umocnienie unii z Litwą. Na
sejmie lubelskim 1569 roku, w myśl hasła „wolni z wolnymi, równi
z równymi'', oba państwa zapewniły sobie obiór wspólnego monarchy,
wspólne sejmy, wspólne prowadzenie wojen i zawieranie przymierzy; za-
chowano natomiast osobne urzędy, wojsko, sądownictwo i prawo. Akt
ten jako Unia lubelska przetrwał do końca Rzeczypospolitej 22 • Nie zdoła­
no niestety w równie skuteczny sposób załatwić wielu innych ważnych
spraw; nie uregulowano ustroju w czasie bezkrólewia - instytucja, któ-
22 Unię lubelską szanowano jeszcze i uznawano tak na ziemiach polskich, jak i lite-
wskich po rozbiorach, czego dowodem były wspólne działania powstańcze 1830-1831
i 1863-1864 roku. Kiedy nadeszła 300 rocznica unii, uczczenie jej w Lublinie pod rosyj-
skim panowaniem było rzeczą niemożliwą. Dokonano więc tego w posiadającej autonomię
Galicji; we Lwowie usypany został rękoma społeczeństwa kopiec Unii Lubelskiej.
Zarys dziejów . 137
rej tak obawiały się monarchie zachodnioeuropejskie, zagrozić odtąd
miała Polsce - nie zdecydowano, w jakiej formie odbywać się ma elekcja
królewska.
Dlatego po śmierci Zygmunta Augusta, na którym WYgasła dynastia
Jagiellonów po mieczu, przyjęto jako zasadę, że cała szlachta Korony
i Litwy będzie miała prawo WYboru króla. Stało się to charakterystyczną
cechą polskiej demokracji szlacheckiej, gdyż tak zwana elekcja viritim
była jedyną tego rodzaju instytucją w całej Europie 23 • Obok od samego
początku widocznego elementu demagogii dołączyło się zagrożenie zew-
nętrzne: wobec równorzędności Korony i Litwy powstała obawa, że kan-
dydat litewski mógłby być odrzucony przez Polaków, zaś polski nie zna-
lazłby uznania u Litwinów - dlatego dawano pierwszeństwo kandyda-
tom zagranicznym (Henryk Walezjusz w 1573 roku, Stefan Batory
w 1576 roku, Zygmunt III Waza, wprawdzie Jagiellon po kądzieli,
w 1587 roku).
Bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta stworzyło okazję do pod-
sumowania zasad ustrojowych Rzeczypospolitej. Odtąd każdemu elekto-
wi przedkładano pacta conventa (listę warunków, które miał zatwierdzić
i po objęciu panowania realizować), oraz Artykuły henrykowskie, sformu-
łowane po elekcji Henryka Walezjusza w 1573 roku. Był to zbiór podsta-
wowych przywilejów oraz zasad ustrojoWYch Rzeczypospolitej, stanowią­
cy zapowiedź przyszłych ustaw zasadniczych. Artykuły zawierały gwa-
rancję wolnej elekcji, sformułowaną tak zdecydowanie, iż królowi zabro-
niono tytułu dziedzica. Potwierdzały Konfederację warszawską, stając
tym samym na gruncie tolerancji religijnej. Król nie mógł odtąd prowa-
dzić samodzielnie polityki zagranicznej bez udziału senatu, nie mógł
zwoływać pospolitego ruszenia ani wyprowadzać go poza granice pań­
stwa bez zgody sejmu, własnym zaś kosztem miał utrzymywać wojsko
„kwarciane" 24 • Sejm miał być zwoływany co dwa lata, a w okresach mię­
dzysejmoWYch przy królu miała funkcjonować stała rada senatorów re-
zydentów. Wreszcie - gdyby król łamał prawa i przywileje - szlachta
23 Ostatecznie zdecydowano, iż elekcja, skoro ma być wspólna dla Polaków i Litwinów,
odbywać się będzie pod centralnie położoną Warszawą. Przekonaniu, iż elekcja uiritim by-
łaby instytucją demokratyczną, zaprzeczyła praktyka. Masowy zjazd szlachty na pole ele-
kcyjne okazał się trudny i kosztowny dla ziemian z odleglejszych prowincji Rzeczypospoli-
tej, natomiast łatwo było tam się pojawić rojnej, ale ubogiej i politycznie niesamodzielnej
szlachcie mazowieckiej.
2
4 Opłacane z „kwarty", czyli czwartej części dochodów z dóbr królewskich, było nieli-
czne, ale - aż do drugiej połowy XVII wieku - bitne i wartościowe. Ostatnią wielką zwycię­
ską kampanią wojsk kwarcianych była odsiecz Wiednia.
 F
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
138
mogła mu wypowiedzieć posłuszeństwo (articulus de non praestanda
oboedientia). Owo wspomniane już prawo oporu, sformułowane w arty-
kułach mielnickich 1501 roku, realizowane być miało w postaci konfede-
racji przeciw królowi, czyli tak zwanego (pod węgierskim wpływem) ro-
koszu. Prawo oporu, w zachodniej Europie już wygasłe, było kolejnym
wyjątkowym przywilejem szlachty polskiej 25.
Aktywna polityka Rzeczypospolitej na północy i wschodzie doprowa-
dziła do korzystnych dla niej wojen o Inflanty za panowania Stefana Ba-
torego (1576-1586), a nawet do planów tego ostatniego, aby podporząd­
kować Polsce Rosję celem wspólnej wyprawy antytureckiej. Kolejny
elekt, Zygmunt III Waza, choć wybrany jako kontrkandydat Habsbur-
gów, gotów był nawet oddać im tron polski w zamian za poparcie celem
zyskania korony szwedzkiej. Układy te, ujawnione na sejmie 1592 roku,
doprowadziły z czasem do rokoszu; tym razem instytucja wypowiedzenia
posłuszeństwa królowi okazała się skrajnie niebezpieczna. Szlachta,
obawiając się absolutum dominium, poczęła sprzeciwiać się wszelkim
reformom. Król nie umiał wykorzystać głębokiego kryzysu (smuty) w Ro-
sji; plany związku z Rosją, któremu stanęła na przeszkodzie między in-
nymi kwestia religijna, doprowadziły do interesującego pomysłu połą­
czenia katolicyzmu i prawosławia. N a synodach w Brześciu Litewskim
1595 i 1596 roku biskupi prawosławni uznali zwierzchnictwo papieża za
··.., cenę zatwierdzenia ich przywilejów, uznania odrębności liturgicznej
i dopuszczenia do senatu (czego nie osiągnęli). W ten sposób powstało
wyznanie grecko-katolickie. Wydawało się, iż czego nie zdołała dokonać
papieska unia florencka 1439 roku, osiągnie unia organizowana przez
polityków polskich. Niestety, nietolerancyjna działalność Zygmunta III,
zwolennika kontrreformacji, nie zezwoliła na pełną realizację planu
i wyciągnięcie korzyści z tej tak zwanej unii brzeskiej.
Pod koniec panowania kolejnego Wazy, Władysława IV (1632-1648)
doszło do zaostrzenia się konfliktu na południowym wschodzie Rze-
czypospolitej. Kolonizacja prowadzona przez szlachtę polską na Ukrai-
nie pociągnęła za sobą wzrost ucisku miejscowej ludności włościańskiej.
Stawiała ona jednak opór, silniejszy niż w zachodnich i centralnych pro-
Wprawdzie artykuły henrykowskie zostały dopiero zaprzysiężone formalnie po koro-
25
nacji Stefana Batorego w 1576 roku, ale już natychmiast po ich spisaniu trzeba było zasto-
sować ów fatalny articulus de non praestanda oboedientia, i to w sytuacji nie budzącej wąt­
pliwości. Henryk Walezjusz porzucił bowiem koronę polską celem objęcia francuskiej, po
śmierci Karola lX Walezjusza (1574 r.). Skutkiem tego przepis ten zakotwiczył się w świa­
domości szlacheckiej jako korzystny i potrzebny.
Zarys dziejów 139
wincjach Rzeczypospolitej. Wpływ też na to miała tworząca się od poko-
leń organizacja społeczno-wojskowa na Zaporożu, zwana Kozaczyzną,
która nie pozwalała sobie narzucić zależności. Konflikt ten pogłębiały
różnice religijne pomiędzy rzymsko-katolicką szlachtą a grecko-katolic-
kim lub prawosławnym chłopstwem. Po kilku starciach doszło w 1648
roku do powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego; Rzeczpospolita
poniosła szereg klęsk, którym nie mógł zapobiec nowy monarcha, Jan
Kazimierz Waza (1648-1668) 26• Podporządkowanie się Chmielnickiego
Moskwie w 1654 roku wywołało wojnę z Rosją wzdłuż całej wschodniej
granicy Litwy i Ukrainy. Kryzys ten wykorzystała Szwecja, która w ra-
mach planu dominium maris Baltici dążyła do opanowania Prus Króle-
wskich i Gdańska. Najazd szwedzki doprowadził do okupacji prawie ca-
łego państwa z Krakowem włącznie; Szwedów poparła z północy Bran-
denburgia, z południa Siedmiogród. Ów „potop", którego ostatecznym
celem miał być rozbiór Rzeczypospolitej, został jednak wysiłkiem całego
społeczeństwa odparty. Traktat w Oliwie 1660 roku zakończył wojnę ze
Szwecją, w której Rzeczpospolita utraciła znaczną część Inflant; wów-
czas też Prusy Książęce przestały być lennem Polski, zaś Rosja osiągnęła
linię Dniepru. Wojny te doprowadziły do niebywałego wyludnienia kraju
i wyniszczenia gospodarczego. Szlachta, pragnąc podnieść z gruzów fol-
warki, podwyższała pańszczyznę i zaostrzała poddaństwo włościan,
uniemożliwiając tym samym odbudowę zniszczonych wsi i prowadząc do
ubożenia miast.
Choć nie brakło głosów, iż seria klęsk wywołana była przez słabość
ustrojową państwa, szlachta broniła się przeciw wszelkim reformom
ustrojowym. Służyła tej obronie zasada jednomyślności, która paraliżo­
wała ustawodawstwo sejmikowe i sejmowe, prowadząc nawet do niezna-
nej w żadnym innym kraju instytucji zwanej liberum veto: sprzeciw po-
jedynczego posła nie tylko obalał projekt ustawy, ale zrywał dalsze obra-
dy sejmowe. Próby zmiany prawa o elekcji doprowadziły do kolejnego ro-
koszu, król Jan Kazimierz abdykował. Następna elekcja, w atmosferze
walki między magnaterią i średnią szlachtą dążącą do wyboru rodaka,
26 Wydarzenia te, jak również dalsze wojny szwedzkie i tureckie z lat 1648-1672,
przedstawione zostały z niezwykłym talentem literackim (choć nie zawsze w pełnej zgo-
dzie z badaniami historycznymi) przez Henryka Sienkiewicza w „Ogniem i mieczem"
(1884 r.), Potopie (1886 r.) i Panu Wołodyjowskim (1887-1888 r.). Trylogia ta odegrała
ogromną rolę „ku pokrzepieniu serc", uzmysławiając narodowi jego siłę, skoro potrafił sta-
wić czoła zagrażającym zewsząd klęskom. Przez kilka pokoleń była „trylogia" najpoczyt-
niejszym dziełem polskim. Przeniesiona też została na ekran.
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE Zarys dziejów . 141
140
żenia rozbicia dzielnicowego. Pozostali książęta z bocznych linii podpo-
wyniosła na tron słabego Michała Korybuta (1669-1673), za którego rządkowali się wielkiemu księciu moskiewskiemu, a rody bojarskie
panowania poniosła Rzeczpospolita jedną z cięższych klęsk od Turcji uszeregowane zostały hierarchicznie od wyższych ku niższym, co w odle-
(1672 r.). Jan III Sobieski (1674-1696), mając w polityce zagranicznej
gły sposób przypominało zachodnioeuropejską drabinę lepną. W życiu
możność przyłączenia się do Francji przeciw Habsburgom i przywróce- politycznym coraz większą rolę odgrywała drobniejsza szlachta (dworia-
nia zwierzchnictwa Polski nad Prusami Książęcymi, dopomógł Austrii
nie) wynagradzana ziemią przez wielkiego księcia i wiernie mu służąca.
do pokonania Turcji. W polityce wewnętrznej nie umiał zahamować po-
Przyłączony został do Moskwy Twer, Nowogród, Psków, Riazań, do-
stępującego kryzysu, wyrażającego się w coraz większej anarchii, zrywa-
rzecze górnego Dniepru, rozbita została Złota Orda. Kiedy koronował się
niu sejmów, niemożności wzmocnienia skarbu. na cara Iwan IV zwany później Groźnym (1533-1584), zdobył on Kazań,
W kolejnym bezkrólewiu, w którym ścierali się zwolennicy elekcji
opanował drogę nadwołżańską aż do Morza Kaspijskiego, szlak wzdłuż
kandydata francuskiego ze stronnikami rodaka, zwyciężył kandydat
Kamy aż do Uralu i otwarł drogę na Syberię. W 1555 roku chanat sybe-
z Saksonii August II (1697-1733). Unia z absolutyzmem saskim, cenna
ryjski podporządkował się Moskwie i rozpoczął się podbój słabo zalu-
dla Saksonii, nie przyniosła Polsce korzyści. Wojna ze Szwecją w przy-
dnionej Syberii przez najemne oddziały kozackie. Natomiast podjęty
mierzu z Rosją kosztowała Polskę wiele klęsk; nie przyniosło żadnych
przez Iwana Groźnego atak na Inflanty, mający otworzyć Rosji dostęp do
zmian chwilowe objęcie tronu przez rodaka, Stanisława Leszczyńskiego,
Bałtyku (od 1558 roku) napotkał na twardy opór Rzeczypospolitej.
popieranego przez Szwedów. Klęska króla szwedzkiego Karola XII w bi- Iwan Groźny złamał potęgę bojarstwa i przeprowadził reformy, mają­
twie z Rosjanami pod Połtawą (1709) przywróciła tron Augustowi II.
ce na celu centralizację i wzmocnienie aparatu władzy carskiej. Zakres
Znaczna część szlachty zawiązała jednak konfederację przeciw temu tych reform budzić mógł zazdrość każdego monarchy zachodniej Europy,
królowi, obawiając się saksońskiego absolutyzmu; pociągnęło to za sobą
który nie byłby w stanie tak radykalnie przebudowywać ustroju społecz­
wojnę domową. Pokój wewnętrzny osiągnięty został w 1717 roku przy
nego i politycznego, nie mógłby też liczyć na tak bierne posłuszeństwo
pomocy cara Piotra I jako rozjemcy. Rzeczpospolita zdradziła swą bezsi-
swego społeczeństwa. Ziemię podległą władcy podzielił Iwan Groźny na
łę i uległość wobec ościennych mocarstw. Po śmierci Augusta II podjęta dwie kategorie: ta zwaną opryczninę i ziemszczynę. Oprycznina były to
została próba ponownego wprowadzenia na tron Stanisława Leszczyń­ obszary zarządzane bezpośrednio przez dwór monarszy, z reguły najuro-
skiego („wojna sukcesyjna polska"), ale na skutek interwencji Rosji i Au-
dzajniejsze; z nich też rekrutowano i opłacano oprycznik6w, zbrojne od-
strii królem został August III (1733-1763). Wokół bezbronnej i zanarchi-
działy powołane do realizacji carskich reform, ślepo oddane władcy.
zowanej Rzeczypospolitej ustalił się groźny dla niej sojusz „trzech czar-
Własność bojarska pozostawała tylko w obrębie ziemszczyny. Dobra bo-
nych orłów". jarów, wysiedlanych z opryczniny, oddawano w pomiestia (nadania zra-
Jednocześnie był to już okres pewnego rozwoju gospodarczego, za któ-
i zu czasowe, potem dziedziczne) dworianom. Oprycznicy stali się nieba-
1. rym, choć wolno, postępował rozwój polityczno-kulturalny i wzrastała
wem okrutnym narzędziem despotyzmu, ale kiedy zaczęli przejawiać
! świadomość konieczności przeciwstawienia się anarchii. Coraz więcej pi- nadmierną samodzielność, car zlikwidował tę instytucję w 1572 roku.
sarzy politycznych i uczonych nawiązywało do wielkiego dorobku „złote­
Po śmierci Iwana Groźnego i słabym panowaniu jego syna Fiodora
go wieku" kultury polskiej, kiedy nauka wydawała takich badaczy jak
(1584-1598), na którym kończyła się dynastia Rurykowiczów, tron opa-
Mikołaj Kopernik, Jan Ostroróg czy Andrzej Frycz Modrzewski. Po za-
nował bojar Borys Godunow, zgładziwszy młodszego brata Fiodora, Dy-
stoju czasów baroku znowu pojawili się myśliciele i pisarze polityczni
mitra. Pojawił się jednak niebawem młody człowiek, podający się za cu-
formatu Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Konarskiego, prekur-
dem ocalałego Dymitra, który po śmierci Godunowa, przy polskiej pomo-
sorów polskiego Oświecenia. cy, opanował tron carski27 • Zginął jednak w 1606 roku, a carem został

ROSJA 27 Wiązała się z tym tragiczna historia Maryny Mniszchówny. Wojewoda sandomierski

Proces jednoczenia ziem ruskich, prowadzony przez Iwana III (1462- Jerzy Mniszech, uznawszy owego młodego człowieka za rzeczywistego carewicza, nie tylko
udzielił mu pomocy, ale wydał za niego swą córkę. Maryna Mniszchówna (1588-1614) zo-
1505) i Wasyla III (1505-1533) doprowadził do ostatecznego przezwycię-
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
142
kniaź Wasyl Szujski. Walczył z nim o władzę drugi Dymitr „Samozwa-
niec". Nastąpiła też interwencja zbrojna polska; wojska polskie, po zwy-
cięstwie hetmana Żółkiewskiego pod Kłuszynem (1610 r.) zajęły Mosk-
wę, chcąc wprowadzić na tron królewicza polskiego Władysława Wazę.
Utrudnił to sam Zygmunt III, który myślał o tronie carskim dla siebie
i o wprowadzeniu do Moskwy katolicyzmu.
Burzliwy ten okres, zwany w Rosji wielką smutą, zakończył się
w 1613 roku, kiedy Sobór Ziemski obrał carem Michała Romanowa
(1613-1645). Założył on dynastię, która miała panować w Rosji do 1917
roku.
Za panowania Aleksego Michajłowicza (1645-1676), poza zdobyczami
osiągniętymi w wojnach z Rzecząpospolitą, dokończony został podbój Sy-
berii, stłumione powstanie chłopskie Stieńki Razina; przeprowadzono
też reformę Kościoła prawosławnego. Patriarcha moskiewski · Nikon
unowocześnił liturgię i zunifikował obrządek, co zresztą stało się przy-
czyną rozłamu; z nowościami nie chcieli się bowiem pogodzić tzw. sta-
roobrzędowcy (raskolnicy), surowo później prześladowani przez carat.
Rozkwit potęgi Rosji, związany z przebudową gospodarczą i ustrojo-
wą, nastąpił za panowania Piotra I Wielkiego (1682-1725). W wyniku
wojny ze Szwecją Rosja zyskała dostęp do Bałtyku, od Karelii po Inflan-
ty, a przeniesienie stolicy do budowanego nad Bałtykiem Petersburga,
na najbardziej na zachód wysuniętym skrawku państwa, określało dal-
•:I
szy kierunek ekspansji Cesarstwa. Car rozpoczął też narzucany odgór-
nie proces „europeizacji" Rosji 28 • Po przejściowym okresie osłabienia ca-
ryca Katarzyna II (1762-1796) podjęła dalej dzieło reformy. Otwarła ona
Rosji dostęp do Morza Czarnego, zniszczywszy Chanat Krymski w la-
tach 1768-1774, a poprzez rozbiory Polski w latach 1772, 1793 i 1795
stała ukoronowana wraz z Dymitrem w Moskwie. Uwięziona po jego zamordowaniu, odzy-
skała jednak wolność i uznała drugiego Dymitra Samozwańca, jaki się ujawnił niebawem,
za swego męża. Po śmierci i tego, wespół ze swym kochankiem atamanem kozackim Iwa-
nem Zarudzkim próbowała obronić swe prawa do tronu carskiego, ale - ujęta przez zwolen-
ników Michała Romanowa - zginęła. Niezwykłe losy tej dumnej i żądnej władzy kobiety
dostarczyły kanwy literackiej dla dzieł Józefa Szujskiego, Karola Szajnochy, Zofii Kossak-
Szczuckiej, Aleksandra Puszkina oraz dla opery Modesta Mussorgskiego Borys Godunow.
28 Piotr I budował szkoły (m.in. Akademię Morską w Petersburgu), unowocześnił ka-
lendarz i alfabet (grażdankę). Historycznie potwierdzona jest jego praktyka obcinania
bród bojarom i europeizowanie ich wyglądu zewnętrznego. Corocznie wysyłał po kilkudzie-
sięciu szlacheckich synów na naukę do Europy Zachod,niej, którą też sam zwiedził, intere-
sując się zwłaszcza budową okrętów. Szlachta zmuszana była do służby na rzecz państwa,
cywilnej lub wojskowej. Postać jego przedstawił Aleksy Tołstoj w powieści Piotr Pierwszy.
I.
Monarchia absolutna jako forma ustroju 143
Rosja zajęła resztę Inflant, Kurlandię, Litwę, Białoruś i Ukrainę, opiera-
jąc swoje zdobycze o Bug.
W ciągu niewielu pokoleń wydobyta z zacofania Rosja stała się potę­
gą. Wzmocnienie to osiągnęła kosztem surowego ucisku zarówno niero-
syjskich narodowości imperium, jak i własnych włościan, oraz bez-
względnych a często okrutnych metod walki z rzeczywistą bądź wyima-
ginowaną opozycją. Od XVIII wieku poczęła też Rosja wstępować w bliż­
szy kontakt z kulturą zachodnioeuropejską.
MONARCHIA ABSOLUTNA JAKO FORMA USTROJU
Absolutyzm stanowił formę ustroju polegającą na skupieniu całości
władzy w ręku monarchy, który stawał się autokratą; był bowiem usta-
wodawcą, wykonawcą ustaw oraz najwyższym sędzią. Monarcha abso-
lutny nie podlegał żadnej kontroli i za swoje rządy przed nikim nie był
odpowiedzialny.
Monarchia absolutna była więc państwem, w którym jedynym i bez-
pośrednim organem władzy był monarcha; wyrażano to w postaci regu-
ły: Quod principi placuit, legis habet vigorem (to, co podoba się władcy,
ma moc prawa). W stosunku do monarchii patrymonialnej i stanowej
uczyniła poważny krok naprzód, wchodząc na drogę unifikacji terytorial-
nej i realizując ideę jedności państwowej; poszczególne jednostki teryto-
rialne, dotąd zachowujące swe tradycyjne herby, urzędy i prawa, pod
rządami ab;:;olutnymi przeobrażały się w bardziej spoistą całość.
Tworzył się scentralizowany aparat urzędniczy, zasadniczo różniący
się od dotychczasowych dostojników uposażanych nadaniami ziemskim
oraz rozmaitych „oficjalistów" i prywatnych sług, pobierających wyna-
grodzenie od stron w zamian za pełnienie czynności urzędowych. Nastą­
piło przejście do systemu stałych płac urzędniczych. Państwowy aparat
urzędniczy składał się z ludzi posiadających zawodowe przygotowanie
do pełnionych funkcji, czerpiących ze swego stanowiska nie tylko środki
do życia, ale i powód do dumy; wierna służba stwarzała możliwości
awansu ludziom plebejskiego pochodzenia.
Wspomnieć też należy o pewnej wyodrębnionej dziedzinie tego apara-
tu. Rozwój kontaktów międzypaństwowych doprowadził do wytworzenia
i:;;=:........
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
144
się podległych monarsze (w republice - głowie państwa) służb przezna-
czonych do prowadzenia polityki zagranicznej. Doraźne posługiwanie się
posłami, znane już od starożytności, przestało wystarczać; wzorców do-
starczał też Kościół, gdyż kuria rzymska od średniowiecza znała instytu-
cję legatów dla konkretnych zadań lub stałych posłów (nuntii, nuncju-
sze). Praktykę tę stosowały też miasta włoskie, zwłaszcza Wenecja.
W czasach nowożytnych państwa rozwinęły instytucję posłów; po zakoń­
czeniu misji, dla której ich wysyłano, nie powracali, lecz rezydowali na
stałe w danym państwie, rozwijając całe biura. Poza oficjalnymi zada-
niami, czyli reprezentowaniem swojego dworu monarszego i państwa,
prowadzili też działalność nieoficjalną polegającą na gromadzeniu zaku-
lisowych informacji i dokonywaniu różnych interwencji. Prawo wysyła­
nia i odwoływania posłów przysługiwało monarsze, on ich też opłacał.
Stałych posłów nazywać poczęto ambasadorami. Rozwój aparatu służą­
cego polityce międzynarodowej wzmocnił pozycję głowy państwa - apa-
ratem tym kierującej29.
Poważne znaczenie dla wzmocnienia władzy centralnej posiadała jed-
nolita armia, oparta na obowiązku całego społeczeństwa, które obciążo­
ne zostało powinnością służby wojskowej lub ciężarami podatkowymi.
Formalnie dowódcą siły zbrojnej był władca, choć rzadko już się zdarza-
ło, aby osobiście armią dowodził.
'' Z poprzednich epok wywodziła się zasada, iż najwyższym sędzią
i:'.:'
i źródłem prawa był monarcha. Ograniczał on kompetencje ustawodaw-
cze zgromadzeń stanowych, choć niekiedy, jak w Anglii, prowadziło to do
głębokich wstrząsów politycznych. Wymiar sprawiedliwości podlegał
stopniowej unifikacji polegającej na zacieraniu różnic terytorialnych
i rozbudowywaniu znaczenia sądu najwyższego podległego monarsze. Za
tym poszła tendencja do skodyfikowania prawa, jednolitego we wszy-
stkich częściach państwa i powszechnego dla wszystkich, bez względu
na pochodzenie społeczne. Tym samym monarchia absolutna rozpoczęła
proces zacierania granic między poszczególnymi stanami. Daleka była
jeszcze od zasady równości wszystkich wobec prawa - takie hasło :uwa-
żała za wywrotowe - ale czyniła wszystkich sługami państwa.
29 Obszerne wskazówki, także w zakresie dyplomacji, znajdował władca w dziełach
Niccolo Machiavellego, zwłaszcza: Il Principe (Książę, 1532 r.). Od pragmatyzmu politycz-
nego Machiavellego odszedł fundator nowożytnej dyplomacji, Hugo Grotius, autor dzieła
De iure belli ac pacis (O prawie wojny i pokoju, 1625 r.). Starał się on uporządkować zasa-
dy prawa narodów (iuris gentium), z zasadą dobrej wiary na czele (pacta sunt servanda).
L
Monarchia absolutna jako forma ustroju 145
W praktyce swego działania absolutyzm nawiązywał do takich form
ustrojowych, znanych od starożytności, jak teokracja (gdzie monarcha
utożsamiany był z bóstwem, od bóstwa pochodził lub doznawał czci bo-
skiej), despocja (skrajna forma jedynowładztwa, oparta ną terrorze) lub
tyrania (pełnia władzy jednostki niekoronowanej). Odszedł jednak od
prymitywnych form satrapii, władzy jednostkowej, i zbudował sobie sil-
ny, od władcy uzależniony aparat biurokratyczny. Świadomie kształto­
wał strukturę społeczną, ograniczając przywileje stanowe i polepszając -
w imię państwajako całości- sytuację stanów plebejskich. Wykorzysty-
wał wreszcie aktualne zdobycze nauki, nieraz narzucając je społeczeń­
stwu siłą (absolutyzm oświecony).
Absolutyzm przechodził różne fazy rozwojowe i posiadał rozmaite od-
miany. Wymienić wśród nich przede wszystkim należy: a) absolutyzm
wczesny, b) absolutyzm oświecony, c) absolutyzm policyjny.
Absolutyzm wczesny to pierwsze stadia procesu szybkiego wzrostu
władzy monarszej, przełamującej stanowe ograniczenia. Podstawą tego
procesu był w niektórych krajach zaostrzający się konflikt pomiędzy wy-
wodzącą się z feudalizmu wpływową arystokracją ziemiańską i szlachtą
z jednej strony a ograniczonym w przywilejach, pozbawionym wpływu
na władzę państwową, coraz to zamożniejszym jednak mieszczaństwem.
Monarcha, występując jako rozjemca w sporach międzystanowych
i umiejętnie je wykorzystując, szybko wzmacniał swoją władzę. Inną
z ważnych przyczyn wzrostu absolutyzmu było zagrożenie świata chrze-
ścijańskiego: zewnętrzne lub wewnętrzne. Zagrożenie zewnętrzne pole-
gało na ataku islamu: Arabów na Półwyspie Pirenejskim, Turków na
Bałkanie. Władca, jak monarcha hiszpański, jako organizator walki
zbrojnej lub reconquisty, otrzymywał bardzo szerokie uprawnienia. Za-
grożenie wewnętrzne wiązało się z wojnami religijnymi toczącymi się
przez całe pokolenia w okresie reformacji i kontrreformacji; i tu monar-
cha, który stawał się obrońcą ,jedynej wiary'', otrzymywał od jej wy-
znawców pełnię władzy. Innych przyczyn dostarczała epoka wielkich od-
kryć geograficznych; monarchowie umiejący te odkrycia wykorzystywać
zyskiwali potęgę materialną i polityczną.
Druga faza absolutyzmu wiązała się z Oświeceniem, epoką zmierza-
jącą do poznania i organizowania świata zgodnie ze wskazaniami rozu-
mu. Idee oświecenia dostarczały władcom absolutnym racjonalnych pod-
staw dla szeregu reform. Usuwano przeżytki średniowiecza, przebudo-
wywano państwo w duchu potrzeb uznawanych za nowoczesne i starano
się o podnoszenie dobrobytu ludności, żądając w zamian bezwzględnego
posłuszeństwa, stałych i wysokich podatków oraz siły zbrojnej. Monar-
=~
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
146'
chowie rozbudowywali podległy sobie aparat władzy państwowej,
usprawniali go, centralizowali i zacierali stare różnice partykularne, po-
padając przy tym nieraz w konflikty z Kościołem. Starali się o rozwój go-
spodarczy i cywilizacyjny swych państw, popierając przemysł i rolnic-
two, rozwijając szkolnictwo.
Z czasem nadeszła trzecia faza absolutyzmu. Realizując wspomniane
tu cele, monarchowie absolutni nisko cenili społeczeństwo, traldując je
jalrn niedojrzałe i zobowiązane do bezwzględnego posłuszeństwa wobec
władzy jako jedynie świadomej, co dla tego społeczeństwa jest dobre lub
złe. Jeśli pojawiał się opór przeciw arbitralności władzy, absolutyzm roz-
wijał aparat przymusu, powołany do łamania tego oporu i tropienia nie-
prawomyślności. Wówczas absolutyzm oświecony stopniowo przeobrażał
się w swoje ostatnie stadium- absolutyzm policyjny.
Procesy, jakie ułatwiały przeobrażenie się monarchii stanowej w mo-
narchię absolutną, bezpowrotnie obaliły wywodzący się ze średniowiecza
układ społeczny, w którym duchowny się modlił, rycerz walczył, kupiec
dostarczał towary, a chłop orał.
Zmienił się stosunek władcy do Kościoła. W krajach protestanckich
monarcha posiadał prawo narzucania swym poddanym wyznania (zasa-
da: cuius regio, ei us religio) oraz miał wpływ na sprawy kościelne nawet
w zakresie dogmatycznym i liturgicznym, jal1:. to próbowano realizować
w Anglii. W obrębie prawosławia utrwalił się pod bizantyńskim wpły­
1·
wem .tak zwany cezaropapizm, czyli świecka władza monarchy nad Ko-
ściołem. Także i w krajach katolickich wzrosła władza monarchy w sto-
sunku do Kościoła. We Francji rozwinął się gallikanizm, to jest doktryna
uzasadniająca potrzebę uniezależnienia Kościoła francuskiego od papie-
stwa, przyznająca monarsze wpływ na mianowanie dostojników kościel­
nych, na uposażenie Kościoła i sądownictwo duchowne. Nie bez wpływu
francuskiego rozwinął się w Austrii tak zwany józefinizm (od imienia ce-
sarza Józefa Il), zmierzający do ograniczenia praw Kościoła i podporząd-
kowania go państwu.
Słabła nieuchronnie pozycja arystokracji i szlachty. Arystokracj~ róż-
nych krajów, za wzorem zresztą dynastii panujących, wiązała się między
sobą licznymi związkami rodzinnymi i majątkowymi, przez co nabierała
charakteru kosmopolitycznego i gotowa była służyć politycznie silniej-
szemu władcy. Czyniło to ją użyteczną, ale i niepewną. Szlachta nato-
miast coraz mniejszą przedstawiała wartość jalrn siła bojowa. Miejsce ry-
cerstwa, stawającego na wezwanie władcy konno na wyprawę, zajęło
wojsko zaciężne, rekrutujące się z warstw plebejskich i uprawiające żoł­
nierkę jako zawód; uzbrojone w broń palną i bez trudu zdobywające feu-
I
L....
Monarchia absolutna jako forma ustroju 147
dalne zamki3°. Monarchowie zwalniali więc szlachtę z obowiązku służby
wojskowej, zamieniając ją na podatek, z którego wpływy przeznaczane
były na wojsko zawodowe. Polska szlachta, przeobraziwszy się w zie-
miaństwo, również straciła wartość bojową, ale nie pozwoliła sobie na-
rzucić podatku przez słabą monarchię. ·
Natomiast miasta, w miarę rozwoju rzemiosła i handlu, bogaciły się.
Od schyłku średniowiecza główne źródło złota biło już nie w gospodarce
ziemiańskiej, opartej na przymusowej pracy chłopów poddanych- czyli
pańszczyźnie, lecz w handlu i rzemiośle oraz w żegludze. Potędze mająt­
kowej miast nie odpowiadała tradycyjnie niska pozycja stanu miesz-
czańskiego, co stawało się przyczyną coraz groźniejszych konfliktów.
W literaturze naukowej istnieje pogląd, iż w krajach zachodnich, jak
we Francji, absolutyzm otworzył drogę do szybkiej ewolucji społeczno­
-gospodarczej w kierunku kapitalizmu, podczas gdy w krajach na
wschód od Łaby wzmacniał struktury feudalne. Jeśli tak, to wzmacniał
i polską szlachtę, ale ta była wroga absolutyzmowi.
Nie ulegajednak wątpliwości, iż nierównomierny rozwój gospodarczy
i społeczny Europy miał istotne konsekwencje w dziedzinie ustrojowej.
Bogacił się bardziej Zachód, gdzie szybko urbanizowała się Nadrenia,
Burgundia, Niderlandy, północna Francja, południowa Anglia. Teryto-
ria te stawały się żywnościowo niesamowystarczalne i zmuszone były
importować zboże; jego eksport z krajów Europy Środkowo-Wschodniej
organizowała już Hanza i Zakon Krzyżacki, a kontynuowali wielcy ku-
pcy Szczecina, Gdańska, Rygi. N a wschód od Łaby przeważała gospodar-
ka folwarczno-pańszczyźniana, produkująca między innymi owo zboże.
Z tego powodu utrzymywała się w tej części Europy potęga ziemiaństwa­
-szlachty, surowsze niż na Zachodzie poddaństwo chłopów, słabość
miast. Ów układ gospodarczy spowodowany był też zmianą wielkich
szlaków handlowych. Drogi, łączące Europę Zachodnią i Środkową po-
przez Polskę, wzdłuż północnych wybrzeży Morza Czarnego ku Iranowi
i Azji, przecięte zostały przez Turków i Tatarów, na niektórych prze-
strzeniach zmieniając się w Dzikie Pola. Bałtyk stawał się partykula-
rzem, ubożała Hanza. Przestały się więc rozwijać miasta leżące na tych
30 Pogląd, iż wynalazek prochu strzelniczego obalił średniowiecze i pokonał rycerstwo,
choć uproszczony,jest godny uwagi. Rycerza (łac. miles, niem. Ritter, franc. cheualier, ang.
knight, słow. woj, bojar), którego sama nazwa wiązała się z wysoką pozyrją społeczną i po-
ziomem moralnym, zastąpił fachowiec walczący za wynagrodzeniem. Jego nazwa, wywo-
dząca się z zapłaty zwanej żołdem (z łac. solidus - złota moneta, soluere ..- płacić, stąd
niem. i franc. Sołdat, ang. soldier, poi. żołnierz), określała już inną pozycję społeczną.
 ,---
~-······
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
148
szlak.ach, mieszczaństwo nie było w stanie stawić czoła szlachcie. Ruina
gospodarcza stała się udziałem całego Bałkanu pod rządami tureckimi.
Epoka wielkich odkryć geograficznych przeniosła szlaki handlowe na
ocean, ku Indiom wzdłuż Afryki i ku obu Amerykom. Pozwalało się to bo-
gacić krajom zachodnim: Hiszpanii, potem Francji, Anglii, Niderlandom.
Absolutyzm nie był w Europie formą powszechną. W niektórych kra-
jach utrzymywały się monarchie stanowe; Wirtembergia, Hanower i Me-
klemburgia w obrębie Rzeszy Niemieckiej zachowały swój stanowy
ustrój aż do pierwszej wojny światowej. W innych krajach-jak Anglia
czy państwa skandynawskie - absolutyzm zapanował na krótko i nie
zdołał się mocniej zakorzenić. Wreszcie - o czym jeszcze będzie mowa -
pojawił się ustrój republikański. Wytworzył się on w Szwajcarii, konfe-
deracji wolnych kantonów. Utrzymywały się we Włoszech republiki oli-
garchiczne: Genua, Wenecja. Charak.ter republiki zyskały też „Zjedno-
czone Prowincje Niderlandów", utrzymując tę formę ustrojową aż do wo-
jen napoleońskich. Wreszcie w Polsce wytworzyła się forma ustrojowa
zwana Rzeczpospolitą - wprawdzie z królem, ale elekcyjnym i odpowie-
dzialnym za swą działalność, na czele. Po upadku podobnej formy ustro-
jowej na Węgrzech Rzeczpospolita znalazła się w otoczeniu państw
o ustroju absolutystycznym. Owa „forma mieszana" zasługuje na odręb-
ną uwagę.
,.
MIESZANA FORMA USTROJU
Jak wiadomo, ewolucja od ustroju stanowego ku absolutyzmowi nie
była zjawiskiem powszechnym, gdyż nie we wszystkich państwach euro-
pejskich wytworzyły się warunki do rozwoju absolutyzmu. Monarcha nie
był w stanie ograniczyć przywilejów stanowych, jeśli zabrakło sił społe­
cznych zainteresowanych taką polityką: bogacącego się mieszczaństwa,
dążącego do poszerzenia swoich praw, drobnej szlachty, przeciwsta-
wiającej się możnowładztwu. Nie mógł też monarcha wzmacniać swojej
władzy, wykorzystując konflikty międzystanowe, jeśli do takich starć nie
dochodziło, gdy na przykład jeden ze stanów zyskał wyraźną przewagę
nad innymi. Nie wszędzie też dochodziło do wojen religijnych, które
umożliwiały królowi zajmowanie pozycji obrońcy wiary.
Mieszana forma ustroju 149
Należy więc przyjrzeć się też formom ustrojowym, jakie powstawały
w sytuacji, kiedy ustrój państwowy wychodził z okresu monarchii stano-
wej nie tylko wzmocniony, ale przeciwnie - osłabiony. Z sytuacją taką
spotkać się można było na Węgrzech, przede wszystkim zęś w Polsce; nie
brakło też poglądów, że i w Niemczech31 .
WĘGRY
Państwo węgierskie powstało na przełomie IX i X wieku, kiedy ugro-
fińskie plemiona węgierskie zajęły Pannonię i pokonały Państwo Wiel-
komorawskie32. Według niektórych badaczy powstanie państwa węgier­
skiego stanowiło ilustrację teorii najazdu: Arpad bowiem, pierwszy hi-
storycznie znany władca, obrany wodzem w drodze elekcji, wiódł swoje
plemiona od Donu, Dniestru i Prutu, aby wreszcie zatrzymać się nad
środkowym Dunajem. Kiedy umierał w 907 roku, pozostawił po sobie
świeżo scaloną organizację „siedmiu plemion" na dopiero co opanowa-
nym terenie, zamieszkałym przez podbitą ludność słowiańską. Zahamo-
wani w dalszych wyprawach ku Niemcom, Węgrzy przyjęli chrześcijań­
stwo. Za panowania Stefana I Świętego (997-1038) z rodu Arpada pań­
stwo wzmocniło się, a jego władcy przyjęli koronę, ale dalszy jego rozwój
hamowały bunty pogańskie i tendencje odśrodkowe potomków dawnych
władców plemiennych. Do ponownego wzmocnienia doszło w drugiej po-
łowie XI wieku. Dynastia Arpadów wygasła z początkiem XIV stulecia,
władza dostała się w ręce wywodzącej się aż z Neapolu dynastii andega-
weńskiej: Karola Roberta (1308-1342), żonatego z Elżbietą Łokietków­
ną, i Ludwilrn I (1342-1382). Węgry stały się potęgą zarówno terytorial-
ną, jak gospodarczą i militarną; sięgały od Moraw po Siedmiogród i od
Dalmacji po łuk Karpat, który starały się przekroczyć, sięgając po Ruś
Czerwoną. Kiedy w 1370 roku Ludwik zrealizował unię personalną
31 XVII-wieczny prawnik i filozof, Samuel Pufendorff(1632-1694) w dziele pt. De statu
imperii Germanici (1667 r.) stwierdził, iż cesarstwo niemieckie jest formą mieszaną, nie
będąc ani ustrojem arystokratycznym, ani monarchią; dodał następnie słynne zdanie: irre-
gulare corpus aliquot, monstra simile (niezborne ciało, podobne do potwora).
32 Nazwa „Madziarowie" WYWOdzi się od jednego z plemion zwanego Megyer, z którego
pochodził pierwszy historycznie znany wódz, Arpad. Nazwa ta poszerzyła się na pozostałe
plemiona. Kronikarze bizantyńscy zetknęli się z tureckim plemieniem Onogurów, których
utożsamiali z Madziarami. Stąd pochodzi łacińska nazwa Hungari, grecka - Ungroi, nie-
miecka- Ungarn, słowacka- Uhri, polska- Węgrzy. Węgrzy natomiast, zajmując teryto-
ria aż po Karpaty, zetknąć się musieli z plemieniem Lędzian, zamieszkującym terytoria na
wschód od Wiślan; stąd też wszystkich Polaków objęli nazwą „Lengyel".
 150 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
z Polską, powstało mocarstwo równe Królestwu Francji czy cesarstwu
niemieckiemu. Związek ten nie zdołał się jednak utrwalić; niebawem po-
jawiło się poważne zagrożenie w postaci agresji tureckiej na Bałkanie.
Za rządów Zygmunta Luksemburczyka, męża ostatniej Andegawenki -
siostry Jadwigi, Marii - Węgry wycofały się z Rusi Czerwonej, utraciły
zwierzchnictwo nad Mołdawią, Wołoszczyzną oraz Dalmacją.
Była to wówczas monarchia stanowa, o silnym stanowisku szlachty,
datującym się od Złotej Bulli Andrzeja II z 1222 roku. W przywileju tym
szlachta otrzymała zwolnienie od danin i posług, nietykalność osobistą
i majątkową, ograniczenie obowiązku służby wojskowej tylko do walk
obronnych, a nawet prawo oporu wobec króla, gdyby nie dotrzymywał
postanowień Bulli. Z biegiem czasu spośród szlachty węgierskiej wyod-
rębniała się grupa coraz bardziej wpływowych magnatów, którzy ograni-
czali władzę monarszą.
W okres monarchii stanowej wchodziły więc Węgry jako kraj posiada-
jący silną i uprzywilejowaną szlachtę; jej znaczenie wzmacniał fakt, iż
opanowała ona wyższe szczeble w hierarchii kościelnej. Stanowiła ona
około 5% ogółu społeczeństwa. W żadnym z państw Europy Zachodniej
(z wyjątkiem Hiszpanii, gdzie jednak znaczny odsetek szlachty emigro-
wał za ocean) nie była ona tak liczna. Pod tym względem mogły się Wę­
gry równać tylko z Polską, gdzie szlachta (na terenach etnicznie pol-
skich) dochodziła nawet do 10% społeczeństwa.
Za rządów Andegawenów - Karola Roberta i Ludwika I doszło do
przejściowego wzmocnienia władzy centralnej. Dwukrotna unia z Pol-
ską, pierwsza w latach 1370-1382, druga w latach 1440-1444, otworzy-
ła możliwość upodobniania się form ustrojowych poprzez ich wzajemną
'" recepcję.
W obydwu tych państwach jeden ze stanów, stan szlachecki, zyskał
tak rozległe przywileje i tak dalece ograniczył władzę monarszą, iż unie-
możliwiło to ewolucję ku absolutyzmowi. Status, jaki szlachta węgierska
zdobyła dzięki Złotej Bulli z 1222 roku, szlachta polska uzyskała od Lu-
dwika Węgierskiego w 1374 roku oraz w następnych przywilejach z cza-
sów Władysława Jagiełły. W początkowym okresie związku obu państw,
za Ludwika Węgierskiego, hegemonem były potężniejsze i bogatsze Wę­
gry; wzory ustrojowe czerpano w Polsce z Węgier. Z czasem, za Włady­
sława Warneńczyka i w późniejszych latach, silniejszym partnerem sta-
ła się Polska. Jeśli w Polsce ewolucja doprowadziła do szczególnej formy
rządów zwanej Rzeczpospolitą szlachecką, to na Węgrzech przyśpieszyło
to klęskę państwa, niezdolnego do oparcia się agresji tureckiej.
Mieszana forma ustroju 151
Podobieństwa ustrojowe Polski i Węgier mogły więc doprowadzić do
WYtworzenia się w Europie Środkowej formy rządów mieszanej, opartej
na stanowym podziale społeczeństwa, z przewagą stanu szlacheckiego.
W obydwu tych krajach stan szlachecki uważał się za „n~ród'', pozosta-
łych mieszkańców traktując jako poddanych. Władza monarsza ograni-
czona była przez prawo stanowione na sejmie, szlacheckim w swej prze-
wadze. Każda próba wzmocnienia władzy królewskiej prowadzić mogła
(i nieraz prowadziła) do realizacji przez szlachtę prawa oporu, w postaci
konfederacji przeciw królowi, zwanej w Polsce, pod węgierskim wpły­
wem, „rokoszem".
Klęska, jalrą państwo węgierskie poniosło w wojnie z Turcją 1526 ro-
ku doprowadziła do rozbioru Węgier. Znaczna ich część przeszła pod pa-
nowanie tureckie, część północno-zachodnia oraz Chorwacja znalazły się
pod władzą habsburską. Siedmiogród stał się odrębnym księstwem, uza-
leżnionym jednak od Turcji. Upadek Węgier spowodował też ważkie kon-
sekwencje dla owej odrębnej formy ustrojowej, tworzącej się na Wę­
grzech i w Polsce. Rzeczpospolita Polska znalazła się odtąd w osamot-
nieniu, otoczona przez ościenne państwa zmierzające ku absolutyzmowi.
POLSKA
Jak już o tym wspomniano, Rzeczpospolita była związkiem dwóch
państw: Polski czyli Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, połączo­
nych unią, najpierw personalną, potem - od 1569 roku - realną. Obydwa
państwa posiadały wspólnego króla, wspólnie na elekcji obieranego,
i wspólny sejm; zachowywały natomiast odrębne prawo, urzędy, wojsko.
Mówić więc można o odrębnych ustrojach stanowiących związek, który
okazał się bardzo trwały33 • Dowodem jego stabilności był postępujący
proces upodobniania się instytucji ustrojowych Korony i Litwy, trwający
aż do końca XVIII wieku.
N a uwagę zasługuje fakt, iż był to związek silny, choć centralna wła­
dza monarsza pozostawała słaba; fundamentem tego związku były
wspólne interesy szlachty oraz organizacji kościelnej obu państwa. Za-
brakło takiej wspólnoty, kiedy w 1658 roku na podstawie unii hadziac-
33 Unię polsko-litewską, trwającą od 1386 r. do rozbiorów, trzeba umieścić w rzędzie
najsłynniejszych unii europejskich: kalmarskiej, łączącej od 1397 r. Danię, Norwegię
i Szwecję (która oddzieliła się w 1434 r.); Kastylii i Aragonii, dającej początek Królestwu
Hiszpanii (od 1469 r.); utrechtskiej czyli unii Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlan-
dów z 1579 r.; Anglii i Szkocji od 1603 r.; Anglii i Hanoweru w latach 1714-1837.
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
152
kiej chciano Koronę i Litwę połączyć z Rusią czyli Ukrainą. Różnice
w zakresie ustroju społecznego i politycznego nie przeszkodziły nato-
miast - czysto personalnej - unii pomiędzy Rzeczpospolitą i Saksonią;
związek ten, jeśli nie był wyzyskiwany celem wzmocnienia władzy cen-
tralnej w Polsce, zyskiwał z czasem coraz większą aprobatę wśród szla-
chty34.
W Rzeczypospolitej zdawano sobie sprawę z jej odrębności w stosun-
ku do państw sąsiednich i usiłowano znaleźć dla tej różnicy teoretyczne
uzasadnienie. W nawiązaniu do literatury klasycznej, której znajomość
upowszechniła się w Polsce od XVI wieku, podkreślano, iż z trzech pod-
stawowych form rządów: monarchii, arystokracji i demokracji żadna nie
jest w pełni doskonała. Wymieniano przede wszystkim skłonność tych
form do degeneracji: monarchia łatwo mogła przeobrazić się w tyranię,
arystokracja w oligarchię, zaś demokracja - w rządy tłumu czyli anar-
chię.
W literaturze politycznej polskiej, a za nią w szeroko upowszechnio-
nych poglądach szlachty wytworzyło się przekonanie, że państwo pol-
skie, choć z królem na czele, nie może być uznane za czystą monarchię.
Odwołując się natomiast do niedoskonałości każdej z podstawowych
form rządów, brano z nich zalety, konstruując model formy mieszanej.
Na dowód tego przytaczano wzajemny stosunek do siebie trzech podsta-
wowych sił politycznych: króla, czyli elementu monarchicznego, magna-
terii reprezentowanej w senacie, czyli arystokracji, oraz szlachty repre-
zentowanej w sejmikach i izbie poselskiej, czyli demokracji. Owo oddzie-
.„ lenie senatu nie naruszało idei równości szlacheckiej, skoro, według zna-
nego powiedzenia, każdy „szlachcic na zagrodzie" mógł się stać wojewo-
;1·'
dą. Z tych bowiem trzech sił politycznych składał się ,,naród szlachecki",
czyli obywatele Rzeczypospolitej. Mieszczanie i chłopi jako poddani (kró-
la, kościoła, szlachty) do „narodu" zaliczani nie byli.
Konstrukcja mieszanej formy rządów, znana już Andrzejowi Fryczo-
wi Modrzew13kiemu, głoszona przez Stanisława Orzechowskiego i wielu
jego następców, rozpowszechniła się w publicystyce doby rokoszu Ze-
brzydowskiego. Podkreślano wówczas naturalną sprzeczność inter maie-
statem et libertatem, to jest między królem, z istoty swej pozycji zmierza-
34Mówić można o dwóch etapach unii polsko-saskiej: za rządów Augusta II i Augusta
III w latach 1697-1763 (z przerwą w latach 1706-1709) oraz w latach 1807-1815, to jest
w czasach związku Księstwa Warszawskiego z Saksonią. Wcześniej już unię taką zapew-
niała desyguacja Fryderyka Augusta (wnuka Augusta III) na tron polsko-litewski, posta-
nowiona w Konstytucji 3 Maja.
Mieszana forma ustroju 153
jącym do wzmocnienia władzy kosztem przywilejów szlacheckich, a szla-
chtą, skłonną do anarchii. Stąd kłaść poczęto nacisk na rolę senatu jako
języczka u wagi.
W praktyce życia politycznego konstrukcja ta nie sprawdziła się.
Osłabionej władzy królewskiej nie był w stanie zastąpić sejm, który przy
ogromie swych kompetencji i zasadzie jednomyślności jako podstawie
obrad funkcjonował coraz gorzej. Tymczasem trwało powszechne prze-
konanie szlachty, iż sejmiki i sejm, na których ,,naród szlachecki" będzie
wyrażał jednomyślnie swą wolę, wystarczą, bo „nie rządem Polska stoi".
Kryło się za tym przekonanie, iż decyzje, wspólnie podejmowane, przez
nikogo nie zawetowane, będą cieszyły się powszechnym szacunkiem
i nie będą potrzebowały żadnego aparatu egzekucyjnego.
Mieszana forma ustroju, pierwotnie obejmująca Polskę i Węgry,
z czasem ograniczona tylko do Polski, polegała więc na przyjęciu nomen-
klatury republikańskiej, przy zachowaniu instytucji monarchy. Był to
jednak monarcha elekcyjny, podporządkowany prawu; można ~o było
złożyć z tronu, gdyby nie dochowywał warunków, pod którymi został wy-
brany (w Polsce: artykuły henrykowskie i pacta conventa). Najwyższym
organem władzy w państwie był sejm, którego monarcha był jednym ze
składników. W tej formie ustrojowej pojawiły się już prawa zasadnicze
(później wchodzące w skład konstytucji), określane jako źrenice wolności
czy prawa fundamentalne względnie kardynalne. Umożliwiało to z cza-
sem ewolucyjne przejście ku monarchii konstytucyjnej - co w Polsce na-
stąpiło pod koniec XVIII wieku - lub ku republice.
Szlachta polska orientowała się, iż jej przywileje, w porównaniu ze
szlachtą w państwach ościennych i na zachodzie Europy, są najszersze.
Stąd przekonanie, iż osiągnięty przez nią ustrój był doskonały35 • Jeśli
jednak - co dało się zaobserwować gołym okiem - działo się źle, to albo
dlatego, iż król źle rządził, albo dlatego, że szlachta odchodziła od sta-
rych, dobrych praw. Stąd hasła „egzekucji praw" (wiek XVI) 1ub „napra-
wy egzorbitancji" (wiek XVI!). Owo samozadowolenie utrudniało proces
reform i prowadziło do coraz groźniejszego osłabienia państwa.
Państwo służyło jednemu stanowi, cieszącemu się znaczną wolnością,
która prowadziła do anarchii, ale określana była mianem „złotej".
35 Stanisław Orzechowski (Dyalog albo rozmowa około exekucyi polskiej korony, Kra-
ków 1858, str. 21) stwierdził, iż: ,,Naszych przodków, fundatorów Rei publicae, porównać
można do Likurgów, Solonów, Salomonów, bo taką nam rzeczpospolitą w Polszcze zbudo-
wali, że przeciwko rzeczy naszej pospolitej insze państwa i królestwa tyrannides i niewol-
stwajawne są".
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
154
REPUBLIKA
Termin ten, wywodzący się z łacińskiego określenia res publica (rzecz
powszechna), oznacza formę ustroju, w którym władza, łącznie z głową
państwa (kolegialną lub jednoosobową) powoływana jest do pełnienia
swych czynności przez lud, w drodze wyborów.
Republika jako forma ustroju znana już była w starożytności. Po-
wstawała jako przeciwstawienie w stosunku do monarchii, negacja rzą­
dów jednostki36 • Kolegia, kręgi osób mających udział we władzy były roz-
maite, stąd tworzyły się też różne rodzaje republik: ary st okr at y cz -
n e, w których o udziale we władzy państwowej decydowała przynależ­
ność do określonych rodów; p 1ut okr at y cz n e, w których mierni-
kiem było bogactwo (mierzone wysokim cenzusem wyborczym); te o -
kr at y cz n e, rządzone przez grupy kapłańskie; wreszcie d e m okr a -
tyczne, w których udział we władzy państwowej posiadał cały lud, wy-
konując go bezpośrednio lub pośrednio. Jako przykłady skrajnych form
ustroju republikańskiego w starożytności wymienia się arystokratyczną
Spartę i demokratyczne Ateny.
W średniowieczu pojawiły się najpierw republiki miejskie; we Wło-
szech Florencja, Genua, Wenecja; na Rusi, od XII wieku, znaczenie zy-
skały Nowogród i Psków. Powstał wówczas pogląd, że republikańska for-
:I ma rządów istnieć może tylko na terenie małego państwa, najlepiej mia-
sta-p3.ństwa.
Rychło pogląd ten okazał się nietrafny; zaprzeczył mu zarówno tere-
torialny rozwój republik miejskich, jak i powstanie organizacji republi-
kańskiej w Szwajcarii. Wolne gminy chłopskie zwane kantonami zawią­
zały w 1291 roku związek (federację) w celu obrony przed Habsburgami
i nie tylko zdołały się obronić, ale rozszerzyły go terytorialnie, tworząc
wspólnotę o nazwie: Schweizerische Eidgenossenschaft. Władzę kanto-
nalną stanowiły zgromadzenia ludowe, natomiast sprawy związku jako
całości rozstrzygane były na zjazdach (Tagsatzungen). Pełna niezależ­
ność Szwajcarii od Cesarstwa niemieckiego uznana została w 1499 roku.
Pokój westfalski 1648 roku niezależność tę potwierdził. W 1798 roku pod
wpływem :francuskim weszła w życie konstytucja Republiki Helweckiej.
36 Podkreślają to starożytne cykle legendarne. Tezeusz, syn Egeusza, musiał opuścić
Ateny, gdyż lud odmówił mu posłuszeństwa. W Rzymie upadek władzy królewskiej spowo-
dowany został przez zbrodnię monarchy, Sekstusa Tarkwiniusza, który zgwałcił i dopro-
wadził do samobójstwa Lukretję.
L„
Republika 155
Kongres Wiedeński utrzymał niezależność Szwajcarii jako federacji zło­
żonej z 22 kantonów; wtedy też Szwajcaria ogłosiła swą „wieczystą neu-
tralność". Podczas Wiosny Ludów w 1848 roku związek kantonów szwaj-
carskich przeobraził się w państwo związkowe. ·
Kolejną wielką republiką stały się Niderlandy. Północne prowincje
tego kraju zawiązały w 1579 roku unię w Utrechcie i zrzuciwszy zależ­
ność od Hiszpanii proklamowały w 1588 roku Republikę Zjednoczonych
Prowincji Niderlandzkich. Republika ta rychło stała się potęgą handlo-
wą i morską. Kiedy w 1795 roku zajęły ją wojska francuskie, przeobrażo­
na została najpierw w Republikę Batawską, a w 1806 roku Napoleon
utworzył Królestwo Holandii i osadził na nim swego brata, Ludwika Bo-
napartego. Kongres Wiedeński nie przywrócił Republiki Zjednoczonych
Prowincji; utworzył natomiast Królestwo Niderlandów, od którego
w 1830 roku oderwała się południowa część, czyli Belgia.
Republiką - jedyny raz w swoich dziejach - stała się w latach 1649-
1660 Anglia. Po ścięciu Karola I Stuarta parlament proklamował 16 V
1649 roku republikę; ustrój republikański określił w 1653 roku Instru-
ment rządzenia, jedyna w dziejach Anglii spisana konstytucja. Władza
ustawodawcza należała do jednoizbowego parlamentu, władzę wyko-
nawczą sprawował Lord Protektor, którym był Oliver Cromwell (1599-
1658). Kiedy ogłosił się on dziedzicznym Lordem Protektorem, wyposa-
żonym w prawo naznaczania swego następcy, Anglia praktycznie powró-
ciła do ustroju monarchicznego, bez monarszej tytulatury. W 1660 roku
parlament uchwalił przywrócenie monarchii i wprowadził na tron Karo-
la II Stuarta.
Republikańska forma rządów zyskała na znaczeniu z końcem XVIII
wieku. W 1776 roku na II Kongresie uchwalona została Deklaracja nie-
podległości kolonii angielskich w Ameryce Północnej, które wszystkie
przyjmowały ustrój republikański. Od 1781 roku, po unii tychże 13 kolo-
nii, powstały Stany (czyli państwa) Zjednoczone Ameryki. Federacja ta
przyjęła ustrój republikański, unormowany w konstytucji z 1787 rok.u.
Warto też wspomnieć, iż gdy z początkiem XIX wieku kolonie hiszpań­
skie w Ameryce Środkowej i Południowej wyzwalały się spod władztwa
hiszpańskiego, przyjmowały one ustrój republikański.
Rychło po Stanach Zjednoczonych ustrój republikański wprowadzony
został w wyniku rewolucji we Francji. Proklamowanie republiki nastą­
piło 22 IX 1792 roku. Przeszła ona przez fazy Konwentu i dyktatury ja-
kobińskiej, następnie Dyrektoriatu (1795-1799) i Konsulatu (1799-
1804), choć ten ostatni był już praktycznie dyktaturą napoleońską. Ar-
mia francuska, maszerując na wschód, narzucała rozmaitym krajom for-
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
156
my ustroju republikańskiego (wspomniana już Republika Helwecka
i Batawska, zaś we Włoszech: Lombardzka, potem Transpadańska i Ci-
salpińska). Z czasem Napoleon Bonaparte, zmierzając do władzy cesar-
skiej, narzucał podbijanym przez siebie krajom ustrój monarchiczny.
Nie uznawał też ustroju republikańskiego Kongres Wiedeński.
System republikański oparł się na zasadzie podziału władzy. Władzę
ustawodawczą sprawowało zgromadzenie, jedno - lub dwuizbowe, wyło­
nione w wyborach mniej lub bardziej powszechnych. Władzę wykonaw-
czą sprawowało kolegium (np. Dyrektoriat) lub jednostka (prezydent),
wyposażona w to uprawnienie na określony czas.
USTROJE WŁADZ CENTRALNYCH I LOKALNYCH
Władzy państwowej, skupionej w ręku jednostki, odpowiadał centra-
lizm. Pociągało to za sobą istotne konsekwencje: zarówno na dworze mo-
narszym, który przeobrażał się w osiadły na terenie stolicy państwa ze-
spół centralnych instytucji państwowych, jak i na całym terytorium pań­
stwowym, obejmowanym uporządkowaną, jednolitą administracją tery-
torialną. W toku tego procesu pozostawiano na ogół stare instytucje, po-
zbawiając je jednak treści, jeśli jeszcze jakąś posiadały. Dawne urzędy,
od średniowiecza już dziedziczne, stały się tytułami służącymi do zaspo-
kojenia rodowych ambicji miejscowej arystokracji; gdzie nie obaliły tego
rewolucje, tam do czasów najnowszych pozostały tytuły margrabiów
(markizów), hrabiów, baronów. Potomkom bocznych linii panujących dy-
nastii pozostawiono tytuły książąt (na wschodzie: kniaziów). Nawet jeśli
w jakimś kraju - jak w Polsce - obowiązywała zasada równości szlachec-
kiej, wykluczająca rodowe tytuły, to pozostawiono tytularne urzędy •
37
Tytuły takie nie wadziły monarsze absolutnemu ani nie utrudniały jemu
czy jego dostojnikom zarządzania państwem.
37 Konstytucja sejmu 1638 r. zakazała nadawania orderów oraz tytułów; wolno było ich
używać tylko tym rodzinom, których przodkowie podpisali się nimi w akcie Unii lubelskiej.
Jeśli tacy urzędnicy jak wojewoda, kasztelan, starosta, burgrabia, podkomorzy, sędzia,
podsędek i pisarz posiadali jeszcze rozmaite obowiązki, to czysto tytularne były godności
ziemskie takie jak chorąży, miecznik, stolnik i podstoli, cześnik i podczaszy, łowczy, woj-
ski, krajczy, koniuszy i inne. Podobnie było w krajach niemieckich.
l...J
Ustroje władz centralnych i lokalnych 157
Nieco inaczej przedstawiała się sprawa odrębności terytorialnych.
Dla monarchy średniowiecznego podział państwa na drobniejsze jedno-
stki terytorialne nie był żadnym problemem - on go odziedziczył po
przodkach, w postaci krain o własnych tradycjach, sięgających czasów
plemiennych, o odrębnej organizacji, własnych urzędach, swoim prawie
zwyczajowym. Ograniczało to jednak zakres władzy i swobody działania
monarchy absolutnego. Dążył więc do likwidacji tego stanu rzeczy, pozo-
stawiając tylko odrębne nazwy tych terytoriów w swoim tytule.
W świetle ówczesnych poglądów, wyznawanych przez mężów stanu
związanych z koroną oraz szerzonych przez pisarzy politycznych (Jean
Bodin, Armand Richelieu, Jacques Bossuet), cały zarząd państwowy wi-
nien być wykonywany według jednolitych zasad dla wszystkich, choć
z uwzględnieniem różnic stanowych. Zarząd ten winien się odbywać ze
stolicy państwa, wychodząc z kręgów władzy, pojmujących zarówno inte-
res państwa czyli rację stanu, jak i interes poddanych. Z tego powodu
absolutyzm był niechętny starym formom samorządu, lokalnym syste-
mom prawnym oraz miejscowemu prawu zwyczajowemu. Z czasem oka-
zywało się, że w krajach, w których ludność była zróżnicowana pod
względem narodoWYID, wyznanioWYID lub kulturalnym, polityka taka,
prowadząca do wynarodowienia, budziła coraz silniejszy opór. Stało się
to groźną sprzecznością wewnętrzną absolutyzmu: im więcej, będąc po-
tężnym, zyskiwał zdobyczy terytorialnych, które pragnął następnie zu-
nifikować z metropolią, tym większy wzbudzał opór.
Tendencja do centralizacji oraz unifikacji pozostawała też w konfli-
kcie z tradycją. Na ogół próby adaptacji dawnych, średniowiecznych
urzędów do nowych, poszerzonych zadań nie udawały się; trzeba było
budować nowe instytucje, składające się na nowocześniejszy już aparat
państwowy, centralny i terytorialny. Zatrudnieni w tych instytucjach lu-
dzie musieli posiadać wykształcenie i odpowiednie kompetencje, ale
przede wszystkim musieli być posłuszni. Praca dla państwa - imiennie
zaś dla monarchy, który tych ludzi zatrudniał - zapewniała im byt,
stwarzając nadto możliwość awansu. W ten sposób tworzyć się poczęła
nowa warstwa społeczna: urzędnicy. Byli to ludzie pochodzenia drob-
noszlacheckiego lub mieszczańskiego. Opłacani regularnie ze skarbu
państwa w postaci pensji, z czasem (w XVIII wieku) wynagradzani też
emeryturami, ściśle byli zależni od władz centralnych38 • Fachowo znacz-
38 Cesarz Józef II w swym okólniku z 1783 r„ skierowanym do wszystkich urzędników
w państwie, znanym pod nazwą ,)istu pasterskiego" (Hirtenbrief), polecał im zapoznanie
się z obowiązującym prawem, punktualność w sprawowaniu czynności urzędowych, zami-

PAŃSTWO NOWOŻYTNE
158
nie lepsi od urzędników z epoki stanowej, skłonni byli jednak do forma-
lizmu i tendencyjnego (na korzyść urzędu i niekorzyść ludności) zała­
twiania spraw. Naruszanie praw ludności bywało na ogół bezkarne, bo
zażalenia rozpatrywały te same organy, które przez swe decyzje dopusz-
czały się naruszania prawa.
Centralne organy władzy, działające kolegialnie, wytwarzały sobie
resortowy podział kompetencji. Działo się to powoli, z licznymi błędami
i zmianami, ale wiodło ku zasadzie, iż na czele wyodrębniających się
działów administracji stawali ministrowie, którzy byli za nie odpowie-
dzialni i podlegali monarsze.
Proces ten najwcześniej rozpoczął się we Francji i na pewno wiązał
się z działalnością kilku wysokiego pozion;i.u monarchów (Henryk IV, Lu-
dwik XIII, Ludwik XIV), umiejących dobierać sobie mądrych doradców
(Armand Richelieu, Jules Mazarini, Jean Baptiste Colbert, Sebastien
Vauban). Król rządził ,,na co dzień" przy pomocy Rady, która uprzedzała
jego życzenia, choćby nawet nie brał udziału w jej posiedzeniach; nadto
wszystkie decyzje podejmowane były w jego imieniu. Najważniejszą czę­
ścią Rady była Rada Stanu (Le Conseil d'Etat).
Przebudowie uległa też administracja lokalna, w obrębie której poja-
wił się nieznany średniowieczu a korzystny rozdział administracji od są­
downictwa. Miejsce średniowiecznych balliwów zajęli gubernatorzy sto-
i
jący na czele prowincji. Że jednak przebywali oni najczęściej na dworze
królewskim, w terenie funkcje ich przejmowali intendenci; ten ostatni
urząd sprawdził się w praktyce.
Monarcha francuski utożsamiał państwo ze swą osobą. Potęga Lu-
dwika XIV stała się niedościgłym wzorcem dla wielu innych monarchów,
którzy powtarzali jego dewizę „państwo to ja", dodając, iż są też pier-
wszymi sługami państwa. Władza króla francuskiego, nie podlegająca
żadnej kontroli, ograniczona była tylko przez tak zwane prawa funda-
mentalne monarchii: król nie mógł zmienić zasad następstwa tronu ani
uszczuplać domeny. Obydwie te zasady nie tylko go jednak nie krępowa-
ły, lecz stały na straży jego potęgi.
!owanie w służbie i gotowość do poświęceń. Przestrzegał przed sprzedajnością, formalisty-
cznym i bezdusznym załatwianiem spraw, domagał się czynnej miłości dla ojczyzny
i współobywateli, bezstronności w kwestiach wyznaniowych i narodowych, staranności.
Rzeczywistość bardzo jednak odbiegała od ideału nakreślanego przez cesarza, który sam
swą nerwową działalnością ustawodawczą i administracyjną grzeszył przeciw zasadom „li-
stu pasterskiego".
\
Ustroje władz centralnych i lokalnych 159
Pod francuskim wpływem także i w Anglii doszło do reorganizacji
urzędów centralnych, zwłaszcza za rządów Henryka VII, Henryka VIII
i Elżbiety I. Rada królewska, o której składzie decydował monarcha,
przeobraziła się w Tajną Radę, Privy Council, z tej zaś wyodrębniła się
Izba Gwiaździsta, Star Chamber, będąca sądem w sprawach o przestę­
pstwa przeciw państwu i monarsze. W skład Rady, obok Lorda Kancle-
rza i innych dostojników, wchodzili też dwaj sekretarze stanu, którzy zy-
skali ciekawy podział kompetencji: jeden zajmował się północą Wysp
Brytyjskich i stosunkami z państwami na północy i wschodzie (w tym
i z Polską); drugi zajmował się południową częścią Wysp Brytyjskich
i stosunkami z krajami, leżącymi na południe od Anglii.
Ponieważ w Niemczech ustrój Świętego Cesarstwa Rzymskiego N a-
rodu Niemieckiego nie uległ wzmocnieniu, nie rozwinęły się urzędy cen-
tralne. Wzmocniła się natomiast władza książąt Rzeszy: Habsburgów
w Austrii (po 1526 roku także w Czechach i na Węgrzech), książąt bran-
denbursko-pruskich z rodu Hohenzollernów, władców bawarskich, sa-
skich i innych drobniejszych. Także i ewolucja urzędów centralnych
habsburskich za rządów cesarza Maksymiliana I i Ferdynanda I wyka-
zywała pewne wpływy francuskie (rozwój znaczenia Tajnej Rady oraz
Kancelarii Nadwornej).
Nie doszło natomiast do podobnej ewolucji w Polsce. Urzędy zwane
koronnymi bądź nadwornymi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek koron-
ny i nadworny, podskarbi, hetmanowie) stanowiły kontynuację dosto-
jeństw z czasu monarchii patrymonialnej i stanowej. Władca mianował
ich dożywotnio, nie miał więc możności usuwać nieposłusznych lub nie-
kompetentnych. Rada królewska przeobraziła się w senat i stała się czę­
ścią sejmu. Od 1573 roku przy królu funkcjonowali stale tak zwani sena-
torowie rezydenci w liczbie szesnastu, którzy mieli udzielać mu pomocy
w rządach w okresach międzysejmowych, przy okazji kontrolując go.
Ekspansja kolonialna państw europejskich doprowadziła do wytwo-
rzenia się nowych form ustrojowych, które służyły utrzymaniu w posłu­
chu ludów stojących na niższym stopniu rozwoju cywilizacyjnego oraz
eksploatacji bogactw naturalnych i pracy przymusowej.
Jak wiadomo, pierwszymi państwami, które już w XV wieku rozpo-
częły ekspansję kolonialną, były Portugalia i Hiszpania; następnymi -
w XVI-XVIII wieku - Niderlandy, Anglia i Francja. W obydwu tych eta-
pach wykształciły się dwie różne formy ustrojowe tej ekspansji.
Hiszpania i Portugalia zdobywały zamorskie terytoria, przy okazji
niszcząc miejscowe kultury (Azteków, Majów, Inków). Tubylczą ludność
spychano do poziomu niewolników i poddawano eksploatacji prowadzą-
 160 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
cej do wytępienia. W następstwie tego wystąpił brak rąk roboczych i po-
częto sprowadzać niewolników z Afryki. Choć niewolnictwo nie istniało
w Europie, jego rozwojowi w Ameryce, Afryce i Azji nikt nie stawiał
przeszkód. Portugalii udawało się to na terenie Brazylii, ale już nie w In-
diach, wobec WJsokiej miejscowej kultury; ograniczano się tam więc do
panowania na morzach i utrzymywania faktorii jako miejsc handlo-
wYCh. Obydwa te kraje zarządzały swymi zamorskimi koloniami przy
pomocy własnych instytucji i metod, charakterystycznych dla monarchii
stanowej (wielkie nadania ziemi i przywilejów) oraz absolutyzmu.
Ekspansja holenderska, angielska i francuska przybrała inne formy.
Państwa te w mniejszym stopniu angażowały się same, działając za po-
średnictwem organizacji zwanych kompaniami. Wyrosły one z gildii ku-
pieckich posiadających przywileje do handlu z określonymi terytoriami
i zorganizowane były jako towarzystwa akcyjne. Angielska Kompania
Wschodnioindyjska, działająca na terenie Indii (1600-1874), które pod-
biła w XVIl-XVIII wieku, otrzymywała od monarchów i parlamentu pra-
wa utrzymywania własnych sił zbrojnych, prowadzenia lokalnych wo-
jen, zawierania układów, jurysdykcji na terenach objętych swoim działa­
niem. W 1554 roku powstała Kompania Moskiewska do handlu z Rosją,
w 1670 roku - Kompania Hudsona w północnej Kanadzie. W Holandii
powo~ano do życia Kompanię Wschodnioindyjską (1602-1799), która
działała na Oceanie Indyjskim i miała te same uprawnienia co Kompa-
nia angielska tejże nazWJ, a nawet miała prawo bicia monety. Inna ho-
lenderska Kompania, Zachodnioindyjska (1621-1794), działała na tere-
nach zachodniej Afryki i w Ameryce; ona to założyła w 1625 roku NowY
Amsterdam, który stał się niebawem Nowym Jorkiem. Współzawodni­
czyła z nimi Kompania Indyjska francuska, założona w 1664 roku przez
ministra Colberta.
Kompanie te prowadziły własną politykę, niekiedy dość niezależną
od metropolii, która odnosiła korzyści z ich sukcesów, ale nie partycypo-
wała w klęskach ani nie odpowiadała za ich zbrodnie. Na terenie działal­
ności Kompanii nie dochodziło jednak do takich przejawów ludobójstwa,
jakie miały miejsce na terytoriach zdobytych przez Hiszpanię. Wyższa
kultura Indii czy Chin, siła Japonii powodowały, że Kompanie sięgały
najchętniej po oręż dyplomatyczny, popierając jednych miejscoWJch
władców przeciw innym, w zamian za przywileje i koncesje; posługiwały
się więc zasadą divide et impera.
Wybiegając naprzód, ku czasom nowszym: na terytoriach zdobytych
przez Anglię wyróżnić można było: a) obszary z przewagą ludności rodzi-
mej, zarządzane przez Kompanie, b) obszary z przewagą napływowej
lL
Ustroje władz centralnych i lokalnych
161
ludności europejskiej, zarządzane bezpośrednio z Londynu, ale rychło
zyskujące samorząd, a nawet-jak Stany Zjednoczońe Ameryki Północ­
nej - usamodzielniające się. Z pierwszych powstawały kolonie; w czasie
dekolonizacji niektóre z nich wchodziły do Brytyjskiej Wspólnoty Naro-
dów. Z drugich powstawały dominia; nazwą tą określano kolonie posia-
dające własną władzę ustawodawczą. Podlegały Koronie, ale faktycznie
zyskiwały coraz większy stopień niezależności, posiadały swoje parla-
menty i wYłaniane przez nie własne rządy. Wymienić tu należy zwłasz­
cza Kanadę, uniezależnioną w latach 1791-1869, Australię (od 1900 ro-
ku), Afrykę Południową (lata 1906-1907), talcże Nową Zelandię i Nową
Funlandię. Dowodem stopnia niezależności dominiów było ich wejście do
Ligi Narodów w 1919 roku.
Indie, których podboju dokonała Kompania Wschodnioindyjska
w XVIl-XVIII wieku, zarządzane były z Londynu, z uwzględnieniem jed-
nak własnej ich struktury politycznej. Zależność ta zacieśniła się po stłu­
mieniu w 1857 roku powstania Sipajów; królowa Wiktoria przyjęła tytuł
cesarzowej Indii, na miejscu zaś rządził mianowany z Londynu wicekról.
Nie powstrzymało to procesu separacji Indii; w 1929 roku uznane one zo-
stały za dominium, w 1947 roku odzyskały niepodległość.
Opuściła też Wielką Brytanię Irlandia, zmuszona do unii w 1800 ro-
ku i wraz z Walią oraz Szkocją wchodząca w skład Zjednoczonego Króle-
stwa Wielkiej Brytanii. Uniezależniła się w 1921 roku, a kiedy w 1926
roku powstawała Brytyjska Wspólnota Narodów, Irlandia z niej wystą­
piłaa9.
Statut Westminsterski z 1931 roku stwierdził, że czynnikiem spaja-
jącym wszystkie części Brytyjskiej Wspólnoty Narodów jest korona,
a ustawy parlamentu angielskiego nie mogą znosić mocy obowiązującej
ustaw uchwalanych przez parlamenty dominialne. Parlament angielski
mógł uchwalać ustawy dla całego Imperium pod warunkiem, że parla-
menty dominialne wyrażą na to zgodę.
39 Kiedy w 1921 r. traktat angielsko-irlandzki uznał Irlandię niepodległym państwem
na prawach dominium, a północna Irlandia czyli Ulster ogłosiła swą wolę pozostania w ob-
rębie Wielkiej Brytanii - wydawało się, że problem irlandzki został rozwiązany. Irlandia
weszła na drogę całkowitej separacji od Anglii. W czasie drugiej wojny światowej ogłosiła
neutralność i utrzymywała poprawne stosunki dyplomatyczne z Niemcami; Anglia to - mi-
mo wielkich trudności w czasie „bitwy o Atlantyk" - uszanowała. W 1949 r. Irlandia wy-
stąpiła z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W Ulsterze zaognił się ruch wyzwoleńczy: prote-
stancka część ludności jest za utrzymaniem związku z Anglią, katolicka za zjednoczeniem
z Irlandią.
 z:z:::i: "'-"·"'"" '-· ·-:.- - -~•'"'o:;, ~ - - __ „
..--
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
162
ROZWÓJ PARLAMENTARYZMU
Proces przeobrażania się przedstawicielstw stanowych w parlamen-
tarne zgromadzenia ustawodawcze przebiegał powoli, gdyż napotykał
na przeszkody w postaci tarć pomiędzy stanami oraz ograniczeń ze stro-
ny władzy monarszej. Wszędzie tam, gdzie ewoluowała ona ku absoluty-
zmowi, działalność zgromadzeń stanowych ulegała zahamowaniu. Tak
działo się w Hiszpanii, Francji, w takich krajach niemieckich jak Au-
stria i Prusy, także w Rosji. Natomiast w Anglii i w Polsce nastąpił
szybki rozwój parlamentaryzmu i doprowadził do interesujących osiąg­
nięć. Wzorcem dla innych krajów stał się jednak tylko parlamentaryzm
angielski, gdyż polski - po katastrofie Rzeczypospolitej - natychmiast
został zlikwidowany przez ościenne absolutyzmy. Omówione tu zostaną
najpierw te systemy, które objęła stagnacja, a następnie te, które rozwi-
jały się bez przeszkód.
FRANCJA
Parlamentaryzm francuski, który miał szansę rozwoju w oparciu
o instytucję Stanów Generalnych, uległ całkowitemu zahamowaniu.
Stany Generalne przestały się zbierać już po 1484 roku. Najpierw w ich
1:
działaniu wystąpiła ponad siedemdziesięcioletnia przerwa; w XVI wieku
'\'
zgromadziły się tylko trzykrotnie, aby przestać działać po 1614 roku.
Tym samym ani ich skład, ani sposób działania nie podlegał żadnej ewo-
lucji. Monarcha, zyskawszy w XV wieku zgodę na podatki, nie musiał
już zwoływać Stanów; nad zażaleniami ludności w postaci suplik (ca-
hiers de doleances) mógł przechodzić do porządku. Częściej, ale też do po-
czątków XVII wieku, zwoływane były Stany Prowincjonalne; korzystał
też monarcha z instytucji zwanej Zgromadzenie Notablów (Assemblees
des notables), o której składzie i kompetencjach sam decydował.
Mimo tak długiej przerwy pamięć o Stanach Generalnych nie zatarła
się w świadomości prawnej społeczeństwa francuskiego. Ostatnie Zgro-
madzenie Notablów, które odbyło się w 1788 roku, wobec sytuacji kryzy-
sowej poradziło królowi, by zwołał na rok 1789 Stany Generalne. Stało
się to początkiem rewolucji.
W sytuacji, jaka nastąpiła od początku XVII wieku, całość władzy
ustawodawczej znalazła się w ręku monarchy, który wydawał tak zwane
ordonanse. W związku z tym wytworzył się też wpływ parlamentu pary-
skiego (który zasadniczo był instytucją sądową) na ustawodawstwo kró-
Rozwój parlamentaryzmu 163
lewskie. Od schyłku średniowiecza parlament paryski zyskał dwa pra-
wa: prawo rejestracji i prawo remonstracji. Pierwsze polegało na zapisy-
waniu w odpowiednim rejestrze każdego ordonansu, każdej normy wy-
dawanej przez króla; stąd poddany, który chciał się zapoznać z autenty-
cznym brzmieniem normy, musiał udać się do parlamentu paryskiego.
Drugie polegało na możności zgłoszenia monarsze zastrzeżeń. Monarcha
mógł w<?wczas przeredagować brzmienie ordonansu zgodnie z zastrzeże­
niami parlamentu, który stawał się w ten sposób współuczestnikiem mo-
narszej władzy ustawodawczej. Prawo remonstracji stać się mogło
czymś w rodzaju veta zawieszającego. Jeśli bowiem król nie godził się
z zastrzeżeniami parlamentu, wówczas udawał się doń osobiście, zasia-
dał na tronie (nazywało się to: lit dejustice, czyli „łoże sprawiedliwości")
i zgłaszał swą wolę, co zmuszało radców, wchodzących w skład parla-
mentu, do zarejestrowania ustawy. Konflikty, jakie zdarzały się pomię­
dzy królem a parlamentem, przysparzały temu ostatniemu popularno-
ści. Ostatni taki konflikt miał miejsce za rządów Ludwika XVI, skłania­
jąc go do zwołania w 1789 roku Stanów Generalnych.
KRAJE NIEMIECKIE
Parlamentaryzm niemiecki rozwijał się na dwóch płaszczyznach:
Rzeszy jako całości oraz poszczególnych jej krajów.
Jak.już była o tym mowa, z Hoftagu czyli rady nadwornej wytworzył
się z końcem XV wieku Sejm Rzeszy (Reichstag). Jako orientacyjną datę
jego powstania wymienia się rok 1489, kiedy zaczęto doń stale powoły­
wać przedstawicieli miast. Reichstag różnił się od innych zgromadzeń
stanowych tym, że reprezentował nie tyle stany (choć wchodziły doń oso-
by z różnych stanów), lecz poszczególne terytoria i miasta Rzeszy. Skła­
dał się z trzech kolegiów: a) kolegium książąt elektorów, b) kolegium
książąt Rzeszy, c) kolegium miast.
Pierwsze kolegium było nieliczne, ale ważne. Wchodzili doń elektorzy
wymienieni w Złotej Bulli cesarza Karola IV z 1356 roku: palatyn Renu,
król czeski, margrabia brandenburski i książę saski oraz arcybiskupi
Kolonii, Moguncji i Trewiru. Później, w XVII wieku, do składu tego we-
szli władcy Bawarii i Hanoweru.
Drugie kolegium składało się z dwóch grup uczestników. Do pier-
wszej zaliczali się władcy terytorialni, których stanowisko polegało na
bezpośredniej zależności od cesarza (Reichsunmittelbarkeit), było ich 94
i mieli głosy wirylne. Do drugiej grupy zaliczali się hrabiowie, „wolni pa-
nowie" (Freiherren) i prałaci. Zasiadali oni w 6 kuriach (2 duchownych
WW1JiL_" ',!- : __ ~m=.::*2!".'.::7"0i'i<«li4A'<hMi4"'«fW'--~-----~--
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
164
i 4 świeckich), z których każda miała jeden głos. Choć więc w kolegium
tym znaleźć się mogło dwieście kilkadziesiąt osób, to głosów posiadało
ono mniej: do 94 głosów książąt dochodziło 6 głosów kurii, czyniąc razem
w drugim kolegium 100 głosów.
Trzecie kolegium składało się z 51 miast i tyleż miało głosów. Było to
jedyne kolegium, w którym zasiadali przedstawiciele wyłonieni w dro-
dze wyborów przez rady miejskie.
Reichstag nie miał ani stałego miejsca, ani stałego terminu obrad;
zwoływał go cesarz po zasięgnięciu rady elektorów. Dopiero od 1663 ro-
ku stał się sejmem nieustającym i obradował w Ratyzbonie nad Duna-
jem. Wbrew pozorom, reforma ta oznaczała upadek znaczenia Reichsta-
gu: elektorów i pozostałych książąt nie stać było na udział w ciągłych ob-
radach i nie przybywali osobiście do Ratyzbony, wysyłając tam jedynie
swych przedstawicieli. Ci zaś zaopatrzeni byli w wiążące instrukcje, któ-
re utrudniały uchwalenie jakiejkolwiek sprawy.
Kompetencje Reichstagu ustalone w pokoju westfalskim 1648 roku,
nie ulegały zmianie. Należały doń decyzje w sprawie wojny i pokoju, za-
wieranie traktatów międzynarodowych, ustawodawstwo w sprawach
Rzeszy jako całości, uchwalanie podatków obowiązujących całą Rzeszę
i w oparciu o nie zaciąganie wojska. Ustawy (do których uchwalenia nie-
łatwo było doprowadzić) ogłaszano pod nazwą recesów (recessus imperii,
Reichsabschied) lub w formie dekretów cesarskich.
Jeśli idzie o parlamentaryzm poszczególnych krajów Rzeszy, to na
uwagę zasługuje w pierwszym rzędzie ustrój krajów pod panowaniem
Habsburgów i Hohenzollernów.
W okresie monarchii stanowej w krajach austriackich działały krajo-
we sejmy stanowe - Landtagi. Grupowały one przedstawicieli ducho-
wieństwa, szlachty i miast (w Tyrolu także i chłopów), obradujących
w poszczególnych kuriach. Sejmy te posiadały swoje organy wykonaw-
cze w postaci Wydziałów (Landtagsausschilsse) dla realizowania
uchwał.
Nigdy jednalc nie zostało dokonane ścisłe rozgraniczenie, jakie spra-
wy należały do kompetencji monarchy, jakie zaś przysługiwały sejmom;
zależało to od faktycznego układu sił politycznych. Powoli więc punkt
ciężkości władzy ustawodawczej przesuwał się na stronę monarchy, któ-
ry wydawał normy o rozmaitych nazwach (patenty, dekrety, mandaty,
uniwersały, pisma odręczne). Decyzja przypadała więc monarsze, a spo-
sób jej wykonania pozostawał do kompetencji sejmów, które obradowały
nad sposobem wprowadzenia woli monarszej w życie (non quoad quae-
stionem an, sed quoad quaestionem quomodo). Ponieważ do sejmów na-
Rozwój parlamentaryzmu 165
leżały od średniowiecza sprawy podatkowe, władcy od połowy XVII wie-
ku wymuszali na sejmach tale zwane recesy, czyli uchwały upoważniają­
ce do poboru określonych podatków na kilka albo nawet na kilkanaście
lat naprzód. Tym samym znaczenie sejmów malało i zbierały się one rza-
dziej, aby właściwie już tylko potwierdzić wysokość podatków i zastana-
wiać się nad szczegółami ich egzekwowania. Nieco dłużej broniły swego
znaczenia sejmy czeskie, ale i one, po bitwie pod Białą Górą w 1620 ro-
ku, uległy znacznemu osłabieniu. Skuteczniej stawiały opór habsbur-
skiemu absolutyzmowi sejmy węgierskie. Nie wytworzył się sejm ogólno-
austriacki ani tym bardziej parlament wszystkich krajów habsburskich.
W monarchii brandenbursko-pruskiej, czyli od 1701 roku w Króle-
stwie Pruskim, walka władzy z reprezentacjami stanowymi potoczyła
się podobnie. Już Fryderykowi Wilhelmowi, „wielkiemu elektorowi"
(1620-1688) udało się złamać sejmy drogą uzyskiwania recesów podat-
kowych40. Podatki, które nakładał z coraz większą swobodą, szły na
utrzymanie stałej armii, a że stanowiska oficerskie zastrzeżone były dla
szlachty ziemiańskiej (junkrów), przeto popierała ona - mocno w Bran-
denburgii, słabiej w Prusach Książęcych- politykę władcy. Od początku
XVIII wieku sejmy przestano zwoływać; sukces władcy pruskiego był
całkowity.
ANGLIA
Parlamentaryzm angielski, kształtujący się już od XIII wieku, w wie-
ku XV posiadał w pełni wykształcone instytucje i ustabilizowaną stru-
kturę. Miało to bardzo istotne znaczenie w czasach, kiedy za rządów Tu-
dorów Anglia weszła w okres absolutyzmu. Monarsze nie przyszłoby ła­
two parlament obalić i w ogóle na tę drogę nie wkroczył, starając się tyl-
ko poszerzać własne uprawnienia poprzez wydawanie „proklamacji",
czyli dekretów równych ustawom parlamentu. Parlament natomiast po-
pierał wówczas władzę monarszą, gdyż polityka korony prowadziła do
wzrostu potęgi Anglii, wychodziła więc też na korzyść zarówno szlachcie
jak i mieszczaństwu. Nie doszło więc do zatargów ani za czasów Henry-
40 Znany jest ostry spór „wielkiego elektora" za stanami pruskimi, które nie chciały
przyjąć do wiadomości
zrzeczenia się przez Polskę zwierzchnictwa lennego nad Prusami
Książęcymi w traktacie welawsko-bydgoskim 1657 r. Stany pruskie, na wzór polski, żąda­
ły dla siebie głosu w zakresie polityki zagranicznej. Spór ten stany przegrały, przy czym
elektorowi poważnie dopomógł pełniący obowiązki jego namiestnika w Królewcu książę
Bogusław Radziwiłł.
166 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
ka VIII, ani za czasów Elżbiety I, choć zwoływany był wówczas parla-
ment rzadko.
Starcia nastąpiły dopiero za panowania pierwszych Stuartów: Jaku-
ba I (1603-1625) i Karola I (1625-1649). Ujawniły się wówczas i zaogni-
ły konflikty między monarszym absolutyzmem a dążnościami drobnej
szlachty i mieszczaństwa, a także starcia między katolicyzmem, opar-
tym o dwór królewski i arystokrację, oraz wyznaniami reformowanymi.
Doprowadziło to ostatecznie do rewolucji, a w dalszym biegu wydarzeń
do wzrostu znaczenia parlamentu.
W 1628 roku parlament, zwołany przez króla po długiej przerwie ce-
lem uchwalenia podatków, wystąpił z tak zwaną Petycją prawa (Petition
of Right). Zarzuciła ona królowi łamanie prawa, zarówno przez nakłada­
nie podatków, co należało do kompetencji parlamentu, jak i przez wię­
zienie poddanych bez prawomocnego wyroku sądowego. Król petycję
przyjął, ale jej nie przestrzegał i rozwiązawszy parlament sprawował
rządy bez jego udziału. Parlament zebrał się dopiero w 1640 roku i prze-
szedł do historii jako „długi parlament", gdyż przetrwał - choć z prze-
rwami i w zmieniającym się składzie - do 1660 roku. Nastąpił cały ciąg
ustaw nie tylko wzmacniających pozycję parlamentu w walce z królem,
ale także rozbudowujących parlamentaryzm. W 1641 roku wydano usta-
wę nakazującą odbywanie sesji nie rzadziej niż co trzy lata. Wprawdzie
działo się to w czasie, kiedy sejm polski już od 1573 roku wprowadził za-
sadę regularnych obrad co dwa lata, ale w Anglii, wobec praktyk zarów-
no Jakuba I jak i Karola I, było to dużym osiągnięciem. Zastrzeżono, że
parlament nie może być odroczony lub rozwiązany wcześniej niż po up-
ływie 50 dni od zagajenia obrad. Zniesiono dwa narzędzia królewskiego
absolutyzmu: Sąd Izby Gwiaździstej oraz Sąd Wysokiej Komisji. Dal-
szym krokiem była Wielka remonstracja z 1641 roku, nakazująca powo-
ływanie do rady królewskiej tylko osób cieszących się zaufaniem parla-
mentu oraz zalecająca odsunięcie biskupów od wpływu na władzę. Tak
zwane Dziewiętnaście propozycji z 1642 roku w ogóle już zmierzały do
wprowadzenia zwierzchnictwa parlamentu.
Rozpoczęła się wojna domowa między królem, którego popierała ary-
stokracja i kręgi katolickie, a parlamentem, czyli zamożnym mieszczań­
stwem oraz średnią i drobną szlachtą. Doprowadziła ona do klęski króla,
który - uwięziony w 1648 roku - postawiony został przed sądem parla-
mentu, skazany na karę śmierci i ścięty w 1649 roku41 .
411 stycznia 1649 r. parlament wyłonił ze swego składu „Wysoki Trybunał Sprawied-
Rozwój parlamentaryzmu
167
Anglia stała się republiką (1648-1660). Formalnie władzę najwyższą
sprawował parlament, który powołał węższe ciało wykonawcze w postaci
Rady Stanu, ale główną osobistością w tejże Radzie był dowódca armii
parlamentu, Oliver Cromwell. Parlament najpierw usunął ze swego gro-
na posłów związanych z umiarkowanym skrzydłem Kościoła reformowa-
nego - prezbiteriańskim (po której to zmianie nazwano go „kadłubo­
wym"), następnie zlikwidował Izbę Lordów i stał się jednoizbowy.
W 1653 roku Cromwell rozpędził Kadłubowy Parlament i rozpoczął
rządy dyktatorskie. Ich prawną podstawę stanowił ogłoszony w tymże
roku Instrument Rządzenia (The Instrument of Gouernment), jedyna
w historii Anglii spisana konstytucja. Władzę ustawodawczą sprawował
jednoizbowy parlament, do którego wybory obwarowane zostały wyso-
kim cenzusem majątkowym. Władzę wykonawczą sprawował „Lord Pro-
tektor" (taki bowiem tytuł przyznał sobie Cromwell), zrazu dożywotni,
potem dziedziczny i nawet z prawem wyznaczania następcy, niczym za-
tem poza tytułem nie różniący się od monarchy. Radę Stanu powoływał
spośród kandydatów przedstawionych przez parlament (z którego usług
rzadko korzystał).
Ustrój ten, tworzony „pod jednostkę'', nie przeżył swego twórcy. Po
śmierci Olivera Cromwella w 1658 rokuj ego syn Ryszard złożył władzę.
Długi parlament zebrał się w pierwotnym, „przed.kadłubowym" skła­
dzie, rozpisał nowe wybory i rozwiązał się. Nowy parlament uchwalił
przywrócenie monarchii i powołał na tron Karola II Stuarta, syna ścięte­
go przed 11 laty Karola 142.
liwości" w składzie 135 osób, z których praktycznie działało około 80. Protest Izby Lordów
został odrzucony z argumentem, ze lud z woli bożej jest źródłem prawa. Sąd pod przewod-
nictwem Johna Bradshawa, z udziałem Olivera Cromwella, wydał wyrok 27 I 1649 r., ska-
zując „Karola Stuarta jako tyrana, zdrajcę, mordercę i wroga społeczeństwa" na karę
śmierci przez ścięcie. 30 I 1649 r., w 62 lata po śmierci na szafocie swej babki Marii Stuart,
Karol I ścięty został przez zamaskowanego, nieznanego kata - ochotnika. W 11 lat później,
też przed sądem parlamentu, odpowiadali ,,królobójcy", czyli członkowie Trybunału
z 1649 r.; dziesięciu z nich ukarano śmiercią, a zwłoki Cromwella, twórcy jedynej w dzie-
jach Anglii republiki, wydobyto z grobu i powieszono na szubienicy.
4 Karol II, wstępując na tron w 1660 r., uznał ten rok za dwunasty swego panowania,
2
pragnąc w ten sposób podkreślić ciągłość władzy dynastycznej i zatrzeć pamięć republiki.
Podobne fikcje stosowano i później. Brat ściętego w 1793 r. Ludwika XVI, wstępując na
tron w 1814 r., nazwał się Ludwikiem XVIII, aby podkreślić prawa zmarłego podczas rewo-
lutji delfina. Ludwik Napoleon Bonaparte, prezydent Frantji od 1848 r., obejmując tron ce-
sarski w 1852 r. - mimo nazwy „Drugie Cesarstwo" - przyjął imię Napoleona III, podkre-
ślając w ten sposób niezrealizowane prawa syna Napoleona I, księcia Reichstadtu.
~c_::cc __ -,ce---~-----------~
168 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Karol II przywrócił dwuizbowy parlament, złożony po staremu z Izby
Lordów i Izby Gmin. Izba Lordów reprezentowała starą arystokrację.
Zwiększyła się liczebnie po unii realnej ze Szkocją (1707 rok) i wtedy też
wystąpiły tendencje do ograniczenia liczby lordów. Nie wpłynęły one jed-
nak na strukturę parlamentu; prawo króla do swobodnego powiększania
Izby Lordów utrzymało się po dzień dzisiejszy4 3 •
Izba Gmin składała się, jak przed rewolucją, z przedstawicieli
hrabstw oraz przedstawicieli miast, posiadających przywilej królewski
na wysyłanie reprezentanta do parlamentu44 • Z biegiem czasu okazało
się, że obok miast, przywilej taki posiadających, ale wegetujących, wyra-
stały i rozwijały się inne miasta, w parlamencie nie reprezentowane. Te
pierwsze, strzegące swego tradycyjnego wyróżnienia, nazywać poczęto
„zgniłymi". W hrabstwach czynne prawo wyborcze przysługiwało zie-
mianom. W miastach nie było ono jednolicie uregulowane, ale zasadni-
czo posiadali je ci, którzy mieli „własne ogniska domowe'', płacili podat-
ki, należeli do cechów. Bierne prawo wyborcze przysługiwało urzędni­
kom miejskim.
Karol II oraz jego syn Jakub II próbowali powrócić do absolutyzmu na
mocy dwóch przywilejów, głęboko ingerujących w system prawny i fun-
kcjonowanie władzy ustawodawczej: mianowicie prawa suspensy i pra-
wa dyspensy. Pierwsze polegało na zawieszeniu normy prawnej na okre-
-,- ślony czas, co stwarzało sytuację podobną do późniejszej instytucji stanu
wyjątkowego i stwarzało monarsze szerokie możliwości. Drugie polegało
na tym, że król mógł zawiesić moc obowiązującą normy prawnej w sto-
sunku do pewnego wydarzenia lub określonej osoby. Próby odbudowania
absolutyzmu doprowadziły do wytworzenia się w parlamencie dwóch
ugrupowań: torys i (głównie konserwatywne ziemiaństwo) byli legity-
mistami; popierali dążenia króla i uznawali prymat Kościoła anglikań­
sldego. W i go w i e byli liberałami, starali się o rozwój przemysłu
i handlu, uznawali przewagę parlamentu i stanowili opozycję wobec
prób wzmocnienia władzy centralnej 45 • Z czasem ugrupowania te przeob-
43 Uznając znaczenie sukiennictwa, które od końca średniowiecza zwiększało bogactwo
Anglii, powołano do życia znamienny symbol: do dziś, w czasie obrad Izby Lordów,jej prze-
wodniczący, Lord Kanclerz, zasiada w Izbie na worze z wełną.
44 Prawo wybierania po dwóch przedstawicieli do Izby Gmin posiadały od czasu Jaku-
ba I Stuarta uniwersytety w Oxfordzie i w Cambridge.
45 Podział na te dwie partie (podobnie jak wcześniej, za Karola I, podział na „kawale-
rów" czyli katolików popierających króla, oraz „okrągłogłowych" zwolenników purytani-
zmu i parlamentu) znalazł swoje odbicie w literaturze. Jonathan Swift (1667-1745)
w swych Podróżach Guliwera opisał dwie zwalczające się krwawo społeczności, z których
Rozwój parlamentaryzmu 169
raziły się w stronnictwa polityczne: konserwatystów i liberałów, a sy-
stem dwupartyjny stał się cechą charakterystyczną angielskiego parla-
mentaryzmu i wpłynął także na Stany Zjednoczone Ameryki.
W starciu z Karolem II i Jakubem II zwycięstwo p:rzypadło parla-
mentowi. Karol II podpisał w 1679 roku ustawę Habeas corpus act, na
mocy której wprowadzona została nietykalność osobista jednostki46 • Kie-
dy jego następca Jakub II wszedł na drogę prokatolickiej polityki i zraził
sobie nawet anglikańskich torysów, doszło do kompromisu obu partii.
Wigowie wezwali na tron córkę Jakuba II, protestanckiego wyznania,
wraz z mężem, namiestnikiem Holandii, Wilhelmem Orańskim. Opusz-
czony przez wszystkich Jakub II zbiegł do Francji. Wydarzenia te prze-
szły do historii pod nazwą chwalebnej rewolucji (Glorius Reuolution)
1688 roku.
Aktem rozpoczynającym nową epokę był tak zwany Bill o prawach
(Bill of Rights) z 1689 roku. Wyliczywszy zarzuty pod adresem monar-
chy, parlament sformułował w tym akcie szereg zasad prawnych. Króle-
wskie praktyki w postaci suspensy i dyspensy uznane zostały za niele-
galne. Zabezpieczono regularne zwoływanie parlamentu, zagwaran-
towano wolność słowa podczas debat, podkreślono prawo parlamentu do
decydowania o podatkach, wydano wreszcie szereg innych przepisów do-
tyczących prawa i procesu.
W 1701 roku wydane zostało prawo o następstwie tronu (Act of Set-
tlement), regulujące porządek dziedziczenia i stanowiące, że król musi
być wyznania anglikańskiego. Przy okazji wprowadzono zasadę niezawi-
słości sędziowskiej oraz uznano, że ministrowie ponoszą odpowiedzial-
ność za działania monarchy. W 1716 roku ustalono, że kadencja parla-
mentu, uprzednio wynosząca trzy lata, przedłużona zostanie do siedmiu
lat (która to zasada utrzymała się do początku XX wieku).
Reformy te miały bardzo duże znaczenie. Anglia odrzuciła ustrój re-
publikański, nie zachowując żadnej instytucji powstałej w latach 1648-
1660, i powróciła - jak się okazało, na stałe - do monarchii. Ograniczonej
jednak przez prawo. Monarcha nie mógł już liczyć na wzmocnienie swej
jedna uważała, iżjajko należy roztłukiwać z cieńszego końca, a druga - że z grubszego
końca. Henry Fielding (1707-1754) w powieści Jonathan Wild opisał bandę przestępców
spierających się o to, że jedni nosili kapelusze z rondami odgiętymi do góry, drudzy zaś -
do dołu; z czasem uznali jedni i drudzy, że różnice, które ich dzielą, są wręcz zasadnicze.
46 Porównywać można to prawo do polskiego przywileju Neminem captivabimus nisi
iure victum, z lat 1430-1433, wprawdzie dotyczącego szlachty osiadłej, ale w Polsce bardzo
licznej. Był on wcześniejszy od angielskiego o dwa i pół wieku.
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
170
władzy, a po 1688 roku żaden z królów nie mógł już rządzić bez parla-
mentu. Stał się też jego częścią (King in Parliament), podobnie jak król
polski, który był jednym z trzech „stanów sejmujących"; posiadał bo-
wiem prawo zwoływania parlamentu, rozwiązywania Izby Gmin, san-
kcjonowania ustaw. Jego stanowisko, w połączeniu z potęgą parlamen-
tu, doprowadziło do wytworzenia się systemu określanego jako rządy
parlamentarno-gabinetowe.
Podstawą tego systemu było stwierdzenie, iż posłowie wchodzący
w skład Izby Gmin reprezentują nie swoje stany ani nawet nie swoje
okręgi wyborcze, lecz całe społeczeństwo, cały naród. Następnie parla-
ment zyskał kontrolę nad działalnością króla i jego doradców, czyli mini-
strów. Najpierw była to możliwość powoływania do odpowiedzialności
prawnej w ramach wywodzącej się ze średniowiecza procedury impeach-
ment (oskarżenia przez Izbę Gmin, sądzenia przez Izbę Lordów). Nastę­
pnym krokiem była możliwość odwołania ministra nie tylko wtedy, gdy
łamał prawo, ale i wtedy, gdy kierunek jego działalności nie odpowiadał
parlamentowi. Ponieważ (w ramach procesu uzależniania króla od par-
lamentu) powstała instytucja kontrasygnaty, to jest każdy akt królewski
musiał być współpodpisany przez ministra, skoro król „nie czynił źle", to
minister odpowiadał za swój podpis przed parlamentem.
Wiązało się to z powstaniem „gabinetu". Tradycyjnie król sprawował
władzę przy pomocy ministrów, którzy wywodzili się ze średniowiecz­
nych urzędów nadwornych (lord kanclerz, kanclerz Exchequeru i in.),
tworząc od XVI wieku Tajną Radę (Privy Council). Ludzie ci musieli sta-
le przebywać przy monarsze, „zawsze gotowi" do służenia mu radą, w je-
go gabinecie; stąd powstała nazwa „gabinet ministrów".
Od początku XVIII wieku, kiedy na tronie zasiadała dynastia hano-
werska, której przedstawiciele, Jerzy I (1714-1727) i Jerzy II (1727-
1760) nie orientowali się w zasadach rządzenia państwem ani nawet nie
znali języka angielskiego, obowiązek przewodniczenia obradom gabine-
tu przekazywali jednemu z ministrów. Stawał się on wówczas „pier-
wszym" (premierem) i uzyskiwał zwierzchnictwo nad pozostałymi mini-
strami. Członkowie gabinetu dobierani byli spośród tego ugrupowania,
które posiadało większość w Izbie Gmin, zaś premierem zostawał przy-
wódca ugrupowania, które wygrało wybory. W systemie dwupartyjnym
zasada taka nie budziła żadnych wątpliwości.
Za swą działalność ponoszono odpowiedzialność: zarówno poszczegól-
ni ministrowie, jak i gabinet jalrn całość. Była to odpowiedzialność dwo-
jaka: prawna, w trybie impeachment, oraz polityczna. Ta ostatnia pole-
gała na tym, że można było usunąć ministra, jeśli działał niezgodnie
l
Rozwój parlamentaryzmu 171
z wolą większości parlamentu. W praktyce funkcjonowało to w ten spo-
sób, iż posłowie już od XVIII wieku zgłaszali zapytania (interpelacje) do
urzędników królewskich, którzy obowiązani byli na nie odpowiadać. Je-
śli były to odpowiedzi niewystarczające, Izba orzekała w stqsunku do mi-
nistra votum nieufności. Minister mógł być wówczas odsunięty od urzę­
du, ale często zdarzało się tak, iż cały rząd ustępował z nim solidarnie.
Aby parlament nie nadużywał swych uprawnień, król mógł skorzy-
stać ze swego prawa, rozwiązać Izbę Gmin i rozpisać nowe wybory. Wy-
darzenie takie należało do rzadkości. Równie nieczęstą rzeczą było, aby
król skorzystał z innego uprawnienia i odmówił sankcji ustawie parla-
mentu; po raz ostatni zdarzyło się to w początkach XVIII wieku, za pa-
nowania królowej Anny, ostatniej ze Stuartów. Prawo sprzeciwu wobec
uchwał parlamentu utracili więc monarchowie angielscy per desuetudo,
przez zaniechanie.
POLSKA
Parlamentaryzm polski rozwijał się później od angielskiego i francu-
skiego, równolegle z niemieckim, wcześniej od rosyjskiego. W Europie
Środkowo-Wschodniej odegrał jednak rolę bardzo istotną i pod tym
względem ustępował jedynie parlamentaryzmowi angielskiemu. Jak.już
była o tym mowa, katastrofa państwa polskiego w końcu XVIII wieku
spowodowała, iż jego parlamentaryzm nie mógł spełnić znaczącej funkcji
w XIX stuleciu47.
Rada królewska w Polsce, ukształtowana po zjednoczeniu państwa
w XIV wieku, złożona z arcybiskupów, biskupów, wojewodów, kasztela-
nów i kilku wysokich dostojników koronnych, nie miała wprawdzie usta-
lonego zakresu kompetencji, ale cieszyła się znaczną powagą i wywiera-
ła wpływ w ważniejszych sprawach państwowych. Obok niej z dawnych
wieców dzielnicowych wytworzyły się sejmy prowincjonalne, na które
przybywać mógł ogół szlachty danej prowincji (Wielkopolski, Małopol­
ski), z dygnitarzami na czele, aby radzić zarówno w sprawach lokalnych,
47 Duże znaczenie miało i to, że dworska nauka państw zaborczych sławiła absolutyzm
. i niechętnie traktowała polski ,,republikanizm", utożsamiając go z anarchią. Była to kryty-
ka wad polskiego parlamentaryzmu ze strony państw, parlamentaryzmu nie znających.
Nadto sejm Rzeczypospolitej oceniano wyłącznie na podstawie jego kryzysu w pierwszej
połowie XVIII wieku, przedstawiając go w nadmiernie ciemnych barwach. Europejskiej li-
teraturze naukowej XIX wieku pełny dorobek polskiego parlamentaryzmu był zupełnie nie
znany.
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
172
jak i całości Korony. W poszczególnych ziemiach zbierały się od schyłku
XIV wieku sejmiki ziemskie. Przywileje nieszawskie z 1454 roku podnio-
sły znaczenie sejmików - tym samym i całej szlachty - stanowiąc, iż bez
ich zgody król nie będzie mógł stanowić nowych podatków ani powoły­
wać pospolitego ruszenia. Znane były także w Polsce konfederacje, czyli
związki stanowe (szlachty, duchowieństwa, miast) gromadzące się dla
osiągnięcia określonego celu politycznego. Rozwój parlamentaryzmu
spowodował ich zaniknięcie, ale odrodziły się z czasem jako konfederacje
tylko już szlacheckie, w czasach kryzysu sejmowego.
Ważny krok w rozwoju polskiego parlamentaryzmu dokonany został
z końcem XV wieku. W 1493 roku wyodrębniła się izba poselska, w któ-
rej zasiedli przedstawiciele sejmików ziemskich. Było to istotne dla osta-
tecznego wykształcenia się sejmu, złożonego z króla, senatu (dawnej ra-
dy królewskiej) oraz izby poselskiej. Ta prosta-ijak na ów czas-nowa-
torska konstrukcja parlamentarna miała jedną wadę: była to reprezen-
tacja wyższej hierarchii duchownej rzymsko-katolickiej (której przedsta-
wiciele, arcybiskupi i biskupi, zasiadali w senacie) oraz jednego tylko
stanu szlacheckiego. Wprawdzie był to stan bardzo liczny, ale - mimo
wewnętrznych sprzeczności między magnaterią a średnią szlachtą - so-
lidarnie występujący przeciw mieszczaństwu. To zaś, słabe gospodarcżo,
nie było w stanie wywalczyć sobie stałej, aktywnej reprezentacji w sej-
mie. Nie było też mowy o tym, by w sejmie mógł być reprezentowany in-
teres chłopów; tak było jednak w całej Europie i w tej mierze parlamen-
taryzm polski nie różnił się od innych systemów.
Od początków XVI wieku sejm odgrywać zaczął ogromną rolę. Tak
zwana konstytucja Nihil novi z 1505 roku określiła ogólnie, iż tylko
sejm, za wspólną zgodą króla, senatu i izby poselskiej, stanowić może
nowe ustawy w odniesieniu do całego państwa: „odtąd, na potomne cza-
sy, nic nowego stanowionym być nie ma przez nas, króla, i naszych na-
stępców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich..."
Z wcześniejszych już aktów prawnych wynikało, iż do sejmu należały po-
datki oraz uchwalanie pospolitego ruszenia. Uzyskawszy tak wielkie i ela-
stycznie określone poszerzenie swojej władzy ustawodawczej, sejm wpły­
wał też na rządy i stał się najwyższym organem suwerenności państwowej.
Podstawę polskiego parlamentaryzmu stanowiły sejmiki, w których
prawo udziału posiadała cała szlachta. W obrębie każdej ziemi funkcjo-
nowały sejmiki przedsejmowe, posejmowe czyli relacyjne, deputackie (od
1578 roku, obierające sędziów do Trybunału Koronnego), elekcyjne (wy-
bierające kandydatów na urzędy ziemskie), kapturowe (w czasie bezkró-
lewia), wreszcie wyodrębnione z relacyjnych sejmiki gospodarskie.
I
Rozwój parlamentaryzmu 173
W skali całej prowincji - Wielkopolski, Małopolski, później także i Litwy
- działały sejmiki generalne.
Na sejmik przedsejmowy król wysyłał swojego legata, informując
o potrzebie i terminie zwołania sejmu, oraz zapowiadając, jakie najistot-
niejsze sprawy będą przedmiotem obrad. Szlachta wybierała wówczas
posłów, początkowo dwóch, potem nie więcej niż sześciu z sejmiku, oraz
uchwalała im instrukcje, z czasem coraz bardziej szczegółowe.
Z sejmiku przedsejmowego posłowie i towarzysząca im szlachta uda-
wali się na sejmik generalny; w Kole dla Wielkopolski, w Korczynie dla
Małopolski, w Słonimiu lub Wołkowysku dla Litwy; sejmiki taltie uzgad-
niały politykę w skali całej prowincji. Stamtąd udawano się na sejm - do
miejsca, w którym go król wyznaczył; w pierwszej połowie XVI wieku,
przed unią lubelską, był to Piotrków, Kraków lub (rzadziej) inna miej-
scowość. Z czasem, kiedy po unii powstał wspólny sejm dla Korony i Li-
twy, była to coraz częściej Warszawa.
Od 1573 roku, to jest odArtykułów henrykowskich, obowiązywała za-
sada, iż sejm walny, czyli ordynaryjny zbierał się co dwa lata, na sześć
tygodni. W razie potrzeby mógł się zebrać sejm nadzwyczajny czyli
ekstraordynaryjny, dwutygodniowy. W czasie bezkrólewia gromadził się
sejm konwokacyjny, przygotowujący elekcję, dla braku króla złożony tyl-
ko z senatu i izby poselskiej, następnie sejm elekcyjny, na polu elekcyj-
nym pod Warszawą, wreszcie sejm koronacyjny, w Krakowie.
Obrady sejmowe rozpoczynały się wspólnie (od nabożeństwa, powita-
nia króla, votów czyli przemów senatorskich, wysłuchiwania posłów cu-
dzoziemskich), po czym izby rozdzielały się. Senat pod przewodnictwem
króla zajmował się sprawami zagranicznymi i sądami sejmowymi. Izba
poselska obierała sobie marszałka i podejmowała główną pracę ustawo-
dawczą. Do uchwały potrzebna była jednomyślność, co wynikało z zasa-
dy, iż quod omnes tangit, ab omnibus approbari debeat.
Uchwały sejmowe, bez względu na ich ogólny bądź szczegółowy cha-
rakter, zwano konstytucjami. Uchwały dotyczące spraw podatkowych
nosiły nazwę uniwersałów.
Po uroczystym zakończeniu sejmu posłowie, zaopatrzeni w druki
konstytucji sejmowych, udawali się do swoich ziem, gdzie oczekiwały na
nich sejmiki relacyjne. Odczytywano na nich uchwały sejmowe (która to
publikacja oznaczała ich wejście w życie) i odnoszono je do sądu grodz-
kiego celem oblatowania, czyli wpisania do ksiąg grodzkich, gdzie każdy
mógł się zapoznać z ich treścią. Do sejmiku relacyjnego należały też
czynności konieczne celem wprowadzenia w życie uchwał sejmowych.
Dalszy rozwój systemu sejmowego nie poszedł w kierunku wykształ­
cenia się zasady większości głosów; potrzebna była powszechna zgoda,
174 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
unanimitas. Osiągnięcie jednomyślności było możliwe w warunkach sto-
sunkowo wysokiej kultury politycznej oraz zręczności marszałka sejmo-
wego i zdarzało się, że posłowie szli za zdaniem większości wbrew swoim
instrukcjom, choć ryzykowali, że sejmik nie powierzy im powtórnie fun-
kcji poselskiej. Nieraz też otrzymywali od sejmiku pełną moc stanowie-
nia (plena potestas) albo dość elastyczne instrukcje. Jeśli jednak instru-
kcje były sztywne i przeciwstawne zdaniu większości sejmowej, wówczas
można się było na sejmie odwołać do całego sejmiku, co miało w pewnej
mierze charakter perswazyjny.
Podstawą jednomyślności był w pierwszym rzędzie szacunek dla
praw podmiotowych wszystkich jednostek, zaliczających się do stanu
szlacheckiego. Szanowano też odrębności lokalne Rzeczypospolitej: pol-
skie (wielkopolskie, małopolskie czy mazowieckie) w Koronie, litewskie
w Wielkim Księstwie, niemieckie w Prusiech Królewskich, ruskie na
kresach wschodnich; szanowano wreszcie odrębności wyznaniowe: pra-
wosławne, grecko-katolickie, protestanckie, i niejednokrotnie posłowie
podpisywali się pod decyzjami sejmowymi z warunkiem: salvis iuribus
ecclesiae romanae catholicae (z zastrzeżeniem praw Kościoła rzymsko-
-katolickiego) lub salvis iuribus dissidentes de religione (z zastrzeżeniem
praw różniących się w religii). Z czasem niestety ewolucja szła w kierun-
ku ochrony partykularnych interesów rodów i jednostek magnackich.
Wzrost kompetencji sejmu z jednej strony, przy coraz bardziej sztyw-
nych instrukcjach z drugiej spowodowały, iż w XVI! stuleciu coraz czę­
ściej sejmy rozchodziły się na niczym, nie kończąc swych obrad uchwale-
niem konstytucji. Działo się tak dlatego, iż wszystkie uchwały danego
sejmu traktowano jako całość i brak zgody w jednej sprawie unieważniał
inne decyzje. Najpierw skutek taki powodowała opozycja grupy posłów,
wreszcie - od 1652 roku - jednostki, od której nie wymagano nawet uza-
sadnienia sprzeciwu48 • Czyn taki nazywano wolnym sprzeciwem -libe-
rum veto; stało się to z czasem ważną instytucją, „źrenicą wolności szla-
checkiej", do której dorabiano całe uzasadnienie49• Zrywanie coraz to
4 8 Władysław Siciński, poseł z Upity na Żmudzi, doprowadził w 1652 roku do zerwania
sejmu, zgłaszając sprzeciw wobec propozycji prolongaty obrad i powodując rozejście się po-
słów. Uczynił to z namowy wojewody wileńskiego Janusza Radziwiłła, którego był klien-
tem. Wydarzenie to stało się precedensem, gdyż odtąd pojawiła się możność zrywania sej-
mu przez jednego posła. Uznano to za rzecz legalną, choć nie pochwalano. Późniejsza le-
genda głosiła, że Sicińskiemu piorun zabił ojca i matkę, a on sam skończył w nędzy.
49 Odwoływano się w nim do tekstu biblijnego, mianowicie do targu Abrahama z Bo-
giem o oszczędzenie Sodomy i Gomory, jeśli się w niej znajdzie choćby dziesięciu „spra-
wiedliwych" (I, Genesis, XVIII, 24-32). Stwierdzano bowiem, iż nie zginie Rzeczpospolita,
Sądownictwo
175
większej ilości sejmów, niekiedy nawet przed obiorem marszałka (za
trzydziestoletniego panowania Augusta III doszedł do skutku tylko je-
den sejm, koronacyjny, w 1736 roku), doprowadziło do paraliżu władzy
centralnej.
Ponieważ natura nie znosi próżni, przeto osłabienie sejmu pociągnęło
za sobą wzrost znaczenia sejmików. Niektóre z nich, zbierając się na
podstawie woli królewskiej, limitowały się (czyli odraczały swoje obrady)
już własnowolnie, stając się w praktyce sejmikami nieustającymi. Z sej-
mików relacyjnych wytworzyły się wspomniane już sejmiki gospodarcze,
które decydowały o sprawach lokalnych, pogłębiając decentralizację
państwa. Sejmiki były burzliwe, nie wytworzyły sobie własnego regula-
minu obrad, opierały się na zasadzie jednomyślności, często dawały wy-
raz lokalnym interesom magnackim oraz stawiały sprawy prywatne,
„prywatę" przed publicznymi. Dysponowały nawet własnymi fundusza-
mi, ściągając i zatrzymując u siebie część podatków państwowych,
utrzymywały własne siły zbrojne pilnujące miejscowego tylko bezpie-
czeństwa. Wybujałym „rządom sejmikowym" położył kres sejm 1717 ro-
ku, nie zastępując ich jednak żadną inną formą ustrojową.
Taki stan rzeczy wywoływał coraz bardziej krytyczne oceny polskiego
parlamentaryzmu w tej części Europy. W krytyce tej nie szło jednak
o konkretne wady typu zasady jednomyślności czy liberum veto. Pań­
stwa ościenne o ustroju absolutnym parlamentaryzm u siebie traktowa-
ły jedynie jako ornament polityczny bez znaczenia merytorycznego lub
całkowicie go zdławiły. Trafnie jednak umiały dojrzeć skutki tego stanu
rzeczy: osłabienie władzy centralnej, a zatem politycznego i militarnego
znaczenia Rzeczypospolitej.
SĄDOWNICTWO
W epokę państwa nowożytnego sądownictwo krajów europejskich
wkroczyło jako stanowe; było więc regułą, że poszczególne stany społecz­
ne miały swe własne systemy wymiaru sprawiedliwości, z reguły wielo-
póki się znajdzie w niej choć jeden sprawiedliwy i mądry, który przy pomocy liberum veto
przeciwstawi się błędnej woli większości.
176 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
instancyjne, oraz własne systemy prawa, którymi się w sądach posługi­
wano. Owa wieloinstancyjność czyniła postępowanie sądowe sformalizo-
wanym i przewlekłym, ale uważano, iż zapewniało to większe szanse do-
cierania do prawdy materialnej.
Zmiany, jakie poczęły w tych systemach zachodzić, były zarówno po-
zytywne, jak i negatywne. Te pierwsze polegały na dążeniu do oparcia
działalności sądów na prawie spisanym, możliwie jednolitym dla całego
państwa; pociągało to za sobą walkę z mozaiką prawną w różnych pro-
wincjach państwa, wywoływało dążność do unifikacji sądownictwa i ko-
dyfikacji prawa. Nie umiano sobie jeszcze z tymi zadaniami poradzić, ale
ewolucja zmierzała już we właściwym kierunku.
W monarchii absolutnej król, jedyne źródło prawa i sprawiedliwości,
dążył do rozszerzenia swego wpływu na sądownictwo, nieraz drogą ła­
mania przywilejów stanowych. N a podstawie średniowiecznej instytucji
ewokacji monarcha zmierzał do podporządkowania swemu sądowi wszy-
stkich czynów bezpośrednio zagrażających jego władzy oraz starał się
o objęcie swą kontrolą dziedzin szczególnie dlań ważnych. Ingerował
w tok przewodu sądowego zarówno pozytywnie, jak i negatywnie, stosu-
jąc prawo łaski (w postaci zwolnienia od postępowania sądowego, złago­
dzenia orzeczonej już kary lub zwolnienia od niej) albo jego przeciwień­
stwo: na podstawie swej niełaski karał bez wyroku. Wyjmował też jedno-
stki spod przepisów prawa na zasadzie instytucji suspensy, co dla tychże
jednostek mogło być korzystne lub groźne. W toku wieloinstancyjnym
zapewniał sobie monarcha najwyższą instancję, nieraz jednak zstępował
znacznie niżej, zwłaszcza poprzez wpływ na obsadę stanowisk sędziów,
którzy nie byli niezawiśli.
W miarę rozwoju epoki Oświecenia monarcha dążył też do pewnej
humanizacji wymiaru sprawiedliwości. Wyrażało się to w takich działa­
niach jak ograniczanie procesów o czary, ograniczanie tortur jako środ­
ka dowodowego, szeroko stosowanego w stosunku do podsądnych plebej-
skiego pochodzenia; coraz częściej też odchodzono od obyczaju publiczne-
go wykony'wania wyroków.
Oczywiście, rozwój ten przebiegał niejednakowo w poszczególnych
państwach, które samodzielnie rozwijały strukturę wymiaru sprawiedli-
wości. W pewnym stopniu wpływały na nią ogólne podobieństwa stru-
ktury stanowej oraz wpływy takich systemów prawnych jak prawo
rzymskie lub kanoniczne. N a pewne szczegóły, które odegrały istotną ro-
lę w dziejach państwa i prawa Europy, warto tu zwrócić bliższą uwagę.
Absolutyzm hiszpański rozwijał się w szczególnych warunkach:
długotrwałej walki z Maurami o całość PółWYspu Pirenejskiego. ZWYcię-
Sądownictwo
177
stwo hiszpańskie oznaczało jednocześnie wprowadzenie zasady, iż reli-
gią panującą jest rzymski katolicyzm, a różnowiercy (mahometanie, Ży­
dzi), jeśli chcą pozostać przy swym wyznaniu, muszą Hiszpanię opuścić.
Nie wszyscy jednak emigrowali; wielu oficjalnie zmieniłaWYznanie, aby
w czterech ścianach swego domu pozostać przy starym. To jednak było
w noWYch warunkach ustrojowych przestępstwem i podlegało karze. Na
tym tle wytworzył się w Hiszpanii szczególny system, który - zwłaszcza
w okresie reformacji i kontrreformacji - wpłynął na wiele krajów euro-
pejskich. Była to inkwizycja.
Inkwizycja (inquisitio haereticae pravitatis) była instytucją znaną
w Kościele już wcześniej, gdyż powstała w 1215 roku50• Jej zadaniem by-
ło WYkrywanie i karanie herezji, apostazji, nadużywania sakramentów,
stosowania czarów. Szczególny tryb postępowania w takich sprawach
nie dawał równych szans obrony oskarżonemu: w procesie inkwizycyj-
nym sędzia był jednocześnie oskarżycielem i on podejmował inicjatywę
w zakresie zbierania dowodów. W Hiszpanii inkwizycja odegrała bardzo
znaczną rolę: zachowując swój kościelny charakter, podporządkowana
została władzy monarszej, gdyż król miał prawo mianowania inkwizyto-
rów, ci zaś ścigali też zjawiska groźne dla jego władzy i przysparzali mu
dochodów - majątek skazanych stawał się własnością króla51. Inkwizy-
cja znacznie wzmocniła władzę królewską w Hiszpanii, ale dostarczyła
też złej słaWY sądownictwu. Poszerzyła się na Portugalię, potem Nider-
landy, gdzie w związku z początkami reformacji pochłonęła wiele ofiar5 2,
oraz na Niemcy53 • Znana była też, choć bardzo już w skromnym rozmia-
rze, w Polsce.
50 W 1232 r. papież Grzegorz IX ustanowił inkwizytorami dominikanów (Ordo Fra-
trum Praedicatorum, zakon założony przez Dominika Guzmana w 1216 r.), gdyż jednym
z ich regułowych zadań było prowadzenie dysput z heretykami, czyli znali się na rzeczy.
Rychło okazali znaczną gorliwość i surowość.
5
1 Pierwszym inkwizytorem Królestwa został Tomasz de Torquemada (1420-1498), do-
minikanin, spowiednik króla Ferdynanda Katolickiego i królowej Izabelli. Sam Torquema-
da wydał blisko 10 OOO wyroków skazujących na spalenie, nie licząc wyroków opiewają­
cych na galery i więzienie. Owo palenie heretyków, zwane auto da fe (actus fidei, czyli akt
wiary) odbywało się nieraz w obecności pary monarszej.
52 Czasy te i wydarzenia przedstawił Charles de Coster (1827-1879) w słynnym dziele
Dyl Sowizdrzał (1868, wydanie polskie 1914), opartym na ówczesnych legendach
i źródłach flamandzkich.
53 Najsłynniejszym pomnikiem inkwizycji niemieckiej było dzieło Jakuba Sprengera
Młot na czarownice (Malleus maleficiarum, Hexenhammer; Kolonia 1489-1494). Był to
podręcznik pouczający jak ścigać i tępić uprawianie czarów, zalecający w stosunku do ob-
winionych, którymi były w większości kobiety, stosowanie tortur. Ofiary tej histerii, która
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
178
Sądownictwo a n gie 1 s ki e, oparte na prawie powszechnym (com-
mon law) korygowanym przez zasady słuszności (equity), znajdowało się
tradycyjnie, aż do rewolucji, pod silną kontrolą królewską. Istotne jego
reformy nastąpiły za panowania Tudorów. Rada królewska, zreorgani-
zowana przez Henryka VIII, działała jako Tajna Rada, w składzie powo-
ływanym przez króla. Z jej grona wyłonił się tak zwany Sąd Izby
Gwiaździstej (Camera Stellata, Star Chamber; nazwa pochodziła od wy-
stroju pomieszczenia, w którym odbywał rozprawy).
Był to sąd specjalny, pierwszej i ostatniej instancji, który w swym
działaniu (choć nie w kompetencjach) nawiązywał do hiszpańskiej in-
kwizycji. Sądził on szeroko pojmowane przestępstwa przeciw państwu,
z obrazą majestatu (crimen laesae maiestatis) na czele, ścigał fałszowa­
nie monety, zniesławienia, kontrolował ławy przysięgłych w całym pań­
stwie. Mógł w postępowaniu dowodowym stosować tortury i to wobec
wszystkich, ze szlachtą włącznie. Stał się królewskim narzędziem walki
z przeciwnikami politycznymi, szczególnie groźnym za panowania pier-
wszych Stuartów; parlamentowi udało się sąd ten obalić w 1641 roku.
Nie ulega jednak wątpliwości, iż to, co rewolucja wniosła do ustroju
sądownictwa, nie było bynajmniej lepsze od Izby Gwiaździstej. Rada
i' Stanu, powołana do życia w 1649 roku, otrzymała szerokie kompetencje
w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego kraju. Miała prawo areszto-
wania, przesłuchiwania pod przysięgą, wysiedlania; skłonna była do tra-
ktowania wielu czynów jako zdrady głównej (high treason), karania ich
śmiercią i konsfiskatą majątku. Po wydaniu w roku 1653 Instrumentu
rządzenia zwierzchnictwo nad całym sądownictwem przypadło Lordowi
Protektorowi, w którego imieniu wydawane były wyroki oraz który miał
prawo łaski, z wyjątkiem wyroków za morderstwo i zdradę.
Po restauracji monarchii powrócono do dawnego systemu sądowego,
z Sądem Spraw Pospolitych, Sądem Ławy Królewskiej, Sądem Exche-
queru oraz Sądem Kanclerskim. Przywrócono Izbę Lordów łącznie z jej
sądowymi uprawnieniami, to jest sądzenia spraw z oskarżenia wniesio-
nego przez Izbę Gmin (impeachment), w razie zbrodni popełnionej przez
lorda (felony) oraz jako sądu apelacyjnego w sprawach cywilnych.
W hrabstwach działali sędziowie pokoju (justices of the peace), którzy dla
celów policyjnych posługiwali się konstablami. W razie nagłego zgonu
dochodzenie w sprawie przyczyny śmierci prowadzili koronerowie.
objęła cale Niemcy, liczono w tysiącach. Młot na czarownice wydany został (w wyjątkach)
po polsku przez Stanisława Ząbkowica w Krakowie w 1614 r.
Sądownictwo 179
Tradycjonalizm common law powodował, iż sądownictwo angielskie
trzymało się zarówno swych historycznie ukształtowanych instytucji,
jak i bardzo szczególnej, barwnej procedury zewnętrznej, towarzyszącej
wymiarowi sprawiedliwości. Temu tradycjonalizmowi sprzyjała też wy-
spiarska izolacja Wielkiej Brytanii. Dopiero rewolucja oraz wydarzenia
polityczne po restauracji Stuartów wywołały głęboki kryzys sądownic­
twa angielskiego54.
Sądownictwo francuskie w epoce narastającego absolutyzmu
kształtowało się pod wpływem władzy monarszej, która przejęła kontro-
lę nad całością wymiaru sprawiedliwości, łącznie z sądami dominialny-
mi (panów nad włościanami), miejskimi i kościelnymi. Tym samym
wpływ monarchy działał w kierunku zacierania w sądownictwie różnic
stanowych.
Sądownictwo francuskie tej epoki podzielić można na królewskie de-
legowane oraz królewskie zastrzeżone.
Sądownictwo królewskie delegowane były to tradycyjne sądy działa­
jące w imieniu monarchy, zgodnie z założeniem, iż swoją władzę sądową
oddelegował on w dół. Były więc to sądy dominialne po wsiach, sądy pre-
wotalne (odwoławcze od dominialnych oraz wyrokujące w drobnych
sprawach cywilnych i karnych), sądy baliwialne (odwoławcze od prewo-
talnych oraz wyrokujące w ważniejszych sprawach cywilnych i karnych;
od tego też szczebla sądzone były sprawy szlachty), sądy prezydialne (od-
woławcze od baliwialnych oraz sądzące w sprawach szczególnych np.
rozboju na drogach publicznych), sądy parlamentowe (najwyższej in-
stancji). Było to więc sądownictwo wieloinstancyjne, znające już kasację,
w wypadku gdyby sąd aż do parlamentowego (łącznie z parlamentem
paryskim) dopuścił się błędów w postępowaniu; kasacji dokonywała tzw.
Rada Stron Procesowych (Conseil des Parties), działająca przy królu.
Sądownictwo królewskie zastrzeżone to osobista działalność króla,
który mógł ingerować w każdą sprawę, w jakimkolwiek stadium proce-
sowym, przy czym decyzje jego miały charakter ostateczny. W zakresie
54 Thomas Babington Macaulay w swych Dziejach Anglii opisuje masową zemstę, ja-
kiej sądy króla Jakuba II Stuarta dokonały na pokonanych pod Sedgemoor zwolennikach
księcia Monmouth (1685 r.). Nazywając ich działalność „rzezią sądową", stwierdził, iż „pa-
mięć o nich dopiero wraz z ludem naszym i naszym językiem zaginie" (T. B. Macaulay,
Dzieje Anglii od wstąpienia na tron Jakuba II, t. I, Warszawa 1873, str. 293). Setki ludzi
tracono na torturach, tysiące zsyłano jako niewolników na plantatje w Nowym Świecie,
zdarzały się nawet wypadki palenia żywcem. Wydarzenia te opisane zostały w powieści
przygodowej R. Sabatiniego Kapitan Blood.
 180 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
tego sądownictwa wymienić przede wszystkim należy trzy instytucje:
placety, listy pieczętne (lettres de cachet) oraz listy łaski (lettres de gra-
ce). Placety były to decyzje w wynik.u próśb skierowanych do króla, aby
zechciał zająć się konkretną sprawą, wymierzyć sprawiedliwość, napra-
wić krzywdę; król nie odmawiał przyjmowania skarg, widząc w tym
źródło popularności. Listy pieczętne były to decyzje królewskie oznacza-
jące skazanie bez sądu na więzienie, wygnanie, zamknięcie w klasztorze
(w stosunku do kobiet); często miejscem takiego więzienia była Bastylia,
średniowieczna twierdza paryska, która stała się z tego powodu symbo-
lem tyranii55 • Listy łaski były odwrotnością listów pieczętnych: polegały
na złagodzeniu kary lub uwolnieniu od kary.
Jak już była o tym mowa, poważną rolę odgrywał parlament paryski,
wyposażony w prawo wydawania rozporządzeń (arrets de reglement) do
ordonansów królewskich, w prawo rejestracji i remonstracji. Równie
ważne były jego uprawnienia sądowe, zwłaszcza jako najwyższego sądu
apelacyjnego; składał się on z radców posiadających wykształcenie pra-
wnicze osiągnięte na paryskiej Sorbonie i reprezentujących przez to wy-
soki poziom zawodowy. Ludzie ci otrzymywali prawa szlacheckie, two-
rząc kategorię „szlachty z sukni" (noblesse de robe), gorszej jednak od
szlachty „z miecza" (noblesse d'epee).
N i em ie ck a różnorodność ustrojowa odzwierciedliła się również
w strukturze sądownictwa, zarówno Rzeszy jako całości, jak i poszcze-
gólnychjej krajów. Niektóre z nich, jak wiadomo, ewoluowały ku absoluty-
zmowi, jak Austria i Prusy, tam więc władza monarsza rozciągała surową
kontrolę nad wymiarem sprawiedliwości. Inne, jak np. Wirtembergia, Ha-
nower, po części Bawaria, pozostały monarchiami stanowymi, w których
poszczególne stany zachowywały swoje własne sądownictwo i prawo.
Proces osłabiania władzy cesarskiej w Rzeszy spowodował, iż upadł
cesarski sąd nadworny; na skutek przywilejów de non appellando nie
wpływały doń odwołania od sądów poszczególnych władców terytorial-
nych. Utrzymał się natomiast powołany w 1495 roku Sąd Kameralny
55 Najsłynniejszy więzień Bastylii, ,,Żelazna Maska", przebywał w tej twierdzy doży­
wotnio (zm. w 1703 r.). Zakładano mu stale maskę na twarz, aby nie można było poznaćje­
go rysów i do dziś nie wiadomo, kim był. Według Voltaire'a był to brat-bliźniak króla Lu-
dwika XIV i tę wersję przedstawił Aleksander Dumas w powieści Wicehrabia de Bragelon-
ne. Z czasem Bastylia zatraciła swój groźny charakter. Kiedy zdobyli ją rewolucjoniści 14
lipca 1789 r. (data 14 lipca stała się skutkiem tego francuskim świętem narodowym) i za-
mordowali jej komendanta de Launaya, zastali w twierdzy sześciu kryminalistów i jedne-
go chorego psychicznie, trzymanego tam na prośbę rodziny.
[_
Sądownictwo
181
Rzeszy (Reichskammergericht), działający w składzie sędziego i aseso-
rów, z których połowa musiała rekrutować się spośród szlachty, połowa
zaś posiadała wykształcenie prawnicze. Działał on jako sąd pierwszej in-
stancji w sporach pomiędzy władcami terytorialnymi lub psobami z róż­
nych krajów Rzeszy, a także jako sąd odwoławczy w sprawach cywilnych
rozstrzyganych przez sądy poszczególnych krajów; tu kompetencje jego
uszczuplało privilegium de non appelando. Posługiwał się prawem
rzymskim, a właściwie wyselekcjonowanymi jego zasadami (usus mo-
dernus pandectarum), które uzyskało pomocniczy charakter w stosunku
do prawa niemieckiego i odegrało znaczną rolę unifikacyjną.
W organizacji sądownictwa istniała w poszczególnych krajach Rzeszy
znaczna różnorodność. Działały tam sądy krajowe (Landgerichte) oraz
sądy stanowe: miejskie, kościelne, dominialne. Kraje, które uzyskały
privilegium de non appellando, posiadały własne sądy najwyższe: Gehei-
mes Obertribunal w Berlinie, Oberste Justizstelle w Wiedniu. Pojawiły
się też centralne organy o charakterze ministerialnym, zajmujące się or-
ganizacją wymiaru sprawiedliwości. Podlegali im sędziowie (Hofraci,
„radcy dworu"), którzy tracili tym samym swój stanowy charalder i sta-
wali się urzędnikami państwowymi. Monarchowie absolutni przy pomo-
cy takich organów obejmowali wymiar sprawiedliwości coraz dokładniej­
szą kontrolą, zyskiwali możność ingerowania we wszystkie szczeble od
najwyższej instancji do najniższej, odbierali też szlachcie swobodę orze-
kania w sprawach swych poddanych w sądach dominialnych. Pojawiła
się tendencja do unifikacji i kodyfikacji prawa.
Ponieważ ewolucja ku absolutyzmowi ominęła Polskę, przeto aż
do katastrofy Rzeczypospolitej w końcu XVIII wieku utrzymało się
w niej sądownictwo stanowe, z przewagą sądownictwa szlacheckiego,
wynikające z przewagi politycznej szlachty. Doszło jednak także do re-
form, choć nie były one narzucane przez monarchę; zmierzały one do
usprawnienia wymiaru sprawiedliwości.
Reformy, jakich dokonywano w XVI wieku w Rzeczypospolitej, zwią­
zane były z programem „egzekucji praw". Był to ruch średniej szlachty
przeciw królowi, przeciw możnowładztwu, ale za wzmocnieniem władzy,
uporządkowaniem prawa, usprawnieniem sądownictwa. W skali ów-
czesnej Europy ruch egzekucyjny stanowił zjawisko wyjątkowe. Obok ce-
chy bardzo pozytywnej, jaką było dążenie do praworządności, posiadał
on zachowawczy, konserwatywny charakter wynikający z przekonania,
iż stare zasady prawa oraz organizacji sądownictwa były pewne i dobre.
Nie potrzeba więc reform, lecz starannego egzekwowania istniejących
norm.
 182 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Zmiany, jakie zaszły w ustroju wymiaru sprawiedliwości, dotyczyły
głównie sądownictwa ziemskiego, obejmującego szlachtę. Jego głównymi
instytucjami były sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Sądy ziem-
skie (sędzia, podsędek i pisarz, objeżdżający wszystkie powiaty danej
ziemi), które miały działać cztery razy do roku, w praktyce funkcjonowa-
ły rzadziej. Podlegała im szlachta osiadła we wszystkich sprawach z wy-
jątkiem tych, które przekazane zostały innym sądom. Sądy grodzkie
miały stałe siedziby w głównych grodach województwa czy ziemi i dzia-
łały stale, przez co przejmowały też część kompetencji sądów ziemskich.
Podlegała im szlachta nieosiadła oraz cała szlachta w wypadku popeł­
nienia jednego z czterech przestępstw: podpalenia, napadu na dom, na-
padu na drodze, zgwałcenia kobiety. Dysponowały one więzieniem w for-
tyfikacjach grodu. Sądy podkomorskie rozstrzygały spory graniczne do-
tyczące dóbr ziemskich; sprawujący je podkomorzy działał w terenie, na
miejscu sporu.
Kodyfikacja z 1523 roku, tzw. Formula processus wprowadziła sy-
stem apelacji. Od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich
odwołać się można było do sądu wiecowego (zanikającej już wówczas in-
stytucji, wywodzącej się ze średniowiecza) oraz do sądu królewskiego.
W praktyce apelowano wprost do sądu królewskiego powodując jego
przeciążenie i długotrwałe zaleganie spraw. W 1578 roku powstał więc
Trybunał Koronny celem załatwiania apelacji od sądów ziemskich, gro-
dzkich i podkomorskich. Był to sąd szlachecki, bez udziału monarchy,
i jego powstanie stanowiło poważne osłabienie władzy królewskiej. Orze-
kało w Trybunale dwudziestu siedmiu sędziów („deputatów") wybiera-
nych przez szlachtę corocznie na specjalnych sejmikach deputackich,
oraz sześciu sędziów duchownych. Wyroki ostateczne zapadały jednomy-
ślnie i sporządzane były na piśmie.
Sąd królewski nie zaniknął, choć pozbawiony został swej najważniej­
szej kompetencji - apelacji od sądów szlacheckich. Ewoluował jednak
dalej w kierunku zmniejszenia roli króla. Wyłoniły się zeń bowiem sądy:
sejmowy, asesorski i referendarski. Sąd sejmowy działał podczas sejmu,
w senacie; wykazywał on pewne podobieństwo do ławy przysięgłych,
gdyż senatorowie byli asesorami. Sądził w pierwszej i ostatniej instancji
spory między stanami, niektóre najgroźniejsze zbrodnie jak zdradę,
przestępstwa urzędnicze. Sąd asesorski, działający pod przewodnic-
twem kanclerza, był sądem apelacyjnym dla spraw z miast królewskich,
zatem sądem dla mieszczan, ale orzekającym bez mieszczan. Sąd refe-
rendarski, powstały już z początkiem XVI wieku, był sądem apelacyj- ·
nym dla włościan z dóbr królewskich, odwołujących się od wyroków fero-
l
Sądownictwo 183
wanych przez posesorów królewszczyzn; był więc sądem dla chłopów
orzekającym bez chłopów.
Wymienić jeszcze należy sądy marszałkowskie i kapturowe. Ponie-
waż do zadań marszałka wielkiego koronnego i marszałka nadwornego
należało zapewnienie bezpieczeństwa dworowi królewskiemu w miejscu
jego stałego pobytu bądź w podróży, marszałek pełnił funkcje policyjno-
-porządkowe, a jego sąd działał - ze znaczną sprawnością - w sprawach
karnych. Sąd kapturowy powstał w 1572-1573 roku, podczas bezkróle-
wia po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, i odtąd działał tylko w czasach
bezkrólewia. Był to sąd w sprawach o naruszenie spokoju (burdy, poje-
dynki itp.), orzekali w nim sędziowie wybrani na sejmikach kapturo-
wych. Nie kierowano doń spraw poważniejszych, gdyż jego działalność
kończyła się z chwilą koronacji króla.
W miastach funkcjonowało sądownictwo prawa niemieckiego, znacz-
nie już odbiegającego od swoich pierwowzorów. Podstawowymi sądami
dla mieszczan były sądy ławy (niższe) i sądy rady (wyższe), w wielu mia-
stach połączone w jeden sąd radziecko-ławniczy. Ich właściwość rozcią­
gała się na mieszczan, przybyszów czyli „gości" oraz okolicznych wło­
ścian, natomiast nie stawała przed nimi szlachta. Podlegały sądom miej-
skim wszystkie sprawy z wyjątkiem kompetencji sądów duchownych,
grodzkich i sądu królewskiego. Sądziły prawem niemieckim, przynoszo-
nym w czasach kolonizacji na prawie niemieckim, szybko jednak poloni-
zującym się 56 . W zakresie prawa karnego hołdowały teorii odstraszenia:
wyroki śmierci, nieraz poprzedzone torturą, wykonywane były publicz-
nie. W zakresie prawa cywilnego specjalizowały się zwłaszcza w prawie
handlowym i zobowiązań. Odwołania od sądów miejskich miast króle-
wskich szły poprzez starostów do sądu asesorskiego (ważniejsze miasta
56 W dziełach Bartłomieja Groickiego (XVI wiek) mamy dowody, iż prawo polskie wraz
z językiem polskim (w miejsce niemieckiego i łaciny) weszło głęboko do praktyki. „Spra-
wiedliwości nie powinni ani mają w mieściech inaczej czynić rajce abo urzędnicy miejscy,
jeno tym prawem, w którym siedzą, to jest niemieckim; oprócz o rany i o głowę; o to pol-
skim prawem ma być sądzono [: ... ]". Dalsze fragmenty również świadczą o pięknie ówczes-
nej polszczyzny: „Gościnne prawo ma być prędsze, niźli tym, co tam mieszkają albo przyle-
gli są, i ma im być sprawiedliwość sądzona nadalej do trzeciego dnia. A za gościa ma być
rozumian, który jednego dnia nie może dojechać do onego miejsca, gdzie sprawiedliwości
szuka[... ]". I formuła przysięgi: „Ja N. przysięgam Bogu Wszechmogącemu, iż w sądzie,
na który jestem wysadzon, miasta tego i wszystkim ludziom, tak bogatym jako ubogim,
tak gościom jako mieszczanom, chcę prawy a sprawiedliwy ortel najdować według najle-
pszej baczności i rozumu. A tego nie chcę opuścić dla miłości, bojaźni, gniewu i inszych rze-
czy. Tak mi Panie Boże pomagaj, który i mnie w dzień sądu sądzić będziesz".
184 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
utrzymały niezależność od starostów). W miastach prywatnych rozpa-
trywać je mógł sam pan miasta.
Sądownictwo wiejskie to sądy dominialne: a) samego pana wsi (we
wsiach sądzonych „własnym rozkazaniem pana"), b) sołtysa lub wójta zła­
wą (wyroki w niektórych sprawach wymagały aprobaty pana), c) w wiel-
kich kluczach dóbr sądy zamkowe. W królewszczyznach, jak już wspo-
mniano, istniała możliwość odwołania się do sądu referendarskiego.
W dobrach prywatnych włościanie utracili możliwość odwoływania się
do sądu królewskiego w 1518 roku, kiedy sąd Zygmunta I odrzucił skar-
gę chłopską na pana, co stało się precedensem na przyszłość; w ten spo-
sób włościanie, poddani szlachty bądź Kościoła, odcięci zostali od opieki
władzy państwowej. Warto zaznaczyć, iż monarchowie absolutni do tego
stanu rzeczy nie dopuszczali; chłopi zachowali - co prawda często teore-
tyczną - opiekę ze strony monarchy.
Sądownictwo wiejskie było w Polsce bardzo zróżnicowane. W dobrach
kościelnych nadzorował je miejscowy ksiądz czy braciszek zakonny, któ-
ry narzucał zasady prawa kanonicznego. W dobrach szlacheckich, zwła­
szcza zarządzanych „własnym rozkazaniem pana", silne były wpływy
prawa ziemskiego. W bezpośrednich okolicach większych miast zazna-
czała się recepcja prawa miejskiego. Nadto rozmaite wpływy niosły ze
sobą fale kolonizacji na prawie wołoskim czy na prawie holenderskim,
silne były też odrębności lokalne Mazowsza czy pogranicza ruskiego.
Sądy wiejskie gajono w określonych porach roku: z końcem wielkiego
postu na wiosnę (co pozostawało w związku ze spowiedzią wielkanocną)
czy późną jesienią, około św. Marcina (11 listopada), po zbiorach i omło­
tach, kiedy przychodziło płacić czynsze i regulować inne zobowiązania.
Interesującym rodzajem sądu był tak zwany sąd rugowy. Gromada wy-
bierała sobie dwóch rugowników, ludzi cieszących się szacunkiem, któ-
rzy mieli informować sąd o popełnionych we wsi przestępstwach; pełnili
więc rolę oskarżycieli publicznych, zwłaszcza w sprawach obyczajowych.
Zbliżony do stanowego charakter miało sądownictwo nad Żydami. Po-
siadali one własne sądy tzw. dajanów oraz sądy rabinackie. Z ramienia
państwa nadzór sądowy nad Żydami sprawowały sądy wojewodzińskie;
w każdym z nich funkcjonował podwojewodzi, sędzia i pisarz - zatem
chrześcijanie. Sprawy o zdradę względnie zarzuty o dokonanie mordu
rytualnego kierowane były wprost do króla.
Taki system sądownictwa utrzymał się w Rzeczypospolitej aż do re-
form pod koniec jej istnienia, w drugiej połowie XVIII wieku. Zmiany, ja-
kie w nim następowały, polegały na wzrastającej przewlekłości wymiaru
sprawiedliwości, słabnącej egzekucji wyroków, bezkarności możnowła-
Sądownictwo 185
dztwa, pozbawienia chłopów opieki prawnej ze strony państwa. Trzeba
też jednak dodać, że we wszystkich sądach: ziemskich, miejskich, wiej-
skich- postępowanie sądowe było jawne i publiczne, toczyło się więc pod
kontrolą miejscowych społeczności.
Sądownictwo rosy j ski e, które podobnie jak i polskie zachowało
swój charakter stanowy do XIX wieku, podlegało reformom z chwilą
umocnienia się absolutyzmu. Rozpoczął reformy Piotr I z początkiem
XVIII wieku, podejmując próby oddzielenia sądownictwa od administra-
cji. Dzieła tego nie dokończył, dlatego kontynuowała je Katarzyna II
z końcem XVIII wieku. Utrzymała ona sądownictwo stanowe, to jest od-
dzielne sądy pierwszej instancji dla szlachty, mieszczan i chłopów (w do-
brach państwowych, gdyż chłopi w dobrach prywatnych podlegali sądom
dominialnym). W trybie odwoławczym można było udać się do sądów
w guberniach, również odrębnych dla poszczególnych stanów, działają­
cych na sesjach trzy razy do roku. Trzecia instancja była już wspólna dla
wszystkich, bez względu na pochodzenie stanowe; wprowadzała ona
nadto nowoczesny na owe czasy podział rzeczowy: sprawy karne sądziła
izba karna (pałata ugołownogo suda), sprawy cywilne - izba cywilna
(pałata grażdanskogo suda). Najwyższą instancję stanowił senat w Pe-
tersburgu.
Reformy carycy Katarzyny II, prowadzone od roku 1775, nie objęły
ziem polskich zajmowanych od 1772 roku. Do początków XIX wieku, to
jest do wstąpienia na tron cara Aleksandra I, utrzymały się na nich sądy
polskie.
Sądownictwo cesarstwa rosyjskiego posiadało jeszcze jedną szczegól-
ną cechę: był nią rozbudowany pozasądowy wymiar sprawiedliwości.
Miejscowej administracji terytorialnej przysługiwały rozległe kompeten-
cje, stanowiące groźne narzędzie ucisku w stosunku do ludzi uznanych
za „niepokornych" (niebłagonadiożnych). Były to możliwości: banicji
z miejsca zamieszkania, przymusowego wcielenia do wojska, nadzoru
policyjnego, wreszcie zesłania na ogromne, słabo zaludnione lub wręcz
bezludne terytoria Syberii. Zesłanie bowiem odbywać się mogło w trybie
sądowym bądź w trybie administracyjnym (najczęściej w związku z obo-
wiązującym w jakiejś guberni stanem wojskowym). Stało się ono narzę­
dziem ucisku politycznego; odegrało zwłaszcza szczególną rolę w proce-
sie agresji Rosji na ziemie Rzeczypospolitej (pierwsze masowe zesłania
dotyczyły jeńców z czasów konfederacji barskiej 1768-1772 roku) oraz
w czasach walki z polskimi powstaniami.
 186 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
REFORMY I UPADEK RZECzypOSPOLITEJ
Elekcja 1764 roku wprowadziła na tron Stanisława Augusta Poniato-
wskiego. Była to ostatnia wolna elekcja w Rzeczpospolitej. Otwarła ona
trzydziestoletni okres (1764-1795), który oznaczał zarówno przyśpiesze­
nie rozwoju ekonomiczno-społecznego państwa, jak i podjęcie podstawo-
wych reform ustrojowych. Jednocześnie był to okres upadku państwa,
spowodowanego przez atak mocarstw ościennych.
Część społeczeństwa szlacheckiego - ono bowiem brało czynny udział
w życiu politycznym państwa - była za utrzymaniem „złotej wolności",
opartej na podstawowych przywilejach, „źrenicach wolności", za jakie
uważano wolną elekcję i liberum veto. W praktyce oznaczało to aprobatę
dla ustroju oligarchii magnackiej. Ugrupowanie to zwane było ,,hetmań­
skim". Pewna grupa działaczy, skupiona wokół króla, zmierzała do re-
form mających na celu wzmocnienie władzy centralnej; był to program
umiarkowanie postępowy. Część wreszcie, z czasem coraz silniejsza,
zmierzała do reform gospodarczo-społecznych (rozszerzenia praw miesz-
czan, objęcia włościan opieką prawa) oraz reform ustrojowych, mających
na celu przeobrażenie Rzeczypospolitej w monarchię konstytucyjną.
Niestety, kontrola, jaką nad wewnętrznym życiem Rzeczypospolitej
sprawowały Rosja i Prusy, uniemożliwiła suwerenne dokonanie reformy
ustroju.
Pierwszy program reform, popierany przez „familię" Czartoryskich,
pojawił się już na sejmie konwokacyjnym w 1764 roku. Zmierzał on do
uśmierzenia anarchii poprzez reformę całego parlamentaryzmu, od sej-
mików do sejmu; opierał się w znacznej mierze na dziele Stanisława Ko-
narskiego O skutecznym rad sposobie 51 • Choć zaledwie dotknięto refor-
my sejmowania, już skutki stały się widoczne: w trzydziestoleciu od
1764 roku nie zerwano już ani jednego sejmu.
57 Stanisław Konarski (1700-1773) był jednym z czołowych umysłów polskich epoki
Oświecenia. Zetknąwszy się za młodu z kulisami liberum veto, postanowił doprowadzić do
reformy polskiego parlamentaryzmu. Zdając sobie sprawę z tego, że najcelniejsza choćby
krytyka „złotej wolności" nie wywrze większego skutku, rozpoczął od głębokiej reformy
oświaty. Jako prowincjał oo. pijarów zreformował szkoły pijarskie, zmuszając też i jezui-
tów do reformy swojego szkolnictwa. Dla młodzieży magnackiej założył nowocześnie zor-
ganizowane Collegium Nobilium. Dopiero kiedy uznał, że dojrzewa pokolenie wychowane
w duchu patriotycznym i obywatelskim, zaatakował ustrój Rzeczypospolitej i wystąpił
z projektem jego reformy (0 skutecznym rad sposobie, t. I-IV, 1760-1763). Reformy jego
stwarzały podstawę pod działalność Komisji Edukacji Narodowej.
I
l
Reformy i upadek Rzeczypospolitej·
187
Na sejmie 1767-1768 roku przewagę zyskali zwolennicy starego
ustroju, popierani przez Rosję. Podstawowe przywileje szlacheckie, ujęte
w postaci „praw kardynalnych", miały być odtąd niezmienne i wieczy-
ście obowiązujące. Wprowadzono jednak do nich kilka istqtnych nowości
w postaci pewnego ograniczenia liberum veto (miało on obowiązywać tyl-
ko w zakresie tak zwanych materiae status, czyli szeroko pojmowanych
norm służących ustrojowi politycznemu), a nawet pewnego polepszenia
sytuacji włościan. Brutalne metody carskiego ambasadora Repnina, któ-
ry złamał suwerenność obrad sejmowych, spowodowały, iż bezpośrednio
po sejmie zawiązana została konfederacja tzw. barska, która wystąpiła
zbrojnie przeciw rosyjskiej interwencji w wewnętrzne sprawy Polski, ale
także przeciw królowi Stanisławowi Poniatowskiemu i jego programowi
reform. Patriotyczna w swym założeniu, broniąca jednak starego ustroju
ze wszystkimi jego wadami, nie mogła liczyć na poparcie ani całej szla-
chty, ani mieszczan czy chłopów. Doprowadziła jednak do przekonania
w Petersburgu, iż niełatwo będzie utrzymać całą Polskę pod kontrolą;
następnym krokiem była zgoda Petersburga na pruską propozycję po-
działu ziem polskich. Impuls do tego dała też Austria, która zagarnęła
w 1769 roku Spisz, a w 1770 roku wkroczyła na Podhale i Sądecczyznę.
W 1772 roku doszło do rozbioru, później nazwanego „pierwszym'', w któ-
rym Rosja zajęła Inflanty i kresy północno-wschodnie po linię rzek
Dźwiny i Berezyny. Prusy zajęły Pomorze Gdańskie (bez Gdańska i To-
runia), okręg nadnotecki i Warmię, zaś Austria- ziemie na południe od
Wisły i do granic Lubelszczyzny, po Zbrucz, nazwane „Galicją". W uza-
sadnieniach tego zaboru powoływano się na rzekome prawa zaborców do
tych ziem, sięgające zamierzchłych nawet czasów58.
Sejm z 1773 roku pod zbrojnym naciskiem stacjonujących w Polsce
wojsk rosyjskich uchwalił zatwierdzenie „dobrowolnej cesji terytorial-
nej'' na rzecz trzech państw ościennych, przechodząc do porządku nad
protestem złożonym w oparciu o liberum veto przez posła Tadeusza Rej-
tana59. Mimo tej klęski sejm zdobył się następnie na pozytywne reformy:
58 W uzasadnieniu zaboru pruskiego powołano się na prawa sięgające czasów krzyżac­
kich, pomijając oczywiście traktat toruński 1466 r. oraz hołd pruski 1525 r. W uzasadnie-
niu zaboru austriackiego podkreślono, że z końcem XII wieku król węgierski Bela III sięg­
nął na północ od Karpat, zajmując tereny Rusi Halickiej i częściowo Włodzimierskiej oraz
dodając sobie tytuł rex Galiciae et Lodomeriae. Skoro zaś Habsburgowie stali się spadko-
biercami praw korony węgierskiej, przeto odziedziczyli prawo do „Galicji".
59 Tadeusz Rejtan (17 46-1780), poseł nowogrodzki, sprzeciwił się przeobrażeniu sejmu
w konfederacki, co by oznaczało wprowadzenie większości głosów i uznanie marszałko­
stwa izby Adama Ponińskiego - carskiej kreatury. Był to jedyny wypadek pozytywnego za-
 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
188
jedną z nich było utworzenie w tymże 1773 roku Komisji Edukacji N aro-
dowej, pełniącej funkcję ministerstwa oświaty.
Dalszą ważną reformą było utworzenie w 1775 roku Rady Nieustają­
cej. Organ ten składał się z 36 osób, w połowie wybieranych z senatu,
w połowie z izby poselskiej, z wymianą co dwa lata trzeciej części składu
Rady. Rada dzieliła się na 5 departamentów: „interesów cudzoziem-
skich", czyli spraw zagranicznych, policji, wojska, skarbu i sprawiedli-
wości. Przewodniczył jej obradom król, on też podpisywał decyzje („rezo-
lucje") Rady. Rada posiadała inicjatywę ustawodawczą i kontrolowała,
czy prawo jest przestrzegane. Był to początek nowoczesnej administracji
państwa, powoli dźwigającego się z anarchii; niestety, rychło zdobyła
w Radzie wpływy ambasada rosyjska, utrudniając proces reformy ustroju.
W miarę jalt do życia politycznego wchodziło pokolenie działaczy wy-
kształconych już w szkołach pijarskich oraz Komisji Edukacji Narodo-
wej, dążenie do reformy ustroju nabierało siły. Kiedy jesienią 1788 roku
zebrał się kolejny sejm walny, przyjął na wstępie zasadę, iż obradować
będzie systemem konfederackim, to jest uchwały zapadać będą większo­
ścią głosów; postanowił też przedłużyć obrady celem sfinalizowania dzie-
ła reformy. Z początku obrady toczyły się z trudnościami wobec zrówno-
ważonych sił ugrupowania patriotycznego i zachowawczego. Po dwóch
latach, jesienią 1790 roku, zdecydowano przeprowadzić nowe wybory do
izby poselskiej i od tego czasu izba obradowała w podwójnym składzie
poselskim60 • Przyniosło to przewagę ugrupowaniu patriotycznemu, do
którego weszło wielu nowych, energicznych działaczy6 1 . Odtąd obrady
stały się bardzo owocne. Sejm ten przeszedł do historii jako Czteroletni
lub Wielki.
stosowania prawa veta. Jego zlekceważenie zachwiało poglądem tradycjonalistów, iż „nie
zginie Rzeczpospolita, póki choć jeden sprawiedliwy w niej się znajdzie". Dramatyczny ten
protest przedstawił Jan Matejko w obrazie pt. Rejtan.
60 Nie było bez znaczenia, iż w 1789 r. stan trzeci we Francji zażądał podwójnej repre-
zentacji w Stanach Generalnych, a otrzymawszy na to zgodę przeobraził się w Zgromadze-
nie Narodowe. Pomysł podwojenia składu izby poselskiej w Warszawie dla wielu przeciw-
ników reformy przedstawiał się jako zapowiedź rewolucji.
61 Kiedy w 1772r., w toku pierwszego zaboru Inflanty przeszły pod panowanie rosyj-
skie, przy Rzeczpospolitej została tylko tzw. „Łączka inflancka", skrawek terenu na pra-
wym brzegu Dźwiny pod Dyneburgiem. Owa ,,Łączka" dawała prawo szlachcie inflanckiej
do uważania się za obywateli Rzeczypospolitej, przez co senatorowie i posłowie inflanccy
mogli nadal zasiadać w sejmie polskim. W 1790 r. z tej „Łączki" obrany został posłem Ju-
lian Ursyn Niemcewicz, zasłużony działacz patriotyczny, autor Powrotu posła.
Reformy i upadek Rzeczypospolitej 189
Głównym osiągnięciem Sejmu Wielkiego - po kilku wstępnych usta-
wach - było uchwalenie „Ustawy Rządowej", czyli Konstytucji 3 Maja.
W dziejach konstytucjonalizmu zajęła ona ważne miejsce, obok pier-
wszej w świecie konstytucji (w znaczeniu: spisanej usta,,wy zasadniczej)
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1787 roku oraz obok
późniejszej o kilka miesięcy konstytucji francuskiej z 3 września 1791
roku.
Składała się ona ze wstępu, jedenastu artykułów różnej objętości, nie
dzielących się już jednak na paragrafy, z zakończenia oraz trzech ustaw
dodatkowych. Jej wewnętrzna systematyka była jasna, choć nie do koń­
ca zrealizowana. Artykuły 1-4 dotyczyły ustroju społecznego, poświęco­
ne były bowiem religii („ze wszystkimi jej prawami", więc także i ducho-
wieństwa), szlachcie-ziemianom, miastom i mieszczaństwu (tu wchodzi-
ła do konstytucji wcześniej uchwalona ustawa o miastach królewskich),
chłopom. Część druga dotyczyła ustroju politycznego i otwierał ją pro-
gramowy artykuł 5, nawiązujący do idei zwierzchnictwa narodu Jana
Jakuba Rousseau („wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój
bierze z woli narodu") oraz Karola Ludwika Montesquieu zasady trójpo-
działu władzy („trzy władze rząd narodu polskiego ... z woli prawa niniej-
szego na zawsze składać będą, to jest władza prawodawcza w stanach
zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i wła­
dza sądownicza ... "). Zgodnie z tą zasadą, następne artykuły dotyczyły
„sejmu czyli władzy prawodawczej" (tu też włączono wcześniejszą usta-
wę o sejmikach), króla - władzy wykonawczej oraz władzy sądowniczej.
Na tym konstytucja skończyłaby się, gdyby nie to, że artykuł 7, dotyczą­
cy króla - władzy wykonawczej rozrósł się nadmiernie; wyłączono zeń
więc artykuły 9 (regencja), 10 (edukacja dzieci królewskich) i 11 (siła
zbrojna narodowa).
Daleko posunięta integracja obydwu części Rzeczypospolitej spowo-
dowała, iż w tekście konstytucji nie było mowy o podziale państwa na
Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Uznano to jednak za niedociągnię­
cie i w październiku 1791 roku sejm uchwalił ustawę „Zaręczenie wza-
jemne obojga narodów", umacniającą unię, z zachowaniem pewnych od-
rębności ustrojowych. Konstytucję dopełniały też ustawy o sejmie wal-
nym, Straży Praw oraz komisjach wielkich (organach władzy wykonaw-
czej). Uznano wreszcie, iż całość tych norm, zasadniczych i podstawo-
wych, ma być trwała. Jedynie sejm konstytucyjny co 25 lat mógłby doko-
nywać rewizji konstytucji.
Konstytucja podkreśliła, iż religia rzymsko-katolicka jest panująca
i potwierdziła wszystkie jej przywileje. Przejście do innego wyznania uz-
190 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
nano za przestępstwo apostazji. Innym jednak wyznaniom zapewniono
„pokój w wierze i opiekę rządową". Szlachcie ziemianom, czyli właścicie­
lom ziemskim, potwierdzono wszystkie przywileje, uznając ich „pier-
wszeństwo w życiu publicznym", podkreślono zasadę równości szlachec-
kiej. Gwarancję artykułu 2 nie dotyczyły jednak szlachty nieosiadłej,
czyli gołoty. Mieszczan podniesiono wzwyż, przyznając im prawo niety-
kalności osobistej i majątkowej, dostęp do urzędów, reprezentację w sej-
mie; znacznie rozszerzono możliwość nobilitacji, dozwalając jednocześ­
nie szlachcie (dawnej i świeżo nobilitowanej) mieszkać w miastach, peł­
nić urzędy miejskie i zajmować się handlem czy rzemiosłem, bez ryzyka
utraty herbu, zezwalając też mieszczanom nabywać dobra ziemskie.
Skutkiem tych reform proces wzajemnego przenikania się obydwu sta-
nów zyskał stosowne ramy prawne62• Chłopów potraktowano bardzo
ogólnie, stwarzając dopiero na przyszłość możliwość ingerencji państwa
w stosunki między dworem i wsią: „Lud rolniczy, spod którego ręki pły­
nie najobfitsze bogactw krajowych źródło, który najliczniejszą w naro-
dzie stanowi ludność, a zatem najdzielniejszą kraju siłę [„. ], pod opiekę
prawa i rządu krajowego przyjmujemy".
Odeszła więc konstytucja od pojęcia „narodu szlacheckiego" i poję­
ciem narodu objęła całe społeczeństwo, od szlachty po włościan. Stopnio-
wo też i powoli zmierzała do zniwelowania różnic stanowych i tworzenia
społeczeństwa obywatelskiego. Dalszy krok na tej drodze uczynił kilka
lat później Tadeusz Kościuszko 63 •
W zakresie ustroju politycznego doszło do poważnych zmian władzy
ustawodawczej i wykonawczej, w niewielkiej mierze - sądowniczej.
Sejm, który składał się dotychczas z trzech stanów: króla, senatu i izby
poselskiej, stał się dwuizbowym parlamentem. W skład senatu wchodził
król jako jego przewodniczący, arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, ka-
sztelanowie i ministrowie, w łącznej liczbie 132 osób. Izbę poselską two-
rzyło 204 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach oraz 24 pleni-
potentów miejskich, mających prawo głosu w sprawach dotyczących
62 Hugo Kołłątaj (1750-1812) w dziele O ustanowieniu i upadku konstytucji polskiej
3 maja napisał, iż „w przeciągu lat kilkudziesiąt przelałby się stan miejski w szlachecki,
a raczej nie miałaby Rzeczpospolita, tylko obywatelów, bez nienawistnej stanów różnicy".
63 Uniwersał połaniecki zapewnił poprzez instytucję „dozorów" realną opiekę państwa
nad chłopami, którzy mogli odtąd skarżyć się na swych panów do dozorców i komisji woje-
wódzkich. Kościuszko, herbowy szlachcic, przybrawszy sobie za mundur chłopską sukma-
nę, podkreślając zasługi warszawskiego szewca Jana Kilińskiego i mianując Żyda Berka
Joselewicza pułkownikiem, świadomie budował symbol jednolitego narodu, wspólnie wal-
czącego o wolność.
Reformy i upadek Rzeczypospolitej
191
miast. Projekt uchwalony w izbie zwykłą lub kwalifikowaną większością
głosów szedł do senatu, który miał prawo veta zawieszającego, ale tylko
do następnej uchwały izby poselskiej w tej sprawie. Jednomyślność i jej
konsekwencja, liberum veto, zostały zniesione, choć nie bez oporu ze
strony tradycjonalistów64 • Sejm działał w dwuletniej kadencji, zbierając
się na sesje 70-dniowe; posłowie zachowywali mandaty przez owe dwa
lata i w razie potrzeby mogli być zwoływani na sesje nadzwyczajne. Kon-
kretne prace przygotowawcze powierzono „deputacjom'', czyli komisjom
sejmowym, przyjęto jasny regulamin obrad. „Na dole" władzy ustawo-
dawczej uporządkowano sejmiki, określając czynne i bierne prawo wy-
borcze oraz tryb działania.
Reforma ta przeszła przez próbę praktyczną, gdyż funkcjonowała ca-
ły następny rok po uchwaleniu konstytucji. Stwierdzić więc można, iż na
podstawie bogatej polskiej tradycji parlamentarnej, skorygowanej przez
doktrynę całego pokolenia pisarzy politycznych z Hugonem Kołłątajem
na czele, z uwzględnieniem wpływów angielskich i francuskich czerpa-
nych z Monteskiusza- stworzony został sprawny jak na owe czasy par-
lament. Śmiało wytrzymywał on porównanie z wieloma parlamentami
europejskimi pierwszej połowy XIX wieku.
Władza wykonawcza powierzona została królowi, Straży Praw i ko-
misjom wielkim.
Poważnej zmianie uległo stanowisko króla. Zlikwidowano wolną ele-
kcję i wprowadzono zasadę dziedziczności tronu w obrębie dynastii.
Uniknięto jednak sytuacji, by po śmierci Stanisława Augusta Poniato-
wskiego, jako ostatniego króla elekcyjnego, musiano dokonać elekcji dy-
nastii. Desygnowano do tronu Fryderyka Augusta, przedstawiciela po-
pularnej w Polsce dynastii Wettynów. Zniesienie wolnej elekcji oraz
wprowadzenie zasady nieodpowiedzialności króla (za wzorem angiel-
skim przyjęto instytucję kontrasygnaty aktów królewskich przez odpo-
wiedzialnego za nie ministra) wzmocniło powagę królewską. Nie posze-
rzono jednak jego władzy. Pozbawiony uprawnień ustawodawczych
(z wyjątkiem honorowego w praktyce przewodniczenia senatowi), w za-
64 Zwięźle i złośliwie ujął tę tęsknotę za liberum veto Julian Ursyn Niemcewicz w Po-
wrocie posła;
,,Przedtem, bez żadnych intryg, bez najmniejszej zdrady
jeden poseł mógł wstrzymać sejmowe obrady,
jeden Ojczyzny całej trzymał w ręku wagę:
powiedział 'nie pozwalam' i uciekł na Pragę„."
192 PAŃSTWO NOWOŻYTNE Reformy i upadek Rzeczypospolitej
193
kresie władzy wykonawczej skrępowany został przez Straż Praw. Podo-
bnie jak w Anglii, król „panował, ale nie rządził"65. wa, zlikwidowano sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie, wprowadza-
Ważną, interesująco zorganizowaną instytucją stała się Straż Praw -
jąc na ich miejsce nowocześniej zorganizowane sądy ziemiańskie, upo-
połączenie polskiej tradycji ustrojowej z nowoczesnymi bliskimi syste-
rządkowano sądownictwo miejskie. Resztę systemu wymiaru sprawied-
liwości pozostawiono bez zmian.
mowi gabinetowemu rozwiązaniami. Składała się ona z prymasa jako
Konstytucja 3 Maja, rozpatrywana w całości, zasługuje na wysoką
głowy duchowieństwa i prezesa Komisji Edukacji Narodowej 66 , pięciu
ministrów (pieczęci do spraw zagranicznych, pieczęci do spraw krajo-
ocenę Nie przełamała ona jeszcze ustroju stanowego i nie wprowadziła
zasady równości wszystkich wobec prawa, ustępując w tej mierze miej-
wych, policji, wojska i skarbu) i króla jako przewodniczącego. Nadto bez
sca zarówno konstytucji Stanów Zjednoczonych, jak i konstytucji francu-
prawa głosu wchodzili do Straży następca tronu (dla wprawienia się
skiej z 1791 roku. Otwarłajednak drogę prowadzącą do stopniowego za-
w sztukę rządzenia) i marszałek sejmu (który w razie konfliktu między
cierania różnic stanowych, zatem drogę ewolucyjną. Procesy społeczne,
ministrami przenosił sprawę na forum sejmu). Ministrowie do Straży
które umożliwiła - zbliżanie się stanów szlacheckiego i mieszczańskie­
powoływani byli przez króla, ale nie miał on w tym zakresie swobody:
go, przechodzenie zbiedniałej szlachty do miast i podejmowanie zawo-
obydwaj ministrowie pieczęci powoływani być musieli spośród kanclerzy
dów, które stworzą z czasem warstwę inteligencji - trwały nawet po jej
i podkanclerzych, policji - spośród marszałków, wojska - spośród hetma-
upadku i dalszych rozbiorach Polski. Przezwyciężyła kryzys ustrojowy,
nów, skarbu - spośród podskarbich. Tymczasem byli to wciąż jeszcze
poszerzyła podstawę społeczną ustroju, przyśpieszyła przemiany gospo-
dygnitarze, którzy piastowali swe urzędy dożywotnio; połączenie trady-
darcze i społeczne. Na podstawie polskiej tradycji ustrojowej, uwzględ­
cyjnych dygnitarstw z nowoczesnymi resortami okazało się niełatwe.
Przewidziano jednalc odpowiedzialność ministrów: przed sądem sejmo-
niając najnowsze ówczesne zdobycze myśli politycznej (J. J. Rousseau
i K L. Montesquieu), sięgając do doświadczeń ustrojowych angielskich -
wym za naruszenie prawa (odpowiedzialność konstytucyjna) i w postaci
votum nieufności izby poselskiej (odpowiedzialność parlamentarna).
zbudowała model ustrojowy monarchii konstytucyjno-parlamentarnej,
znacznie wyprzedzający ustroje, które otaczały Polskę.
Straży Praw podlegały Komisje Wielkie: Edukacji Narodowej, Wojska,
To też było źródłem jej klęski. Państwo polskie zwalczyło swój we-
Policji i Skarbu. Ich organami wykonawczymi były komisje porządkowe
wnętrzny kryzys, ale było jeszcze słabe słabością rekonwalescenta po
cywilno-wojskowe w województwach.
przebytej chorobie, kiedy stało się celem ataku ościennych absoluty-
Reformy w zalcresie wymiaru sprawiedliwości były skromne i niepeł­
zmów, zaniepokojonych nie tylko tym, iż zaczęła się im wymykać z rąk
ne. Już wcześniej, przed Sejmem Wielkim wprowadzono pewne zmiany,
spodziewana zdobycz, ale i tym, że polskie reformy ustrojowe mogły się
jak odebranie szlachcie możności karania chłopów w sądach dominial-
nych śmiercią (1768 rok), zniesienie tortur i odpowiedzialności karnej za
stać atrakcyjne dla ich własnych społeczeństw. Konstytucja 3 Maja zmo-
czary (1776 rok). W konstytucji (art. 8) zapowiedziano kodyfikację pra-
bilizowała więc przeciw sobie zarówno wewnętrzną reakcję, jak i abso-
lutystyczne otoczenie.
Choć, jak wspomniano wyżej, w dziejach światowego konstytucjonali-
65 Decyzje dotyczące władzy królewskiej były wynikiem doskonale przeprowadzonego zmu zajmowała poczesne miejsce, Konstytucja 3 Maja odegrała mniejszą
kompromisu. Patrioci pragnęli zniesienia wolnej elekcji i cel swój osiągnęli. Tradycjonali- rolę niżby na to zasługiwała. Spowodował to przede wszystkim upadek
ści byli temu przeciwni, ale - wielbiąc czasy saskie - z chęcią powitali przyrzeczenie tronu Rzeczypospolitej, ale nie tylko. Ościenne państwa o ustroju absolutnym,
dla Wettyna. Zawiedziony mógł się czuć Stanisław August Poniatowski - dziedziczność zwłaszcza Rosja i Prusy, zadały sobie wiele trudu, by cały ustrój Rze-
tronu nie miała być dla niego. Przypomniano mu jednak, iż Fryderyk August (1750-1827), czypospolitej, łącznie z reformami Sejmu Czteroletniego i Konstytucją
3 Maja, przedstawiać opinii europejskiej w czarnych barwach - jako
o 18 lat młodszy od Stanisława Augusta, nie miał syna, lecz córkę; ta zaś, traktowana jako
infantka tronu polskiego, mogłaby wyjść za mąż za któregoś z bratanków królewskich.
W ten sposób Poniatowscy wróciliby do tronu jako władcy dziedziczni. Kompromis taki tra- anarchię zagrażającą sąsiadom. Dla niejednego obserwatora z zewnątrz
fił do przekonania wszystkim zwalczającym się ugrupowaniom. rozbiory Polski były tego potwierdzeniem.
66 Stąd pojawiła się praktyka, znana w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim Na rękę było carycy Katarzynie II, iż grupa magnaterii i szlachty,
i II Rzeczypospolitej, łączenia resortów Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wroga Konstytucji, poprosiła ją o pomoc. Konfederację, zawiązaną 1792
roku w Targowicy nad Dnieprem, natychmiast poparło wojsko rosyjskie.
(w skrócie: WRiOP).
194 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Po krótkiej kampanii wojennej król przeszedł na stronę Targowicy i do-
konany został w 1793 roku drugi rozbiór Polski. Rosja zajęła ziemie na
wschód od linii Dyneburg nad Dźwiną, Pińsk na Polesiu, do źródeł Zbru-
cza (zbliżoną zatem do linii, jaką wynegocjowano w traktacie ryskim
1921 roku); Prusy obsadziły Gdańsk i zajęły ziemie na zachód od linii
Działdowo-Sochaczew-Częstochowa. Austria w drugim rozbiorze Polski
udziału nie wzięła. Sejm zwołany do Grodna miał zatwierdzić ten rozbiór
i przywrócić (z niewielkimi zmianami) ustrój polski sprzed Konstytucji 3
Maja67 . Nie miało to jednak praktycznego znaczenia, gdyż reszta ziem
polskich, okrojonych w wyniku drugiego rozbioru, była okupowana przez
wojska rosyjskie.
W takich warunkach wiosną 1794 roku wybuchło powstanie. N a jego
czele stanął Tadeusz Kościuszko jako Naczelnik, który objął faktyczną
władzę dyktatorską- nie detronizując króla, ale usuwając go od władzy.
Akt powstania, zaprzysiężony 24 marca 1794 roku na Rynku w Krako-
wie, powoływał do życia konfederację całego narodu do walki o niepodle-
głość. Naczelnik posiadający do pomocy Radę Najwyższą Narodową pia-
stował władzę wojskową, ale także przysługiwała mu moc wydawania
norm w postaci uniwersałów, władza wykonawcza i sądowa. Jedynym
ograniczeniem był czasowy charakter tej władzy (do zakończenia wojny)
i przysięga stwierdzająca, iż jej „na niczyj prywatny ucisk nie użyje".
W Uniwersale połanieckim z 7 maja 1794 roku zniesione zostało pod-
daństwo osobiste chłopów; wzmocniono ich prawo do ziemi i obniżono
pańszczyznę. Instytucja dozorów, najniższych jednostek władzy po-
wstańczej w terenie, miała zapewnić chłopom opiekę państwa.
Wojska powstańcze zaatakowane przez armię rosyjską i pruską (kor-
pus austriacki stał w gotowości, by pomóc Rosjanom, w razie sukcesów
powstania) zostały ostatecznie pokonane. W 1795 roku nastąpił trzeci
rozbiór Polski, z udziałem Austrii. Rosja zagarnęła ziemie na wschód od
linii Kowno-Grodno-Brześć Litewski, wzdłuż Bugu (tej samej granicy za-
żądała RosJa od Polski po drugiej wojnie światowej). Austria posunęła
się wzdłuż prawego brzegu Pilicy do Wisły i zajęła Lubelszczyznę. Prusy
zagarnęły tereny po Pilicę, Warszawę z Mazowszem i Białostocczyznę.
W konwencji petersburskiej 1797 roku uznano, iż Polska została na za-
wsze wymazana z mapy Europy.
67 Przywrócono prawo kardynalne, potwierdzono wszystkie przywileje szlacheckie,
podkreślono nienaruszalność władzy dominialnej szlachty nad chłopami. Konstytucje gro-
dzieńskie nie weszły w życie.
Reformy i upadek Rzeczypospolitej 195
Rozbiory Polski były aktem agresji i jako taki nie muszą być rozpatry-
wane w świetle prawa. Ponieważ jednak zaborcy prawem tym się zasła­
niali, powołując się przy pierwszym rozbiorze na swoje „uzasadnione"
pretensje do ziem Rzeczypospolitej, przeto należy zwróci~ uwagę i na to
zagadnienie.
Podstawową zasadą prawa międzynarodowego publicznego jest zasa-
da dobrej wiary, z której wynika obowiązek dotrzymywania wzajemnych
umów (pacta sunt servanda). Zasada ta otwarcie została pogwałcona
przez wszystkie trzy państwa zaborcze. Jeśli idzie o Rosję: traktat pol-
sko-rosyjski z 1686 roku, zwany „pokojem Grzymułtowskiego", oparty
zresztą na wcześniejszym rozejmie w Andruszowie 1667 roku, ustalił
granicę ,,na wieczne czasy" i z polskiej strony wiernie był dotrzymywa-
ny. Co więcej, caryca Katarzyna II gwarantowała w 1764 roku utrzyma-
nie Rzeczypospolitej „w obecnym jej stanie, w prawach, wolnościach i za-
sadach, zarówno jak w jej posiadłościach". Król pruski Fryderyk II zła­
mał pokój panujący na granicy polsko-niemieckiej od traktatu krako-
wskiego 1525 roku i pominął wcześniejsze traktaty, z toruńskim z 1466
roku na czele, nawiązując do agresywnej polityki Zakonu Krzyżackiego.
Cesarzowa Maria Teresa zgodziła się, by jej wojsk.a zajęły w 1769 roku
Spisz, który Polska trzymała prawem zastawu w zamian za pożyczkę
uczynioną Cesarstwu, która nigdy nie została zwrócona; nie ulegało wąt­
pliwości, że odebranie zastawu bez zwrotu pożyczki jest bezprawiem.
Bez żadnego uzasadnienia wojska austriackie przekroczyły granicę
w 1770 roku, zajmując Podhale i Sądecczyznę, a w 1772 roku ogromny
szmat Rzeczypospolitej od Śląska po Podole, nigdy do Austrii nie należą­
cy, przejściowo w XII-XIII wieku - i bynajmniej nie w całości - będący
przedmiotem zainteresowania Węgier. Nawet gdyby uznać te zabory ja-
ko (jak sugerowano ze strony zaborczej) „rewindykacje", to nie można
było pominąć faktu, że w 1773 roku państwa zaborcze uroczyście po-
twierdziły, że żadnych więcej roszczeń terytorialnych do Polski wysuwać
nie będą.
Obok złamania zasady dobrej wiary oraz reguły, iż nie wolno w sto-
sunkach międzypaństwowych wysuwać pretensji bezzasadnych lub wy-
gasłych, pogwałcona została zasada nieingerencji w wewnętrzne stosun-
ki innych państw. Wreszcie zastosowany został przymus łamiący suwe-
renne prawa drugiego państwa.
Bezprawie to, oparte na sile militarnej, spotkało się z milczeniem ca-
łej prawie Europy. Jedynie Turcja nie uznała rozbiorów. Tymczasem
rozbiory Polski były zdarzeniem, które wywarło silny wpływ na losy ca-
łej Europy, tale polityczny jale i ustrojowy.
 196 PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Od 1789 roku rozwijała się rewolucja francuska. Pozostałe monarchie
spoglądały na Francję z niepokojem i rosnącą wrogością; powoli monto-
wała się coraz silniejsza koalicja antyfrancuska prowadząca do nie-
uchronnej interwencji. Tymczasem wydarzenia w Polsce, zwłaszcza
Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 Maja spowodowały, że główna uwaga
Rosji i Prus zwrócona była w stronę Polski i tak miało pozostać aż do ro-
ku 1795. Kiedy po likwidacji Rzeczypospolitej państwa te, świeżo
wzmocnione nowymi łupami, zwróciły się znowu przeciw Francji (nie
jest przypadkiem, że już w cztery lata po rozbiorach Polski wojska Suwo-
rowa znajdowały się w północnych Włoszech i w Szwajcarii), Francję za-
stano już jednak wzmocnioną i uzbrojoną; „dywersja" polska pozwoliła
Francji stawić skutecznie czoła absolutyzmowi aż do 1815 roku.
Udział w rozbiorach Polski powiązał Prusy, Austrię i Rosję wspólnym
interesem politycznym. Z czasem sojusz ten przybrał formy instytucjo-
nalne: stał się „Świętym Przymierzem'', powstałym celem zachowania
politycznego status quo (w którym nie mogło być miejsca dla Polski)
i występującym przeciwko wszelkim ruchom liberalnym i wolnościo­
wym. Blok ten hamował rozwój ustrojowy krajów europejskich co naj-
mniej do Wiosny Ludów 1848 roku.
Wywarły wreszcie te wydarzenia nieprzemijający wpływ na struktu-
rę i świadomość narodu polskiego. Powszechne przekonanie, iż rozbiory
były bezprawiem (sama terminologia „zabór", sąsiadująca z pojęciami
:. rozboju i kradzieży, była tego dowodem), mobilizowało do oporu. Naród
ten utracił swoje państwo w chwili, kiedy konsolidował się przełamując
bariery stanowe i ze stratą tą nie umiał się pogodzić. Ta świadomość
krzywdy stała się podstawą tego, że aż do drugiej połowy XIX wieku każ­
de pokolenie polskie co najmniej raz chwytało za broń w mniej lub bar-
dziej pozbawionych szans powstaniach, wspomagając też inne działania
rewolucyjne, zgodnie z hasłem „za Waszą i Naszą wolność".
I..
III KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
ZARYS DZIEJÓW
STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PÓŁNOCNEJ
Wybrzeża Ameryki Środkowej i częściowo Północnej kolonizowali Hi-
szpanie, od Meksyku po Texas i Florydę. Tereny zwane Luizjaną, u uj-
ścia i wzdłuż Missisipi oraz na samej północy od ujścia rzeki Św. Waw-
rzyńca kolonizowali Francuzi 1• Wybrzeże zachodnie zasiedlali Anglicy
i Holendrzy; ci ostatni po przegranej wojnie z Anglią w 1665 roku utra-
cili swe północnoamerykańskie posiadłości. Choć kolonizacja angielska
rozpoczęła się już w końcu XVI wieku, za jej symboliczny początek ucho-
dzi rok 16202 • Kolonizacja oznaczała nie tylko branie pod uprawę pus-
tych ziem, ale i wypieranie w głąb kontynentu oraz eksterminację miej-
1 Do Luizjany (nazwę tę nadano jej na cześć króla Ludwika XIV), wówczas znacznie ob-
szerniejszej od dzisiejszego stanu o tej nazwie, ściągano osadników z Francji, idealizując
oczekujące ich na miejscu warunki. W literaturze pięknej Luizjana odmalowana została
w nader ongiś poczytnej Historii Manon Lescaut i kawalera des Grieux Antoniego
Prevosta.
2 Sir Walter Raleigh, podejmując w XVI wieku kolonizację, ku czci niezamężnej królo-
wej Elżbiety I nazwał kolonię „Virginią" (z łacińskiego: virgo =dziewica). Jego akcja kolo-
nizacyjna nie powiodła się. Natomiast w 1620 roku przybił do wybrzeża Massachusetts
statek „Mayflower", wioząc 102 osadników; jeszcze na statku zawarli oni umowę (Mayflo-
wer Compact), zobowiązując się uwzględniać demokratyczną zasadę woli większości przy
zarządzaniu swą kolonią: „W imię Boże, amen. My, których imiona widnieją poniżej, wier-
ni poddani naszego władcy króla Jakuba, przedsięwziąwszy dla większej chwały Pana
i dla poszerzenia wiary chrześcijańskiej, a także dla pożytku Króla i Ojczyzny tę podróż
dla założenia pierwszej kolonii w północnych częściach Wirginii, zawiązujemy wspólnie
i uroczyście w obliczu Boga i wzajemnie wobec siebie samych tę umowę, aby połączyć się
w jedną wspólnotę obywatelską dla lepszego porządku, zachowania i wspomożenia powy-
ższych naszych celów; a zaś na mocy powyższego postanawiać, układać i stanowić spra-
wiedliwe i równe dla wszystkich prawa, zarządzenia, ustawy, konstytucje i urzędy, kiedy
tylko zajdzie taka potrzeba dla ogólnego dobra kolonii„." Pochodzenie od tych 102 osadni-
ków stało się swoistym snobizmem amerykańskim.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
198
scowej ludności indiańskiej 3 • W połowie XVIII wieku istniało już 13 kolo-
nii angielskich: na północy silniej rozwiniętych przemysłowo, na połud­
niu rolniczych, o wielkich latyfundiach posługujących się siłą roboczą
niewolników4.
Kolonie zależne były od metropolii. Zarządzali nimi gubernatorzy
mianowani z Londynu, odpowiedzialni przed rządem, egzekwujący nor-
my uchwalane przez parlament angielski (w którym zabrakło miejsca
dla przedstawicieli kolonii). Apelacje od wyroków sądów w koloniach
szły do Londynu, co niezmiernie wydłużało wymiar sprawiedliwości.
Wszelkie kontaldy między koloniami, nawet sąsiadującymi ze sobą, od-
bywały się za pośrednictwem Londynu. Tymczasem Londyn traktował
kolonie wyłącznie jako źródło surowców i rynki zbytu dla towarów z me-
tropolii, stanowiąc w związku z tym krzywdzące dla kolonii przepisy po-
datkowe, stemplowe i celne.
Jednakże, uciskając kolonie, metropolia przeceniła związki, jakie łą-
czyły osadników ze starym krajem, sądząc, że także wnukowie i prawnu-
kowie emigrantów czuć się będą poddanymi korony angielskiej. Nie bra-
no pod uwagę faktu, że decydując się na emigrację za ocean ludzie ci opu-
szczali Anglię, aby do niej nie powrócić i czynili to, aby wydobyć się z nę­
dzy lub zmuszeni zostali do wyjazdu prześladowaniami religijnymi bądź
politycznymi. Owo postępujące z upływem czasu osłabienie więzi uczu-
ciowych ze starym krajem, z drugiej zaś strony przekonanie, że kraj ten
,1'
sięga za ocean, aby osadników uciskać i wykorzystywać - stały się przy-
,:
1,1 czyną narastającej niechęci wobec metropolii. Doprowadziło to wreszcie
do powstania i wojny o niepodległość.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny były rozruchy w Bostonie
w 1773 roku, na tle konflildu między Anglią a koloniami o politykę go-
spodarczą5. Angielskie ustawy represyjne zaogniły nastroje. W 1774 ro-
,•!
3 ÓW obraz pracowitych i twardych osadników, w biblijny sposób „czyniących sobie zie-
mię poddaną" zaważył na późniejszej historiografii, a także literaturze. Przekazywała ona
wyidealizowany, romantyczny przebieg walk kolonistów i traperów z Indianami (por.
twórczość Fenimore Coopera, 1789-1851), następnie proces zdobywania „Dzikiego Zacho-
du;' w walce człowieka z naturą i dobra ze złem.
4 Posuwając się od północy ku południowi, były to następujące kolonie: New Hampshire,
Massachusetts, Rhode Island, Connecticut, Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Dela-
ware, Maryland, Wirginia, Karolina Północna, Karolina Południowa, Georgia.
5 Symbolem tego konfliktu stała się tzw. „Boston Tea Party" (herbatka bostońska), któ-
ra rozegrała się na tle bojkotu towarów angielskich w Ameryce. 16 XII 1773 r. amerykań­
scy patrioci, przebrani za Indian, wrzucili do morza w Bostonie kilkaset skrzyń herbaty,
::'
protestując w ten sposób przeciw cłom nakładanym przez parlament angielski na towary
Zarys dziejów 199
ku zebrał się w Filadelfii I Kongres Kontynentalny (The First Continen-
tal Congress), który spisał w 10 punktach prawa przysługujące miesz-
kańcom kolonii, z prawem do życia, wolności i własności (life, liberty and
property) na czele, dalej - prawem do własnej reprezentacji i własnego
sądownictwa. Parlament angielski odrzucił żądania Kongresu i w 1775
roku rozpoczęła się wojna6 • W 1775 roku zebrał się w Filadelfii II Kon-
gres Kontynentalny, który uchwalił napisaną przez Thomasa Jeffersona
Deklarację Niepodległości i - choć początkowo tylko część delegatów by-
ła za oderwaniem się od Anglii - uchwalił Artykuły Konfederacji Stanów,
które z czasem przerodziły się w unię. W wojnie, toczonej pod wodzą Je-
rzego Waszyngtona, wojska amerykańskie zdobyły przewagę. W 1783
roku na mocy traktatu pokojowego paryskiego Wielka Brytania uznała
suwerenność dotychczasowych kolonii, obecnie państw, czyli „stanów"
tworzących Stany Zjednoczone.
Poszczególne stany uchwaliły sobie swoje własne konstytucje, zawie-
rające deklaracje praw (oparte na koncepcji praw naturalnych każdego
człowieka) i przyjęły podobną strukturę organizacyjną, z własnymi
dwuizbowymi parlamentami i obieralnymi gubernatorami na czele. Po-
jawiła się jednak rychło potrzeba przeobrażenia konfederacji w federa-
cję. W 1787 roku zebrała się w Filadelfii Konwencja Konstytucyjna pod
przewodnictwem Jerzego Waszyngtona i uchwaliła konstytucję.
Kilka uwag o dalszych dziejach Stanów Zjednoczonych. Niepodle-
głość ich umocniła kolejna wojna z Anglią w latach 1812-1814. W nastę­
pnych latach rozpoczęła się polityka wypierania mocarstw europejskich
z ich kolonii w Ameryce, zgodnie z doktryną prezydenta Jamesa Monroe
(,,Ameryka dla Amerykanów"). Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczo-
nych odbywał się za pomocą pieniądza i oręża: w 1803 roku zakupiona
została od Napoleona Luizjana za 80 milionów franków; w 1819 roku -
Floryda od Hiszpanii, za 5 milionów dolarów; w 1867 roku - Alaska od
Rosji, za 7 milionów 200 tysięcy dolarów 7 • Orężem tępione były poszcze-
przywożone do Ameryki, bez udziału przedstawicieli kolonii w Izbie Gmin.
6 Sympatia, jaką walka o wolność kolonii amerykańskich wzbudziła w Europie, dotarła
i do Polski i, mimo jej groźnego położenia, miała praktyczne konsekwenąje. Kazimierz Pu-
łaski (1747-1779), wyemigrowawszy po upadku konfederac;ji barskiej, udał się w 1777 r.
do Ameryki, gdzie objął stanowisko generała kawalerii i szkolił jazdę amerykańską. Od-
niósł zwycięstwo nad Anglikami pod Charleston i zginął pod Savannah; uznany został za
amerykańskiego bohatera narodowego. Tadeusz Kościuszko (17 46-1817), nim znalazło się
dlań miejsce w armii polskiej, trafił do Ameryki w 1775 r„ został generałem brygady, wal-
czył pod Saratogą, fortyfikował West Point.
7 Jedną z przyczyn sprzedaży Alaski przez cara Aleksandra II za wspomniane 7 200 OOO
 200 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
gólne plemiona indiańskie. W 1836 roku Teksas oderwany został od Me-
ksyku i - po krótkim okresie rzekomej niezależności - włączony do Sta-
nów. W 1840 roku Meksyk utracił na rzecz Stanów Kalifornię. W pokojo-
wy sposób wytyczono granicę z Kanadą. Z początkiem drugiej połowy
XIX wieku zaognił się konflikt pomiędzy północnymi, uprzemysłowiony­
mi stanami a plantatorskim (posługującym się pracą niewolniczą) Po-
łudniem. W 1861 roku skonfederowane stany Południa podjęły próbę
oderwania się; wojna secesyjna trwała do 1865 roku, zakończyła się klę­
ską Południa, zniesieniem tamże niewolnictwa i umocnieniem Unii.
W następnych dziesięcioleciach nastąpił burzliwy rozwój gospodarczy
Stanów, a także nowe zdobycze terytorialne: aneksja Wysp Hawajskich
w 1898 roku, następnie zajęcie Puerto Rico i Filipin. N a przełomie XIX
i XX wieku Stany Zjednoczone znalazły się w pierwszym szeregu gospo-
darczych i politycznych potęg świata.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 roku uchodzi za pierwszą
w świecie konstytucję spisaną, ustawę zasadniczą i nadrzędną nad ca-
łym systemem prawnym w państwie. Nie jest to jednak jedyny jej tytuł
do chwały. Obowiązuje już ona ponad dwieście lat, co prawda nowelizo-
wana, a właściwie uzupełniana, gdyż nowelizacje polegają na dodawa-
niu poszczególnych artykułów, i spełnia dobrze swe zadania. Stworzyła
podstawy pod scalanie się potężnej narodowości powstającej z ludzi róż­
nego pochodzenia, nawet różnej rasy, religii i tradycji; państwo, służące
tej narodowości, stało się potęgą8 • Daleka od kazuistyki, pozostawiła
wiele zagadnień do rozstrzygnięcia praktyce konstytucyjnej (nadzorowa-
nej przez Najwyższy Sąd Federalny), umożliwiającej dostosowywanie się
nowych problemów, przynoszonych przez życie, do ogólnych ram mecha-
\1,
nizmu ustrojowego państwa.
Jednym z takich problemów była tendencja do zacieśniania się fede-
racji. Za sprawy wspólne całych Stanów Zjednoczonych konstytucja uz-
nała politykę zagraniczną, siły zbrojne, walutę, handel zagraniczny, cła,
obywatelstwo wraz z imigracją, wreszcie kwestie skarbowe związane
dolarów w złocie była potrzeba pokrycia deficytu skarbu carskiego, spowodowanego m.in.
kosztami tłumienia powstania styczniowego w Polsce.
B Arenga do konstytucji brzmi następująco: „My, naród Stanów Zjednoczonych, w celu
utworzenia bardziej ścisłego związku, utwierdzenia sprawiedliwości, zapewnienia pokoju
wewnętrznego, zabezpieczenia wspólnej obrony i utrzymywania dobrodziejstw wolności,·
dla nas i dla naszej IJotomności uchwalamy i ustanawiamy niniejszą Konstytucję dla Sta·
nów Zjednoczonych Ameryki".
Zarys dziejów 201
z funkcjonowaniem Unii jako całości. W drodze praktyki konstytucyjnej
ilość spraw wspólnych wzrastała.
Przyjęto zasadę trójpodziału władzy, znaną już praktycznie z angiel-
skiego wzorca ustrojowego, doktrynalny kształt natomiast zawdzięcza­
jącą Karolowi Ludwikowi Montesquieu. Widoczna jest "też ta zasada
w prostej i jasnej systematyce konstytucji: artykuł I dotyczy władzy
ustawodawczej, II - wykonawczej, III - sądowniczej.
Władzę ustawodawczą pełni Kongres, który składa się z Senatu i Iz-
by Reprezentantów (House of Representatives). Senatorowie wybierani
są po dwóch z każdego stanu, przez stanowe ciało ustawodawcze (są to
więc wybory pośrednie), na sześć lat. Posłowie, w praktyce zwani kon-
gresmenami, wybierani są w wyborach bezpośrednich, w proporcji: je-
den poseł na 30 OOO wyborców. Kongres zbiera się raz do roku, dnia 3
stycznia. Jego uprawnienia zostały wyczerpująco wyliczone. Należą do
nich: prawo uchwalania i pobierania podatków, ceł i opłat, regulacja ob-
rotu z zagranicą, między stanami oraz z plemionami Indian, sprawy mo-
netarne, wypowiadanie wojny, tworzenie i utrzymywanie armii i floty,
przyjmowanie nowych stanów do Unii, wreszcie prawo wydawania
wszelkich ustaw, „które okażą się potrzebne i właściwe dla wykonywa-
nia uprawnień wymienionych powyżej oraz innych, które niniejsza kon-
stytucja przyznała naczelnym władzom Stanów Zjednoczonych". Niektó-
re uprawnienia przysługują jednej z izb: skarga impeachment przeciw
funkcjonariuszom od prezydenta począwszy wnoszona jest przez Izbę
Reprezentantów i rozpatrywana przez Senat, który może wydać wyrok
skazujący większością 2/3 głosów. Wszelkie projekty ustaw podatko-
wych wnoszone są do Izby Reprezentantów; jeśli Izba je przyjmie, Senat
może wnieść poprawki. Wyłącznie Senatowi przysługuje prawo udziela-
nia „rady i zgody" (advice and consent) na traktaty międzynarodowe
oraz ważniejsze nominacje prezydenckie (np. ambasadorów, sędziów Fe-
deralnego Sądu Najwyższego i in.). Prezydent posiada prawo veta w sto-
sunlm do ustaw uchwalonych przez Kongres, ale Kongres może złamać
prezydenckie veto, uchwalając swój poprzedni projekt większością 2/3
głosów.
Władzę wykonawczą sprawuje prezydent, osobiście oraz za pośred­
nictwem powoływanych przez siebie urzędników. Wybierany jest na lat
4 (z prawem reelekcji), w wyborach pośrednich. Wyborcy w każdym sta-
hie wybierają tylu elektorów, ilu mają reprezentantów w Kongresie. Ele-
}rtorzy wybierają prezydenta (który musi otrzymać co najmniej bez-
~ględną większość głosów). W ramach systemu dwupartyjnego, który
„. ~alił się w XIX wieku, większość zdobyta przez jedną z partii w wybo-
 202 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
rach elektorskich z góry przesądzała już o stanowisku prezydenta, czy-
niąc drugi etap wyborczy formalnością.
Konstytucja nie rozstrzygnęła do końca wspomnianej już możliwości
reelekcji. Pierwszy prezydent, Jerzy Waszyngton (1732-1799) wybiera-
ny był trzykrotnie, ale władzę piastował tylko przez dwie kadencje, 1797
roku wycofując się do życia prywatnego9 • Odtąd powstała praktyka, że
prezydent może być wybierany na dwie kadencje (złamał tę regułę Fran-
klin Delano Roosevelt w pierwszej połowie XX wieku, wybierany cztero-
krotnie).
Potrzeby organizacyjne spowodowały powstanie departamentów (bę­
dących odpowiednikami ministerstw) z sekretarzami stanu na czele,
mianowanymi i odwoływanymi przez prezydenta. Nie wytworzył się jed-
nak rząd, który by posiadał konkretne uprawnienia i podejmował
uchwały; funkcję koordynatora pracy departamentów, odpowiadającą
europejskiej instytucji premiera, pełni sam prezydent.
Prezydent „za radą i zgodą Senatu" mianuje przedstawicieli dyplo-
matycznych, urzędników federalnych, sędziów Federalnego Sądu N aj-
wyższego, dowódców armii i floty, sam pozostając najwyższym wodzem.
Nie może rozwiązać Kongresu ani odraczać jego obrad, nie ma inicjaty-
wy ustawodawczej. Powstał jednak obyczaj, iż informując Kongres o sta-
nie państwa zwraca w swym orędziu uwagę Kongresu na kwestie wyma-
gające ustawowego unormowania. Prezydenta zastępuje wiceprezydent,
który przewodniczy obradom Senatu.
Szeroki zakres władzy prezydenta spowodował, iż ustrój Stanów
Zjednoczonych nazwany został z czasem republiką prezydencką. Wy-
warł on wpływ na ustroje państw Ameryki Łacińskiej oraz, po dekoloni-
zacji, państw afrykańskich.
Władzę sądowniczą sprawuje Federalny Sąd Najwyższy (Supreme
Court) oraz niższe sądy federalne. Federalny Sąd Najwyższy nabył
z czasem prawo badania zgodności ustaw Kongresu z konstytucją. We-
dług niej, „sędziowie [.„] pozostają na swym urzędzie, dopóki sprawują
go nienagannie'', sądzą zaś „według prawa i słuszności" (law and equi-
ty ). Kompetencje sądów federalnych są taksatywnie wyliczone. We wszy-
stkich innych sprawach orzekają sądy stanowe, od pierwszej do ostatniej
instancji.
9 W pożegnaniu (Farewell Adress) wezwał stany do zgodnego współżycia i udzielił swym
następcom rad, by unikali sojuszy poza Ameryką oraz zależności finansowej od Europy.
I.
Zarys dziejów 203
Konstytucja nie zawierała przepisów określających prawa i wolności
obywatelskie. Przepisy takie znajdowały się natomiast w poszczegól-
nych konstytucjach stanowych, w postaci deklaracji praw. Kongres
uchwalił więc 10 nowel do konstytucji, które gwarantowały wolność su-
mienia i swobodę praktykowania religii 10 , wolność słowa, prawo do sto-
warzyszeń, zgromadzeń i składania petycji, nietykalność własności
i mieszkania i inne. Zabrakło w tych nowelach miejsca dla zasady rów-
ności wobec prawa, gdyż nie posiadali aż do roku 1870 praw murzyńscy
niewolnicy, nie mieli ich też Indianie. Prawa wyborcze przyznano kobie-
tom dopiero w 1920 roku.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest „sztywna", czyli trudno ją
zmienić. Do zmiany potrzebna jest uchwała podjęta większością 2/3 gło­
sów każdej z izb Kongresu, przyjęta następnie przez stanowe ciała usta-
wodawcze co najmniej 3/4 stanów. Mimo to, od chwili wejścia w życie
konstytucji aż po drugą połowę XX wieku, uchwalono ponad 20 nowel do
konstytucji, z niektórych wycofując się 11 • Poza tymi nowelami pozosta-
wała praktyka, która uzupełniała ogólne sformułowania konstytucyjne
i rozwijała ustrój zgodnie z potrzebami życia.
Choć Stany Zjednoczone powstały jako konfederacja i przeobraziły
się w federację, dalsza centralizacja nie nastąpiła; pozostały federacją do
dziś. Poszczególne stany zachowały swoją odrębność, swoje - niektóre
nawet starsze od federalnej - konstytucje.
Każdy stan posiada swoje własne sądownictwo w pełni suwerenne,
z własnym sądem najwyższym. Sędziowie stanowi, podobnie jak i lokal-
ni urzędnicy administracyjni, są wybieralni.
10 Wolność sumienia i wyznania odegrała w Ameryce Północnej szczególną rolę; ze sta-
rego kraju emigrowały różne fale uchodźców ze względów religijnych: katolicy przed prze-
śladowaniami ze strony protestantów, protestanci przed katolicką kontrreformacją. W ob-
rębie protestantyzmu tworzyły się też rozmaite odłamy, jak purytanie, anabaptyści, kwa-
krowie, metodyści i in„ np. w XIX w. mormoni. Pomiędzy poszczególnymi osadami docho-
dziło do zatargów na tle religijnym, a gorliwość prowadziła do ekscesów. Do historii i lite-
ratury przeszła sprawa „czarownic z Salem" koło Bostonu, gdzie w końcu XVI! wieku ofia-
rą histerii i prześladowań padło około 20 osób.
11 Taki los spotkał słynną nowelę prohibicyjną. Ponieważ kilkanaście stanów wprowa-
dziło u siebie prohibirję w postaci całkowitego zakazu produkrji i sprzedaży napojów alko-
holowych, Kongres uchwalił w 1919 r. tzw. 18. poprawkę do konstytucji, wprowadzając po-
wszechną prohibicję. Po bardzo głośnej i natarczywej propagandzie nowelę tę ratyfikowały
niemal wszystkie stany i weszła ona w życie w 1920 r. Realizacja prohibicji okazała się jed-
nak utopią i prawo to było powszechnie łamane. W 1933 r. Kongres 21. nowelą zniósł pro-
hibicję.
 204 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Są więc Stany Zjednoczone unią odrębnych jednostek ustrojowych.
Oczywiście wspólna jest wszystkim stanom forma rządu, przez którą uj-
mowano od początku ustrój demokracji pośredniej. Spójrzmy najpierw
na wspólne cechy ustroju stanów, następnie na dzielące je różnice.
Wspólnymi cechami są:
a) konstytucje pisane, których przestrzeganie jest kontrolowane
przez sądy. Każdy stan posiada swą konstytucję; w każdym sądy mają
prawo kontrolowania zgodności ustaw stanowych z konstytucją;
b) „Deklaracje praw" (wywodzące się z okresu kolonizacji i walki
o niepodległość), które zostały wcielone do konstytucji;
c) parlamenty obieralne, zwane Zgromadzeniami Ogólnymi, dwuiz-
bowe (z wyjątkiem stanu Nebraska);
d) gubernatorzy, pełniący funkcje głów stanów i szefów władz wyko-
nawczych stanowych, obierani na 2 do 4 lat, nie odpowiedzialni przed
parlamentami. Jeśli prezydent Stanów Zjednoczonych mianuje zależ­
nych od siebie urzędników, to gubernator stanu nie ma tej swobody, bo
większość urzędników stanowych pochodzi z wyboru;
e) istnieje system wzajemnych hamulców. Gubernator ma prawo veta
wobec ustaw parlamentu. Parlament hamuje gubernatora przez prawo
oskarżenia go;
f) wszystkie stany są w stosunku do Unii sobie równe;
g) każdy stan ma taki sam zakres kompetencji, nie przekazanych
Unii;
h) każdy stan ma taką samą reprezentację w Senacie USA.
Różnice polegają na pewnych instytucjach demokracji bezpośredniej,
mianowicie:
a) istnieje instytucja zwana recall, wynikająca z prawa oporu przeciw
uciskowi. Niektóre stany przyjęły, iż ludność może odwołać wybieral-
nych urzędników lub posłów (kongresmenów) przed upływem ich kaden-
.
' cji;
b) istniej,e możliwość referendum w postaci oddania projektu ustawy
pod głosowanie ogółu. Bywa ono obligatoryjne, przy rewizji konstytucji,
lub fakultatywne, na żądanie części wyborców, co do projektu ustawy.
Instytucję referendum przewidują konstytucje 1/3 stanów.
UPADEK IMPERIUM HISZPAŃSKIEGO
Kryzys, w jakim pogrążyła się Hiszpania od końca XVI i w XVII wie-
ku trwał nadal, mimo pewnych reform w okresie światłego absolutyzmu
(ograniczenie inkwizycji, kasata zakonu jezuitów, wprowadzenie prote-
Zarys dziejów 205
kcjonizmu celnego). Nie zdołała Hiszpania zająć konsekwentnego stano-
wiska wobec rewolucji francuskiej oraz dalszych przemian ustrojowych
we Francji i padła ofiarą ataku ze strony Napoleona w 1808 roku.
Wprawdzie monarchia hiszpańska nie była w stanie stawić czoła najaz-
dowi, ale wybuchło powstanie ludowe; zadało ono wiele strat armii fran-
cuskiej i z angielską pomocą wyzwoliło Hiszpanię, przywracając na tron
burbońską dynastię. Opublikowana wówczas została w 1812 roku kon-
stytucja, ale nie ustabilizowało to ustroju Hiszpanii, która pogrążyła się
w wojnach domowych i przewrotach12 •
Wydarzenia, które działy się na Półwyspie Pirenejskim, spowodowa-
ły, iż w latach 1810-1824 runęło zamorskie imperium: Hiszpania straci-
ła wszelkie kolonie z wyjątkiem Kuby, Puerto Rico i Filipin.
Po tym imperium pozostała, od Meksyku i Teksasu po Ziemię Ogni-
stą, zacofana struktura społeczna i gospodarcza, charakteryzująca się
ogromną rozpiętością społeczną, słabością przemysłu, potęgą ogromnych
latyfundiów, źle zorganizowanych i zarządzanych (choćby z czysto
komunikacyjnych względów), opartych na pracy półniewolniczej, egze-
kwowanej z okrucieństwem. Była to tak zwana encomienda, czyli przy-
musowa praca Indian, z czasem przeobrażona w niewiele łagodniejszy
peonaż (podobny do pańszczyzny przymus pracy w zamian za zadłuże­
nie). Słaba wydajność tej pracy powodowała import niewolników z czar-
nej Afryki. Latyfundia miały własne siły zbrojne do utrzymywania w po-
słuszeństwie ludności; tym samym ich właściciele byli - i w wielu wy-
padkach są nadal - podstawową siłą polityczną. Inną z cech tych teryto-
riów było wielkie, materialne i organizacyjne znaczenie Kościoła katolic-
kiego. Jeden z jego przykładów to Paragwaj, stanowiący w całości włas­
ność (do 1763 roku) zakonujezuitów 13 •
Klęski, jakie ponosiła Hiszpania w czasie wojen napoleońskich,
w tym też zniszczenie floty hiszpańskiej, spowodowały, że „wicekróle-
stwa" na terenie amerykańskim: Nowej Hiszpanii (Meksyk, Ameryka
Środkowa, Karaiby), Nowej Grenady (Wenezuela, Kolumbia, Ekwador),
Peru (Peru, Chile) i La Plata (Boliwia, Paragwaj, Urugwaj, Argentyna)
- zdane na własne siły nie mogły oprzeć się miejscowym ruchom wyzwo-
leńczym, z reguły organizowanym przez Kreoli.
12 Spustoszenia, jakich dokonała wojna także w psychice i moralności, odmalowują
czarne wizje Francisca Goi.
13 Jezuici organizowali tak zwane ,,redukcje paragwajskie"; były to osady indiańskie
zarządzane przez białych zakonników. Indianie wspólnie uprawiali ziemię i oddawali
część plonów, dzieląc się resztą na zasadach przypominających komunizm.
206 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Powstanie w Meksyku (1810-1821) doprowadziło tam najpierw do
wytworzenia się cesarstwa 14, później republiki zwanej Stanami Zjedno-
czonymi Meksyku, o bardzo niestabilnym ustroju, stanowiącym słabszą
już kopię ustroju Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. W latach
1810-1824 wyzwolone zostały Wenezuela, Kolumbia, Ekwador i Peru,
ale podjęta przez Szymona Boliwara próba utworzenia federacji repub-
lik południowo-amerykańskich nie powiodła się 15 • W latach 1810-1816
wyzwoliły się „Zjednoczone Prowincje La Plata", które rozpadły się na
odrębne republiki: Argentyny, Paragwaju, Urugwaju, Boliwii; i one też
nie były w stanie utworzyć sobie stabilnych ustrojów. Sąsiednia Brazylia
od 1815 roku była królestwem, połączonym unią z Portugalią. W latach
1822-1889 stanowiła cesarstwo, aby wreszcie utworzyć republikę.
Ustroje krajów Ameryki Środkowej i Południowej zrywały radykalnie
i bezpowrotnie z wzorcami hiszpańskiej metropolii. Wzorowały się nato-
miast w mniejszym lub większym stopniu na odległych echach rewolucji
francuskiej oraz na konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północ­
nej. Wobec zacofanej struktury gospodarczej i społecznej niełatwo im
przychodziło budować ustroje republikańskie. System prezydencki szyb-
ko przeobrażał się w dyktatury, również niestabilne, gdyż przewroty
wojskowe były na porządku dziennym.
Resztki imperium hiszpańskiego padły w końcu XIX wieku. W latach
1896-1897 niepodległość uzyskały Filipiny, zajęte niebawem przez Sta-
ny Zjednoczone. W 1898 roku wyzwoliła się spod panowania hiszpań­
skiego Kuba. Mimo to Hiszpania z największymi oporami uznawała for-
malnie wyzwolenie swych dawnych posiadłości; Meksyk uznała w 1836
roku, inne państwa jeszcze później, nawet w końcu XIX wieku.
Upadek imperium nie osłabił nader charakterystycznej dumy naro-
dowej Hiszpanów. Konstytucja z 1812 roku mówiła w artykule 1, iż „Na-
ród hiszpański obejmuje wszystkich Hiszpanów obu części świata".
14 Cesarzem ogłosił się jeden z generałów, Iturbide. Po raz drugi usiłowano przeobrazić
Meksyk w cesarstwo w latach 1864-1867. Cesarzem został wówczas Maksymilian Hab-
sburg, brat Franciszka Józefa I, cesarza Austrii. Utrzymał się on na tronie meksykańskim,
dopóki korzystał z francuskiej pomocy Napoleona III i dopóki wojna secesyjna wiązała ręce
Stanom Zjednoczonym. Pokonany przez powstańców, na czele których stał Indianin z po-
chodzenia - Juarez, Maksymilian został rozstrzelany w Queretaro 1867 r.
l5 Boliwar (1783-1830) był najsłynniejszym bohaterem walk o wyzwolenie Ameryki
Południowej. Wyparł wojska hiszpańskie z Wenezueli, gdzie zniósł niewolnictwo i zorgani-
zował republikę (1819 r.), zostawszy jej prezydentem. Następnie uczynił to samo w Kolum-
bii, której też został pierwszym prezydentem. Oswobodził Peru. Na jego cześć jedno z tery-
toriów przyjęło nazwę Boliwia. Posądzony o dążenia dyktatorskie, usunął się od władzy.
Zarys dziejów
207
Artykuł 5 stanowił, iż „Są Hiszpanami wszyscy wolni ludzie, urodzeni
i zamieszkali na terenach będących we władaniu Hiszpanii, jak również
ich dzieci". Artykuł 6 stwierdzał, iż „Miłość Ojczyzny jest jednym znaj-
ważniejszych obowiązków wszystkich Hiszpanów, podoqnie jak spra-
wiedliwość i dobroczynność„.". Hiszpanie zatem, zamieszkujący tereny,
które odpadły od korony- od Kalifornii po Argentynę - mogli, łącznie ze
swym potomstwem, czuć się nadal członkami tego narodu. Łączność ta
powoli słabła w następnych pokoleniach.
WIELKA BRYTANIA
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii (Anglia i Szkocja, od 1800
roku połączone unią z Irlandią) z końcem XVIII wieku wysuwać się po-
częło na czołowe miejsca na świecie. Wyspiarskie położenie Anglii, która
od 1066 roku nie doznała najazdu, zapewniało jej bezpieczeństwo, zwła­
szcza od czasów, gdy obejmowała panowanie na morzach. Utratę kolonii
amerykańskich (skutkiem wyzwolenia się Stanów Zjednoczonych) Wiel-
ka Brytania powetowała sobie, podejmując kolonizację Australii. Długo­
trwałe wojny z Francją (1789-1815) wzmocniły nie tylko flotę angielską,
ale przyczyniły się do szybkiego rozwoju przemysłu. Imperium kolonial-
ne, złożone z dominiów posiadających znaczną samodzielność oraz z ko-
lonii, rozwijało się. Ustaliła się pozycja Anglii w Indiach, umocniły wpły­
wy w Chinach, poszerzyło władztwo w Afryce, doprowadzając na połud­
niu tego kontynentu do konfliktu z osadnikami holenderskimi - Burami.
Pod koniec jednak XIX wieku pojawiło się zagrożenie dla potęgi brytyj-
skiej, przede wszystkim ze względu na imperialistyczną politykę Nie-
miec; konflikt ten stać się miał z czasem jedną z przyczyn wybuchu pier-
wszej wojny światowej.
Głębokie przywiązanie do tradycji powodowało, iż zmiany ustrojowe
odbywały się w Anglii na drodze zwyczaju i praktyki (precedensu). In-
stytucje ustrojowe angielskie, zachowując swój tradycyjny kształt i nie-
chętne reformom, okazywały się jednak podatne na drobne precedensy.
Istotny też wpływ miało silnie występujące w Anglii poczucie odrębno­
ści, w okresie potęgi imperium przeobrażające się nieraz w poczucie wyż­
szości. Wyspiarska izolacja powodowała, iż w niewielkim stopniu recy-
powała Anglia kontynentalne instytucje prawne, rozwijała natomiast
własne. Przebiegało to stopniowo, w dużej mierze skutkiem tego trady-
cjonalizmu, objawiającego się w przywiązaniu do raz wykształconych
i wypróbowanych w praktyce instytucji. Niechętnie zmieniano formy
ustrojowe; jeśli stawało się to nieuniknione, to zachowywano zewnętrz-
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
208
ny kształt danej instytucji, zmieniając tylko jej treść. W tej sytuacji nie
miała Anglia królów prawodawców, którzy by narzucali swą wolę społe­
czeństwu, kodyfikowali prawo, reformowali urządzenia państwowe. Je-
dyny, który się tego podjął- i to nie król, lecz Lord Protektor, Cromwell
- doznał porażki.
N a tej drodze doszedł ustrój angielski do istotnych osiągnięć, tworząc
instytucje szeroko potem poza Anglią recypowane. Był to w pierwszym
rzędzie model ustroju monarchii konstytucyjnej, choć Anglia sama nie
doprowadziła do spisania swej konstytucji. Powstał i rozwinął się w niej
model dwuizbowego parlamentu, przejęty potem i modyfikowany w wie-
lu ustrojach kontynentalnych, podczas gdy w samej Anglii spetryfikował
się, utrzymując Izbę Lordów w swym średniowiecznym niemal kształcie,
choć od dawna stała się ona tylko ornamentem politycznym. Wytworzył
się w tym kraju i rozwinął system parlamentarno-gabinetowy, z gabine-
tem ministrów jako ongiś gronem doradczym króla, choć król już od daw-
na „panował, ale nie rządził". Pewne wzorcowe znaczenie miały też dla
kontynentu angielskie sądy przysięgłych.
Korona sprowadzona została do pozycji symbolu, ale bez tego symbo-
lu nie można się było obejść. Zjednoczone Królestwo było i pozostało mo-
narchią dziedziczną, w obrębie której tron obsadzany był na zasadzie
primogenitury, z prawem kobiet do następstwa, w razie braku męskich
potomków. Król, „nie mogąc czynić źle", był nietykalny i nieodpowie-
dzialny. Jego ustawodawcze uprawnienia przejął parlament, zaś formal-
nie przysługujące monarsze prawo sankcji ustaw, nie używane od XVIII
wieku, praktycznie wygasło. Jego uprawnienia w dziedzinie władzy wy-
konawczej przejął premier, przez króla wprawdzie mianowany, ale za-
wsze spośród kierownictwa partii mającej większość w Izbie Gmin •
16
O wartości symbolu, jakim stała się korona, świadczy fakt, iż monarcha
angielski pozostał królem poszczególnych dominiów i w miarę ich sepa-
i
"• racji stawał się jedynym łącznikiem Wspólnoty.
Ów tradycjonalizm ustroju angielskiego powodował, że przemiany,
jakim ulegało społeczeństwo Wielkiej Brytanii, z trudem i znacznym
opóźnieniem torowały sobie drogę w parlamencie. Sojusz, zawiązany po
rewolucji pomiędzy bogatymi właścicielami ziemskimi, landlordami,
szlachtą (gentry) i zamożnym mieszczaństwem - trwał nadal, ale zacho-
dziły w jego obrębie powolne przesunięcia. Malało znaczenie arystokra-
-.
16W literaturze angielskiej znane jest określenie, iż król posiada trzy uprawnienia:
a) prawo do udzielania rady, b) prawo do zachęcania, c) prawo do ostrzegania.
Zarys dziejów 209
cji ziemiańskiej, wzrastała potęga warstw średnich: ludzi handlu i prze-
mysłu z oligarchią finansową na czele, inteligencji. Rozwój przemysłu,
który na przełomie XVIII i XIX wieku przybrał wręcz charakter rewolu-
cji przemysłowej, pociągnął za sobą szybki rozwój miast, wzrost ilości
drobnomieszczaństwa i proletariatu. Pociągało to za sobą dążenia do po-
szerzenia praw wyborczych.
Stopniowo, na drodze starć politycznych pomiędzy konserwatystami
(czyli dawnymi torysami) a liberałami (czyli spadkobiercami wigów),
rozpoczął się - trwający cały wiek - proces ewolucji w kierunku po-
wszechności prawa wyborczego. Pierwszym jego etapem było odebranie
prawa przedstawicielstwa „zgniłym miastom" (rotten borroughs); miały
one przywilej wysyłania swych posłów do Izby Gmin, choć od dawna
utraciły znaczenie na rzecz innych miast, liczebniejszych i bogatszych.
Reforma ta, dokonana w 1832 roku, zwana reformą Charlesa Greya (ów-
czesnego premiera), przyznała też prawa wyborcze ojcom rodzin, bez
względu na ich stan majątkowy. Kolejnego kroku dokonano w 1867 roku
obniżając wysoki cenzus majątkowy; była to reforma Benjamina Disrae-
li'ego. Niebawem po tej reformie wprowadzono głosowanie tajne. Wil-
liam Gladstone w latach 1884-1885 zreformował system od podstaw:
prawo wysyłania przedstawicieli do Izby Gmin przestało być przywile-
jem hrabstw i niektórych miast, lecz stało się prawem wszystkich oby- ·
wateli. Wprowadzono wówczas jednomandatowe okręgi wyborcze. Wre-
szcie Dawid Lloyd George w 1918 roku wprowadził wybory powszechne,
tajne, bezpośrednie, przy cenzusie wieku 21 lat (z wyjątkiem, o którym
będzie mowa niżej). Nie było to jeszcze prawo wyborcze równe, dlatego że
możliwe było tak zwane głosowanie pluralne: w miejscu zamieszkania,
w siedzibie przedsiębiorstwa, którego się było właścicielem, ewentualnie
w uniwersytecie, gdzie miało się katedrę. Ten system utrzymał się do
1948roku.
Szczególnie burzliwie przebiegała walka o prawo wyborcze kobiet,
która rozpoczęła się w Anglii, by następnie przenieść się na kontynent.
Problem ten pojawił się w drugiej połowie XIX wieku, kiedy filozof i eko-
nomista John Stuart Mill przedłożył Izbie Gmin petycję domagającą się
przyznania praw wyborczych kobietom. Zarówno ona, jak i liczne
późniejsze projekty ustaw nie uzyskiwały większości, co wskazywało na
bezskuteczność walki drogą konstytucyjną 17 • Poczęły powstawać organi-
17 W 1867 r. na liście wyborczej w Manchesterze umieszczono przez pomyłkę nazwisko
pani Lily Maxwell, właścicielki sklepu. Dopuszczono ją do głosowania, przydając jej nawet
strażnika, by przed lokalem wyborczym nie spotkała ją jakaś zniewaga. Kiedy później wy-
 210 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
zacje kobiece,jak zwłaszcza „Społeczno-Polityczna Unia Kobiet", założo­
na w 1903 roku przez słynną Emmelinę Pankhurst, imającą się spekta-
kularnych, gwałtownych nawet środków nacisku na Izbę Gmin18 • Sufra-
żystki -jak je wówczas nazywano (od: suffrage =prawo głosowania) -
zaprzestały walki politycznej w czasie pierwszej wojny światowej; osta-
tecznie ich program odniósł sukces w latach 1918-1928. Za rządów Lloyd
George'a przyznano w 1918 roku prawa wyborcze tym kobietom, które legi-
tymowały się ukończeniem 30 roku życia; wreszcie w 1928 roku zniesiono
i to ograniczenie, WJrÓwnując cenzus wieku mężczyzn i kobiet19 •
Czynne prawo wyborcze przysługiwało od czasu tych reform i przy-
sługuje do dziś każdemu poddanemu korony brytyjskiej bez różnicy płci,
zamieszkującemu w okręgu wyborczym od co najmniej pół roku. Ma on
też bierne prawo wyborcze, z wyjątkiem: członków Izby Lordów, sę­
dziów, niektórych urzędników i dostawców państwowych, wreszcie ban-
krutów i skazańców. Każdy kandydat do Izby Gmin musi złożyć określo­
ną kaucję, która przepada, jeśli nie zdobył przynajmniej 12,5% głosów;
zapobiega to wystawianiu licznych lub przypadkowych kandydatów.
Do uzyskania mandatu potrzebna jest względna większość głosów, to
jest największa ilość głosów w okręgu. System ten sprzyja dwupartyjno-
ści, a w każdym razie premiuje partie silne, eliminując słabe i zmusza-
jąc tym samym społeczeństwo do konsolidacji politycznej. Tylko manda-
;'1
I.
ty uniwersyteckie (jest ich 11, przy czym po 2 mają Oxford i Cambridge)
obsadzane są systemem proporcjonalnym; prawo głosowania mają tylko
posiadacze stopni naukowych tychże uniwersytetów.
Izba Lordów składa się z książąt krwi, lordów duchownych (arbisku-
pów i biskupów Kościoła anglikańskiego), lordów świeckich, dziedzicz-
~.
nych (król ma prawo mianowania nowych lordów), lordów szkockich wy-
bieranych przez parów Szkocji oraz tzw. „lordów sądowych", to jest pra-
<
wników. Kompetencje Izby Lordów ograniczone przez tzw. Parliament
Act z 1911 r. sprowadzają się praktycznie do możliwości odroczenia usta-
wy. Posiada Izba Lordów prawo interpelowania, ale w kwestii votum za-
ufania lub nieufności liczy się tylko opinia Izby Gmin.
padki takie poczęły się mnożyć, pojawiły się protesty w Izbie Gmin, iż głosowanie kobiet
jest bezprawiem.
18 Metody, którymi posługiwały sufrażystki, polegały m.in. na szarpaniu się z policją,
wybijaniu szyb, urządzaniu „kociej muzyki". Celowała w tym słynna przywódczyni ruchu,
Emmeline Pankhurst (1858-1928). Ruch sufrażyzmu odbił się szerokim echem w całej Eu-
ropie; pierwszym krajem przyznającym kobietom prawa głosu była Finlandia w 1906 r.
19 Nawet i to nie doprowadziło do równouprawnienia. Kobiety nie mogą być dopuszcza-
ne do Izby Lordów.
Zarys dziejów 211
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje parlamentowi. Uchwala on
ustawy sam lub przekazuje w drodze pełnomocnictw niektóre sprawy
(drobniejsze, wymagające fachowego przygotowania) rządowi. Posiada
prawo interpelacji. Może - choć ostatni raz do tego doszłQ w 1895 roku,
bo utrudnia to system dwupartyjny- wyrazić votum nieufności rządowi.
Kadencja parlamentu trwa pięć lat. Obrady Izby Gmin prowadzi
Speaker, obrady Izby Lordów - Lord Kanclerz.
Rozwój systemu rządów gabinetowych - dorobku angielskiego, który
wszedł do praktyki w całej Europie - był zarówno konsekwencją sytuacji
dynastycznej (królowie-cudzoziemcy, przez cały XVIII wiek słabo zwią­
zani ze społeczeństwem angielskim), jak i ewolucji Tajnej Rady, działa­
jącej przy monarsze. W 1714 roku, po bezdzietnej śmierci królowej Anny
- ostatniej ze Stuartów, tron objął Jerzy I, elektor Hanoweru, prawnuk
Jakuba I Stuarta. Jerzy I (1714-1727) nie znał nawet języka angielskie-
go i najchętniej przebywał w Hanowerze; nic dziwnego więc, iż w Anglii
musiał wytworzyć się system sprawowania władzy z formalnym tylko
uczestnictwem króla. Wtedy właśnie gabinet nabrał charakteru instytu-
cji samoistnej, działającej bez udziału króla. Rządził za niego pierwszy
minister, który był z reguły przywódcą partii mającej większość w Izbie
Gmin; on też dobierał sobie pozostałych ministrów, podsuwając nomina-
cje królowi. Za Jerzego I i Jerzego II (1727-1760), który równie jak i oj-
ciec nie interesował się sytuacją polityczną swego kraju, rządził przez
długie lata minister Robert Walpole, z ugrupowania wigów. Fotel jego
zajęli z czasem William Pitt starszy i William Pitt młodszy, mąż stanu
w czasach Jerzego III (1760-1820). Dopiero ten monarcha poczuł się An-
glikiem i zapragnął brać osobisty udział w rządach państwem, ale jego
usiłowania, by wzmocnić władzę monarszą, były już spóźnione. System
gabinetowy utrwalił się.
W ustroju angielskim pojęcie rządu ma szeroki zakres, gdyż obejmuje
całość administracji państwowej. Gabinet natomiast, czyli premier (The
Prime Minister) i ministrowie - to pojęcie ściślejsze. Zgodnie z angielską
praktyką ustrojową instytucja gabinetu, choć nowa, powstała na starych
podstawach. Weszli w jego skład dostojnicy wywodzący się z czasów mo-
narchii stanowej, jak Lord Kanclerz, Lord Strażnik Tajnej Pieczęci,
Kanclerz Exchequeru. Uzupełniali ich sekretarze stanu, którzy stali na
czele urzędów (office). Z ważniejszych były to: Home Office (sprawy we-
wnętrzne), Foreign Office (sprawy zagraniczne), War Office (sprawy woj-
ny); nazwy te utrzymały się do czasów współczesnych. Obok nich działali
też ministrowie nie wchodzący w skład gabinetu, ale zaliczający się do
rządu.
 212 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
System parlamentarno-gabinetowy,jak wspomniano, oparł się na ist-
nieniu dwu partii politycznych, wywodzących się spośród torysów i wi-
gów. W Anglii, wcześniej niż w innych krajach europejskich, doszło do
tego, że ugrupowania czy orientacje polityczne stały się zorganizowany-
mi partiami: wytworzyły sobie kadry działaczy zawodowo poświęcają­
cych się polityce, centralne i lokalne zarządy oraz kluby, własne fundu-
sze, własną prasę, przy której pomocy wpływały na kształtowanie opinii
publicznej. Powstawały programy polityczne prezentujące odrębne
w różnych ważnych kwestiach propozycje działania.
Gabinet oparty na partii, która uzyskała w ostatnich wyborach wię­
kszość w Izbie Gmin, miał zapewnioną trwałość, to znaczy mógł liczyć na
pełnienie władzy aż do końca kadencji Izby. Tym różnił się od niektórych
gabinetów kontynentalnych, opartych na koalicjach kilku partii i nara-
żonych na votum nieufności, gdyby koalicja się rozpadła.
Formalnie władza wykonawcza należała do monarchy, który sprawo-
wałją nie sam, lecz poprzez mianowanego przez siebie premiera. Od cza-
su jednak, kiedy mianował premierem lidera partii posiadającej wię­
kszość w Izbie Gmin, wynik wyborów decydował bezpośrednio o tym, kto
sprawował władzę, kto zaś znajdował się w opozycji. Partia opozycyjna,
prezentując społeczeństwu alternatywny do partii rządzącej program
oraz kontrolując działania rządu, stwarzała swój „gabinet cieni", gotowy
w razie potrzeby do przejęcia władzy.
'
I System rządów parlamentarno-gabinetowych odbiega od monteskiu-
szowskiej teorii podziału władzy. Jego istota polega nie na rozdziale, ale
na ścisłym połączeniu z sobą władzy ustawodawczej i wykonawczej, na
wzajemnej zależności i współpracy między parlamentem i rządem. Sto-
sunki te układają się zasadniczo poprawnie. Gabinet z premierem na
czele nie nadużywa swego silnego stanowiska, bo wie, że może działać
tylko w oparciu o parlamentarną większość i w ramach uchwalonego
przez Izbę Gmin budżetu. Parlament nie sięga zbyt łatwo po votum nie-
ufności, bo może się ono obrócić przeciw niemu; premier przeprowadzi
rozwiązanie Izby (uczyni to król na jego wniosek) i nowe wybory mogą
przynieść większość przychylną rządowi. W razie bowiem konfliktu mię­
dzy rządem a parlamentem głos rozstrzygający otrzymują wyborcy. Przy
systemie jednomandatowych okręgów wynik wyborów nie jest nigdy
z góry pewny20 ; dlatego obydwie strony konfliktu starają się nie sięgać
po ostateczny środek, jakim jest rozwiązanie Izby Gmin.
20 Kiedy w 1945 r. nastąpiło rozwiązanie Izby Gmin, mogło się wydawać, iż rząd zyska
Zarys dziejów 213
Ustrój angielski połączył więc tradycję władzy monarszej z zasadą
suwerenności ludu. Instytucja „króla w parlamencie" (King in Parlia-
ment) ewolucyjnie powiązała się z instytucją „narodu w parlamencie".
Administracja terytorialna miała charakter samorządowy i wyrasta-
ła ze średniowiecznych korzeni. Hrabstwami kierowali sędziowie poko-
ju, którzy musieli być terrigenami, czyli pochodzili z tego hrabstwa,
w którym pełnili funkcje. W XIX wieku zreformowano podział na hrab-
stwa, ale tradycyjny podział, wywodzący się ze średniowiecza, pozostał
w postaci okręgów wyborczych i okręgów sądowych - charakterystyczne
to bowiem dla ustroju angielskiego, że tam, gdzie zmiany nie były konie-
czne, wystrzegano się modernizacji. Długo też we wsiach rządzili probo-
szczowie jako zwierzchnicy parafii oraz miejscowi właściciele ziemscy.
Powoli w XIX wieku w to miejsce wchodziły lokalne rady, obierane przez
obywateli, odpowiedzialne przed sądami powszechnymi. Był to więc -
i w znacznej mierze pozostał do czasów współczesnych - system oparty
na decentralizacji.
Sądownictwo, które zachowało wiele tradycyjnych cech zewnętrz­
nych, zreformowane zostało w drugiej połowie XIX wieku. W miejsce
rozmaitych sądów ostatniej instancji (Sąd Ławy Królewskiej, Sąd Spraw
Pospolitych, Sąd Exchequeru, Sąd Kanclerski) powstał Sąd Najwyższy
w Londynie (Supreme Court). Sądem rewizyjnym została Izba Lordów
(pozbawiona prawa sądzenia urzędników w trybie impeachment), w któ-
rej sądzili specjalni lordowie sądowi, Law Lords, posiadający wykształ­
cenie.
Na najniższym szczeblu wymiaru sprawiedliwości funkcjonują sądy
pokoju (Justice of the Peace); do ich właściwości zalicza się większość
spraw karnych oraz najdrobniejsze sprawy cywilne. Sędziowie pokoju,
niezawodowi i funkcjonujący bezpłatnie, to ludzie obdarzeni zaufaniem
miejscowego społeczeństwa, korzystający z fachowej pomocy wykształ­
conych sekretarzy. Na wyższym szczeblu funkcjonują sądy w hrab-
stwach, County Courts. Działają w nich sędziowie zawodowi, posiadają­
cy wykształcenie i praktykę, niezawiśli - na podstawie ustawy z 1701
roku (The Act ofSettlement) sędzia mógł być usunięty jedynie na żądanie
obu izb parlamentu. Sądzili oni z współudziałem ław przysięgłych. Są­
downictwo angielskie nie stworzyło wyodrębnionej prokuratury jako in-
poparcie wyborców. Stał bowiem na jego czele premier Winston Churchill, którego wojenne
zasługi były ogromne. Tymczasem wybory przyniosły wyraźne zwycięstwo opozycyjnej
Partii Pracy. Natychmiast więc po sukcesie politycznym i militarnym, którego był współ­
twórcą, Churchill musiał odejść, a nowy rząd stworzył Clement Attlee, leader Partii Pracy.
 214 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
stytucji oskarżenia publicznego; adwokat, który pełnił funkcję obrońcy,
mógł w innym procesie wystąpić jako oskarżyciel. Nie powstało również
w Anglii odrębne ministerstwo sprawiedliwości.
Sądy angielskie orzekały i orzekają według systemu opartego na
common law - prawie powszechnym - i na equity law - prawie słuszno­
ści. Owo common law, powszechne dla wszystkich bez względu na pocho-
dzenie społeczne, zatem nie zróżnicowane stanowo, było i jest prawem
opartym nie tyle na zwyczaju, ile na precedensach, czyli praktyce sądo­
wej. Nie doczekało się ono, jak kontynentalne systemy, kodyfikacji. Od
XIX wieku ów system ulegać począł pewnym zmianom na skutek wzro-
stu roli prawa stanowionego; powodowały to potrzeby rozwoju gospodar-
czego i społecznego.
Prócz ideologii imperialnej i towarzyszących jej form organizacyj-
nych, kulturze światowej dała Anglia głęboką filozofię i bogatą literatu-
rę. To właśnie studium ustroju angielskiego umożliwiło Francuzowi, Ka-
rolowi Montesquieu, sformułowanie teorii trójpodziału władzy na usta-
wodawczą, WYkonawczą i sądowniczą. John Locke w XVII wieku, Wil-
liam Blackstone i Adam Smith w XVIII wieku, Edward Burke i John
Stuart Mill w XIX wieku rozwijali doktrynę liberalizmu, skutecznie
przeciwstawiającą się absolutyzmowi. Rozwój imperium dostarczył bo-
gatej literatury apoteozującej procesy poznawania świata21 , zawierającej
krytyczny stosunek do ustroju społecznego 2 2.
FRANCJA
Upadek „starego ustroju" (ancien regime ), czyli monarchii absolutnej
wywołał we Francji długotrwały ciąg przemian ustrojowych. Od monar-
chii ograniczonej, która miała - nie WYkorzystaną - szansę przeobraże­
nia się w monarchię konstytucyjną, rozwój szedł ku republice (z czasem
określanej jako Pierwsza Republika), ale zanim ten ustrój zdołał się za-
kotwiczyć, padł najpierw pod falą terroru, aby następnie ustąpić miejsca
21 Jonathan Swift (1667-17 45) w swych Podróżach Guliwera, w różne kraje dalekie, po-
za warstwą przygodowo-fantastyczną, zawarł ostrą satyrę społeczno-ustrojową. Daniel De-
foe (1660-1731) w Robinsonie Crusoe apoteozował purytańskie cnoty: pobożność, pracowi-
tość, wytrwałość. Niezwykłą poczytnością cieszyły się opisy podróży Jamesa Cooka, Dawi-
da Livingstone'a, Henryka Stanleya i wielu innych odkrywców i zdobywców. Ostatnimi
piewcami wielkości imperium byli tacy pisarze jak Rudyard Kipling (1865-1936), a nawet
Polak z pochodzenia - Joseph Conrad (1857-1924).
22 Tu wspomnieć należy powieści „gościńca i gospody" Henry'ego Fieldinga, twórczość
Tobiasza Smolletta, Charlesa Dickensa, z późniejszych autorów Johna Galsworthy'ego.
l
Zarys dziejów 215
dyktaturze wojskowej, wreszcie Cesarstwu. Po restauracji monarchii
i próbie nawrotu do absolutyzmu utworzyła się monarchia „mieszczań­
ska'', zwana od daty kolejnej rewolucji lipcową. Obalona została na krót-
ko przez Drugą Republikę w czasie Wiosny Ludów, po której nastąpiło
Drugie Cesarstwo. Kolejny nawrót Trzeciej Republiki· okazał się już
trwały, ale przeobrażała się ona w Czwartą, aby obecnie stać się Piątą
Republiką.
Temu kalejdoskopowi form ustrojowych warto się przyjrzeć, stanowią
one bowiem wynik własnych przeobrażeń, jalt i konsekwencję recepcji
form znanych już europejskiej tradycji politycznej. W przeciwieństwie
do Anglii, gdzie dominowało przywiązanie do starych form ustrojowych,
Francja eksperymentowała. Tworzyły się więc po rewolucji konstrukcje
władzy na literaturze oparte (np. silny wpływ na konstytucję jakobińską
wywarł Jan Jakub Rousseau), WYSnute z czystych założeń teoretycznych
(Dyrektoriat) czy sięgające do starożytności (Konsulat). Wszystkie one
wpływały też na ustrój krajów europejskich, zarówno w czasach, gdy
przynosiła je na swoich bagnetach armia napoleońska, jak i później,
w epoce kryzysu monarchii, gdy je przyjmowano bez przymusu.
M o n ar chi a o gr a n i c z o n a. Kryzys gospodarczy lat siedemdzie-
siątych i osiemdziesiątych XVIII wieku zaostrzył konflikty społeczne.
Organizacji i kierownictwa dostarczyła niezadowolonemu społeczeń­
stwu opozycja parlamentów, zwłaszcza paryskiego, zagrożonego pomy-
słem monarchy, by pozbawić go prawa rejestracji i remonstracji. W tej
sytuacji król Ludwik XVI zgodził się na zgromadzenie (nie zwoływanych
już od 175 lat, ale bynajmniej nie zapomnianych) Stanów Generalnych.
Nie sprzeciwił się też propozycji, by Stan Trzeci posiadał tę samą liczbę
reprezentantów, co pozostałe dwa stany, gdyż wobec podejmowania
uchwał kolegiami nie miało to jego zdaniem znaczenia. 5 maja 1789 roku
król otworzył obrady Stanów Generalnych. Niebawem Stan Trzeci, odci-
nając się od tej starej, tradycyjnej instytucji, przyjął nazwę Zgromadze-
nia Narodowego (Assemblee Nationale) i wezwał reprezentantów szlach-
ty, czyli Stanu Pierwszego oraz duchowieństwa, czyli Stanu Drugiego,
aby się doń przyłączyli; wielu z tego zaproszenia skorzystało. 9 lipca
1789 roku Zgromadzenie ogłosiło się Konstytuantą i postanowiło, że nie
rozwiąże się, dopóki nie dokona reformy ustroju i nie uchwali konstytu-
cji23. Zanim doszło do pierwszych wielkich osiągnięć Zgromadzenia, roz-
23 Tu analogia do wydarzeń polskich była oczywista (por. wyżej: Reformy i upadek Rze-
czypospolitej). Jeśli decyzje, podjęte w Warszawie w 1790 r., by izba poselska liczyła pod-
wojoną ilość posłów, przypominały wcześniejszy postulat Stanu Trzeciego żądającego dla
siebie podwójnej liczby przedstawicieli, to postulat Zgromadzenia Narodowego z 1789 r.,
by obradować do czasu uchwalenia konstytucji, przypominał stanowisko Sejmu Wielkiego,
 216 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
poczęła się rewolucja mas ludowych: 14 lipca 1789 roku została zaatako-
wana i zdobyta Bastylia, stara twierdza paryska, symbol monarszego
absolutyzmu. Wieść o wydarzeniach paryskich przerzuciła się na pro-
wincję, wywołując eksplozję ludowego gniewu. Chłopi palili archiwa, ni-
szcząc inwentarze powinności dominialnych, przejmowali ziemię w swo-
je ręce, atakowali zamki i opactwa. Tę falę rewolucyjną nazwano „Wiel-
ką Trwogą" (La Grande Peur).
Zgromadzenie Narodowe, podniecone wydarzeniami rewolucyjnymi,
wyszło naprzeciw woli ludu. Zniesione zostały przywileje szlachty oraz
powinności dominialne chłopów wobec panów. Zrazu utrzymano czynsze
(wszędzie tam, gdzie szlachta mogła udowodnić dokumentami podstawę
do ich poboru), ale niebawem zniesione zostały wszelkie ciężary wło­
ściańskie bez odszkodowania. Konfiskacie uległy dobra kościelne oraz
dobra emigrantów uciekających przed rewolucją. Ziemię, której ceny
uległy obniżeniu, nabywali głównie chłopi, przez co dokonywał się proces
likwidacji wielkiej własności ziemskiej.
Głównym osiągnięciem Zgromadzenia Narodowego była Deklaracja
praw człowieka i obywatela, uchwalona 26 sierpnia 1789 roku, oraz Kon-
stytucja przyjęta 3 września 1791 roku.
Deklaracja była dziełem epokowym. Odrywając się od przeszłości,
wykorzystując idee praw fundamentalnych, wywodzących się z prawa
natury, określiła podstawy ustroju państwa oraz wzajemnego stosunku
państwa i jednostki. Stała się wyznaniem wiary demokracji francuskiej
i weszła niebawem do ogólnego dorobku całej współczesnej cywilizacji,
formuiując „naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka".
Deklaracja zerwała z poglądem o boskim pochodzeniu władzy.
W sformułowaniu, iż „wszelka władza społeczności ludzkiej początek
swój bierze z woli ludu", zawarła zasadę suwerenności ludu. Przyjęła
I
także, jako podstawę ustroju państwowego, zasadę trójpodziału wła­
dzy24. Wśród „praw człowieka i obywatela" na pierwsze miejsce wysuwa-
ją się cztery, mianowicie: wolność, równość, własność i prawo oporu
przeciw uciskowi. Przeciwko wszelkim różnicom stanowym kierowało
się sformułowanie, iż „Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z pun-
by działać nie 6 tygodni, lecz dopóty, póki dzieło reformy nie zostanie ukończone.
24 Obydwie te zasady zostały niebawem powtórzone w art. 5 Konstytucji 3 Maja:
„Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu. Aby więc całość
państw, wolność obywatelska i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostawa-
ły, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na za-
wsze sldadać będą„."
Zarys dziejów 217
ktu widzenia prawa". Deklaracja zapewniała zatem odtąd równy dostęp
do urzędów, jednakowe dla wszystkich obowiązki na rzecz państwa, jed-
nakowe sądownictwo. Wolność określona została jako prawo czynienia
wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu; nikt też nie mógł być zmuszany do
tego, czego ustawa nie nalrnzywała. N a podstawie tych praw dotychcza-
sowy poddany stawał się obywatelem. Niezależnie od tego, w jakim sto-
pniu udało się rewolucji zrealizować te prawa w praktyce, znaczenie De-
klaracji było nieprzemijające.
Konstytucja, uchwalona 3 września 1791 roku (w cztery zatem mie-
siące później niż Konstytucja 3 Maja w Polsce) była podsumowaniem
i zamknięciem prac Zgromadzenia Narodowego. Deklaracja praw czło­
wieka i obywatela weszła w jej skład na samym początku, dalsze zaś
przepisy konstytucyjne uszeregowane zostały według zasady trójpodzia-
łu władzy. Suwerenność należała do narodu jako do całości (Nation)
i żadna część ludu (Peuple) ani żadnajednostka nie mogły sobie przywła­
szczyć prawa jej wykonywania.
Władzą wykonawczą był król, który stawał się odtąd „królem Francu-
zów" i po objęciu tronu lub po dojściu do pełnoletności składał przysięgę
narodowi, „że będzie używał całej powierzonej sobie władzy dla utrzyma-
nia Konstytucji". Król, nietykalny i nie odpowiedzialny (niedługo miały
mu te prawa posłużyć), mianował ministrów, którzy odpowiadali konsty-
tucyjnie, za łamanie prawa.
Władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu
Ustawodawczemu (Assemblee Legislative), wybieranemu w wyborach
pośrednich, ograniczonych cenzusem majątkowym. Konstytucja bo-
wiem, mimo zasady równości wobec prawa, podzieliła obywateli na czyn-
nych, czyli płacących podatki, i biernych, ubogich, pozbawionych praw
wyborczych- nawiązując w ten sposób do reguły, najakiej oparł swą re-
formę Solon w Atenach, iż prawa polityczne zależne są od obowiązków
spełnianych na rzecz państwa. Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała
wyłącznie Zgromadzeniu. Król miał prawo veta, ale posiadało ono tylko
charakter zawieszający: mogło być uchylone przez dwukrotne przyjęcie
danego projektu przez następne Zgromadzenia.
Można więc powiedzieć, że i tu nie udało się precyzyjnie wprowadzić
w życie zasady trójpodziału władzy. Jeśli konstytucja Stanów Zjednoczo-
nych z 1787 roku dała przewagę egzekutywie nad legislatywą, to konsty-
tucja francuska z 1791 roku dała przewagę legislatywie nad egzeku-
b'wą.
. ;Zgromadzenie Narodowe, oprócz uchwalenia Deklaracji praw i do-
J;tończenia prac nad konstytucją, miało jeszcze inne, godne uwagi osiąg-
 218 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
nięcia. Wprowadziło nowy podział administracyjny państwa, dzieląc je
na departamenty (najpierw w liczbie 83), te - na dystrykty, a dystrykty
- na kantony, miejskie i wiejskie. Dokonano reformy sądownictwa,
wprowadzając sądownictwo powszechne, jednolite dla wszystkich, z po-
działem rzeczowym na cywilne i karne. Z Deklaracji praw (artykuł 7)
wynikało, iż „żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i wię­
ziony, jak tylko w przypadkach określonych przez ustawę i z zachowa-
niem form przez nią przewidzianych" (reguła: Nullum crimen sine lege);
była to niewątpliwa reakcja przeciwko uprzednio istniejącym króle-
wskim „listom pieczętnym" (lettres de cachet). Wprowadzono też zasadę,
iż „Każdy człowiek jest uważany za niewinnego, dopóki nie został uzna-
ny winnym" (artykuł 9). Była to zasada domniemania niewinności,
w Polsce znana już od XV wieku w postaci przywileju Neminem captiva-
bimus nisi iure victum, dotyczącego jednak tylko szlachty osiadłej i do-
piero w Sejmie Wielkim rozszerzonego na mieszczan.
Konstytucja podsumowała więc wydarzenia, jakie nastąpiły we Fran-
cji od czerwca 1789 roku - obalające absolutyzm i ustrój stanowy. Stwo-
rzyła ustrój, który można nazwać „monarchią ograniczoną'', usiłujący
wytyczyć środkową drogę pomiędzy ancien regime'em a coraz radykal-
niejszym nurtem rewolucyjnym. Ustrój ten okazał się nietrwały, gdyż
utrzymał się zaledwie do 10 sierpnia 1792 roku. Pierwsza konstytucja
francuska obowiązywała więc krócej nawet niż Konstytucja 3 Maja
w Polsce; w dziejach europejskiego konstytucjonalizmu odegrała jednak
poważną rolę jako pierwsza ustawa zasadnicza oparta na zasadzie rów-
ności wszystkich wobec prawa.
Ko n w e n t i dykt a tur a. Próba ucieczki króla Ludwika XVI
z Paryża i przyłączenia się do oddziałów zwalczających rewolucję ozna-
czała koniec monarchii. Faktycznie nastąpiło to z chwilą uwięzienia kró-
la 10 sierpnia, formalnie - 22 września 1792 roku. Konwent, obrany we
wrześniu 1792 roku, ogłosił wówczas, iż Francja staje się republiką;
z czasem miała ona przejść do historii jako Pierwsza Republika.
Konwent, w praktyce obok władzy ustawodawczej przejmujący wła­
dzę wykonawczą, a nawet sądową, ciało jednoizbowe, był znacznie bar-
dziej radykalny od Zgromadzenia, ale i zróżnicowany. Tak zwana góra
czyli jakobini byli najradykalniejsi; znacznie bardziej umiarkowani byli
żyrondyści, zaś centrum zajmowali niezdecydowani25 • Konwent uznał się
25 Jakobini był to klub polityczny powstały w 1789 r., zrazu domagający się monarchii
ograniczonej przez konstytucję; głównym wtedy działaczem klubu był Mirabeau. Po ucie-
czce króla i jego uwięzieniu jakobini zradykalizowali się; czołową rolę poczęli odgrywać Ro-
Il __ .
Zarys dziejów 219
za instytucję kompetentną do osądzenia króla, skazał go na śmierć i do-
prowadził do wykonania wyroku 23 I 1793 roku26. Po zdobyciu przewagi
w Konwencie jakobini uchwalili 24 czerwca 1793 roku nową konstytucję.
Konstytucja tzw. jakobińska poprzedzona była nową Deklaracją
praw człowieka i obywatela, pióra Maksymiliana Robespierre'a, nieco
odmienną od pierwszej, gdyż wysuwała ona na czołowe miejsce zasadę
równości. Całość władzy przekazana została jednoizbowemu Ciału Usta-
wodawczemu (Corps Legislatif), obieranemu na okres jednego roku
w wyborach powszechnych (ale bez udziału kobiet), równych, bezpośred­
nich i jawnych. Wybory te miały się dokonywać na tak zwanych zebra-
niach pierwiastkowych stanowiących realizację zasady demokracji bez-
pośredniej; jeden deputowany przypadać miał na 40 OOO obywateli. Wła­
dzę wykonawczą sprawować miała Rada Wykonawcza powoływana
przez Ciało Ustawodawcze.
Konstytucja jakobińska nie weszła w życie. Republika zagrożona by-
ła z zewnątrz wobec klęsk w Nadrenii, a także od wewnątrz. Kiedy Kon-
went uchwalił znaczne ciężary na wojnę, wybuchło powstanie w Wandei,
o rojalistycznym charakterze, miały też miejsce inne rebelie na prowin-
cji. Jakobini przejęli wówczas całość władzy i rozpoczęli tłumienie za-
równo oporu, jak i odmiennych przekonań terrorem. Konwent wyłonił
ściślejsze ciało, to jest 9-osobowy Komitet Ocalenia Publicznego (w isto-
cie kierowany przez triumwirat: Robespierre, Saint-Just, Couthon), któ-
bespierre, Danton, Saint-Just, Marat. Nazwa wzięła się stąd, iż zebrania swoje odbywali
w dawnym klasztorze św. Jakuba przy ul. Saint Honort~. Żyrondyści (od grupy deputowa-
nych z departamentu Gironde), zbierający się w salonie pani Roland, protestowali przeciw
bezwzględnym metodom Robespierre'a i Marata, byli też przeciwni skazaniu króla na
śmierć. Centrum nosiło szyderczą nazwę Marais.(Bagno).
26 Proces Ludwika XVI był jednym pasmem wykroczeń przeciw prawu. Ludwik XVI,
zdetronizowany po ogłoszeniu republiki i nazwany ,,Ludwikiem Kapetem", stał się zwy-
kłym obywatelem; należał mu się więc sąd jak każdemu innemu obywatelowi, prowadzony
w trybie prawem określonym. Tymczasem postawiono go przed sądem Konwentu - władzą
ustawodawczą, która przypisała sobie uprawnienia sądowe. Przewodniczący Konwentu,
Barrere, objął funkcję oskarżyciela; było to więc postępowanie inkwizycyjne. Po zakończe­
niu postępowania dowodowego postawiono Konwentowi trzy pytania: 1) Czy Ludwik Ka-
pet winien jest zamachu na wolność narodu? 2) Czy wyrok ma zatwierdzić lud? 3) Jaka ma
być kara? Na pierwsze pytanie Konwent w głosowaniu imiennym i jawnym odpowiedział
twierdząco. Na drugie pytanie udzielił odpowiedzi przeczącej. Co do kary śmierci: głosowa­
ło 721 deputowanych Konwentu, większość wynosiła 361 głosów i tyle właśnie opowiedzia-
ło się za karą śmierci. Ponieważ za nią głosował też książę Filip Orleański, zwany wówczas
„Egalite" (ojciec późniejszego króla Ludwika Filipa), jemu potem przypisano winę za wy-
nik głosowania. Filipowi Orleańskiemu nie pomogła ta gorliwość rewolucyjna, bo zginął na
gilotynie w parę miesięcy później.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
220
ry uznał za możliwe stosowanie wszelkich środków dla ocalenia rewolu-
cji. Powstał też Trybunał Rewolucyjny: w postępowaniu tak dalece upro-
szczonym, iż stanowiącym parodię wymiaru sprawiedliwości, posyłał na
gilotynę podejrzanych o przestępstwa lub choćby tylko o poglądy kontr-
rewolucyjne, starając się też wymusić ogólną dyscyplinę w zagrożonym
z zewnątrz kraju. Wiele ofiar pochłonęły też wewnętrzne intrygi wśród
jakobinów oraz paryskich sankiulotów27.
Znużenie krwawym terrorem, przejawiające się coraz powszechniej,
doprowadziło do przewrotu 9 thermidora (27 lipca) 1794 roku. Robes-
pierre i jego najbliżsi współpracownicy zostali zgilotynowani.
Dyrektor i at. Upadek grupy przywódczej jakobinów spowodował
zwrot Konwentu w kierunku umiarkowanym. Mieszczaństwo, a także
włościanie, to jest środowiska społeczne, które odniosły korzyści po zwy-
cięstwie rewolucji, pragnęły ustabilizowania swej pozycji, zagrożonej za-
równo ze strony radykalno-lewackich tendencji jakobińskich i sankiuloc-
kich, jak i z przeciwnej strony przez rojalistów. Odparcie pierwszego
ataku antyfrancuskiej koalicji, zorganizowanie silnej armii opartej na
powszechnym obowiązku służby wojskowej - uczyniło terror zbędnym.
Nie wprowadzono w życie konstytucji z 1793 roku; Konwent uchwalił
22 sierpnia 1795 roku nową konstytucję, tzw. dyrektorialną, i rozwią-
zał się.
Konstytucja z 1795 roku, poprzedzona również Deklaracją praw (sta-
nowiąca pewien krok wstecz w stosunku do Deklaracji z 1793 roku)
oparła się znowu na zasadzie podziału władzy, próbując oddzielić władzę
ustawodawczą od wykonawczej. Władzę ustawodawczą powierzyła
dwuizbowemu ciału, złożonemu z Rady Pięciuset (Conseil des Cinq
Cents) i Rady Starszych (Conseil des Anciens). Członkiem Rady Pięciu­
set mógł być tylko obywatel mający ukończone 30 lat, zamieszkały od co
najmniej 10 lat w Republice. Członkiem Rady Starszych mógł być tylko
obywatel mający ukończone 40 lat, zamieszkały w Republice co najmniej
15 lat, żonaty obecnie lub w przeszłości28 • Rady miały działać w perma-
nencji, ale co roku wymieniała się trzecia część ich składu przez nowe
wybory. Były to wybory pośrednie: wyborcy (mężczyźni, od 21 lat, speł­
niający warunki cenzusu majątkowego) wybierali elektorów, to jest jed-
nego elektora na 200 obywateli; elektorowie zaś (co najmniej 25-letni)
wybierali deputowanych, sędziów i urzędników departamentalnych. Ini-
27 Było to pejoratywne, ale bardzo popularne określenie dla proletariackich rewolucjo-
nistów. Słowa: sans culotte oznaczały: bez spodni.
28 Wymóg ten skomentowano później, iż cierpienie uszlachetnia.
Zarys dziejów 221
cjatywa ustawodawcza przysługiwała Radzie Pięciuset; jej uchwała
przechodziła do Rady Starszych, która ją mogła przyjąć-wtedy uchwała
stawała się ustawą - lub odrzucić, ale nie mogła wnosić poprawek.
Władzę wykonawczą pełnił Dyrektoriat złożony z 5 dyrektorów. Wy-
bierała ich na lat 5 Rada Starszych spośród kandydatów wysuniętych
przez Radę Pięciuset. Co roku ubywał z tego składu jeden dyrektor i wy-
bierano na jego miejsce nowego. Dyrektoriatowi przewodniczył jeden
z dyrektorów przez 3 miesiące, oddając przewodnictwo następnemu.
Dyrektoriat nie miał żadnych uprawnień ustawodawczych, nawet
w postaci prawa zwoływania, odraczania czy rozwiązywania Rad, dyre-
ktorowie nie mogli uczestniczyć w ich obradach. Rady ze swej strony nie
mogły usuwać ani nawet interpelować dyrektorów. W praktyce ów roz-
dział władzy ustawodawczej i wykonawczej nie działał poprawnie; po-
wstawały liczne spory, a częste wybory utrudniały stabilizację ustroju.
Rychło też Dyrektoriat począł się degenerować. Poszczególni dyrekto-
rowie, zwłaszcza Paul Barras, byli ludźmi skorumpowanymi, dbającymi
przede wszystkim o wzrost swych fortun. Utrudniało sytuację zagroże­
nie z lewicy (spisek „Gracchusa" Babeufa) oraz plany restauracji monar-
chii ze strony prawicy; wszystko to czyniło sytuację niepewną. Zarówno
mieszczaństwo, pragnące w spokoju korzystać z możliwości finanso-
wYCh, jak i armia tęsknić poczęły do rządów silnej ręki. Na „męża opa-
trznościowego" wyrastał, dzięki swoim sukcesom w kampanii pod Tulo-
nem i we Włoszech, generał Napoleon Bonaparte. On też dokonał 18 bru-
maire'a (9 września) 1799 roku zamachu stanu, obalając Dyrektoriat.
Ko n su 1at. Był on ustrojem formalnie jeszcze republikańskim, się­
gającym w swojej nazwie i strukturze do dorobku starożytnego Rzymu
w postaci instytucji konsulów, w praktyce jednak służącym dyktaturze
wojskowej. W jego dziejach wyróżnić można pierwszy etap, obejmujący
lata 1799-1802, zachowujący pozory republikańskie, oraz drugi etap, to
jest lata 1802-1804, okres niezamaskowanej już dyktatury wojskowej,
zmierzającej do monarchii.
Objąwszy władzę po rozpędzeniu Dyrektoriatu, Napoleon Bonaparte
proklamował 22 frimaire' a (13 grudnia) 1799 roku konstytucję. Była to
więc konstytucja oktrojowana, czyli narzucona, przyjęta następnie przez
plebiscyt29 • Nowelizowano ją następnie w drodze uchwał Senatu, za
rzymskim wzorem określanych jako senatus consulta.
29 Pierre Cabanis (1757-1808), znakomity uczony, podsumował to następująco: „Wszy-
stko dla ludu i w imię ludu, nic przez lud i pod jego nierozważnym dyktandem". Maksymę
Cabanisa powtarzało później wielu dyktatorów.
 222 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Konstytucja konsularna zachowywała pozornie zasadę trójpodziału
władzy, w rzeczywistości jednak dawała przewagę władzy wykonawczej
nad ustawodawczą, nader zawile zorganizowaną. Zastosowała ona jed-
nak interesującą koncepcję wyłaniania elity społecznej, w myśl zasady:
„zaufanie idzie od dołu, władza idzie od góry" (la confiance vient d'en bas,
le pouvoir vient d'en haut). Wszyscy pełnoletni obywatele wezwani zosta-
li w swoich okręgach (arrondissement), by wymienić na kartkach nazwi-
ska najbardziej zasłużonych i godnych szacunku współobywateli; 10%
nazwisk, odliczonych od góry, najczęściej wymienianych, stanowiło okrę­
gową „listę zaufania". Członkowie list okręgowych zostali wezwani do tej
samej czynności, na której podstawie powstawała departamentowa lista
zaufania; pozostali, którzy do niej nie weszli, przeznaczeni byli do peł­
nienia funkcji okręgowych. Członkowie departamentowych list zaufa-
nia, wezwani do wyboru, wyłaniali państwową listę zaufania. Ci, którzy
do niej nie weszli, przeznaczeni byli do pełnienia funkcji departamento-
wych. Spośród członków listy państwowej, jak mówił artykuł 20 konsty-
tucji, Senat powoływać miał „prawodawców", trybunów, konsulów, sę­
dziów kasacyjnych i komisarzy skarbowych.
Władza ustawodawcza składała się z Ciała Ustawodawczego (Corps
Legislatif) i Senatu Zachowawczego (Senat Conservateur). Projekty
ustawodawcze formułowane przez pierwszego konsula szły najpierw do
Rady Stanu, która nadawała im gotową formę uchwał, następnie do in-
stytucji zwanej Trybunatem, złożonej ze 100 trybunów. Trybunat mógł
projekt ustawy przedyskutować i przyjąć lub odrzucić. Przyjęty projekt
przechodził do Ciała Ustawodawczego (złożonego z 300 osób), które- już
bez dyskusji - ostatecznie przyjmowało go lub odrzucało. W ten sposób
rozdzielono pomiędzy dwa różne ciała dyskusję i głosowanie. Senat, zło­
żony z 80 senatorów mianowanych przez pierwszego konsula, a później
dokooptowujących się, badał zgodność ustaw z konstytucją, proponował
.„ rewizję konstytucji, przyjmowaną w drodze plebiscytu (propozycja ta,
jak wspomniano wyżej, nazywała się senatus consultum), wybierał z li-
sty państwowej konsulów (poza pierwszym konsulem), członków Trybu-
natu i Ciała Ustawodawczego oraz Sądu Kasacyjnego. Droga ustawo-
dawcza była więc bardzo trudna i wielostopniowa: projekt zgłaszał pier-
wszy konsul, po czym Rada Stanu nadawała mu pełną formę; Trybunat
dyskutował i w razie przyjęcia przedkładał Ciału Ustawodawczemu do
uchwalenia, Senat wreszcie mógł ustawę odrzucić. Nic dziwnego więc, iż
Napoleon, jako pierwszy konsul, a następnie cesarz, ~elokrotnie wkra-
czał swoimi decyzjami na teren władzy ustawodawczą
Zarys dziejów 223
Władzę wykonawczą pełnili trzej konsulowie. Dwóch z nich miano-
wał Senat na okres 10 lat, bez prawa odwołania. W tej trójce największe
uprawnienia miał pierwszy konsul, który pełnił funkcje głowy państwa,
wraz z prawem wypowiadania wojny, zawierania pokoju i innych tra-
ktatów, miał prawo nominacji i odwoływania członków Rady Stanu, mi-
nistrów, urzędników centralnych, przedstawicieli państwa za granicą;
był też najwyższym dowódcą sił zbrojnych. W 1802 roku pierwszy konsul
stał się konsulem dożywotnim; uchwała Senatu w tej mierze potwierdzo-
na została plebiscytem.
Ministrowie nie tworzyli gabinetu ani rady ministrów. Podlegali pier-
wszemu konsulowi, ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, natomiast
nie byli odpowiedzialni politycznie.
Pierwsze Ces ars two. Formalnie przejście od konsulatu do ce-
sarstwa dokonało się w drodze uchwały (senatus consultum) Senatu z 18
maja 1804 roku, potwierdzonej plebiscytem. Uchwała ta praktycznie na-
zywana jest konstytucją cesarską.
Zmiana ustroju dokonana została w taki sposób, aby nie zaniepokoić
opinii publicznej: artykuł 1 konstytucji głosił, iż „Rząd republiki powie-
rzony jest Cesarzowi, który nosi tytuł Cesarza Francuzów". Republika
więc formalnie pozostała, tylko pod dziedziczną władzą cesarza N apoleo-
na; gdyby zaś zmarł on bezpotomnie, tron przechodziłby z zachowaniem
starszeństwa na jego braci.
Pozory te jednak nie myliły nikogo. 2 grudnia 1804 roku odbyła się
w katedrze paryskiej uroczysta koronacja Napoleona, z udziałem papie-
ża Piusa VII3°. Napoleon, nawiązując do koronacji Karola Wielkiego
w roku 800, starał się narzucić swemu społeczeństwu przekonanie, iż
jest on organizatorem nowego ładu europejskiego. W kraju natomiast
tworzył nową arystokrację, opartą na zasłudze, rozdając generałom tytu-
ły książęce (od pól bitewnych, na których się wsławili), mianując
hrabiów i baronów spośród bogatego mieszczaństwa, zwłaszcza dostaw-
ców wojskowych
Jego idea nowego ładu w Europie przejawiła się w budowanej prze-
zeń strukturze „Wielkiego Cesarstwa" (Grand Empire). Składało się ono
z Cesarstwa Francuskiego (a więc jednak nie republiki), którego granice
przez liczne aneksje poszerzyły się ku wschodowi, oraz z państw, w toku
poszczególnych kampanii uzależnianych od Francji. Nadrenia, Belgia,
30 Piusa VII przywieziono na tę uroczystość do Paryża, ale tylko dla jej uświetnienia,
o wtrakcie obrządku Napoleon sam włożył sobie koronę na głowę i uczynił to samo Józe-
. 'e; Obecność papieża miała także na celu ułagodzenie rojalistów, wiernych Burbonom.
224 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Holandia, Republika Helwecka (Szwajcaria), Piemont, całe Włochy aż po
Sycylię, szesnaście państw niemieckich wchodzących w skład Związku
Reńskiego, Prowincje Iliryjskie nad Adriatykiem, Hiszpania, Księstwo
Warszawskie, Gdańsk - oto państwa i terytoria, uzależnione od Wielkie-
go Cesarstwa w szczytowym jego okresie, to jest z początkiem 1812 ro-
ku. Samej Francji oraz państwom uzależnionym od Wielkiego Cesar-
stwa nadał Napoleon blisko 30 konstytucji, przyjmowanych w drodze re-
ferendum lub oktrojowanych, wytwarzając sobie z czasem pewien sche-
mat ustrojowy (rychła rezygnacja z ustroju republikańskiego i powrót do
monarchii, zasada trójpodziału władzy z wysunięciem na plan pierwszy
władzy wykonawczej). Całemu kontynentowi europejskiemu narzucał
pewne zasady gospodarcze i polityczne w postaci tzw. blokady kontynen-
talnej, skierowanej przeciw Anglii, od 1806 roku.
Ustrój Francji, określony przez konstytucję konsularną, w konstytu-
cji cesarskiej uległ niewielkim zmianom. Następowały one rzadziej w po-
staci zmian ustawowych, częściej w postaci praktyki. Zmierzały w kie-
runku ograniczenia władzy ustawodawczej i dalszego wzmacniania oso-
bistych kompetencji cesarza. Senat został przebudowany w kierunku
monarchicznym: weszli w jego skład nominowani przez cesarza książęta
oraz „obywatele, których Cesarz uznał za słuszne podnieść do godności
senatorskiej". Zniesiony został Trybunat. Ciało Ustawodawcze zbierało
się coraz rzadziej, zaprzestano też odnawiać „listy zaufania". Władzę wy-
konawczą sprawował cesarz osobiście, w małym stopniu posługując
się pomocą Rady Stanu, zasięgając natomiast opinii prywatnych dorad-
ców.
Z rozległej swojej władzy Napoleon korzystał nie tylko dla celów wo-
jennych. Odstąpił od surowej polityki rewolucji wobec Kościoła i zawarł
w 1801 roku konkordat ze Stolicą Apostolską. Kościół nie otrzymał na
powrót dóbr skonfiskowanych w czasie rewolucji, kontrrewolucyjni bi-
skupi, którzy wyemigrowali, nie powrócili do swoich diecezji. Dokonano
nowego podziału diecezjalnego, uzgodnionego z podziałem administra-
cyjnym na departamenty, pierwszy konsul, a następnie cesarz uzyskał
decydujący wpływ na obsadę biskupstw. Kościół odzyskał prawo do pub-
licznego uprawiania kultu, pensje dla kleru, odbudował seminaria i fun-
dacje. Konkordat ten stał się wzorcem dla wielu innych konkordatów
w państwach europejskich.
Istotne znaczenie miały napoleońskie reformy administracyjne i są­
dowe. W dziedzinie administracji terytorialnej system wprowadzony po
rewolucji skorygowany został w taki sposób, aby dokonać jego centrali-
zacji, a zarazem uproszczenia. Kraj podzielono na departamenty, te zaś
Zarys dziejów 225
na okręgi (arrondissements), okręgi na gminy; zniknęły więc dystrykty
i kantony. Na czele departamentu stał prefekt, podległy ministrowi
spraw wewnętrznych, na czele okręgu - podprefekt, podległy prefektowi,
na czele gminy- mer. Zerwano więc z kolegialnością na rzecz jednooso-
bowego podporządkowania, ograniczono samorząd; dopiero z czasem ra-
dy departamentalne, okręgowe czy gminne odzyskały nieco znaczenia.
Napoleońska administracja terytorialna okazała się w praktyce spraw-
na i wydajna.
Reforma wymiaru sprawiedliwości, rozpoczęta przez Zgromadzenie
Narodowe i zahamowana w okresie terroru, została dokończona. Sądy
miały charakter powszechnych, jednolitych dla wszystkich obywateli,
ale z podziałem rzeczowym, na cywilne i karne. N a terenie dawnych
kantonów, obecnie gmin, działały sądy pokoju. W dawnych dystryktach,
obecnie okręgach, funkcjonowały trybunały, przy czym trybunały dla
spraw karnych dysponowały ławami przysięgłych. Wyżej istniały trybu-
nały apelacyjne, na szczycie -trybunał kasacyjny. Funkcję sądu admini-
stracyjnego pełniła Rada Stanu. Sędziowie byli niezawiśli i nieusuwalni,
ale zasadę obieralności zastąpiono nominacją, choć z list zaufania. Duże
znaczenie dla wymiaru sprawiedliwości miał fakt, iż za rządów N apoleo-
na skodyfikowane zostało prawo i postępowanie cywilne, prawo handlo-
we, prawo i postępowanie karne. Na bardzo wysokim poziomie, formal-
nym i materialnym, znajdował się kodeks cywilny, zwany Kodeksem
Napoleona, z 1804 roku.
Re s ta ur ac j a B urb o nów. Francuska emigracja polityczna,
opuszczająca kraj po wybuchu rewolucji, nigdy nie uznała republiki,
w większości też nie zaaprobowała Cesarstwa, uważając Napoleona za
uzurpatora. Za legalnego następcę Ludwika XVI uznano małoletniego
delfina, nazywając go Ludwikiem XVII, a gdy ów zmarł w 1795 roku,
prawo następstwa przeszło na brata Ludwika XVI, Ksawerego hrabiego
Prowansji, który pewien okres swego wygnania spędził także w Warsza-
wie.
Kiedy Napoleon, pokonany w latach 1812-1814, opuścił Francję
i osadzony został dożywotnio na wyspie Elbie, tron francuski objął hra-
bia Prowansji jako Ludwik XVIII. Podkreślając ciągłość władzy monar-
szej, rok 1814 uznał on za dziewiętnasty rok swego panowania. Gdy Na-
poleon opuścił w 1815 roku Elbę i, maszerując od południa ku Paryżowi,
spotkał się z pełnym poparciem, co umożliwiło mu objęcie na powrót wła­
dzy cesarskiej - Ludwik XVIII znowu opuścił Francję. Powrócił jednak
niebawem, gdy Napoleon poniósł klęskę pod Waterloo na terenie Belgii,
18 czerwca 1815 roku. Napoleon oddał się w ręce zwycięskich Anglików
226 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
i został zesłany na Wyspę Św. Heleny na południowym Atlantyku, gdzie
zmarł w 1821 roku31 .
Ludwik XVIII formalnie obejmował władzę jako monarcha absolut-
ny, ale, zdając sobie sprawę z niemożności przywrócenia stanu sprzed
1789 roku, zaraz na wstępie swych rządów dokonał reformy ustroju.
W 1814 roku nadał w formie przywileju czyli oktrojował tak zwaną Kar-
tę konstytucyjną (Charte constitutionnele)32 : „Dobrowolnie, w swobod-
nym wykonaniu naszej władzy królewskiej, przyznaliśmy i czynimy na-
danie niniejszej Karty konstytucyjnej dla naszych poddanych, na za-
wsze, zarówno w naszym, jak i naszych następców imieniu".
Karta gwarantowała Francuzom równość wobec prawa, ale okazało
się, iż nie było wówczas tak łatwo - jak sądzono w czasie rewolucji -
znieść szlachectwo. Artykuł 1 stanowił, iż „Francuzi są równi wobec pra-
wa, niezależnie od posiadanego tytułu lub zajmowanego stanowiska".
Do tego dodawał artykuł 71: „Stara szlachta podejmuje swoje tytuły. No-
wa zyskuje swoje. Król nadaje szlachectwo według swego uznania".
Stwierdzenie, iż tytuł rodowy nie przeczył zasadzie równości, kłóciło się
z istnieniem Izby Parów.
Gwarantowała też Karta wolność osobistą, wolność wyznania (ale re-
ligia katolicka miała charakter panującej) oraz niektóre inne prawa,
w tym ważne, nowo sformułowane: wolność prasy. Przeczyło jednak te-
mu ostatniemu istnienie cenzury.
Na czele państwa stał monarcha o władzy dziedzicznej, nietykalny
i nie odpowiedzialny. Władzę ustawodawczą sprawował parlament, zło­
żony z Izby Parów oraz Izby Deputowanych. Członkowie Izby Parów
mianowani byli przez króla dziedzicznie bądź dożywotnio. Deputowani
wybierani byli na zebraniach elektoralnych w departamentach, w wybo-
rach ograniczonych przez cenzus wyborczy tak wysoki, iż w całej Francji
czynne prawo wyborcze przysługiwało stu tysiącom obywateli (z których
najbogatsi mieli głosy pluralne), a bierne - zaledwie dwunastu tysiącom.
Deputowani piastowali swe funkcje przez pięć lat, ale co roku piąta część
Izby była odnawiana.
31 Czasy napoleońskie stały się tematem wielu arcydzieł literatury światowej. Pisali
o nich m.in. Honoriusz Balzac, Henryk Stendhal, Wiktor Hugo, Lew Tołstoj. W literaturze
polskiej poświęcali im uwagę Adam Mickiewicz, Stefan Żeromski, Wacław Gąsiorowski,
Kazimierz Przerwa-Tetmajer i in.
32 Nadał ją za radą, a na.wet pewnym naciskiem cara Aleksandra I, nieźle orientujące-
go się w nastrojach społeczeństwa francuskiego.
Zarys dziejów 227
Odejściem od zasady trójpodziału władzy były królewskie uprawnie-
nia w zakresie ustawodawstwa: prawo zwoływania izb, inicjatywa usta-
wodawcza, prawo sankcji, wreszcie uprawnienie do wydawania ordo-
nansów (dekretów).
Władza wykonawcza należała do króla, który sprawował ją przy po-
mocy powoływanych przez siebie ministrów, tworzących Radę Mini-
strów. Rząd zależny był więc od króla, a nie od parlamentu. Ministrowie
byli odpowiedzialni konstytucyjnie, w trybie podobnym do angielskiego
impeachment.
Znaczenie Karty konstytucyjnej 1814 roku przekraczało granice
Francji. Powoływała ona do życia ustrój monarchii konstytucyjnej, sta-
nowiący kompromis pomiędzy umiarkowanymi zdobyczami rewolucji
z jednej, a skłonnymi do ustępstw kręgami rojalistycznymi z drugiej
strony. Stanowiła krok wstecz od monarchii absolutnej, tworząc jednak
silną władzę monarszą, stanowiącą - obok władzy ustawodawczej, wyko-
nawczej i sądowniczej, czwarty czynnik, określany mianem władzy po-
średniczącej (pouvoir intermediaire).
Schemat konstrukcyjny przez nią przyjęty i dalej upowszechniany
w innych krajach europejskich zaczerpnął wiele z ustroju angielskiego ..
Władzę ustawodawczą pełnił dwuizbowy parlament, w którym izba wyż­
sza pochodziła z nominacji, zaś izba niższa z wyborów. Prawo wyborcze
ograniczone było cenzusem: wieku, majątkowym (bardzo wysokim),
osiadłości, niekaralności; nie mówiono jeszcze o cenzusie płci, bowiem
fakt, że prawo wyborcze przysługiwało tylko mężczyznom, uchodziło
wówczas (i aż do początku XX wieku) za rzecz oczywistą. Władzę wyko-
nawczą pełnił król, dziedziczny i nie odpowiedzialny. Odpowiedzialność
spadała na ministrów na zasadzie kontrasygnaty. Była ona z reguły
dwojaka: konstytucyjna, wykonywana w trybie impeachment, oraz par-
lamentarna, czyli polityczna. Jeśli parlament zyskiwał prawo usuwania
rządu w całości lub poszczególnych ministrów w trybie votum nieufności
oraz kontrolował ich działalność poprzez prawo interpelacji, mówić już
można było o rządach parlamentarno-gabinetowych. Władzę sądowniczą
pełniły sądy powszechne, sędziowie byli niezawiśli i nieusuwalni.
Restauracja Burbonów rozpoczęła się od prób odwetowych. Rozstrze-
lany został marszałek Michał Ney, który w okresie „stu dni" 1815 roku
powrócił do Napoleona. Ludwik XVIII odmówił zaakceptowania trójkolo-
rowego sztandaru, symbolu Francji od 1789 roku. W pierwszych wybo-
rach wyłoniona została Izba Deputowanych, która przeszła do historii
jako „niezrównana" (Chambre introuvable) z powodu swych skrajnie re-
akcyjnych uchwał. Podjęto uchwały o dalszym ograniczeniu prawa wy-
 228 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
borczego, wygnaniu z kraju byłych członków Konwentu, powołaniu są­
dów doraźnych przeciw byłym rewolucjonistom, starano się doprowadzić
do zwrotu Kościołowi majątków ongiś skonfiskowanych i od dawna już
znajdujących się w rękach osób trzecich. W wyborach 1816 roku przewa-
żyły jednak poglądy bardziej umiarkowane33.
Umiarkowaną politykę prowadził również sam Ludwik XVIII, który
pragnął się oprzeć na sojuszu arystokracji z bogatym mieszczaństwem.
Zmarł on w roku 1824. Jego następca, ostatni z braci Ludwika XVI, Ka-
rol X, nawrócił do polityki skrajnie prawicowej, zmierzając do odbudowy
absolutyzmu. Powoływał do rządów ministrów nie cieszących się zaufa-
niem Izby Deputowanych, a kiedy kolejne wybory dały większość opozy-
cji, rozwiązał Izbę i zarządził wybranie nowej. Wydał także w 1830 roku
ordonanse zmieniające ordynację wyborczą, znoszące wolność prasy i za-
ostrzające cenzurę. Sukces zagraniczny, jakim był podbój w 1830 roku
Algierii, nie złagodził narastającej fali protestów. W lipcu 1830 roku wy-
buchła rewolucja, zwana później lipcową. Karol X opuścił Francję
i zmarł w 1836 roku na wygnaniu.
Monarchia lipcowa (1830-1848). Rok 1830 był kryzysowym ro-
kiem porządku europejskiego ustalonego na Kongresie Wiedeńskim
i strzeżonego przez Święte Przymierze. Zachwiało już tym porządkiem
powstanie Greków przeciw Turcji, trwające w latach 1821-1829, zakoń­
czone uznaniem suwerenności Grecji w 1830 roku. Rewolucja lipcowa
(„trzy sławne dni") obaliła Burbonów we Francji. Wybuchło powstanie
we Włoszech, stłumione przez wojska austriackie. Powstanie w Nider-
landach pociągnęło za sobą wyodrębnienie Belgii od Holandii. Planowa-
na była interwencja Świętego Przymierza celem przywrócenia uprzed-
33 Król przejął wielu doświadczonych dowódców z czasów rewolutji i cesarstwa, jak Au-
•;I gust Marmont, Gouvion de Saint-Cyr czy Mikołaj Soult (współtwórca zwycięstwa pod Au-
sterlitz). Gotowość do służby królowi zgłosił Józef Fouche, książę Otranto (1759-1820),
który był ministrem policji za Dyrektoriatu, Konsulatu, Cesarstwa, ale został niebawem
!"I zdymisjowany na podstawie dekretu o odpowiedzialności za królobójstwo. Najsłynniej­
szym z tych ludzi był niewątpliwie Karol Maurycy de Talleyrand-Perigord, książę Bene-
wentu (1754-1838), biskup, następnie rewolucjonista, który głosował za odebraniem dóbr
Kościołowi, minister spraw zagranicznych za Dyrektoriatu, Konsulatu i Cesarstwa. Zdra-
dziwszy Napoleona (co jakiś czas ukrywał Fouche), przeszedł na stronę koalicji w 1807 ro-
ku, poparł restaurację Burbonów w 1814 roku i położył wielkie zasługi dla Francji podczas
Kongresu Wiedeńskiego. Pogodził się z Kościołem i służył jeszcze Ludwikowi Filipowi.
Opowiadają, iż bardzo już ciężko choremu, chcąc uhonorować jego zasługi, złożył wizytę
król Ludwik Filip i zapytał: - J alt się pan czuje, hrabio? - Miłościwy Panie, cierpię jak po-
tępieniec ... - Co, już?
i,
Zarys dziejów 229
niego stanu we Francji i Belgii - w pierwszej linii wojsk rosyjskich, które
(przeprowadzone przez Austrię) miały tej interwencji dokonać, wysłane
byłyby wojska Królestwa Polskiego. Wybuch powstania listopadowego
w Polsce plany cara Mikołaja I uniemożliwił. .
Rewolucja we Francji opierała się na coraz bogatszym i bardziej
wpływowym mieszczaństwie, które położyło tamę dążeniom arystokracji
do przywrócenia monarchii absolutnej. Utrzymała się więc monarchia
konstytucyjna, mimo zagrożeń ze strony rojalistycznej prawicy (kolejne
powstanie w Wandei) oraz niezadowolenia republikanów, którzy próbo-
wali wywołać kolejną falę rewolucyjną w 1832 roku34, a później próbowa-
li zamachów na życie króla.
Królem został Ludwik Filip z młodszej linii Burbonów, tak zwanej or-
leańskiej, syn księcia Filipa Orleańskiego „Egalite", w 1793 roku głosu­
jącego w Konwencie za karą śmierci dla Ludwika XVI. Był to władca
o poglądach umiarkowanych.
Natychmiast po rewolucji dokonana została nowelizacja Karty kon-
stytucyjnej z 1814 roku, nie mająca charakteru monarszego octroi, gdyż
przyjęta przez Izbę Deputowanych i Izbę Parów. Były to zmiany w kie-
runku demokratyzacji: z Izby Parów usunięto parów dziedzicznych,
w wyborach do Izby Deputowanych obniżono cenzus wieku i majątku.
W praldyce politycznej utorował sobie drogę system parlamentarno-ga-
binetowy: rząd musiał mieć poparcie parlamentu, który zdobył sobie
prawo interpelacji.
Rozwój przemysłu i handlu, szybka urbanizacja pociągnęły za sobą
zmiany, które rozsadzały ramy ustroju „monarchii mieszczańskiej" Lu-
dwika Filipa. Trwał jeszcze nadal konflikt pomiędzy mieszczaństwem
(francuski termin buergeoisie - od buergeois, czyli mieszczanin - nabrał
z czasem pejoratywnego, zabarwionego klasową oceną charakteru)
a arystokracją, kiedy począł się zaogniać nowy konflikt pomiędzy oby-
dwoma tymi warstwami a proletariatem. Zubożała ludność 'drobnomie-
szczańska czy napływowa ze wsi, utrzymująca się z dorywczej pracy wol-
nonajemnej w mieście, nie korzystała z żadnej ochrony prawnej. Libera-
lizm gospodarczy dopuszczał - na podstawie formalnie dobrowolnie za-
wartej umowy - pracę do 16 godzin dziennie, pracę kobiet i dzieci. Pro-
wadziło to do coraz częstszych, żywiołowych protestów, na których tle ro-
dziła się ideologia socjalizmu utopijnego, kwestionującego cały ustrój go-
spodarczy, tworzący coraz większy rozdźwięk między bogacącą się bur-
34 Wydarzenia te przedstawił Wiktor Hugo w Nędznikach.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
230
żuazją a ubogim proletariatem. Niebawem Karol Marks opublikuje
(w 1848 roku) swój Manifest komunistyczny, rozpoczynający się suge-
stywnym opisem widma krążącego po Europie - widma nadchodzącego
komunizmu, a kończący się wezwaniem: „Proletariusze wszystkich kra-
jów, łączcie się".
Stagnacja ustroju „monarchii mieszczańskiej" przy jednocześnie bu-
rzliwym acz nierównomiernym rozwoju gospodarczym musiała w konse-
kwencji doprowadzić do nowej, i to groźniejszej od poprzedniej fali rewo-
lucyjnej. Drogi ustroju politycznego i świadomości społeczeństwa fran-
cuskiego coraz wyraźniej rozchodziły się. Jednym z przejawów tego sta-
nu rzeczy była kwestia polska: Francja uchyliła się od poparcia polskiego
ruchu wyzwoleńczego w latach 1830-1831, a po upadku powstania listo-
padowego rząd nie szczędził ograniczeń i przeszkód dla polskiej fali emi-
gracyjnej kierującej się właśnie głównie do Francji. Sympatia francu-
skiego społeczeństwa zmusiła jednak władze państwowe do złagodzenia
ograniczeń, a nawet przyznania żołdu emigrantom wojskowym.
Owa stagnacja ustrojowa pozostała też w coraz wyraźniejszej sprze-
czności z rozwojem kultury francuskiej epoki romantyzmu ijej wkładem
w dorobek kultury światowej35.
Drug a Rep ub 1i ka (1848-1852). Wiosna Ludów to nazwa całej
fali ruchów rewolucyjnych, które pod hasłami wprowadzenia konstytu-
cyjnych form rządów, demokratyzacji ustroju, likwidacji poddaństwa
i pańszczyzny objęły Europę w latach 1848-1849. Rewolucja, która dała
już o sobie znać wcześniej (zapowiadały ją wydarzenia galicyjskie i po-
wstanie krakowskie 1846 roku, a także powstanie na Sycylii w styczniu
1848 roku) wybuchła w Paryżu w lutym - stąd nazwa „rewolucja luto-
wa" - aby w marcu przerzucić się do Niemiec i Austrii, objąć Włochy
i Węgry. Położyła ona kres porządkowi politycznemu i ustrojowemu
ustalonemu przez Kongres Wiedeński.
W Paryżu rozpoczęła się ona 22 lutego i już następnego dnia ogłoszo­
no republikę. Ludwik Filip abdykował i wyjechał do Anglii. Powstał
35 Niezwykłą popularnością cieszyły się historyczne powieści Aleksandra Dumasa czy
Eugeniusza Sue. Honoriusz Balzac (1799-1850) stworzył cykl utworów pod ogólnym tytu-
łem Komedia ludzka, stanowiący panoramę społeczeństwa francuskiego od Wielkiej Rewo-
lucji po Wiosnę Ludów. Prosper Merimee (1803-1870), autor powieści historycznych i oby-
czajowych, w tym Carmen, na której oparte jest libretto opery Jerzego Bizeta, zasłużył się
jako obrońca zabytków kultury średniowiecza. Alfred Musset (1810-1857) stał się sztanda-
rowym przedstawicielem romantyzmu europejskiego. Stendhal (Henryk Maria Beyle,
1783-1842) w swej Pustelni parmeńskiej dał obraz społeczeństwa pod władzą absolutną,
a w powieści Czerwone i czarne przedstawił Frantję czasów restauracji.
\'
i,_
Zarys dziejów 231
Rząd Tymczasowy, który przeprowadził powszechne i bezpośrednie wy-
bory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Umiarkowany charakter rewo-
lucji lutowej spowodował kolejny wybuch niezadowolenia, tym razem ra-
dykalnie nastawionych mas proletariackich. To tzw. czerwcowe postanie
zostało stłumione i w listopadzie 1848 roku uchwalono konstytucję.
Zgodnie z praktyką sięgającą XVIII wieku, poprzedzona była ona De-
klaracją praw, która zawierała hasła wolności, równości i braterstwa,
a jako najwyższe wartości uznawała „rodzinę, pracę, własność i porzą­
dek publiczny". Władzę ustawodawczą sprawowało jednoizbowe Zgro-
madzenie, wybierane przez wszystkich Francuzów (mężczyzn), mają­
cych ukończone 21 lat (cenzus wieku przy biernym prawie wyborczym
wynosił 25 lat), w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpo-
średnich. Kadencja Zgromadzenia trwała trzy lata. Władzę wykonaw-
czą, za wzorem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, powierzono
prezydentowi, wybieranemu w wyborach bezpośrednich, powszechnych
i tajnych. Prezydent mianował ministrów (i wespół z nimi odpowiadał
konstytucyjnie), wydawał akty prawne wymagające kontrasygnaty,
w stosunku do uchwał Zgromadzenia miał prawo veta zawieszającego.
Ponowna uchwała Zgromadzenia, podjęta zwykłą większością głosów,
kasowała veto prezydenckie.
W pierwszych wyborach prezydentem republiki został Ludwik Napo-
leon Bonaparte, syn Ludwika Bonaparte, bratanek Napoleona !36 • Fran-
cja przeżywała okres renesansu cezaryzmu: na korzyść Ludwika Bona-
parte przemawiała legenda napoleońska, masowe poparcie wsi, a nawet
zwrot na prawo w samym Zgromadzeniu, gdzie większość uzyskali mo-
narchiści. Przejawiło się to w dążeniu Zgromadzenia do ograniczenia
prawa wyborczego przez wprowadzenie warunku trzyletniego domicylu,
co pozbawiałoby tego prawa znaczny procent robotników wędrujących
36 Ludwik Napoleon Bonaparte (1808-1873), od śmierci syna Napoleona I, króla rzym-
skiego i księcia Reichstadtu (1832 r.), uważał się za spadkobiercę Napoleona I. Dwukrot-
nie też próbował objąć władzę w drodze zamachu stanu. Za drugim razem było to
w r. 1840, kiedy sprowadzano prochy cesarza z Wyspy św. Heleny do Paryża. Ujęty, osa-
dzony został dożywotnio w twierdzy Ham, skąd uciekł i przedostał się do Anglii. W 1848 r.
przybył do Francji. Obrany został deputowanym, a następnie większością głosów, prezy-
dentem. 2 XII 1851 r. (była to rocznica koronaąji Napoleona I oraz bitwy pod Austerlitz)
w drodze zamachu stanu przedłużył swą prezydenturę do 10 lat (według konstytucji ka-
dencja prezydenta trwała 4 lata, bez możności bezpośredniego kolejnego wyboru) i po-
twierdził to plebiscytem. W rok później, 7 XI 1852 r., ogłosił się cesarzem jako Napoleon
III. Władzę swą pełnił do klęski pod Sedanem w wojnie z Prusami 1870 r. Zwolniony po
wojnie z pruskiej niewoli, udał się do Anglii, gdzie zmarł.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
232
w poszukiwaniu pracy. Ludwik Napoleon przeciwstawił się temu, co
przysporzyło mu popularności.
Konstytucja Drugiej Republiki nie utrzymała się długo; Ludwik Na-
poleon wkroczył na tę samą drogę co i jego stryj, przeobrażając instytu-
cje republikańskie w monarchiczne. W grudniu 1851 roku rozwiązał
Zgromadzenie i 14 stycznia 1852 roku narzucił konstytucję, która przy-
znała mu władzę prezydencką na lat 10. Był to zamach stanu, który nie
obył się bez rozlewu krwi.
Bilans Drugiej Republiki oceniano krytycznie. Prawica zarzucała jej
uruchomienie „czerwonego niebezpieczeństwa" proletariackiego, tłu­
mionego zbrojnie w czerwcu 1848 roku, ale w pełni nie stłumionego. Le-
wica zarzucała jej tę masakrę, republikanie zarzucali jej nieudolność.
Przecież jednak rozszerzyła ona prawo wyborcze, czyniąc je powszech-
nym (choć jeszcze bez udziału kobiet), co też zaktywizowało politycznie
prowincję. Odtąd wydarzenia w samym Paryżu nie miały już decydować
o losie całego kraju.
Drugie Cesarstw o (1852-1870). Historia powtórzyła się po pół
wieku: jeśli Napoleon I przeszedł od- formalnie - republikańskiego kon-
sulatu do cesarstwa, to Napoleon III przeszedł do cesarstwa od republi-
kańsldej prezydentury.
Podstawą ustrojową Drugiego Cesarstwa była konstytucja z 14 stycz-
nia 1852 roku, znowelizowana na podstawie senatus consultum z 7 listo-
pada tegoż roku. Konstytucja stwierdzała, iż „Lud życzy sobie pozosta-
nia przy władzy Ludwika Napoleona Bonaparte i daje mu pełnomocnic­
two do sporządzenia konstytucji". Stanowisko prezydenta republiki zo-
stało w owym senatus consultum zastąpione dziedziczną władzą cesar-
ską, ale artykuł 7 stwierdzał, iż „Konstytucja z 14 stycznia 1852 utrzy-
muje się w mocy w zakresie tych postanowień, które nie są sprzeczne
z niniejszym senatus consultum".
Odstąpiono od zasady trójpodziału władzy. Cesarz miał prawo inicja-
tywy ustawodawczej oraz prawo sankcji, za jego zezwoleniem można by-
ło opublikować ustawę. Ustawy przygotowywała -jak w czasach Napo-
leona I - Rada Stanu, której członków powoływał cesarz. Uchwalało
ustawy Ciało Ustawodawcze (wybrane w wyborach powszechnych, rów-
nych i tajnych, ale cesarz miał wpływ na zgłaszanie kandydatur na po-
słów). Senat, którego członków także powoływał cesarz, badał zgodność
ustaw z konstytucją. Cesarz mianował i odwoływał ministrów, którzy
nie tworzyli gabinetu.
Czasy Napoleona III charakteryzowały się szybkim rozwojem prze-
mysłu francuskiego, czemu towarzyszyły procesy urbanizacyjne. Bogaci-
Zarys dziejów 233
ła się nadal wielka finansjera, ale wzrastała też średnia klasa: drobny
handel i rzemiosło, urzędnicy, inteligencja. Nie polepszyło się choćby
w małym stopniu położenie mas robotniczych, co miało się niebawem
ujawnić w okresie Komuny Paryskiej 1871 roku. .
W Europie ówczesnej Napoleon III odegrał znaczną rolę. Przyczynił
się do rozbicia Świętego Przymierza. Przez udział w wojnie krymskiej
poszerzył wpływy Francji na Bliskim W schodzie. Pomoc, jakiej udzielił
włoskiemu ruchowi wyzwoleńczemu miała istotne znaczenie dla pokona-
nia Austrii i procesu zjednoczenia się Włoch. Mimo pewnych sympatii
dla sprawy polskiej, nie potrafił zapewnić pomocy dyplomatycznej po-
wstaniu styczniowemu w Polsce. Starał się przeciwdziałać procesowi
jednoczenia Niemiec pod lderownictwem Prus, co doprowadziło Francję
do wojny z Prusami w 1870 roku, klęski i utraty Alzacji i Lotaryngii.
Trzeci a Rep ub 1i ka (1870-1940). Druzgocąca klęska, jaką ar-
mia francuska poniosła w starciu z niemiecką, popadnięcie cesarza Na-
poleona III w niewolę spowodowało rozpad wszystkich organów władzy
Drugiego Cesarstwa, łącznie z Ciałem Ustawodawczym. Z ratusza pary-
sldego adwokat Leon Gambetta ogłosił republikę. Naprędce utworzono
Rząd Obrony Narodowej z generałem Ludwikiem Trochu, Paryż posta-
nowił bronić się oblegającym go wojskom pruskim. Gambetta wyrwał się
z .oblężenia (przy pomocy balonu), by organizować opór na prowincji.
Rząd Obrony wystarał się u Prusaków o rozejm, celem przeprowadzenia
wyborów powszechnych (także na okupowanych ziemiach) i wyłonienia
nowej władzy, która mogłaby reprezentować całą Francję. Wilhelm I,
który właśnie obwołany został cesarzem Niemiec - stało się to w Wersa-
lu dla tym większego pognębienia Francji - udzielił zgody na rozejm.
Wybory, przeprowadzone pośpiesznie i chaotycznie, dały większość mo-
narchistom traktującym aktualnie istniejącą republikę jako tymczaso-
wą. Zgromadzenie Narodowe, wyłonione w tych wyborach, obradowało
najpierw w Bordeaux, potem w Wersalu, obawiając się zrewoltowanego
Paryża. Za kontynuowaniem walki był tylko Leon Gambetta; Ludwik
Adolf Thiers (polityk z czasów Ludwika Filipa, z zawodu uczony- histo-
ryk), który stanął na czele rządu, przeforsował pokój. Przyniósł on Fran-
cji utratę Alzacji i Lotaryngii (z czym społeczeństwu francuskiemu trud-
no się było pogodzić); nadto Francja musiała zapłacić gigantycznąjak na
owe czasy kontrybucję 5 miliardów franków w złocie.
Paryż, który do niedawna twardo się bronił oblegającym go wojskom
niemiecldm, z pokojem tym pogodzić się nie chciał. W oparciu o ochotni-
. czą Gwardię Narodową utworzył się rewolucyjny ustrój: „Komuny Pary-
skiej". Rada Komuny nawiązywała do konstytucji jakobińskiej z 1793
234 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
roku, pragnąc zbudować ustrój oparty na demokracji bezpośredniej, re-
alizujący zasadę równości, talrże w dziedzinie gospodarczej: Komuna za-
jęła się energicznie poprawą warunków materialnych ubogiego miesz-
czaństwa i robotników. Rząd w Wersalu z Thiersem na czele zaatakował
Komunę zbrojnie. Obrona, którą kierował Polak, generał Jarosław Dą­
browski, załamała się w maju 1871 roku. Większość komunardów zginę­
ła w walce lub została rozstrzelana po zakończeniu działań wojennych.
Po stłumieniu Komuny przed Zgromadzeniem Narodowym stanęło
zadanie o podstawowym znaczeniu: należało zdecydować o ustroju Fran-
cji, to jest czy ma być ona monarchią czy republiką. Uznano bowiem, że
nie proklamacja z ratusza paryskiego, dokonana pod naciskiem chwili,
przesądzić winna o ustroju państwa, lecz decyzja organu, reprezentują­
cego cały naród. Nastąpiło wówczas kilka lat sporów, które były wyni-
kiem podziału politycznego w obrębie Zgromadzenia.
Republikanie stanowili mniejszość. Przemawiało za nimi bohaterskie
zachowanie się podczas wojny (Gambetta), a talrże i to, że republika,
wprawdzie jako ustrój tymczasowy, trwała i funkcjonowała. Obowiązki
szefów władzy wykonawczej, prezydenckie, pełnili najpierw Ludwik
Adolf Thiers, doświadczony polityk i znany uczony, a po nim marszałek
Edme Mac Mahon. Ale republikanie stawiali opór Niemcom, pragnęli
dalszej walki i dlatego przemawiało przeciw nim znużenie społeczeń­
stwa, pragnącego pokoju, choćby kapitulanckiego. Przeciwko nim prze-
mawiała też Komuna Paryska; jej skrajny radykalizm budził obawy nie
tylko wśród bogatych kręgów handlowo-przemysłowych, ale nawet
wśród średnio zamożnego mieszczaństwa oraz inteligencji, to jest środo­
wisk nie życzących sobie nawrotu jakobinizmu i towarzyszącego mu ter-
roru. Wreszcie przeciw republikanom przemawiało i to, że republikań­
ska forma rządów znana była wówczas tylko z przykładu Stanów Zjed-
noczonych, zaś w Europie istniała tylko w Szwajcarii - była więc wciąż
jeszcze bardziej wyjątkiem niż zasadą.
Monarchiści mieli przewagę. Nie stanowili jednak zwartego ugrupo-
wania, bo łączyła ich tylko chęć przywrócenia monarchii, zaś dzieliły
istotne różnice programowe. Niewielkie znaczenie mieli teraz bonapar-
tyści, więc o przywróceniu cesarstwa nie mogło być mowy. Natomiast le-
gitymiści popierani przez arystokrację i kler opowiadali się za ustrojem
zbliżonym do okresu Restauracji i na tronie chcieli osadzić starszą linię
Burbonów; ich kandydatem był Henryk hr. Chambord, wnuk Karola X,
z góry już tytułowany Henrykiem V. Orleaniści, popierani przez bogatą
burżuazję, opowiadali się za ustrojem Monarchii Lipcowej; ich kandyda-
tem był Ludwik hr. Paryża, wnuk Ludwika Filipa. Wzajemna nieustępli-
Zarys dziejów 235
wość uniemożliwiła nawet ustalenie, czy symbolem Francji będzie biały
sztandar z liliami burbońskimi czy sztandar trójkolorowy. Wówczas or-
leaniści zbliżyli się do republikanów.
W tej sytuacji ostateczna decyzja o ustroju republikańskim zapadła
niemal przypadkowo. W 1875 roku przyjęto w głosowaniu sformułowa­
nie, iż prezydent republiki wybierany jest w wyborach pośrednich. Za
tym sformułowaniem głosowało 353 deputowanych, przeciw było 35237 •
Już jednak następne głosowania wykazały rosnącą przewagę republika-
nów; konstytucja Trzeciej Republiki weszła w życie w 1875 roku i miała
obowiązywać 75 lat.
Konstytucja składała się z trzech ustaw: ustawy o organizacji Sena-
tu, ustawy o organizacji władz publicznych i ustawy o stosunkach mię­
dzy władzami publicznymi. Uzupełniały lub nowelizowały ją ustawy
o wyborze senatorów i deputowanych (ordynacje wyborcze), o przenie-
sieniu stolicy z Wersalu do Paryża w 1879 roku, o nienaruszalności po-
stanowień dotyczących ustroju republikańskiego z 1880 roku, o reformie
Senatu z 1884 roku.
Konstytucja ta była niesłychanie zwięzła. Nie miała preambuły, zaś
wszystkie trzy ustawy z 1875 roku liczyły łącznie 34 artykuły. Dzięki tej
zwięzłości szereg istotnych kwestii dotyczących sposobu działania po-
szczególnych organów państwa pozostawiono do ustalenia w drodze pra-
ktyki. Ta zaś wyraźnie zmierzała w kierunku demokratycznym. Z cza-
sem ten dorobek ustrojowy Trzeciej Republiki przejmowany będzie do
wielu konstytucji państw europejskich, zwłaszcza po I wojnie światowej.
Konstytucja powoływała do życia cztery najwyższe organy państwo­
we: prezydenta republiki i rząd w zalrresie władzy wykonawczej, Izbę
Deputowanych i Senat w zalrresie władzy ustawodawczej. Nie zajmowa-
ła się organizacją władzy sądowniczej, pozostawiając ustrój wymiaru
sprawiedliwości w dotychczasowym kształcie.
Prezydent wybierany był na siedem lat przez Izbę Deputowanych
i Senat, połączone w Zgromadzenie Narodowe, bezwzględną większością
głosów. Odebrano bierne prawo wyborcze członkom rodów monarszych,
dawniej we Francji panujących. Po upływie kadencji prezydent mógł
kandydować po raz drugi. Za swoją działalność nie był odpowiedzialny
na zasadzie kontrasygnaty; jedynie za zdradę kraju lub pospolite prze-
stępstwo mógł być postawiony przed Zgromadzeniem Narodowym: we-
37 Podobno zadecydował głos ostatniego w liście alfabetycznej deputowanego Woło­
wskiego, z pochodzenia Polaka. Wówczas prezydent Mac Mahon, dowiedziawszy się o wy-
niku głosowania, miał orzec: Zawsze mówiłem, że nie należy ufać tym Polakom!
236 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
dług wzorów angielskich oskarżałaby Izba Deputowanych, sądził Senat.
Kompetencje prezydenta były szerokie. W zakresie ustawodawczym
miał prawo inicjatywy, prawo veta zawieszającego (poprzez orędzie,
w którym żądał ponownego rozpatrzenia projektu), możność zawiesza-
nia czynności Izby i rozwiązywania jej (za zgodą Senatu), zwoływania Iz-
by na sesję nadzwyczajną. Kierował polityką zagraniczną, był zwierzch-
nikiem sił zbrojnych, mianował ministrów i przewodniczył Radzie Mini-
strów. Z czasem dopiero ta ostatnia funkcja przeszła w ręce premiera.
Ponieważ konstytucja nie zawierała postanowień o wewnętrznej or-
ganizacji rządu, przeto ta kwestia unormowała się w drodze praktyki.
Ilość ministerstw ustalana była na podstawie regulaminu wewnętrzne­
go; kreowanie nowych odbywało się w drodze dekretu prezydenta i do-
piero w 1920 roku wprowadzono w tym zakresie wymóg ustawowy. Każ­
dy z ministrów stał na czele resortu, czyli „otrzymywał tekę" (zwaną we
Francji „portfelem"). W wyjątkowej sytuacji, na przykład w czasie woj-
ny, kreowano ministerstwa „bez teki". Zastępcami ministrów byli podse-
kretarze stanu. Ministrowie kontrasygnowali akty prezydenta, odpowia-
dali konstytucyjnie, w takim samym trybie jak prezydent. Odpowiadali
solidarnie za politykę rządu, a indywidualnie za działalność swych re-
sortów.
Władzę ustawodawczą pełniły Izba Deputowanych i Senat, które po-
łączone razem (dla wyboru prezydenta lub rewizji konstytucji) nosiły na-
zwę Zgromadzenia Narodowego. Izba Deputowanych, licząca 600 osób,
wybierana była na 4 lata w wyborach powszechnych, równych, tajnych
i ·bezpośrednich. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom
francuskim, którzy ukończyli 21 lat; wykluczeni byli wojskowi w służbie
czynnej, kobiety, osoby chore psychicznie i skazane prawomocnym wyro-
kiem. Natomiast nie było już cenzusu majątkowego. Bierne prawo wy-
borcze przysługiwało tym, którzy posiadali czynne, ale od 25 roku życia.
Nie umiano rozwiązać samego mechanizmu głosowania. Walczyły
więc ze sobą dwa systemy: a) system okręgów jednomandatowych (prze-
widujący podwójne głosowanie, gdyby w danym okręgu żaden z kandy-
datów nie uzyskał bezwzględnej większości) oraz b) system głosowania
na listy wysuwane przez organizacje polityczne. Obydwa miały swoje
wady i parokrotnie przechodzono od jednego do drugiego 38 •
38 Ilustruje to barwna historia generała Boulangera. Jerzy Boulanger (1837-1891), mi-
nister wojny w latach 1886-1887, wykorzystał ten system do próby przewrotu, zamierza- .
jąc zapewne odegrać rolę kolejnego Napoleona. Usunięty z rządu, zgłosił swą kandydaturę
do Izby Deputowanych i w kilku okręgach zdobył wiele głosów; było to surogatem plebiscy-
Zarys dziejów
237
Senat nie miał charakteru arystokratycznego, jak angielska Izba
Lordów, ale był ciałem konserwatywnym. Liczył 300 senatorów (w tym
75 dożywotnich), wybieranych w wyborach pośrednich przez kolegia zło­
żone z deputowanych i przedstawicieli samorządu w obrębie danego de-
partamentu. Warunkiem wybieralności był ukończony 40 rok życia. Po-
za dożywotnimi, senatorowie wybierani byli na 9 lat, ale co 3 lata trzecia
ich część ustępowała. Miał równorzędne stanowisko z Izbą Deputowa-
nych w zakresie ustawodawstwa oraz posiadał uprawnienia sądowe,
wzorowane na angielskim impeachment.
Praktyka ustrojowa Trzeciej Republiki zmierzała do wzmacniania
władzy ustawodawczej. Trzeci z prezydentów Republiki, Jules Grevy,
podjął zobowiązanie, iż ,,nigdy nie podejmie walki z wolą narodu, wyra-
żoną przez jego konstytucyjne organy". Ta tak zwana „konstytucja Gre-
vy'ego" weszła do praktyki i spowodowała, że prezydenci nie rozwiązy­
wali Izby ani nie korzystali z prawa veta. Stwierdzić jednak należy, że
dwuizbowy parlament francuski nie wykazywał się znaczną operatyw-
nością, działał powoli; wyrazem tego była praktyka zwana „czółenkiem"
(navette), polegająca na tym, że projekt ustawy krążył między izbami,
póki nie uzgodniono stanowiska. Zaszczepienie angielskich wzorów sy-
stemu parlamentarno-gabinetowego, opartego na dwupartyjności,
w wielopartyjnym ustroju francuskim powodowało nietrwałość gabine-
tów, które szybko powstawały, ale i szybko upadały.
Mimo to ustrój Trzeciej Republiki funkcjonował poprawnie. Zmiany
na stanowiskach ministrów czy podsekretarzy stanu, nie sięgając głę­
biej, nie burzyły pracy administracji centralnej. Pozytywną rolę pełniła
Rada Stanu (Conseil d'Etat): była ona organem opiniodawczym co do
projektów ustawodawczych, a także dekretów i rozporządzeń oraz była
trybunałem administracyjnym zapewniającym ochronę jednostce przed
omnipotencją władzy; stanowiła wreszcie sądową kontrolę nad admini-
stracją. Należycie też pełniła swe obowiązki administracja terytorialna
(departamenty z prefektami, okręgi z podprefektami i gminy z merami
na czele), wywodząca się z czasów napoleońskich.
tu. Popierali go rojaliści i natjonaliści. On sam pragnął władzy, ale bez rozlewu krwi.
W 1889 r., po zwycięstwie wyborczym w samym Paryżu, tłumy Paryżan wzywały go do
marszu na Pałac Elizejski. Zamiast to uczynić, spędzał czas u boku swej przyjaciółki i ko-
rzystna chwila minęła. Rząd oskarżył go o próbę przewrotu. Boulanger uciekł za granicę
i w dwa lata później - co dowiodło, iż kandydat na dyktatora był przede wszystkim roman-
tykiem - popełnił samobójstwo na grobie swej przyjaciółki.
238 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Trzecia Republika rozwijała się gospodarczo pomyślnie, choć wolniej
niż Anglia czy Niemcy; klęska poniesiona w latach 1870-1871 została
niebawem zaleczona, znaczenie polityczne Francji w Europie odbudowa-
ne. Rozwojowi gospodarczemu towarzyszyła ekspansja kolonialna (Tu-
nis, Afryka Środkowa, Madagaskar, Indochiny, Tahiti), prowadzona jed-
nak nieco łagodniejszymi metodami niż te, które charakteryzowały im-
perializm hiszpański, angielski, a także rosyjski w Azji; ludy tubylcze
w większym zakresie i nie pod przymusem korzystały z zasad francu-
skiego ustroju, a także francuskiej kultury.
Rozwojowi temu towarzyszyły przemiany w życiu politycznym, choć
nie w kierunku złagodzenia konfliktów. Dawny podział na rojalistów
i republikanów zacierał się. Liberalni rojaliści czy konserwatywni re-
publikanie poczęli tworzyć wspólne ugrupowanie nazywane oportunisty-
cznym39. Rządy „oportunistów" doprowadziły między innymi do wydania
szeregu ustaw antyklerykalnych oraz - z początkiem XX wieku - roz-
działu państwa od Kościoła. Ustawa z 1905 roku gwarantowała wolność
sumienia i wyznania, ale stanowiła, że państwo nie popiera organizacyj-
nie czy materialnie żadnego z wyznań. Kościoły zyskały możność organi-
zowania się według własnych zasad, ale wobec prawa państwowego sta-
nowiły (i stanowią we Francji po dzień dzisiejszy) stowarzyszenia religij-
ne o charalcterze prywatnym. Dawni legitymiści, czyli skrajni rojaliści
znaleźli wspólny język z nacjonalistami, zwłaszcza na tle nastrojów od-
wetowych po klęsce 1870-1871 roku40 . Wyodrębnili się też radykałowie,
którŻy jednak w czasach, gdy rozwijać się zaczął ruch robotniczy,
znaleźli się bardziej w centrum. Ustrój Trzeciej Republiki sprzyjał
kształtowaniu się elity politycznej, doświadczonej i sprawnej, skłonnej
39 Konserwatyści opóźniali reformy, godząc się na zmiany tylko w sprawach drobniej-
szych, a i to tylko wówczas, gdy nie dało się ich odłożyć na później do „stosownego czasu"
(en temps opportun). Ludzi takich poglądów Gambetta nazwał „oportunistami" i termin
ten zrobił wielką karierę, zmieniając nieco swą treść (rezygnacja z zasad dla doraźnych ko-
rzyści).
40 Symbolem tych przemian stała się słynna sprawa Alfreda Dreyfusa. Dreyfus, pocho-
dzący z rodziny żydowskiej, oficer armii francuskiej, skazany został w 1894 r. za szpiego-
stwo na rzecz Niemiec na dożywotnie zesłanie na Czarcią Wyspę u wybrzeży Gujany. Oka-
zało się jednak, iż skazano go na podstawie zrazu poszlak, potem celowo sfałszowanych do-
wodów, a prawdziwym szpiegem był kto inny. Sprawę na forum publiczne wydobył Emil
Zola w liście później otwartym J'accuse (Oskarżam). Armia nie chciała się jednak przyznać
do kompromitującej omyłki, a potem fałszerstwa sądowego. Opinia publiczna podzieliła się
na „dreyfusistów" i „antydreyfusistów", narastał antysemityzm, na prawicy mówiono
o „spisku Żydów, masonów i protestantów", stwierdzano, iż naruszony został honor armii.
Jednak w kilku kolejnych procesach Dreyfus został uniewinniony i zrehabilitowany.
Zarys dziejów
239
do kompromisów i giętkiej, ale nie zawsze na wysokim poziomie etycz-
nym41.
Warto jednak zaznaczyć, że okres Trzeciej Republiki, od jej powsta-
nia co najmniej po pierwszą wojnę światową był okresem.niezwykłej eks-
plozji w dziedzinie nauki, sztuki i literatury. Paryż stał się niekwestio-
nowaną stolicą kulturalną Europy; gromadziła się w nim elita intelektu-
alna na poziomie światowym 42 . Nie ulega wątpliwości, iż ustrój państwa
sprzyjał temu rozwojowi, umożliwiając naturalizowanie się we Francji
wielu przybyszów z innych państw, przybywanie do Paryża młodych,
szukających możliwości wybicia się talentów.
Powolne kształtowanie się Trójprzymierza Niemiec, Austro-Węgier
i Włoch, do którego dołączyła Turcja, spowodowało, iż przeciwnicy tych
państw stali się naturalnymi sojusznikami Francji. Układy Francji z Ro-
sją i Anglią doprowadziły do powstania Trójporozumienia, czyli Enten-
ty. Spirala zbrojeń obydwu obozów pogłębiała psychozę wojenną. Wywo-
łał ostatecznie wojnę w 1914 roku kryzys bałkański.
Z pierwszej wojny światowej Trzecia Republika wyszła zwycięsko.
Francja odzyskała Alzację i Lotaryngię, powiększyła swe imperium ko-
lonialne w Afryce i na Bliskim Wschodzie, okupowała Nadrenię. Popad-
ła jednak, skutkiem strat w zakresie substancji narodowej, w groźny
kryzys demograficzny, który przejawiał się zmniejszeniem przyrostu na-
turalnego. Państwo zadłużyło się i nie zdołało uniknąć powojennej infla-
cji, która odbiła się negatywnie na sytuacji materialnej szerokich rzesz
ludności. W polityce zagranicznej upadek carskiej Rosji pozbawił Fran-
cję tradycyjnego antyniemieckiego sojusznika; bez przekonania i nie-
konsekwentnie usiłowano zastąpić tę lukę sojuszem z Polską.
41 Słynna stała się „afera panamska". W 1879 r. inż. Ferdynand Lesseps, budowniczy
Kanału Sueskiego, założył Kompanię dla budowy Kanału Panamskiego. Koszt budowy
znacznie przekroczył przewidywane sumy i Kompania w 1889 r. zbankrutowała, co ozna-
czało ruinę wielu rentierów. W śledztwie wyszło na jaw, że Kompania, chcąc się ratować,
przekupywała wielu polityków, by zyskiwać przywileje. Skandal zatoczył szerokie kręgi,
dowodząc znacznej demoralizacji elit politycznych Trzeciej Republiki. Znanych inżynie­
rów: Ferdynanda Lessepsa i Gustawa Eiffla (budowniczego słynnej wieży w Paryżu) urato-
wało przedawnienie.
42 Literaturę światową wzbogacili wówczas tacy m.in. autorzy jak Gustaw Flaubert
(1821-1880), Emil Zola (1840-1902), Anatol France czyli Fran9ois Thibault (1844-1924),
Guy de Maupassant (1850-1893), Romain Rolland (1866-1944), Marcel Proust (1871-
1922), Guillaume Appolinaire czyli Wilhelm Apolinary Kostrowicki (1880-1918); dokonali
oni przejścia od romantyzmu poprzez realizm, naturalizm, symbolizm ku awangardzie,
malując obraz przemian społecznych XIX-XX wieku.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
240
Ustrój Republiki ujawniał coraz więcej wad. Rządy były niestabilne
i zmieniały się szybko. Bezpośrednio po wojnie przewagę zdobyła prawi-
ca, ale nie potrafiła ani wykorzystać koniunktury międzynarodowej (sta-
rania o odzyskanie czołowej roli w Europie natrafiły na opór zarówno
Wielkiej Brytanii, jak i USA), ani przełamać kryzysu wewnętrznego;
ustąpiła więc miejsca lewicy, która również nie utrzymała się długo. Re-
cesja gospodarcza na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych spowo-
dowała kolejną aktywizację prawicy, w postaci tak skrajnych organizacji
jak Action Franfaise czy Croix de Feu; realna stała się nawet groźba
przewrotu faszystowskiego. W 1935 roku utworzył się Front Ludowy (ra-
dykałów, socjalistów i komunistów), ale i on w przededniu drugiej wojny
światowej ulegał już rozkładowi. Rząd Edwarda Daladiera, przedstawi-
ciela radykałów, miał na sumieniu tak kompromitujące ustępstwo wobec
hitleryzmu jak Układ Monachijski z 1938 roku •
43
Po kilkumiesięcznym okresie wojny bez działań wojennych („drole de
guerre"), od września 1939 roku do maja 1940 roku, Francja poniosła
klęskę. Kiedy na czele rządu stanął marszałek Filip Pśtain, bohater
z I wojny, Francja kapitulowała 22 czerwca 1940 roku przed Niemcami.
Znaczna część kraju z Paryżem znalazła się pod bezpośrednią okupacją
niemiecką; reszta, z siedzibą w Vichy, stała się rzekomo suwerennym
państewkiem pod dyktatorską władzą Pśtaina, któremu Zgromadzenie
Narodowe przekazało całą władzę. Bezpośrednio po tym generał Charles
de Gaulle, odmówiwszy uznania rządu Petaina, ogłosił przez radio apel
do Francuzów, wzywając ich do dalszej walki. Powstał wówczas Komitet
Wolnej Francji, zalążek przyszłych, suwerennych władz.
Cz w art a Rep ub 1 i ka (1945-1958). Po wyzwoleniu Francji w la-
tach 1944-1945 przejściowo sprawował władzę generał de Gaulle. Było
wiadomo, że większość opinii publicznej skłania się ku zmianie ustroju.
Jesienią 1945 roku odbyły się wybory (powszechne, i to po raz pierwszy
z udziałem kobiet, a także wojskowych, równe, tajne, bezpośrednie i pro-
porcjonalne). Połączono je z referendum, w którym postawiono pytanie,
czy Zgromadzenie Narodowe ma być konstytuantą, która zaproponuje
4329-30 IX 1938 r. zawarto układ między Niemcami, Włochami, Anglią i Francją, pod-
pisany przez dwóch dyktatorów i dwóch premierów: Hitlera, Mussoliniego, Chamberlaina
i Daladiera. Zgodzono się na zabór przez Niemcy części Czechosłowacji, której delegat nie
brał udziału w rokowaniach. Był to szczyt polityki „uspokojenia" (appeasement) Francji
i Anglii na rzecz Niemiec, którym nie tylko wybaczono zajęcie Austrii, ale obecnie oddano
część Czechosłowacji, byle tylko uratować niepewny pokój. Układ monachijski stał się
symbolem krótkowzrocznej, kapitulanckiej polityki prawa przed siłą.
;[,,
11
l.J
Zarys dziejów 241
zmianę ustroju. Referendum dało wynik pozytywny. Zgromadzenie, sta-
wszy się konstytuantą, objęło przejściowo najwyższą władzę w Republi-
ce i rozpoczęło prace nad nową konstytucją. Misję stworzenia rządu po-
wierzono generałowi de Gaulle. Rychło jednak doszło do konfliktu mię­
dzy Zgromadzeniem, skłaniającym się ku demokracji parlamentarnej,
a generałem, dążącym do wzmocnienia władzy wykonawczej. De Gaulle
złożył wówczas dymisję44.
Konstytuanta opracowała projekt tak dalece radykalny, że ze strony
prawicy zarzucano mu „sowietyzację" Francji. Projekt nawiązywał nie-
wątpliwie do tradycji jakobińskich i do rewolucji lutowej 1848 roku:
przewidywał jednoizbową władzę wykonawczą, zależność rządu od par-
lamentu jalrn przedstawiciela ludu będącego suwerenem. Rozbudował
społeczno-ekonomiczne prawa obywateli, ale ograniczył nieco prawo
własności, tworząc możliwość nacjonalizacji podstawowych środków pro-
dukcji. Projekt ten, poddany pod referendum, upadł. Odbyto więc nowe
wybory i nowa konstytuanta przygotowała drugi projekt, który tym ra-
zem -w październiku 1946 roku - został przyjęty.
Punktem wyjścia była konstytucja Trzeciej Republiki, w miarę moż­
ności unowocześniona. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy
parlament, złożony ze Zgromadzenia Narodowego i Rady Republiki
(w miejsce Senatu). Pozycja Rady była jednak słabsza niż dawnego Se-
natu, gdyż poprawki wnoszone przez nią do projektu ustawy mogły być
przez Zgromadzenie odrzucone; Rada nie miała też prawa zgłaszania vo-
tum nieufności wobec rządu. Prezydenta wybierały po staremu obie po-
łączone izby. Do niego należało przedstawienie Zgromadzeniu kandyda-
ta na premiera, a jeśli Zgromadzenie uchwaliło premierowi inwestyturę
- podpisanie aktów nominacyjnych dla ministrów.
Osobny rozdział konstytucji, zatytułowany „Unia Francuska", po-
święcony był organizacji imperium kolonialnego. Kolonie podzielono na
trzy grupy. Niektóre, zamożniejsze i bardziej rozwinięte, uznano za de-
partamenty zamorskie Francji (Algieria, Reunion, wyspy na Morzu Ka-
44 26 I 1946 r. de Gaulle zwołał posiedzenie rządu, przybył na nie w mundurze i na sto-
jąco, nie prosząc ministrów, aby usiedli, oznajmił im: ,,Powróciły wyłącznie rządy
partii.
Nie aprobuję ich. Muszę zatem odejść". Wspominał później z goryczą, iż nikt z członków
rządu nie wyraził żalu ani nie prosił go o zmianę decyzji. Tylko komunista,
Maurice Thorez,
miał powiedzieć: „Oto odejście nie pozbawione wielkości". Decyzja generała de Gaulle'a,
który sprawował władzę w odbudowującej się po okupatji Francji, by odejść na skutek
osłabienia władzy wykonawczej i powrócić po latach celem jej wzmocnienia, przypomina
losy Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926.
 242 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
raibskim); ludność miała te same prawa co i obywatele francuscy (choć
właśnie w Algierii nieco je ograniczono, administrowane były tak samo
jak i departamenty francuskie. Do drugiej grupy zaliczono „państwa sto-
warzyszone" (Indonezja, Tunis, Maroko). Trzecią grupę stanowiły „tery-
toria zamorskie" czyli posiadłości kolonialne rządzone przez francuskich
gubernatorów. Koncepcja „Unii Francuskiej" nie powiodła się; od począt­
ku Czwartej Republiki rozpoczęła się wojna w Indochinach, niebawem
wyzwolił się Tunis i Maroko, wybuchła wojna w Algierii.
Konstytucja Czwartej Republiki nie potrafiła rozwiązać podstawowe-
go dla całego ustroju Francji problemu stabilności władzy wykonawczej.
Gabinety zmieniały się równie często, a nawet częściej niż w Trzeciej re-
publice; w ciągu dwunastu lat od 1946 do 1958 roku działało dwadzieścia
gabinetów. Stabilizacja, o której wiele mówiono w czasie dyskusji nad
projektem konstytucji, okazała się nieosiągalna.
N a upadek Czwartej Republiki złożył się zarówno ów brak stabilizacji
wewnętrznej, jak i klęski zewnętrzne: po utracie Tunisu i Maroka
w 1956 roku, Gwinei w 1958 roku - przyszła kolej na Algier. Zgromadze-
nie Narodowe pod naciskiem armii oddało władzę w ręce generała de
Gaulle, powierzając mu zadanie przygotowania nowej konstytucji. 28 IX
1958 roku de Gaulle przedstawił pod referendum projekt konstytucji po-
wołującej do życia ustrój republiki prezydenckiej. Za tym projektem opo-
wiedziało się blisko 80% głosujących. Upadła ostatecznie Czwarta Re-
publika, rozpoczęła się - istniejąca do dziś - Piąta Republika.
WŁOCHY
Panujący aż do końca XVIII wieku układ polityczny na terenie Italii
zburzony został przez rewolucję francuską; pojawiła się ona najpierw
,1; w postaci radykalnych haseł podniecających nastroje społeczne, a potem
w postaci wojsk francuskich. W 1796 roku powstała Republika Lombar-
dzka, która w rok później przeobraziła się w Republikę Cisalpińską45 .
.:;
45 To z lombardzką administraąją generał Jan Henryk Dąbrowski podpisał układ, na
podstawie którego przystąpił do tworzenia Legionów z polskiej emigracji politycznej
i wziętych do niewoli Polaków, uprzednio przymusowo wcielonych do armii austriackiej.
Otrzymywali oni obywatelstwo lombardzkie i mundur podobny do polskiego, z napisem na
naramiennikach „Uomini liberi sono fratelli" (Ludzie wolni są braćmi). Jak pisał później
Józef A. Gierowski, na ziemi włoskiej rozpoczęła się ta dziwna epopeja polskiego żołnierza,
przybywającego z państwa, które właśnie upadło, do państwa, które jeszcze nie powstało,
by walczyć o wolność, którą miał przynieść napoleoński despotyzm.
i·
I
I
il,
Zarys dziejów 243
Tegoż roku powstała Republika Liguryjska w Genui, następnego roku -
Rzymska w Rzymie46 , w 1799 roku - Partenopejska w Neapolu. Republi-
kom tym Dyrektoriat narzucał przygotowywane przez siebie konstytucje.
Republiki te w toku dalszych walk nie utrzymały się„ Powstało nato-
miast Królestwo Włoch i Napoleon koronował się w 1805 roku w Medio-
lanie na króla Włoch, zaś na tronie neapolitańskim osadził najpierw
swego brata Józefa, a potem Joachima Murata. Próbowano wprowadzić
francuską administrację i prawo (Kodeks Napoleona), ale zmiany szły
opornie. Ludność ponosiła ogromne ciężary na utrzymanie armii własnej
i francuskiej, co stanowiło dobrą pożywkę dla antynapoleońskiej propa-
gandy, prowadzonej także i przez Kościół (pozbawiony Państwa Kościel­
nego). Panowanie napoleońskie we Włoszech załamało się w latach
1813-181547 •
Kongres Wiedeński przywrócił władztwo austriackie we Włoszech
północnych i środkowych aż po Modenę i Toskanię, osadził dynastię sa-
baudzką na powrót w Piemoncie, odbudował Państwo Kościelne wokół
Rzymu, oddał Burbonom Królestwo Sycylii i Neapolu. Bezwzględna i su-
rowa restauracja nie brała pod uwagę żadnych zmian społecznych ani
politycznych, jakie nastąpiły w okresie napoleońskim. Tymczasem po-
rządek wprowadzony przez Święte Przymierze natrafił na rosnący opór.
Rozpoczęło się bowiem Risorgimento. Był to termin oznaczający odro-
dzenie życia narodowego i politycznego Włoch. Ruch ten sięgał do boga-
tej tradycji starożytnego Rzymu, do wielkiej roli, jaką od średniowiecza
odgrywały włoskie republiki miejskie, do znaczenia Włoch w dziedzinie
kultury. Nie pozbawiony był także ów ruch silnych elementów romanty-
zmu politycznego. Tworzyły się tajne czy półjawne organizacje, jak kar-
bonaryzm48 czy „Młode Włochy" Józefa Mazziniego, wybuchały lokalne
46 Papież Pius VI (Giovanni .Braschi), broniąc Państwa Kościelnego, odmówił uznania
tej republiki. Wojska francuskie zajęły Watykan, a papieżowi nakazały opuszczenie mia-
sta. 80-letni starzec prosił, by mu pozwolono umrzeć w Rzymie, ale na próżno: „Vous
mourrez partout" (umrzeć możecie gdziekolwiek), odparł generał Berthier. Papież szukał
schronienia w Toskanii i Parmie, ale w 1799 r. został wywieziony do Francji; „obywatel pa-
pież", traktowany jako jeniec wojenny, zmarł niebawem w Valence koło Grenoble.
47 Joachim Murat (1767-1815), król Neapolu od 1808 r„ do końca próbował utrzymać
się we Włoszech, myśląc nawet o ich zjednoczeniu. Pobity i ujęty, został rozstrzelany. Po-
została po nim legenda znakomitego dowódcy kawalerii, odważnego aż do śmierci bohatera.
48 Była to ogólnoeuropejska organizaąja, walcząca z reakcją i absolutyzmem, wpływo­
wa zwłaszcza we Włoszech i we Francji. Nawiązywała do dawnych ludowych tradycji roz-
bójnictwa, nie pozbawionego akcentów społecznych, pokrewnego także polskiemu zbójnic-
twu tatrzańskiemu. Węglarze - po włosku .carbonari, po francusku charbonniers, to rze-
 -
KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
244
powstania: w Neapolu w 1820 roku, w Piemoncie w 1821 roku, w środ­
kowych Włoszech w latach 1830-1831.
Proces ten przyśpieszyła Wiosna Ludów, którą we Włoszech rozpo-
częło powstanie sycylijskie w styczniu 1848 roku. Lokalni władcy, by
uśmierzyć wzburzenie mas, ogłaszali konstytucje w Neapolu i Toskanii,
uczynił to także papież Pius IX (Giovanni Mastai-Ferretti) dla Państwa
Kościelnego. Były one w mniejszym lub większym stopniu wzorowane
na francuskiej konstytucji z 1830 roku. Z aktów tych największe znacze-
nie miał „Statut fundamentalny" króla Karola Alberta dla Królestwa
Sardynii i Piemontu; władca ten, zrazu daleki od liberalizmu, z czasem
coraz żywiej sympatyzował z włoskim ruchem wyzwoleńczym. W marcu
1848 roku wybuchło powstanie w Lombardii, poparte zbrojnie przez Pie-
mont i wielu ochotników, w tym polskich49 ; Włosi ponieśli jednak klęski
pod Custozzą i Novarą, Karol Albert abdykował na rzecz Wiktora Ema-
nuela IL Sukcesy Austrii zahamowały dążenia zjednoczeniowe Włoch,
ale nie mogły ich stłumić.
Królestwo Sardynii i Piemontu, które zachowało ustrój konstytucyj-
ny, stało się azylem politycznym dla uciskanych gdzie indziej Włochów.
Udział Piemontu w wojnie krymskiej zapewnił mu poparcie Anglii
i Francji. W 1859 roku wybuchła wojna między Piemontem, wspartym
przez Francję, a Austrią; teatrem działań wojennych stała się Lombar-
dia. Armia austriacka została pokonana pod Magentą i Solferino. Tym-
czasem rewolucjonista włoski Józef Garibaldi na czele tysiąca „czerwo-
nych koszul" obalił rządy burbońskie na Sycylii i w południowych Wło­
szech50. Plebiscyty w środkowych i południowych Włoszech przesądziły
mieślnicy podobni polskim smolarzom czy budnikom. W dołach wyłożonych kamieniami
i wylepionych gliną układali drewno i spalali je bez dostępu powietrza, otrzymując smołę,
dziegieć i węgiel drzewny. Proceder swój uprawiali w głębokich lasach i z dala od ludzkich
siedzib, gdzie zdani byli wyłącznie na własne siły. Często podejmowali się tego zawodu lu-
dzie skłonni do·samotnictwa, skłóceni ze środowiskiem, nawet ścigani prawem; strzelali do
zwierzyny, a czasem do dworskich leśniczych i przejeżdżających podróżnych. W swych bu-
dach udzielali schronienia innym zbiegom. W rewolucyjnych czasach przełomu XVIII
i XIX wieku, w szałasach węglarskich chronił się niejeden uciekinier polityczny: szlachcic
zbiegły przed sankiulotami, jalrnbin ścigany za Cesarstwa, bonapartysta prześladowany
za Restauracji. Ludzie ci przejmowali strój leśnych charbonniers: czarną pelerynę i kape-
lusz z szerokim rondem - symbol konspiratora; z czasem przekazany bohemie artystycz-
nej. Ruch karbonarski wzorował się też na masonerii.
49 Adam Mickiewicz organizował Legion polski; generał Wojciech Chrzanowski stał na
czele armii piemonckiej pod Novarą. Ludwik Mierosławski organizował w 1849 r. powsta-
nie na Sycylii, a po jego upadku dowodził rewolucyjną armią w Badenii i Palatynacie.
50 Józef Galibaldi (1807-1882), najsłynniejszy bohater włoskiego Risorgimento, zgro-
I..
Zarys dziejów 245
o połączeniu państwa od Piemontu po Sycylię (choć jeszcze bez Rzymu)
w jedno królestwo pod panowaniem Wiktora Emanuela IL Stolica prze-
niosła się z Turynu do Florencji, a kiedy w 1870 roku padła reszta Pań­
stwa Kościelnego - do Rzymu51 • Wenecja przyłączona została po kolejnej
wojnie z Austrią w 1866 roku. ·
Choć Risorgimento wiele budowało na tradycji, budząc dumę narodo-
wą w oparciu o przeszłość sięgającąnawet starożytności, to w procesie
budowy ustroju państwa włoskiego te ideowe elementy nie mogły ode-
grać pralctycznej roli. Pytanie, czy nowo powstające państwo ma być mo-
narchią, do czego dążyli Wiktor Emanuel II i jego minister Camillo Ca-
vour, czy republiką, zgodnie z poglądami Józefa Garibaldiego czy Józefa
Mazziniego, rozstrzygnęła praktyka polityczna: Włochy stały się monar-
chią. Pozostało pytanie, skąd mają być zaczerpnięte wzory ustrojowe;
dla miejscowego społeczeństwa nie do przyjęcia były ani wzory Państwa
Kościelnego - Pius IX, sprzeciwiając się zjednoczeniu, utracił popular-
ność - ani instytucje absolutyzmu austriackiego czy burbońskiego w Ne-
apolu. Pozostał Piemont, którego dynastia objęła władzę w państwie, ale
import piemonckiej administracji do Florencji, a później do Rzymu na-
trafił rychło na opór czynników miejscowych. W tej sytuacji państwo
włoskie stało się monarchią konstytucyjną, o wzorach ustrojowych czer-
panych z Piemontu oraz z Francji, ale okresu monarchii lipcowej.
Działalność unifikacyjna na terytorium od Alp po Sycylię, od wieków
znajdującym się pod panowaniem różnych ustrojów, nie była łatwa.Jako
podstawa do ujednolicenia prawa posłużyło prawo piemonckie, na pew-
no nie dorastające do poziomu Kodeksu Napoleona z 1804 roku czy Ko-
deksu Cywilnego Austriackiego z 1811 roku, obydwu dobrze znanych we
Włoszech. Trzeba było skodyfikować prawo karne i przepisy administra-
madził oddział około tysiąca ochotników (z udziałem Polaków, ro.in. Mariana Langiewicza
i Juliana Ordona), który zwano „czerwonymi koszulami" (camicie rosse). Popłynął z nimi
do Sycylii i po jej zajęciu pomaszerował przez Kalabrię na Neapol. Do tego bohaterskiego
nawiązał Benito Mussolini, organizując w 1922 roku marsz „czarnych koszul" (ko-
mundurów milicji faszystowskiej) na Rzym.
51 Papież Pius IX (1792-1878) bronił do końca odrębności Państwa Kościelnego, choć
głównie do samego Rzymu. Po zjednoczeniu Włoch w Rzymie pozostała
francuska. Kiedy w 1870 r. Napoleon III w związku z wojną przeciw Prusom wyco-
swoje wojska z Rzymu i przeniósł je na front niemiecki, Włosi zajęli Rzym. Na znalt pro-
przeciw temu Pius IX ogłosił się „więźniem Watykanu". Zdarzało się później, iż osob-
politykę prowadził w Rzymie Kwirynał (nazwa siedziby rządu), osobno zaś Watykan,
imieniu Kościoła. Konflikt ten został załagodzony dopiero za rządów Mussoliniego
1929 r., przez utworzenie Państwa Watykańskiego.
246 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
cyjne, unormować system fiskalny i monetarny, system miar i wag oraz
uzgodnić dziesiątki lokalnych odrębności. Podzielono państwo na pro-
wincje z prefektami na czele, mianowanymi przez króla, prowincje zaś
podzielono na komuny (gminy) z mianowanymi przez króla syndykami
oraz obieralnymi przez miejscową ludność radcami.
Ustrój regulował Statut Królestwa Sardynii i Piemontu, nadany
w 1848 roku przez króla Karola Alberta, który - rozszerzony na całe
Włochy - stał się podstawą konstytucji włoskiej aż po czasy faszysto-
wskie.
Były więc Włochy monarchią konstytucyjną o władzy monarszej dzie-
dziczonej w domu sabaudzkim. Monarcha był nietykalny i nie odpowie-
dzialny. Konstytucja zapewniała wszystkim obywatelom równość wobec
prawa (co oznaczało zniesienie stanów), wolność osobistą, nietykalność
własności, wolność słowa, druku, zgromadzeń. Władzę ustawodawczą
pełnił dwuizbowy parlament złożony z Senatu (z królewskiej nominacji)
i Izby Deputowanych, wybieranej co 5 lat w wyborach cenzusowych (cen-
zus wieku - 25 lat, cenzus wykształcenia wykluczający analfabetów,
cenzus płci). Ustawy przyjęte przez obie izby wymagały przed ogłosze­
niem podpisu monarchy. Władzę wykonawczą pełnił rząd, czyli rada mi-
nistrów; ministrowie powoływani byli spośród parlamentu i musieli
posiadać jego zaufanie. Na czele rządu stał pierwszy minister, czyli pre-
mier.
Wprowadzenie w życie zasady równości wszystkich wobec prawa do-
prowadziło do konfliktu z Kościołem. Prawa Kościoła i duchowieństwa
pozostawały nie zmienione od roku 1814, kiedy król Sardynii i Piemontu
Wiktor Emanuel I przywrócił wszystkie przywileje zniesione w czasie,
gdy do Italii wkroczyły wojska francuskie. Przygotowano więc szereg
praw, które- choć tego głośno nie mówiono -nawiązywały do austriac-
kiego józefinizmu. Ograniczono możność nabywania przez Kościół dóbr
nieruchomych, zniesiono sądy duchowne, skasowano pewną liczbę kla-
sztorów nie .zajmujących się szkolnictwem ani opieką społeczną, zmniej-
szono ilość świąt kościelnych. Działo się to przy ostrym oporze duchow-
nych52.
52 Arcybiskup Turynu, Luigi Franzoni, wystosował do podległych sobie parafii list pa-
sterski, który z uwagi na surową krytykę tego ustawodawstwa uznany został przez władzę
za podżeganie do buntu. Skazany został za to na miesiąc aresztu. Nie zmienił jednak swe-
go postępowania i nie złamał się. Gdy nie udzielił rozgrzeszenia jednemu z ciężko chorych
ministrów, został na mocy kolejnego wyroku usunięty z kraju.
Zarys dziejów
247
Jednoczenie się Włoch i proces unifikacji ustrojowej napotykał też na
przeszkody społeczne i gospodarcze. W spadku po panowaniu austriac-
kim otrzymały Włochy dobrze rozwiniętą gospodarczo północ, to jest
Lombardię i dalsze tereny aż po Toskanię, pamiętające l~orzystne refor-
my światłego absolutyzmu. Znacznie gorszy stan przedstawiały dawne
terytoria Państwa Kościelnego: silny Rzym otoczony był wyludnionymi,
po części zamienionymi w bagna terenami Lacjum. W najgorszym stanie
znajdowały się terytoria dawnego Królestwa Obojga Sycylii, o przewa-
dze zacofanej gospodarki rolniczo-hodowlanej. Zjednoczenie państwa nie
zapobiegło dalszemu rozwarstwianiu się na bogatą północ i uboższe po-
łudnie. Masowa emigracja do Ameryki w drugiej połowie XIX i z począt­
kiem XX wieku powodowała wyludnianie się owego południa; substancja
narodowa traciła na skutek wychodźtwa ludzi energicznych i przedsię­
biorczych.
Nie przyniosła Włochom żadnych korzyści ekspansja kolonialna, choć
z końcem XIX wieku zajęta została Erytrea i Somali, a z początkiem XX
wieku - Libia. Natomiast pierwsza próba podboju Abisynii zakończyła
się klęską pod Aduą w 1896 roku.
Politycznie zbliżyły się Włochy do Niemiec i Austro-Węgier, wcho-
dząc w skład Trójprzymierza. Nie dały się jednak wmanewrować w pier-
wszą wojnę światową po stronie państw centralnych, a w 1915 roku
przeszły na stronę Ententy. Udział w działaniach wojennych nie przy-
niósł im sukcesów ani poważniejszych zdobyczy terytorialnych, a kraj po
wojnie pogrążył się w kryzysie gospodarczym. Była to jedna z przyczyn
zamachu stanu dokonanego w 1922 roku przez Benito Mussoliniego,
przywódcę Narodowej Partii Faszystowskiej. Zaaprobował go król Wi-
ktor Emanuel III, powierzywszy Mussoliniemu formowanie rządu. Re-
prezentująca prawicę i drobnomieszczaństwo partia faszystowska na-
rzucała stopniowo krajowi nowy porządek: rozciągnięto nadzór nad par-
lamentem, zawieszono wolność prasy, rozwiązano związki zawodowe
i partie politycznesa.
53 Próbował też Mussolini rozprawić się z mafią. Była to stara organizacja, powstała na
Sycylii w początkach XIX w., dla ochrony miejscowej ludności przed rozbójnictwem, ale
i uciskiem obcych wojsk i władz. Z biegiem czasu stała się organizacją przestępczą, powią­
zała się też z podobnie funkcjonującą neapolitańską camorrą. Żyła z okupów, nakładanych
na każdą działalność gospodarczą, legalną i nielegalną. Prześladując potenąjalnych zwo-
lenników czy członków mafii, powodował Mussolini ich emigrację do USA; tam mafia, opa-
nowując w okresie prohibicji produkąję i sprzedaż alkoholu, a z czasem rynek narkotyko-
wy, stała się przestępczą potęgą.
248 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Zbliżyły się wówczas Włochy do hitlerowskich Niemiec („Oś Rzym-
Berlin", 1936 rok) i poparły ich agresywną politykę zarówno w stosunku
do Austrii, jak i Czechosłowacji (Układ Monachijski w 1938 roku). Pro-
wadziły też politykę imperialną, dokonując kolejnej agresji na Abisynię,
atakując w 1939 roku Albanię. W 1940 roku wypowiedziały wojnę Fran-
cji, w rok później zaatakowały Grecję. Idea stworzenia mocarstwa wło­
skiego nad Morzem Śródziemnym nie powiodła się. Ostateczną klęskę
poniosły Włochy już w 1943 roku; po lądowaniu aliantów na Sycylii do-
szło do obalenia Mussoliniego przez Wielką Radę Faszystowską54 • Król
powierzył funkcję szefa rządu marszałkowi Badoglio i Włochy przeszły
na stronę koalicji. Referendum z 1946 roku zniosło monarchię i wprowa-
dziło we Włoszech ustrój republikański, unormowany bliżej w konstytu-
cji z 1947 roku.
NIEMCY
Mozaika państw niemieckich, ciągle jeszcze stanowiących „Święte
Cesarstwo", z końcem XVIII wieku znalazła się na rozdrożu. Reformy
światłego absolutyzmu w poszczególnych państwach, rozmaite progra-
my ich panujących, prowadziły do pogłębiania się różnic społecznych, do
wyodrębniania się własnych, suwerennych instytucji państwowych, ko-
dyfikacji swojego prawa stosowanego w odrębnych, rozmaicie zorganizo-
wanych systemach wymiaru sprawiedliwości. Była to droga wiodąca nie
tylkp do ostatecznego rozpadu Rzeszy, lecz i stworzenia na jej gruzach
wielu państw; ich ludność posługiwała się wprawdzie językiem niemiec-
kim, ale tak bogatym w rozmaite dialekty, że i on mógł utracić znaczenie
spoiwa. Tymczasem rewolucja francuska, zrazu oddziałując tylko ideolo-
gicznie, potem przynoszona wraz z marszem na wschód armii francu-
skiej, odgrywała całkiem inną rolę. Wpływała na rozwój ogólnoniemiec-
kiej świadomości narodowej, ułatwiała burzenie starych, sięgających
feudalizmu przywilejów stanowych oraz instytucji opartych na nierów-
ności społecznej.
54 Benito Mussolini (1883-1945), dziennikarz i działacz polityczny, został twórcą
i „wodzem" (duce) włoskiego faszyzmu, a po zamachu stanu z 1922 r. dyktatorem. Obalony
w 1943 r., kiedy Włochy znalazły się już na progu klęski militarnej, uwięziony został
w schronisku na szczycie Gran Sasso w Abruzzach. Uwolnili go stamtąd spadochroniarze
niemieccy pod dowództwem Ottona Skorzennego. Służył jeszcze Hitlerowi, tworząc w pół­
nocnych Włoszech republikę. Ujęty przez włoskich partyzantów podczas próby ucieczki do
Szwajcarii, został rozstrzelany.
Zarys dziejów 249
Wydarzenia polityczne i towarzyszące im zmiany ustroju pozwalają
na wyodrębnienie następujących okresów w dziejach Niemiec: a) Nie-
mcy w okresie rewolucji francuskiej i schyłku Pierwszej Rzeszy (1789-
1806); b) Związek Reński (1806-1813) c) Związek Niemiecki (1815-
1866); d) rewolucja Wiosny Ludów (1848-1849); e) Związek Północno­
Niemiecki (1866-1871); f) Cesarstwo Niemieckie czyli Druga Rzesza
(1871-1918); g) Republika Weimarska (1918-1933); h) Trzecia Rzesza
(1933-1945); Niemcy po klęsce (od 1945).
Niemcy w okresie rewolucji francuskiej i schyłku
Pierwszej Rzeszy (1789-1806). Wydarzenia francuskie 1789roku
- upadek monarchii absolutnej, przejście ku formie monarchii ograni-
czonej, Deklaracja praw człowieka i obywatela -nie wywołały zrazu sil-
niejszego echa w Niemczech. W Austrii władzę po śmierci Józefa II
w 1790 roku objął jego młodszy brat Leopold II (1790-1792), zwolennik
łagodniejszych metod reformatorskich; po jego rychłej śmierci tron objął
Franciszek II (1792-1835), przeciwnik jakichkolwiek reform. Było jed-
nak rzeczą oczywistą, że obydwaj ci Habsburgowie nie będą mogli
przejść do porządku nad zmianą ustroju we Francji i udzielą pomocy tra-
cącym władzę Burbonom; wojna austriacko-francuska była tylko kwe-
stią czasu. Tron pruski po śmierci Fryderyka II zajął Fryderyk Wilhelm
II (1786-1797), monarcha słaby, nieudolnie kontynuujący politykę swe-
go poprzednika. Spośród innych władców niemieckich najbardziej zain-
teresowany wydarzeniami francuskimi był elektor, później król saski
z dynastii Wettynów, Fryderyk August (1763-1827), wnuk króla pol-
skiego Augusta III, wyznaczony przez Sejm Czteroletni następcą Stani-
sława Augusta Poniatowskiego, wreszcie książę warszawski w latach
1807-1814. Generalnie jednak stwierdzić należy, iż wydarzenia w Pol-
sce odciągały Prusy i Saksonię, a także i Austrię od frontu francuskiego.
Powoli jednak polaryzowały się nastroje społeczne. Arystokracja i du-
chowieństwo coraz bardziej obawiały się postępu fali rewolucyjnej na
wschód; informacje o przebiegu rewolucji francuskiej przynosili ucieki-
nierzy. z kolei hasła liberte, egalite, fraternite (wolność, równość, brater-
stwo), zapowiadające likwidację stanowego podziału społeczeństwa, czy-
niły głębokie wrażenie na warstwach średnich, chłopi zaś spodziewali
się ograniczenia bądź likwidacji powinności poddańczych.
W 1792 roku rozpoczęła się wojna przeciw Francji, prowadzona głów­
nie siłami Austrii, z niewielkim udziałem Prus. Przyniosła ona Nie-
mcom straty, gdyż Francja opanowała tereny aż do Renu. Sejm Rzeszy,
czyli Reichstag zdecydował w 1803 roku, iż książęta i panowie, którzy
utracili swe władztwa za Renem, otrzymają odszkodowanie kosztem po-
250 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
siadłości Kościoła i majątków wolnych miast. Proces ten nazywano „me-
diatyzacją". Dokonana została likwidacja ponad stu państewek Rzeszy
i wolnych miast, które weszły w skład większych państw: Austrii, Prus,
Bawarii, Hanoweru, Wirtembergii, Badenii. Wielkie straty poniósł Ko-
ściół; z trzech elektoratów: Moguncji, Kolonii, Trewiru ocalała tylko od-
rębność Moguncji. Owo zmniejszenie liczby drobnych państewek było
pierwszym krokiem ku zjednoczeniu.
Austria przestała liczyć na wzmocnienie Rzeszy. W 1804 roku cesarz
Franciszek II przyjął tytuł cesarza Austrii (w nowym cesarstwie stał się
Franciszkiem I). W następnym roku Austria poniosła kolejną klęskę
w wojnie z Francją (bitwy pod Ulm i Austerlitz) i na mocy pokoju w Pre-
szburgu (Bratysławie) doznała dalszych strat we Włoszech i w Niem-
czech. W 1806 roku Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego,
Pierwsza Rzesza - przestało istnieć; Franciszek II zrzekł się tytułu cesa-
rza Rzeszy, pozostając przy tytule cesarza Austrii.
Związek Reński (1806-1813). W 1806 roku wielu władców nie-
mieckich podjęło decyzję o wystąpieniu z Rzeszy, ale nie w celu uzyska-
nia pełnej niezależności. Pod zwierzchnictwem („protektoratem") Napo-
leona powstał Związek Reński. Akt założycielski podpisano w Paryżu.
Była to konfederacja szesnastu państw położonych nad Renem, posze-
rzona potem o kilka dalszych, aż po Saksonię włącznie 55 • Nie weszły
w skład Związku Austria i Prusy. Napoleon, awansując Bawarię, Wir-
tembergię, Saksonię, wyodrębniając Westfalię (władcy tych państw
otrzymali tytuły lrrólewskie), pragnął stworzyć przeciwwagę dla Austrii
i Prus.
Organem Związku był Sejm Związkowy (Bundestag), którego siedzi-
bą miał być Frankfurt, a przewodniczącym arcybiskup Moguncji (naów-
czas Karol Dahlberg) jako prymas Niemiec. Sejm ten jednak nie zebrał
się i nie obradował ani razu. W polityce zagranicznej państwa Związku
Reńskiego były podporządkowane Napoleonowi, który na przykład sa-
modzielnie dokonywał korekt granicznych między nimi; zobowiązane też
były do udzielania cesarzowi Francuzów olrreślonej pomocy wojskowej.
Natomiast w polityce wewnętrznej zachowywały niezależność. Ogłasza­
ły sobie konstytucje wzorowane na ustroju francuskim: wprowadzały
równość wobec prawa, likwidując przywileje szlachty i łagodząc poddań­
stwo chłopów czy znosząc gildie oraz cechy, celem realizacji wolności
55 Zaliczono doń 4 królestwa (Konigreiche), 5 wielkich księstw (Grossherzogthiimer),
11 księstw stojących niżej w hierarchii (Herzogthilmer), 16 księstw „zwykłych"
(Filrstenthilmer).
Zarys dziejów 251
w dziedzinie przemysłu i handlu. N a ogół konstytucje te ograniczały
władzę ustawodawczą na rzecz wykonawczej, sprawowanej przez mo-
narchów. Najdalej reformy społeczne posunęły się na terytoriach włączo­
nych do Francji, do lewego brzegu Renu, a także w Bawarii i Westfalii.
Związek Reński, który miał być formą ustrojową włączającą Niemcy
do Wielkiego Cesarstwa (Grand Empire), nie przetrwał długo. Faktycz-
nie rozpadł się w 1813 roku, formalnie zlikwidowany został na Kongre-
sie Wiedeńskim. Nie udało się jednak zatrzeć wszelkich śladów,jakie po-
zostawił po sobie w Niemczech, zwłaszcza zachodnich.
Związek Niemiecki (1815-1866). Mimo założenia, iż Kongres
Wiedeński winien odrestaurować kształt polityczny i ustrojowy Europy
sprzed rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich, o odbudowie Święte­
go Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego nie myślano. Wiele na-
tomiast mówiono o potrzebie zjednoczenia państwa niemieckiego i taki
był program ruchu wyzwoleńczego przeciw panowaniu napoleońskiemu.
Kongres Wiedeński nie zdecydował się na to. Powołał natomiast do
życia Związek Niemiecki (Deutscher Bund) - kolejną konfederację
państw niemieckich.
Był to dziwny twór, nie mający dotychczas precedensu w dziejach.
Wchodziło w jego skład 39 państw niemieckich, choć niektóre nie w cało­
ści. Na przykład z Cesarstwa Austriackiego wchodziły do Związku kraje
austriackie i czeskie (gdyż Czechy należały ongiś do Pierwszej Rzeszy),
ale już nie Węgry czy Galicja. Wchodziły Prusy, ale bez większości ziem
zabranych Polsce. Członkami Związku były: Holandia, gdyż jej monar-
chowie posiadali Luksemburg, Dania z racji posiadania Holsztyna, a na-
wet Anglia do 1837 roku, kiedy została rozwiązana unia angielsko-hano-
werska. Władcy, którzy zostali królami z łaski Napoleona (jak na przy-
kład elektorowie sascy) tytuły te zachowali.
Suwerenność władców wchodzących w skład Związku uległa ograni-
czeniu; nie można było ze Związku wystąpić, nie można było zawierać so-
juszów wymierzonych przeciw niemu, członkowie Związku w razie agre-
sji z zewnątrz mieli się wspomagać, a własne spory rozstrzygać polubow-
nie. Poza tym mieli swobodę w zakresie zawierania umów międzynaro­
dowych i posiadały własne przedstawicielstwa dyplomatyczne w innych
państwach.
Wspólnym organem Związku był Sejm Związkowy (Bundestag), obra-
dujący we Frankfurcie pod przewodnictwem delegata Austrii. W zebra-
niach plenarnych brało udział około 70 delegatów, gdyż ważniejsze pań­
stwa wysyłały ich po czterech, trzech lub dwóch, zaś drobne - po jednym.
Do uchwał trzeba było większości kwalifikowanej 2/3 głosów, a zmiany
252 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
o charakterze konstytucyjnym wymagały jednomyślności (Saksonia do-
magała się wprowadzenia w Bundestagu liberum veto). Dla spraw bieżą­
cych wyłaniał Bundestag węższą radę, złożoną z kilkunastu delegatów.
Poszczególne państwa niemieckie ewoluowały od monarchii absolut-
nej lub nawet monarchii stanowej, do monarchii konstytucyjnej. Jedną
z lekcji, jakich udzieliła im rewolucja francuska, było przekonanie, iż
jest rzeczą korzystniejszą ustąpić nieco z absolutyzmu, nadać państwu
konstytucję i przeprowadzić ograniczone reformy, niż narazić się na wy-
buch niezadowolenia mas. Wiele państw niemieckich zyskało konstytu-
cje w czasach Związku Reńskiego, inne po Kongresie Wiedeńskim lub po
Wiośnie Ludów. Były to w większości konstytucje oktrojowane, niechęt­
na zasadzie równości wszystkich wobec prawa (Saksonia pozostała pań­
stwem stanowym do 1831 roku, Meklemburgia do 1918 roku), wzorowa-
ne na Karcie Konstytucyjnej Ludwika XVIII we Francji z 1814 roku,
później na konstytucji Monarchii Lipcowej z 1830 roku. Władzę wyko-
nawczą pełnili monarchowie, nie odpowiedzialni za swe decyzje na zasa-
dzie kontrasygnaty; władzę ustawodawczą posiadały dwuizbowe parla-
menty złożone z senatów, których członkowie mianowani byli przez mo-
narchów głównie spośród arystokracji, oraz z izb poselskich pochodzą­
cych z wyborów ograniczonych cenzusami i dalekich od powszechności.
Najpóźniej, bo w okresie Wiosny Ludów, weszły na drogę konstytucyjną
najsilniejsze państwa Niemiec, to jest Prusy i Austria.
W Prusiech, według oktrojowanej konstytucji z 1848 roku, zastąpio­
nej później konstytucją wydaną ze współudziałem parlamentu w 1850
roku, władzę ustawodawczą pełnił dwuizbowy Sejm Pruski (Landtag),
złożony z Izby Panów (Horrenhaus), której członków mianował dziedzi-
cznie lub dożywotnio król (spośród Polaków znaleźli się w niej tylko Ra-
dziwiłłowie i Raczyńscy) oraz z Izby Posłów (Abgeordnetenhaus), wybra-
nych w wyborach kurialnych czyli nierównych, z przewagą dla wybor-
ców zamożnych. W Sejmie Pruskim działało powstałe w 1848 roku „Koło
Polskie", które broniło interesów Wielkiego Księstwa Poznańskiego
przed germanizacyjną i centralizacyjną polityką Berlina.
Trwał tez na terenie Niemiec proces reform społecznych oktrojowa-
nych, zarówno wywodzących się z czasów oświeconego absolutyzmu, jak
i przyśpieszonych oraz pogłębionych pod wpływem rewolucji. Od zacho-
du na wschód przebiegało znoszenie poddaństwa chłopów, najpierw oso-
bistego, potem gruntowego. To drugie polegało na przyznaniu chłopom
pełnej własności uprawianej przez nich ziemi, czyli uwłaszczeniu. Proces
ten przebiegał w krajach leżących nad Renem w warunkach rewolucyj-
nych i wojennych. W Prusiech rozciągnął się na kilkadziesiąt lat, z za-
Zarys dziejów 253
chowaniem interesów wielkiej własności ziemskiej, która w zamian za
utratę pańszczyzny, danin i czynszów zyskała część ziemi chłopskiej,
przejmowanej jako odszkodowanie. Pozwoliło to jednak - poza uwłasz­
czeniem - na likwidację przestarzałej gospodarki trójpolowej i częściową
przynajmniej komasację gruntów. W krajach austriackich łącznie z Ga-
licją uwłaszczenie zostało dokonane w 1848 roku.
Bezpośrednio po Kongresie Wiedeńskim główną siłę polityczną
Związku Niemieckiego stanowiła Austria; wynikało to zarówno z jej roli
jako gospodarza Kongresu, jak i z polityki Klemensa Metternicha,
współtwórcy Świętego Przymierza, niechętnego wszelkim ruchom libe-
ralnym i wolnościowym, w tym i ruchowi zjednoczeniowemu Niemiec.
Powoli jednak coraz większe znaczenie zyskiwały Prusy. Ich osiągnię­
ciem było powołanie do życia w 1834 roku Związku Celnego, który uła­
twiał likwidację barier celnych pomiędzy poszczególnymi krajami nie-
mieckimi, a więc ich integrację gospodarczą. Austria nie weszła w skład
Związku Celnego. Było to początkiem procesu usuwania jej na margines
Związku Niemieckiego i obejmowania w nim hegemonii przez Prusy.
Ustrojowi państwa pruskiego należy się bliższa uwaga zarówno ze
względu na rolę, jaką państwo to odgrywało w Związku Niemieckim
i odegrać miało w Związku Północno-Niemieckim, jak i z tego powodu,
że w jego skład wchodziły ziemie zabrane Polsce. Wprawdzie tereny dru-
giego i trzeciego zaboru Polski utraciły Prusy w 1807 roku na rzecz Księ­
stwa Warszawskiego, ale część z nich, jako tak zwane Wielkie Księstwo
Poznańskie, odzyskały w 1815 roku.
Państwo pruskie zbudowało sobie sprawny system administracyjny.
Dzieliło się na prowincje, rejencje i powiaty56 • Na czele prowincji stali
nadprezydenci, funkcjonowały też w nich sejmiki, czyli Landtagi. Na
czele rejencji stali prezydenci, na czele powiatów - landraci. Najniższy­
mi, wykonawczymi jednostkami były gminy wiejskie i miejskie z burmi-
strzami i wójtami. Kiedy po zakończeniu uwłaszczenia zniesiono admi-
nistracje dominialne właścicieli ziemskich, przeniesiono ich uprawnie-
nia na gminy. Administracji terytorialnej podlegały organa policyjne, aż
56 W ramach tego podziału ludność polska zamieszkiwała w następujący prowincjach:
Os t p re u s se n ze stolicą w Królewcu; tu wchodziły: Ermland (Warmia) i Masuren;
We s t p re u s s en ze stolicą w Gdańsku; Po m m e r n (tj. Pomorze od Rugii po Lębork) ze
stolicą w Szczecinie; P ro v i n z P o se n (nazwa: Wielkie Księstwo Poznańskie w II poło­
wie XIX wieku była systematycznie zacierana, w aktach urzędowych i w publicystyce) ze
stolicą w Poznaniu, z podziałem na rejentje: poznańską i bydgoską; Sc h 1esie n ze stoli-
cą we Wrocławiu, z podziałem na rejencje: legnicką, wrocławską i opolską.
 254 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
do powiatu włącznie; dopiero na terenie gminy policja tworzyła odrębne
okręgi urzędowe (Amtsbezirke). Zadaniem policji była ochrona porządku
i bezpieczeństwa, w pierwszym rzędzie państwa, w drugim rzędzie jed-
nostek.
W literaturze utarł się pogląd o znacznej sprawności i nieprzekupno-
ści pruskiego aparatu administracyjnego. Zasługi w zakresie takiego
urządzenia administracji przypisuje się królowi Fryderykowi II,
a w późniejszym pokoleniu - kanclerzowi Karolowi Augustowi Harden-
bergowi (1750-1822). Wtedy też utarło się w sferach rządowych pru-
skich przekonanie, że dla ludu dobra administracja ważniejsza jest od
swobód konstytucyjnych. N a pewno też cechą pruskiej administracji by-
ła uległość w górę, surowość w dół.
W i os n a Ludów (1848-1849). Rewolucja, która wybuchła w 1848
roku, miała pewne cechy wspólne dla wszystkich krajów, które objęła,
oraz pewne cechy charakterystyczne dla Europy Zachodniej oraz Europy
Środkowo-Południowej. Na wschodzie nie przekroczyła granicy cesar-
stwa rosyjskiego.
Rewolucja na zachodzie, w szczególności we Francji, była „dalszym
ciągiem" wcześniejszych wydarzeń. Miała charakter polityczny i społe­
czny, zmierzając do rozstrzygnięcia antagonizmów między arystokracją
i „stanem trzecim" w pierwszej fazie, między burżuazją i masami robot-
niczymi w drugiej fazie. Budowała - choć powiodło się to jej na bardzo
krótko - republikę z szerokimi prawami obywatelskimi, zapewnionymi
w konstytucji. W Europie Południowej, to jest we Włoszech, oraz Środ­
kowej, na ziemiach węgierskich, polskich, czeskich, szło przede wszy-
.j
stkim o wyzwolenie i zjednoczenie narodowe, a także o rozwiązanie
kwestii agrarnej: zniesienie poddaństwa gruntowego włościan i ich
„uobywatelnienie"57.
Rewolucja, która w Paryżu wybuchła w lutym, w ciągu marca prze-
niosła się do Niemiec i Austrii. Zrazu odnosiła spektakularne sukcesy:
' .!
zarówno w Berlinie, jaki i w Wiedniu upadł absolutyzm, który - jak już
wspomniano - w tych krajach niemieckich utrzymywał się najdłużej.
W Wiedniu ustąpił kanclerz Klemens Metternich, w Berlinie król Fryde-
ryk Wilhelm IV cofnął z ulic wojsko i obiecał konstytucję.
Powstał pomysł utworzenia reprezentacji ogólnoniemieckiej. W lcwie-
tniu obradował we Frankfurcie „parlament wstępny" (Vorparlament),
57 Z tego punktu widzenia stwierdzić można, iż preludium, zapowiedź dalszej fali rewo-
lucyjnej stanowiło powstanie krakowskie i „rabacja galicyjska" 1846 r.
L
Zarys dziejów 255
który miał przygotować program budowy zjednoczonego państwa nie-
mieckiego. Zdecydował on, iż w krajach niemieckich odbędą się - po raz
pierwszy w dziejach - wybory i wybierze się delegatów, po jednym na
50 OOO mieszkańców. Nie wszędzie udało się je zorganiz9wać, nie wzbu-
dziły też takiego zainteresowania, jak się spodziewano, ale na ich pod-
stawie w maju zebrało się Zgromadzenie Narodowe, parlament frank-
furcki. Starał się on o przeobrażenie Niemiec w federację państw z cesa-
rzem na czele i z demokratyczną konstytucją, rozpoczynającą się od De-
klaracji praw człowieka i obywatela58 • Próbowano utworzyć zalążek
przyszłego rządu Niemiec, mianując arcyksięcia Jana Habsburga „admi-
nistratorem" (Reichsverweser). Jan powołał rząd, wysyłano nawet amba-
sadorów, ale były to działania bardziej pozorne niż rzeczywiste, wobec
braku poparcia ze strony większych państw niemieckich. Dyskutowano
koncepcję wielkoniemiecką (federacja z udziałem niemieckich posiadło­
ści Austrii) i małoniemiecką (federacja jedynie krajów niemieckich).
Ostatecznie król pruski Fryderyk IV odrzucił ofiarowaną mu koronę ce-
sarską Niemiec, nie chcąc jej przyjąć z rąk ludu. Postępy kontrrewolucji
w Austrii i w Prusiech spowodowały, iż parlament frankfurcki, ugrzę­
znąwszy w problemach narodowych, rozpadł się. Próba przeobrażenia
Związku Niemieckiego w cesarstwo w 1848 roku nie powiodła się; miał
tego dokonać dopiero Związek Północnoniemiecki na drodze zbrojnej.
Z wiązek Północ n on ie mi e ck i (1867-1871). Rozbicie polity-
czne Niemiec po Wiośnie Ludów utrzymywało się nadal, ale długotrwała
rywalizacja Austrii i Prus o hegemonię powoli przynosiła przewagę Pru-
som. Wilhelm I, od roku 1858 regent, od roku 1861 król pruski, powołał
na stanowisko szefa rządu Ottona von Bismarcka, zwanego później „że­
laznym kanclerzem". Realizował on konserwatywny program politycz-
ny, poparty zarówno przez junkierstwo, jak i sfery przemysłowo-handlo­
we, zjednoczenia Niemiec przez podporządkowanie ich Prusom. Jego też
polityka doprowadziła do wojny prusko-austriackiej w 1866 roku.
58 Liczono, że delegatów przybędzie ponad 800, ale zebrało się ich około 500. Najwię­
kszy procent stanowili ludzie z wyższym wykształceniem, zwłaszcza prawniczym (200 pra-
wników, 49 profesorów uniwersytetu, 40 nauczycieli, 35 pisarzy i dziennikarzy, 26 du-
chownych, 12 lekarzy); mniej (140) było ludzi interesu, przemysłowców i kupców, zaś dele-
gatów reprezentujących szlachtę było 90. Ów bardziej teoretyczny niż praktyczny skład
spowodował, iż mówiono później: „Wiele świetnych nazwisk, mało politycznych głów". Po-
wstał też wówczas satyryczny wierszyk: „Vier und zwanzig Professoren/ Vaterland, du
hist verloren."
 256 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Mimo iż większość państw niemieckich opowiedziała się po stronie
Austrii, Prusy odniosły zwycięstwo. Jego skutkiem było rozwiązanie
Związku Niemieckiego i powołanie do życia Związku Północnoniemiec­
kiego. Dawna koncepcja wielkoniemiecka uległa przekreśleniu. Austria,
której zarzucano, iż jest w większości państwem nieniemieckim, nie
weszła w sldad nowego Związku i została wyparta z wewnętrznej polity-
ki niemieckiej. Niebawem, przeobrażając się w Austro-Węgry, jeszcze
bardziej oddaliła się od bismarckowskiej idei zjednoczenia Niemiec.
Związek Północnoniemiecki był ważnym krokiem na drodze do tego
zjednoczenia; nie był bowiem konfederacją, czyli związkiem państw, lecz
federacją, czyli państwem związkowym. Członkowie federacji zrzekali
się części swych praw suwerennych na rzecz wspólnych organów związ­
kowych; państwa niemieckie, które stanęły po stronie Austrii, zostały do
tego zmuszone po klęsce 1866 roku. W sldad Związku weszły 22 pań­
stwa, dawni członkowie Związku Niemieckiego. Wcielone też zostało doń
Wielkie Księstwo Poznańskie, które straciło swoje dotychczasowe wyod-
rębnienie. Poza Związkiem, oprócz Austrii, znalazły się Bawaria, Wir-
tembergia, Badenia i Hesja. Niektóre z państw (Hanower, Hessen-Na-
ssau, Frankfurt) inkorporowane zostały do Prus 59•
Związek otrzymał konstytucję, oktrojowaną pod naciskiem Prus.
Przewodniczącym Związku był każdorazowy król pruski, który miano-
wał kanclerza jako szefa władzy wykonawczej; został nim oczywiście
Bismarck. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament: iz-
bę wjższą stanowiła Rada Związku (Bundesrat), złożona z przedstawi-
cieli państw wchodzących w sldad federacji. Izbę niższą stanowiła Rada
·1 · Państwa (Reichsrat), wybierana w wyborach powszechnych, równych,
tajnych i bezpośrednich.
Rozwój wydarzeń przebiegał tak szybko, iż Związek Północnoniemie­
cki stał się tylko krótkotrwałym epizodem na drodze zjednoczenia Nie-
miec. Przeciwna temu zjednoczeniu była Francja; Prusy zatem, pragnąc
też rewanżu za dawne klęski pod Jeną i Auerstadt w 1806 roku, dążyły
do sprowokowania wojny60 • Doszło do niej w 1870 roku; sukces, jaki Pru-
59 Skorzystały przy tej okazji takie pozostałości Pierwszej Rzeszy jak Luksemburg i Li-
chtenstein. Były one członkami Związku Niemieckiego, ale nie weszły w skład Związku
Północno-Niemieckiego, zachowując w ten sposób swą suwerenność. Wprawdzie Napoleon
III pragnął w 1867 r. zakupić Luksemburg, ale do transakcji nie doszło.
60 Wobec opróżnienia tronu hiszpańskiego powstał plan, by tron ten objął książę Leo-
pold Hohenzollern-Sigmaringen. Wywołało to opór Francji i doszło do konfliktu. Król pru-
ski Wilhelm I, pragnąc sytuatję załagodzić, wysłał z uzdrowiskowej miejscowości Ems,
I
I
I·
U..
Zarys dziejów 257
sy wówczas odniosły, pozwolił im na przeobrażenie federacji w cesar-
stwo.
Cesarstwo niemieckie czyli Druga Rzesza (1870-
1918). W czasie wojny 1870 roku Austria zachowała neutralność, ale
wszystkie państwa niemieckie udzieliły poparcia Prusom; zjednoczenie
więc nastąpiło najpierw na drodze faktycznej, niebawem zaś uzyskało
kształt prawny. Król pruski Wilhelm I proklamowany został 18 I 1871
roku cesarzem Niemiec61 i niebawem 16 IV 1871 roku uchwalona została
konstytucja Drugiej Rzeszy Niemieckiej 62 •
Połączyła ona te same 22 państwa niemieckie, które wchodziły
w sldad Związku Północnoniemieckiego, dalej Bawarię, Wirtembergię,
Badenię i Hesję, trzy wolne miasta (Hamburg, Bremę i Lubekę) oraz
świeżo zdobytą Alzację i Lotaryngię. Była to nadal federacja, ale związek
jej uległ zacieśnieniu i na jej czele stanął odtąd dziedziczny cesarz.
Wprawdzie Prusy były jednym z państw federacji, ale skoro one dały
Niemcom władcę ze swojej dynastii, nadto w Prusiech leżała stolica Pań­
stwa Berlin -pozycja Prus była wyraźnie przodująca. Nadto Prusy mia-
ły gospodarczą przewagę: w ich granicach znalazły się główne ośrodki
przemysłowe, z Westfalią i Śląskiem.
Cesarz niemiecki posiadał rozległą władzę i do końca Drugiej Rzeszy
wykonywał ją osobiście lub posługując się kanclerzem. Reprezentował
państwo na zewnątrz, był naczelnym dowódcą sił zbrojnych na lądzie
i morzu (pod koniec Drugiej Rzeszy, kiedy pojawiło się lotnictwo, też
i w powietrzu). Mianował i odwoływał kanclerza, który stał na czele ad-
ministracji Rzeszy. Funkcja ta, gdzie indziej wykonywana przez premie-
ra, tu wywodziła się z niemieckiej tradycji ustrojowej; władza ustawo-
dawcza nie miała żadnego wpływu na obsadę stanowiska kanclerskiego.
Monarcha mianował też i odwoływał ministrów oraz innych dostojników
Rzeszy. Zwoływał i zamykał obrady ciał ustawodawczych, ale nie posia-
dał prawa sankcji; ustawy jednak wychodziły pod jego imieniem. Akty
gdzie przebywał w lipcu 1870 r., depeszę do Bismarcka, że kandydatury księcia Leopolda
nie popiera. Bismarck, dążąc do wojny, pozwolił na opublikowanie w prasie tekstu depeszy
tak skróconego, że stał się on obraźliwy dla Francji i Napoleona III. Sprowokowało to wy-
powiedzenie Prusom wojny przez Francję.
61 Stało się to w Galerii Zwierciadlanej pałacu wersalskiego.
62 Wstęp do konstytucji brzmiał: ,,Jego KM Król Pruski w Imieniu Związku Północ­
noniemieckiego, JKM Król Bawarii, JKM Król Wirtembergii, JKM Wielki Książę Badenii
i JKM Wielki Książę Hesji i Nadrenii [...] tworzą wieczysty związek dla obrony terytorium
związkowego i prawa na nim obowiązującego, jak również dla krzewienia dobrobytu naro-
du niemieckiego. Ten związek będzie nosił nazwę Cesarstwa Niemieckiego... "
258 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
prawne wydawane przez cesarza wymagały kontrasygnaty kanclerza.
Godność cesarska obsadzana była na zasadzie primogenitury w obrębie
dynastii Hohenzollernówsa.
Władzę ustawodawczą sprawowała Rada Związku (Bundesrat), Sejm
Rzeszy (Reichstag) oraz Sejmy Krajowe (Landtagi, w tym pruski). Kon-
stytucja wymieniała taksatywnie sprawy wspólne, należące zatem do
kompetencji Rady Związku i Sejmu Rzeszy, zakładając, iż pozostałe
sprawy należeć będą do kompetencji Sejmów krajowych. Sprawy wspól-
ne ujęte zostały szeroko; były to: polityka zagraniczna, wojsko i mary-
narka, ustawodawstwo dotyczące obywatelstwa, waluta, cła, ustawo-
dawstwo w zakresie prawa sądowego, prasa, poczta, kolonie i kilka in-
nych drobniejszych dziedzin. Rada Związku, której obradom przewodni-
czył kanclerz, składała się z przedstawicieli państw wchodzących
w skład cesarstwa (Prusy miały ich 17, Bawaria 6, Salrnonia 4, inne
drobniejsze państwa po jednym), zaś Sejm Rzeszy składał się z posłów
wybieranych na lat 3 (od 1888 roku na lat 5) w wyborach powszechnych
(bez udziału kobiet), równych, bezpośrednich i tajnych, przy cenzusie
wieku 25 lat. Okręgi wyborcze zostały tak wykrojone, aby dać przewagę
konserwatywnej wsi (a w jej obrębie - junkierstwu) nad miastem. Oby-
dwie izby miały prawo inicjatywy ustawodawczej, w obydwu uchwały
zapadały większością głosów. Aby ustawa doszła do skutku, konieczna
była zgodna uchwała obu izb.
Ogólnie powiedzieć można, iż Sejm Rzeszy wyłaniano w wyborach,
jak na: owe czasy, demokratycznych. Aby to jednak zrównoważyć, wypo-
sażono go w skąpe, wyraźnie zakreślone kompetencje.
Choć także kompetencje sejmów Krajowych określone były wąsko,
duże znaczenie posiadał Sejm Pruski. W jego to murach posłowie polscy
walczyli o przywrócenie samorządu byłego Wielkiego Księstwa Poznań­
skiego, zgodnie z postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku,
przeciwstawiali się alccjom wymierzonym przeciw narodowości polskiej.
Zjednoczęniu Niemiec towarzyszył szybki rozwój gospodarczy. Wy-
niósł on Niemcy- nie bez udziału ogromnej, dobrze inwestowanej kon-
trybucji francuskiej z 1871 roku, szybko później wypłaconej - do rzędu
wielkich potęg światowych w dziedzinie ciężkiego przemysłu, który nie-
bawem służyć począł przyśpieszonym zbrojeniom. W polityce zagranicz-
nej rysował się coraz silniej konflikt niemiecko-angielski (jedną z jego
63 Panowali na tronie cesarskim: Wilhelm I (1797-1888),jego syn Fryderyk lll (1831-
1888 - panował tylko 3 miesiące), Wilhelm Il (1859-1941- po matce wnuk królowej an-
gielskiej Wiktorii).
Zarys dziejów 259
przyczyn była ekspansja kolonialna Niemiec, przede wszystkim jednak
walka o rynki zbytu dla produktów przemysłowych), a także konflikt
niemiecko-rosyjski; było rzeczą widoczną, iż dalsza ekspansja niemiecka
skieruje się z czasem ku wschodowi. Ważnym etapem w rozwoju wyda-
rzeń, które doprowadzić miały do pierwszej wojny światowej, było wy-
tworzenie się trójprzymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch z jednej
strony, przeciwko sojuszowi francusko-rosyjskiemu, do którego dołączy­
ła Anglia.
Ekspansji zewnętrznej Drugiej Rzeszy towarzyszyła polityka wewnę­
trzna, wytyczona przez kanclerza Ottona Bismarcka: stopniowego scala-
nia cesarstwa. Poza ważnym sukcesem, jakim była konstytucja z 1871
roku, poza narzuconą całości Rzeszy jednolitą polityką zagraniczną, były
to jeszcze inne programy; na dwa z nich, dotyczące dziedzin wyznanio-
wej i prawnej, warto bliżej zwrócić uwagę.
Tak zwany Kulturkampf(walka o kulturę) był to atak na Kościół ka-
tolicki celem silniejszego podporządkowania go państwu, według wzo-
rów, które nakreślił z końcem XVIII wieku cesarz Józefll. Spoistości ce-
sarstwa niemieckiego zagrażały nie tylko historyczne odrębności wcho-
dzących w jego skład państw, ale i kwestia wyznaniowa: o ile centrum
cesarstwa miało charakter protestancki, to jego obrzeża -Alzacja, Lota-
ryngia, Bawaria, Saksonia, ziemie zabrane Polsce na wschodzie - były
katolickie. W latach 1871-1878 wydana więc została wojna temu, co
władze berlińskie uznały za separatystyczną opozycję katolicką. Ustawy
tak zwane majowe 1873-1875 roku zmierzały do politycznego i admini-
stracyjnego podporządkowania Kościoła państwu, objęcia kontrolą ze
strony państwa procesu kształcenia księży, wyparcia Kościoła ze szkol-
nictwa, wpływu na rzymską politykę nominacyjną. Szczególnie ostre for-
my przybrał Kulturkampf na ziemiach polskich, gdzie - wobec akcji ger-
manizacyjnej, a twe utrudnień w zakresie organizacji stowarzyszeń
polskich, Kościół, posługujący się (obok łaciny) językiem polskim, stał się
ostoją świadomości narodowej. Dlatego też na ziemiach polskich opór
przeciw Kulturkampfowi był najsilniejszy. Z końcem lat siedemdziesią­
tych, zwłaszcza w związku ze wzmocnieniem się nurtu politycznego so-
cjaldemokracji, który zagroził rządowi ze strony lewicy, akcja państwa
niemieckiego przeciw Kościołowi katolickiemu osłabła.
Niewątpliwym natomiast osiągnięciem polityki unifikacyjnej była ko-
dyfikacja prawa. Wprawdzie akcję unowocześniania prawa obowiązują­
cego w poszczególnych krajach niemieckich przyśpieszyły już wpływy
francuskie w okresie Związku Reńskiego, ale· był to zaledwie początek
drogi. Po zjednoczeniu pojawiła się nie tylko potrzeba, ale i możliwość
 r
260 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
przezwyciężenia partykularyzmu i wprowadzenia jednolitego prawa są­
dowego na terenie całych Niemiec. Od 1872 roku obowiązywał kodeks
karny Rzeszy Niemieckiej, opracowany na podstawie pruskiego kodeksu
z 1851 roku. Najistotniejszym sukcesem działalności kodyfikacyjnej było
uchwalenie w roku 1896 i wprowadzenie od 1900 roku kodeksu cywilne-
go o nazwie: Biirgerliches Gesetzbuch 64•
W Niemczech przeprowadzony był rozdział władzy administracyjnej
od sądowniczej, ale władza sądownicza zorganizowana została według
podziału administracyjnego, i to na zasadzie powszechności. W każdym
powiecie (Land) funkcjonowały dwa sądy: Stadtgericht dla miast oraz
Landgericht dla wsi. Wyższą instancją był Oberlandesgericht w rejencji
(Regierung). Trzecią i najwyższą - Obertribunal w Berlinie, pełniący też
funkcje kasacyjne.
Ogólnie biorąc, ustrój Drugiej Rzeszy rozwijał się w kierunku wzmoc-
nienia pozycji Rzeszy w stosunku do poszczególnych wchodzących w jej
skład krajów. Nie osłabiało to jednak szczególnej roli Prus, lecz przeciw-
nie: kanclerz, którego rola w zakresie władzy wykonawczej pozostawała
ogromna, był zawsze Prusakiem; pod silnym pruskim wpływem działały
też główne organy Rzeszy. Kiedy miejsce tak wybitnego polityka, jakim
był Otto von Bismarck, zajęli kanclerze o mniejszym formacie, wzrosła
rola cesarza Wilhelma II. ów Hohenzollern był jednak również z przeko-
nania i pochodzenia Prusakiem. Jeśli o królu angielskim mówiło się, iż
„panuje, ale nie rządzi", to cesarz Drugiej Rzeszy „panował i rządził'',
ale najchętniej dowodził. Umożliwiało mu to oparcie się na armii oraz
pełne zaufanie, jakim cieszył się wśród poddanych o orientacji military-
stycznej65.
Szczególny produkt ustroju Niemiec - zarówno ekonomicznego, jak
i politycznego - stanowił militaryzm pojmowany jako podporządkowanie
celom wojennym całego ustroju państwa. O militaryzmie w danym pań-
64 Był on dziełem komisji kodyfikacyjnej, pracującej od 1874 r., składającej się z najle-
pszych prawników niemieckich. Jak to bywa, w Reichstagu niewiele uwagi wzbudziła
przejrzysta konstrukcja i prawnicza jasność kodeksu; jedno natomiast zagadnienie skłoni­
ło posłów do tak ostrej walki, że głos zabierało aż trzydziestu mówców: był to problem za-
jęcy. Chodziło o kwestię odpowiedzialności uprawnionego do polowania na cudzych grun-
tach za szkody wyrządzane przez zwierzynę łowną właścicielom tych gruntów. Junkrzy
pruscy, korzystający z owego prawa polowania, sprzeciwiali się zdecydowanie, aby zające
uznać za zwierzynę łowną, za którą płaci się odszkodowanie. Spór zaognił się tak bardzo,
iż przepis o zającach skreślono ...
65 Postać „kajzera Wilhelma" i stosunek do niego jego podwładnych przedstawione zo-
stały najtrafniej w powieści H.' Manna Poddany, ostrej satyrze na ówczesne Niemcy.
Zarys dziejów 261
stwie mówić możemy wtedy, gdy armia staje się głównym celem polityki
państwa, a zarazem - zasadniczym środkiem tejże polityki. Ustrojowym
jego korzeniom należy się bliższa uwaga.
Pruski militaryzm rodził się i rozwijał od drugięj połowy XVI!
i w XVIII wieku, w szczególnej sytuacji państwa, które składało się
z dwu nie sąsiadujących z sobą części, Brandenburgii i Prus Książęcych.
Państwo to utrzymywało ponad swój stan silną armię, najpierw z potrze-
by obrony, później dla agresji66 • Wytworzył się związek ustroju kraju
z jego siłą zbrojną, gdyż główną drogą promocji do cywilnych dosto-
jeństw była uprzednia służba wojskowa, zaś administracja służyć miała
sile zbrojnej (np. okręgi werbunkowe do korpusów armijnych stawały się
podstawą dla podziału administracyjnego kraju, a nie na odwrót. Wy-
tworzył się też bezpośredni związek pomiędzy armią a całą warstwą spo-
łeczną zwaną junkierstwem, oficerskim kośćcem armii 67 • Junkrzy bo-
wiem, wielcy właściciele ziemscy na wschód od Łaby, zamożność swoją
opierający na pracy pańszczyźnianych chłopów, za jedyny- poza ziemią
- sposób na życie uważali służbę wojskową, jej też zawsze poświęcali się
„młodsi synowie'', z upodobaniem nawiązując do średniowiecznych ide-
ałów rycerskich, głównie krzyżackich. W starszym wieku mogła to być
praca w administracji państwowej, oczywiście na wysokich stanowi-
skach; na niższe szczeble urzędnicze chętnie przyjmowano posłusznych
byłych podoficerów lub wysłużonych żołnierzy. N a wschodnich krańcach
państwa wiązało się to z nastawieniem antypolskim, na zasadzie konfli-
ktu między pruskim, luterańskim dworem a pańszczyźnianą wsią, pol-
ską i katolicką. Wszystko to rodziło w społeczeństwie pruskim kult ar-
mii, od dawna (poza wstydliwie pomijaną Jeną) nie pobitej, zatem najle-
pszej w świecie. Ów kult armii prowadził do jej falctycznej, bo nie na kon-
stytucji opartej przewagi w państwie 68 •
66 Obliczono, że Prusy Fryderyka I zajmowały w Europie trzynaste miejsce co do liczby
ludności, dziesiąte co do wielkości terytorium, ale czwarte co do wielkości armii. Hrabiemu
Mirabeau przypisywano później powiedzenie: „Monarchia pruska pozostanie na zawsze
nie krajem, który ma armię, lecz armią, która ma kraj".
67 Termin Junkier oznaczał początkowo syna książęcego lub hrabiowskiego, zatem pa-
nicza, dziedzica. Z czasem, we wschodnich Niemczech, oznaczać począł właściciela ziem-
skiego, szlacheckiego pochodzenia. Termin ten pod niemieckim wpływem przyjął się w Ro-
sji, ale tam określano nim elewa szkoły oficerskiej.
68 Do literatury przeszedł autentyczny wypadek „Kapitana z Kapeniek". Był to szewc
nazwiskiem Wilhelm Voigt (1849-1922). W 1906 r. ubrał się w mundur kapitana, podpo-
rządkował sobie grupę żołnierzy, zajął przy ich pomocy ratusz w Kapeniek (dzielnica Ber-
lina), aresztował burmistrza, odesłał go do więzienia, a sam znikł z kasą miejską. Wyda-
262 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Ekspansjonizm, który nazwać można tradycyjnie imperializmem,
oparty na wielkomocarstwowym szowinizmie wywołanym przez serię
sukcesów politycznych, wreszcie wspomniany militaryzm - złożyły się
na orientację polityczną współwinną wybuchowi pierwszej wojny świato­
wej69.
Republika Weimarska (1918-1933). Jesienią 1918 roku wy-
czerpanie wojną społeczeństwa niemieckiego doprowadziło do załama­
nia się cesarstwa. Lokalny bunt marynarzy przeobraził się w ogólną re-
wolucję, miejscową władzę obejmowały Rady Robotnicze i Żołnierskie.
Cesarz Wilhelm II uciekł z kraju i abdykował 70 • 9 listopada 1918 roku
Niemcy stały się republiką; 11 listopada podpisano zawieszenie broni.
W styczniu 1919 roku odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowe-
go. Obrady swoje Zgromadzenie odbywało w Weimarze, po trosze z oba-
wy przed naciskiem zrewoltowanego Berlina, po trosze z chęci zerwania
z pruską tradycją militarną i nawiązania do tradycji kulturalnej. Wei-
mar zatem nadał całemu okresowi swą nazwę; wybór prezydenta repub-
liki (którym został socjaldemokrata Fryderyk Ebert) i przyjęcie w sierp-
niu 1919 roku konstytucji spowodowały, iż cały ustrój nazwany został
Republiką Weimarską.
Konstytucja weimarska próbowała wprowadzić w życie idee demo-
kratyczne w postaci demokracji parlamentarnej, z elementami demo-
kracji bezpośredniej (prezydent wybierany w drodze wyborów powszech-
nych, referenda ludowe). Równocześnie stanowiła ona próbę kontynuacji
ustroju Drugiej Rzeszy. Państwo miało być bowiem republiką federalną
składającą się z odrębnych krajów (już nie monarchii), zwanych teraz
landami (Liinder). Prusy pozbawione zostały swej przodującej roli.
rzenie to (spisane w formie sztuki i wystawiane na deskach teatralnych) było możliwe tyl-
ko w społeczności przejętej kultem munduru i szacunkiem dla szlif oficerskich. Do wielkiej
literatury niemieckiej walczącej z militaryzmem zaliczają się dzieła Ericha Marii Remar-
que' a, Arnolda Zweiga, Hansa Helmuta Kirsta i in.
69 Rozwojowi politycznemu Drugiej i Trzeciej Rzeszy odpowiadały poglądy filozoficzne
Fryderyka Nietzschego (1844-1900). Krytykując moralność chrześcijańską jako wiodącą
ku dekadentji, opartą na elitaryzmie, przeciwstawiał ,,moralność niewolników" „moralno-
ści panów" i głosił ideę ,,nadczłowieka" (Ubermensch). Owo sprawowanie rządów przez
„nadludzi" miało prowadzić ludzkość do szczytu jej możliwości.
70 Podczas narady 9 XI 1918 r. w kwaterze głównej armii w Spa cesarz zaproponował
marsz na zrewoltowany Berlin, ale spotkał się z opozytją generałów. Ustąpił wówczas,
przekroczył granicę holenderską 28 XI 1918 r„ abdykował i do końca życia przebywał
w miejscowości Doorn.
Zarys dziejów
263
Rozróżniono kompetencje Rzeszy jako całości oraz kompetencje kra-
jów. Do wyłącznych kompetencji Rzeszy należały sprawy zagraniczne,
wojsko, podatki, cła, komunikacja, poczta i inne, drobniejsze sprawy. Re-
szta spraw wewnętrznych należała do krajów, które swobodnie decydo-
wały o swej administracji, policji, sądownictwie, szkolnictwie, kwestiach
dotyczących kultury i nauki. Dalszy, pokonstytucyjny rozwój szedł jed-
nak w kierunku poszerzenia kompetencji Rzeszy.
Na czele państwa niemieckiego stał prezydent, wybierany w wybo-
rach powszechnych (po raz pierwszy przyznano w Niemczech prawo wy-
borcze kobietom) i bezpośrednich, na okres 7 lat. Prezydent był najwyż­
szym zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianował kanclerza i na jego wnio-
sek pozostałych ministrów; wydawane przezeń akty wymagały kontr-
asygnaty. Mógł wydawać dekrety z mocą ustawy. Rozległe obowiązki na-
kładał nań artykuł 48 konstytucji, który stanowił: „Jeśli jeden z Krajów
nie spełnia obowiązków, którą wkładają nań konstytucja lub ustawy
Rzeszy, Prezydent może, przy pomocy siły zbrojnej, zmusić Kraj ten do
wypełnienia tych obowiązków. W wypadku poważnego naruszenia lub
zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i porządku Rzeszy Niemieckiej,
Prezydent może poczynić konieczne zarządzenia w celu przywrócenia
publicznego bezpieczeństwa i porządku, a w razie potrzeby uciec się do
pomocy siły zbrojnej. W tym celu może on przejściowo zawiesić zupełnie
lub częściowo prawa zasadnicze„.". Sejm Rzeszy mógł jednak oskarżyć
prezydenta, kanclerza lub ministrów przed Trybunałem Państwa. Co
więcej, na wniosek Sejmu prezydent mógł być złożony z urzędu, w dro-
dze referendum.
Władzę ustawodawczą pełniła Rada Stanu i Sejm Rzeszy. Rada skła­
dała się z przedstawicieli poszczególnych krajów w ilości proporcjonal-
nej do liczby mieszkańców, przy czym zadbano, aby Prusy nie zmajory-
zowały jej obrad. Sejm Rzeszy, czyli Reichstag wybierany był w wybo-
rach pięcioprzymiotnikowych: powszechnych, równych, tajnych, bezpo-
średnich i proporcjonalnych. W stosunku do uchwał Reichstagu Rada
Rzeszy miała prawo veta zawieszającego, ale wtedy sprawa mogła wró-
cić do Reichstagu, który był w stanie obalić owo veto kwalifikowaną wię­
kszością 2/3 głosów.
Rząd składał się z kanclerza oraz ministrów i musiał posiadać zaufa-
nie Reichstagu; w razie otrzymania votum nieufności obowiązany był po-
dać się do dymisji. Jeśli jednak prezydent chciał rząd utrzymać, to mógł
rozwiązać Reichstag i zarządzić nowe wybory.
Poszczególne kraje wchodzące w skład Republiki Weimarskiej miały
także swoje konstytucje. Na ich czele stali prezydenci, ludność zaś
264 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
w drodze czteroprzymiotnikowych wyborów wyłaniała sobie jednoizbo-
we parlamenty; jedynie Prusy miały parlament dwuizbowy.
Zadaniem znacznie trudniejszym niż uchwalenie konstytucji okazało
się ratyfikowanie traktatu pokojowego. Podpisany 28 czerwca 1918 ro-
ku71, zmuszał Niemcy do zwrócenia Francji terenów Alzacji i Lotaryngii,
Polsce - Wielkopolski i Pomorza bez Gdańska, który otrzymał status
wolnego miasta; drobne terytoria przyznane zostały Belgii, Czechosło­
wacji, Litwie. Nadrenia została zdemilitaryzowana. O przynależności
Szlezwiku, Warmii i Mazur oraz Górnego Śląska zdecydować miały ple-
biscyty. Niemcy zobowiązały się też do poszanowania niezawisłości Au-
strii, ograniczenia swej armii, wypłaty odszkodowań.
Natychmiast po podpisaniu traldatu wersalskiego rozpoczęła się
w Niemczech przeciwko niemu nacjonalistyczna agitacja; najczęściej na-
zywano go „dyktatem wersalskim". Przyczyniło się to do zachowania na-
strojów militarystyczno-odwetowych.
Najczęściej bowiem utrzymywano, iż armia niemiecka nie została
zwyciężona, wojnę natomiast przegrali politycy i dywersja rewolucyjna.
Militaryzm niemiecki utrzymywał się, a nawet rozwijał na tle nastrojów
odwetowych za postanowienia traktatu wersalskiego. Poza ograniczoną
do 100 OOO ludzi armią zawodową (Reichswehr) istniało wiele organizacji
militarnych o charalderze ochotniczym, między innymi przeciw Pola-
kom na wschodzie, związków kombatanckich, organizacji paramilitar-
nych. W tych kręgach szerzyły się poglądy, które stać się miały nieba-
wem podstawą hitleryzmu. Nie było przypadkiem, iż w roku 1925, po
śmierci Eberta, prezydentem obrany został 78-letni Paul Hindenburg,
feldmarszałek, jeden ze słynniejszych dowódców niemieckich w pier-
wszej wojnie światowej. Wywodzący się ze środowiska junkierskiego,
o skrajnie prawicowych poglądach, umożliwił w 1933 roku dojście do
władzy Adolfowi Hitlerowi.
Republika Weimarska była ustrojem niestabilnym. W pierwszych la-
tach powojennych borykała się z głębokim kryzysem gospodarczym
i szalejącą inflacją. Zagrożona była zarówno z lewicy, jale i z prawicy. To
drugie zagrożenie okazało się poważniejsze i ono doprowadziło do jej
upadku. Jednocześnie owo dążenie do odwetu za każdą cenę stało się
jedną z istotnych przyczyn wybuchu drugiej wojny światowej.
71 Stało się to w tej samej Galerii Zwierciadlanej pałacu wersalskiego, w której 1871
roku proklamowano króla pruskiego Wilhelma I cesarzem Niemiec.
Zarys dziejów 265
Trze ci a Rzesz a (1939-1945). Adolf Hitler (1889-1945) stanął
w 1921 roku na czele partii, która od lewicy brała atrakcyjne hasła li-
kwidacji bezrobocia i opieki społecznej, od skrajnej prawicy zaś - cele
i metody działania. Była to partia narodowo-socjalistyczp.a (Nationalso-
zialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP), o szowinistycznej, odwe-
towej ideologii72 • Władzę zdobyć zamierzała legalnymi środkami, ale roz-
budowywała terrorystyczne bojówki pod nazwą Sturm-Abteilungen
(w skrócie: SA), a następnie elitarne oddziały straży przybocznej dowó-
dztwa partyjnego Schutz-Staffeln (w skrócie: SS), z czasem najbardziej
zbrodniczej organizacji hitlerowskiej. Po dość znaczącym sukcesie wy-
borczym w 1930 roku, Hitler uzyskał poparcie wielkiej finansjery nie-
mieckiej, obawiającej się postępów komunizmu. Kandydował na stano-
wisko prezydenta, uzyskując prawie 37% głosów, ale przegrał z 85-let-
nim wówczas Hindenburgiem. Niebawem, wobec kryzysu politycznego
wyrażającego się kilkakrotnymi zmianami rządów, Hindenburg powołał
Hitlera 30 I 1933 roku na stanowisko kanclerza.
Owo Machtiibernahme, czyli przejęcie władzy dokonało się na drodze
konstytucyjnej, ale oznaczało jednocześnie upadek Republiki Weimar-
skiej. Hitler bowiem władzy oddać nie zamierzał i natychmiast rozpoczął
przebudowę ustroju. N aj pierw uzyskał od Reichstagu ustawę o „nad-
zwyczajnych pełnomocnictwach" dla rządu, przy pomocy których podej-
mował decyzje coraz jawniej sprzeczne z konstytucją. Podczas tak zwa-
nej „nocy długich noży'' (30 VI 1934 roku), poparty przez dowództwo Rei-
chswehry, rozprawił się krwawo z przeciwnikami politycznymi oraz
z opozycją wewnątrz własnej partii i SA. Natychmiast po śmierci Hin-
denburga (2 VIII 1934 roku) połączył w swych rękach urzędy prezydenta
i kanclerza, ogłosiwszy się „wodzem" (Fiihrer) Trzeciej Rzeszy. Powołał
do życia Gestapo (Geheime Staatspolizei), tajną policję, której zadaniem
była ochrona ustroju poprzez likwidację przeciwników hitleryzmu, uzna-
wanych bez sądu za przestępców politycznych; mordowano ich na miej-
scu bądź osadzano w obozach koncentracyjnych. Rozpoczął represje
w stosunku do Żydów; posłuszny mu Reichstag wydał w 1935 roku tak
zwane „ustawy norymberskie", rozpoczynające najpierw pogromy, a po-
tem totalną eksterminację ludności pochodzenia żydowskiego 73 • Rozwią-
72 Jej program został bez osłonek wyłożony w dziele Mein Kampf (t. I-II, 1925-1927),
które Hitler napisał, siedząc w więzieniu po nieudanym puczu w 1923 r.
73 Ustawa o obywatelstwie Rzeszy z 15 IX 1935 r. stanowiła, iż pełnoprawnym obywa-
telem Rzeszy może być tylko „poddany krwi niemieckiej albo pokrewnej, którego zachowa-
nie świadczy o chęci i zdolności do wiernego służenia Narodowi Niemieckiemu i Rzeszy".
 266 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
zane zostały związki zawodowe i partie polityczne z wyjątkiem NSDAP,
zawieszone wolności obywatelskie, z wolnością słowa i druku na czele74 •
Podporządkowawszy sobie dowództwo Reichswehry, odbudował potę­
gę armii (łamiąc ograniczenia nałożone na Niemcy przez traktat wersal-
ski) i wszedł na drogę podboju Europy. W 1938 roku dokonana została
aneksja (Anschluss) Austrii, w następnym roku padła Czechosłowacja,
najpierw okrojona, potem zamieniona na „Protektorat". Po wypowiedze-
niu Polsce traktatu o nieagresjii, 1 września 1939 roku Hitler uderzył na
Polskę; od tej daty rozpoczęła się druga wojna światowa. Stała się ona
jednocześnie kresem ustroju zbudowanego przez hitleryzm - Trzeciej
Rzeszy.
N iem cy po k 1 ę s ce (od 1945 roku). W wyniku zwycięskiej ofensy-
wy armii sojuszniczych oraz wojsk ZSRR całe Niemcy były okupowane.
Podzielono je wówczas na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, bry-
tyjską, francuską i radziecką (najobszerniejszą). Władzę w poszczegól-
nych strefach sprawowali naczelni dowódcy armii okupacyjnych, zaś
problemy wspólne rozstrzygała Sojusznicza Rada Kontroli, z tychże do-
wódców złożona.
Na konferencji w Poczdamie w 1945 roku podjęte zostały decyzje
o potrzebie demilitaryzacji i denazyfikacji, a także demokratyzacji spo-
łeczeństwa niemieckiego. Tam również zapadły decyzje o przyznaniu
Polsce terytoriów po Odrę i Nysę Łużycką oraz o wysiedleniu ludności
niemieckiej z Czech, Polski, Węgier i innych krajów Europy Środkowej.
Przywódców Trzeciej Rzeszy, poza tymi, którzy jak Hitler bądź Him-
mler - nie przeżyli końca wojny, postawiono przed sądem. Był to Mię­
dzynarodowy Trybunał Wojskowy, który funkcjonował w Norymberdze,
stąd też cały ów proces nazwano norymberskim. Podsądnych oskarżono
o zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciw ludzkości oraz zbrodnie
wojenne. 1 X 1946 roku zapadło 12 wyroków śmierci, które wykonano.
Jednocześnie uznano za przestępcze organizacje: kierownictwo NSDAP,
dalej SA, SS .oraz gestapo. W następnych latach toczyły się w Norymber-
dze dalsze procesy zbrodniarzy hitlerowskich. Materiały głównego i po-
Ustawa „o ochronie niemieckiej krwi" z tejże daty stwierdzała, iż zawieranie małżeństw
między Żydami i niemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo pokrewnej jest zakazane.
Małżeństwa zawarte wbrew temu zakazowi są nieważne. Zakazane są też pozamałżeńskie
stosunki pomiędzy Żydami a nie-Żydami. Zakazano Żydom zatrudniania w gospodarstwie
domowym nie-Żydów.
74 Wielu wielkich przedstawicieli niemieckiej literatury, z Tomaszem Mannem na cze-
le, znalazło się wówczas na emigracji.
i.
Zarys dziejów 267
zastałych procesów norymberskich dostarczyły ogromnej, choć na pewno
nie pełnej ilości dowodów zbrodni.
W 1946 roku połączyły się strefy okupacyjne USA i Wielkiej Brytanii,
tworząc „Bizonię", do której przyłączyła się w 1949 roku francuska stre-
fa; tak powstała „Trizonia". Z tej części Niemiec utworzono w 1949 roku
Niemiecką Republikę Federalną. Natomiast z radzieckiej strefy powsta-
ła Niemiecka Republika Demokratyczna. Skomplikował się status Berli-
na, który uprzednio podzielony został na cztery sektory okupacyjne,
a następnie na dwie części: radziecką, która stała się stolicą NRD, oraz
aliancką; ta ostatnia znalazła się w otoczeniu NRD, co prowadziło do li-
cznych konfliktów. W obrębie samego miasta obydwie jego części roz-
dzielono zbudowanym przez NRD murem, bardzo pilnie strzeżonym.
NRF stała się państwem o ustroju demokratycznym, określonym
przez konstytucję z 1949 roku. NRD natomiast stała się jednym z niesu-
werennych państw „demokracji ludowych", w obrębie bloku wschodniego.
Po „osłonięciu" NRD od wschodu przez polską „Solidarność", dokona-
no 4 X 1989 roku zburzenia muru berlińskiego, co stało się symbolem
Zjednoczenia Niemiec.
AUSTRIA, AUSTRO-WĘGRY
O d ab s o 1uty z m u o ś w i e c o n e go ku p o 1i cy j n e mu. Jeśli
monarchia habsburska, złożona z trzech grup krajów - austriackich kra-
jów dziedzicznych, krajów korony św. Wacława (czeskich) i krajów koro-
ny św. Stefana (węgierskich)- stawiła czoła Francji w trwających ponad
dwadzieścia lat wojnach (1792-1815), duża w tym zasługa reform józe-
fińskich. Józef II, najpierw współregent Marii Teresy, a w latach 1780-
1790 samodzielny władca, przeprowadził reformę administracji central-
nej i modernizował administrację lokalną. Monarchia podzielona została
na prowincje z gubernatorami na czele, podległymi wiedeńskim wła­
dzom centralnym, gubernie zaś dzieliły się na cyrkuły ze starostami
(Kreishauptmiinner) na czele, podległymi gubernatorom. Nie ulega wąt­
pliwości, iż system ten, choć powstawał wcześniej i niezależnie od fran-
cuskiego podziału na departamenty, posiadał doń pewne podobieństwo.
Oparty na fachowej kadrze urzędniczej, posłusznej władzom zwierzch-
nim, działać miał nie tylko unifikacyjnie, ale i germanizatorska; posługi­
wał się bowiem językiem niemieckim i to nie urzędnik musiał się starać
zrozumieć lokalnego petenta, ale ów petent winien był przemawiać do
urzędnika językiem dla władzy zrozumiałym - w razie potrzeby, przez
tłumacza. Dopiero na najniższym, wykonawczym szczeblu posługiwano
268 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
się pomocą magistratów w miastach i dominiów (w praktyce: właścicieli
folwarków) na wsiach.
Równolegle do zunifikowanej administracji działać miało scalająco
na mozaikę krajów habsburskich skodyfikowane i unowocześnione pra-
wo. Choć kodeksy, opracowywane za czasów Józefa II, nie przybrały je-
szcze ostatecznej postaci - miało się to zakończyć dopiero w latach 1803
(prawo karne) i 1811 (prawo cywilne), niemniej zrobiono wiele w kierun-
ku stworzenia systemu powszechnego, realizującego nowoczesne na ową
epokę idee Oświecenia, prawa i procesu sądowego. Wolniej postępowała
za tym modernizacja organizacji wymiaru sprawiedliwości.
Józef II odszedł od umiarkowanej polityki Marii Teresy w dziedzinie
stosunku państwa do Kościoła. Jego tak zwany patent tolerancyjny
z 1781 roku przyznawał protestantom i prawosławnym pełnię praw oby-
watelskich i swobodę kultu religijnego. Za tym poszły też przepisy pole-
pszające stanowisko prawne Żydów. Wreszcie wydany został szereg
norm, wprowadzających nadzór władz państwowych nad Kościołem ka-
tolickim. Już od czasów Marii Teresy papież nie mógł swobodnie miano-
wać biskupów w krajach habsburskich bez zgody monarchy. Kontakty
miejscowej hierarchii kościelnej z Rzymem poddano kontroli, zakazano
wywożenia do Rzymu jakichkolwiek sum pieniężnych, państwo ingero-
wało w proces wychowywania księży. Interesowało się też państwo ma-
jątkami i dochodamtkleru, kasowało klasztory oddające się życiu kon-
templacyjnemu i nie służące społeczeństwu w zakresie szkolnictwa,
szpitalnictwa czy opieki społecznej. Całość tych przepisów i towarzyszą­
cej im praktyki (która starała się też uczynić z kleru parafialnego organ
pomocniczy dla administracji państwowej) od imienia Józefa II nazwana
została józefinizmem.
Na uwagę zasługują też reformy społeczne podjęte przez Józefa IL
Polegały one na „spłaszczeniu" stanowej struktury społeczeństwa. Były
to z jednej strony przepisy odbierające arystokracji i szlachcie nadmier-
ne przywileję (szczególnie boleśnie odczuła to szlachta polska w Galicji),
z drugiej zaś - prawa biorące w obronę chłopów. Cesarz zniósł poddań­
stwo osobiste włościan, obniżył ich powinności, wzmocnił prawa do ziemi
(formalnie ciągle jeszcze stanowiącej własność szlachty, Kościoła i mo-
narchy), umożliwił obronę prawną przed uciskiem, w drodze admini-
stracyjnej i sądowej. Ostatnia z reform cesarza, tzw. reforma urbarialna
z 1789 roku, miała tak określić powinności włościańskie wobec państwa
i dworu, aby chłop miał zagwarantowane 70% produktu swej pracy; re-
formę tęjednak cofnięto po śmierci Józefa IL
Zarys dziejów 269
Skutkiem tych reform urzędy dbające o ich realizację przeciwstawia-
ły się nieraz woli pana wsi; chłopi poczęli więc dostrzegać ową monarszą
opiekę. Tworzył się więc powoli mit o dobrym monarsze broniącym wsi
przed uciskiem. To prawda, iż na ogół wszędzie chłopi wierzyli, że u kró-
la znaleźć mogą sprawiedliwość i ochronę, ale w krajach austriackich
pogląd ten sprawdzał się w praktyce. Lokalne władze - zwłaszcza w Ga-
licji - dbały o zakorzenienie poglądu, że wszelkie krzywdy pochodzą od
polskiej szlachty, a jedynym obrońcą chłopów jest cesarski urząd i na
szczycie - sam cesarz.
Następca Józefa II, Leopold II, panujący w latach 1790-1792, osłabił
nerwowe tempo reform swego poprzednika. Zmienił też politykę wobec
Polaków w Galicji, obserwując z uwagą proces reform polskich, podejmo-
wanych przez Sejm Czteroletni. Za jego wiedzą szlachta galicyjska zwró-
ciła się do Wiednia z propozycją nadania Galicji odrębnej konstytucji,
o nazwie Charta Leopoldina75 • Był to projekt zasługujący na uwagę,
gdyż wyprzedzał o rok Konstytucję 3 Maja, tym samym też i konstytucję
francuską z 3 września 1791 roku. Nie nabrał on jednak dalszego biegu,
między innymi na skutek rychłej śmierci cesarza Leopolda IL
Z 1792 rokiem rozpoczął się w Austrii nowy okres. Początek wojen
z rewolucyjną Francją, objęcie władzy przez Franciszka II oznaczały
odejście od reform terezjańsko-józefińskich. Rozbudowa policji i cenzury,
poddanie prasy surowej kontroli, lęk przed rewolucją spowodowały, iż
ustrój Austrii przeobrażał się od światłego absolutyzmu ku absoluty-
75 Karta stała na gruncie stanowego podziału społeczeństwa, przyznając pierwszeń­
stwo w życiu politycznym stanowi szlacheckiemu i gwarantując mu nienaruszalność włas­
ności ziemskiej. Zapewniono szlachcie nietykalność domu (tj. wolność od kwaterunku woj-
skowego), nietykalność osobistą (neminem captivabimus nisi iure victum) oraz prawo do
swobodnego przenoszenia się z miejsca na miejsce, aż do prawa emigracji włącznie. Dwa
ostatnie uprawnienia obejmowały również mieszczan. Włościanom zapewniono opiekę pra-
wa, rozbudowując instytucję „adwokatów poddanych"; mieli oni nie tylko bronić włościan
przed sądami, ale i uczestniczyć w sejmie. Karta oparła ustrój polityczny państwa na zasa-
dzie trójpodziału władzy. Władzę ustawodawczą sprawować miał jednoizbowy sejm („Zgro-
madzenie generalne"), złożony z posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach, posłów
miejskich wybieranych w wyborach pośrednich, posłów kapituł trzech obrządków katolic-
kich (rzymskiego, greckiego i ormiańskiego) oraz wirylistów spośród czołowych dygnitarzy
duchownych i świeckich. Sejm miał być „zawsze gotowy" w kadencji dwuletniej, uchwały
zapadałyby większością głosów, cesarzowi przyznano prawo veta. N a okres między sesjami
sejm wyłaniał ze swego grona „Deputację pośredniczącą", pomyślanąjako syntezę wzorów
francuskich (prawo rejestracji i remonstratji) i austriackich (wydziały stanowe sejmów
prowincjonalnych). Sprawy galicyjskie w Wiedniu prowadzić miała Kancelaria Nadworna
Galicyjska, z kanclerzem na czele.
 270 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
zmowi policyjnemu. Przejawiało się to zarówno w polityce wewnętrznej,
surowo tępiącej wszelkie ruchy liberalne i narodowe, jale i w polityce za-
granicznej. Po Kongresie Wiedeńskim Austria przystąpiła do zawiąza­
nego z inicjatywy cara Aleksandra I „Świętego Przymierza", ligi monar-
chów, którzy gwarantowali sobie wzajemnie nienaruszalność władzy
i terytoriów, wobec zagrożenia rewolucyjnego.
W dobie Świętego Przymierza Austria (obok Rosji) stała się główną
ostoją legitymizmu76 • Był to też szczyt jej potęgi: dyktowała politykę
Związku Niemieckiego, odzyskała posiadłości we Włoszech oraz część
strat poniesionych w 1809 roku na ziemiach polskich (prócz terenów
włączonych do Księstwa Warszawskiego, a później do Królestwa Pol-
skiego). Rzekomo wolne i neutralne miasto Kraków funkcjonowało pod
austriacką kontrolą; próba powstania w 1846 roku zakończyła się wcie-
leniem Krakowa do Austrii.
Jednocześnie przeciw całemu temu absolutyzmowi policyjnemu, któ-
remu towarzyszył ucisk w stosunku do niegermańskich narodowości
oraz podtrzymywanie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na wsi,
narastał coraz silniejszy opór. Rewolucja lutowa we Francji stała się też
sygnałem dla rewolucjonistów w monarchii habsburskiej.
Rewolucja i nawrót absolutyzmu. Jak wiadomo, wstęp do
rewolucji stanowiły galicyjskie i kralrnwskie wydarzenia 1846 roku: wy-
korzystanie chłopskiej nienawiści przeciw pańszczyźnie celem utopienia
we krwi próby powstańczej, aneksja i likwidacja Wolnego Miasta Krako-
wa. Groziło wybuchem powstania napięcie we Włoszech, zwłaszcza po
obiorze papieża Piusa IX w 1846 roku; papież ten bowiem dokonał
w Państwie Kościelnym zwrotu ku liberalizmowi. Wzmagała się opozy-
cja na Węgrzech, gdzie domagano się szanowania węgierskiej odrębno­
ści, w tym i zastąpienia języka urzędowego niemieckiego - węgierskim.
3 marca 1848 roku Ludwik Kossuth wygłosił na sejmie węgierskim prze-
mówienie, w którym domagał się ustroju konstytucyjnego dla Węgier,
i wniosekjeg9 został uchwalony.
W Wiedniu wybuch rewolucji nastąpił 13 marca i już następnego
dnia zdymisjowany został znienawidzony powszechnie kanclerz Metter-
6
7 Zasad legitymizmu przestrzegano tak dalece, że po śmierci cesarza Franciszka I na-
stępcą tronu został jego najstarszy syn Ferdynand, choć było wiadome, że jest on upośle­
dzonym umysłowo epileptykiem. Ferdynand panował w latach 1835-1848, ale władzę peł­
niła za niego tak zwana Konferencja Państwowa (Staatskonferenz), złożona z kanclerza
Klemensa Metternicha, hr. Franciszka Kolowrata i arcyksięcia Ludwika. Był to więc
okres, kiedy istniała monarchia absolutna bez monarchy absolutnego.
I i
I!
l'i
u
Zarys dziejów 271
nich, filar absolutyzmu austriackiego. Manifest cesarski zapowiedział
nadanie konstytucji oraz dalsze ustępstwa w kierunku liberalnym
(zwłaszcza zniesienie cenzury). Szybko też przystąpiono do uwolnienia
chłopów z poddaństwa gruntowego i uwłaszczenia ich ziemi, co mogło
zapewnić, że wieś nie przejdzie na stronę rewolucji7 7 •
25 kwietnia 1848 roku cesarz Ferdynand I nadał Austrii (z pominię­
ciem Węgier) konstytucję. Była to konstytucja oktrojowana, z mocy ab-
solutnej władzy monarchy, który mógł ją nie tylko nadać, ale i cofnąć al-
bo zmienić. Zawierała jednak sformułowanie, iż „Wszystkim szczepom
ludności poręcza się nienaruszalność ich narodowości i języka" (§4); nad-
to formułowała prawa wolności sumienia i wyznania, wolności osobistej,
wolności słowa i prasy, wolności emigracji, swobody stowarzyszeń, nie-
tykalności korespondencji. Władzę wykonawczą powierzała konstytucja
cesarzowi i powołanym przez niego odpowiedzialnym ministrom. Wła­
dzę ustawodawczą pełnił cesarz wraz z Reichstagiem. Reichstag składał
się z Senatu (zasiadali w nim arcyksiążęta, senatorowie nominowani
przez cesarza oraz wybrani przez najznaczniejszą arystokrację) i Izby
Posłów, wyłonionej w wyborach pośrednich, ograniczonych cenzusem
majątkowym, wieku, stabilizacji, płci. Ustawy wymagały zgody obu izb
podjętej większością głosów, i sankcji cesarskiej.
Konstytucja ta nie spełniła oczekiwań społeczeństwa austriackiego;
w maju Wiedeń objęty został drugą falą rewolucji. Pod jej naciskiem
w proklamacji z 16 V 1848 roku cesarz ogłosił wybory do jednoizbowego
tym razem Sejmu (Reichstagu), nie ograniczone dotychczasowymi cen-
zusami, ażeby nową konstytucję wprowadzić nie na zasadzie cesarskiego
octroi, lecz na podstawie woli ludu. Dokonawszy tego cesarz wraz z rzą­
dem, obawiając się dalszego rozwoju rewolucji, opuścił potajemnie Wie-
deń i udał się do Tyrolu.
Jednoizbowy Reichstag, zwołany na podstawie proklamacji z 16 ma-
ja, zebrał się w Wiedniu 22 lipca i obrady jego otworzył zastępujący cesa-
rza w stolicy arcyksiążę Jan 78 • Reichstag uchwalił (w Galicji dokonane
77 Ponieważ rewolucjoniści polscy chcieli dokonać uwłaszczenia chłopów (i mogli liczyć
na posłuch wsi zawiedzionej tym, iż pańszczyzna nie została zniesiona w 1846 r.), admini-
stracja austriacka uprzedziła ich. Gubernator galicyjski hr. Franciszek Stadion ogłosił na
własną rękę, że z rozkazu cesarza pańszczyzna w Galicji ustaje za (później ustalonym) wy-
nagrodzeniem od 15 V 1848 r. Decyzja gubernatora uzyskała ex post sankcję cesarską.
78 Arcyksiążę Jan (1782-1859), syn cesarza Leopolda II, był człowiekiem niezwykle po-
pularnym. Przyczyniło się do tego jego małżeństwo z piękną córką ubogiego poczmistrza,
będące autentyczną niemal realizacją bajki o Kopciuszku. Z uwagi na tę popularność usu-
nięty od udziału w życiu publicznym przez kanclerza Metternicha, odegrał istotną rolę
 272 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
już wcześniej) zniesienie pańszczyzny i poddaństwa dla wszystkich kra-
jów habsburskich. Dalsze jego prace zahamował bieg wydarzeń. Zwycię­
stwa armii austriackiej we Włoszech wzmogły nastroje kontrrewolucyj-
ne, dwór powrócił do Wiednia. Kiedy jednak w październiku wybuchła
kolejna fala rewolucyjna o bardziej już proletariackim charakterze,
dwór znowu opuścił Wiedeń - już nie potajemnie, zresztą otoczony przez
wielu umiarkowanych działaczy oraz ludzi „wyższych sfer" - i udał się
do Ołomuńca na Morawach. Reichstag natomiast przeniósł swe obrady
do Kromieryża. Kontrrewolucja wzmacniała się: Wiedeń został krwawo
spacyfikowany, wcześniej spotkało to Kraków i Lwów w Galicji oraz Pra-
gę Czeską. Trwało jeszcze tylko powstanie na Węgrzech, w następnym
roku stłumione z rosyjską pomocą.
2 grudnia 1848 roku cesarz Ferdynand I abdykował na rzecz swego
bratanka Franciszka Józefa79 • Młody cesarz obejmował władzę w otocze-
niu doradców pragnących powrotu do rządów absolutnych, choć z zacho-
waniem niektórych dokonanych już reform społecznych (zwłaszcza
uwłaszczenia chłopów). Tymczasem sejm, obradujący w Kromieryżu,
przygotowywał projekt konstytucji państwa liberalnego, rządzonego
parlamentarnie, przyznającego autonomię poszczególnym narodowo-
ściom. Po raz pierwszy jasno w nim powiedziano, że wszyscy obywatele
są równi przed obliczem prawa, „wszelkie przywileje stanu znosi się, od-
znaki szlachectwa jakiegokolwiek rodzaju nie będą przez państwo ani
udzielane, ani uznane" (§7).
Dla rządu projekt ten był nie do przyjęcia. W przededniu ukończenia
i'
pracy konstytucyjnej sejm został rozwiązany i równocześnie z datą
4 marca 1849 roku ogłoszono konstytucję nadaną (oktrojowaną) przez
cesarza.
Ta tak zwana konstytucja ołomucniecka albo marcowa wzmacniała
na powrót władzę cesarza, szeroko rozbudowując katalog jego upraw-
nień. Władzę ustawodawczą, podzieloną na państwową i krajową, pełnił
cesarz z udziałem Reichstagu oraz Landtagów. Reichstag miał być
dwuizbowy: izbę wyższą (Oberhaus) tworzyć mieli delegaci poszczegól-
pacyfikatorską w 1848 roku; działał też w Parlamencie Frankfurckim. Do historii prze-
szedł też jakomecenas nauki i sztuki.
79 Zgodnie z prawem dynastycznym, po abdykacji Ferdynanda I tron winien był objąć
jego młodszy brat, arcyksiążę Franciszek Karol. Ten jednak zrzekł się swego prawa na
rzecz syna, Franciszka Józefa, który wówczas liczył 18 lat i trzeba go było upełnoletnić.
Dwór chciał bowiem, by na czele państwa stanął monarcha, który nie czynił żadnych obiet-
nic podczas rewolucji i nie riliał z tego tytułu żadnych zobowiązań.
Zarys dziejów 273
nych Landtagów, czyli sejmów krajowych; izbę niższą (Unterhaus) wyła­
niałyby wybory cenzusowe. Cesarzowi przysługiwała inicjatywa ustawo-
dawcza.
Także i ołomuniecka konstytucja nie weszła w życie. Najpierw
w związku z toczącymi się wojnami ogłoszono stan wyjątkowy, a potem,
w związku ze stłumieniem rewolucji, jakąkolwiek, także i oktrojowaną
konstytucję uznano za zbędną. Patent sylwestrowy z 31 grudnia 1851 ro-
ku uchylił (praktycznie nie obowiązującą) konstytucję. Austria nawróci-
ła ku monarchii absolutnej, z zachowaniem jednak reform społecznych.
Doradcy cesarza (zwłaszcza książę Feliks Schwarzenberg) pojmowali, iż
powrót do poddaństwa i pańszczyzny nie da się już dokonać, nie dadzą
się też odnowić inne przywileje, decydujące o nierówności społecznej.
Dążyli jednak do tego, by zasadę równości wobec prawa ograniczyć wy-
sokim cenzusem majątkowym i zapewnić udział we władzy arystokracji
oraz bogatym sferom przemysłowo-handlowym. Od nazwiska ministra
Aleksandra Bacha, pełniącego faktycznie rolę szefa rządu, cały okres
dziesięciolecia po stłumieniu rewolucji nazwano „erą Bacha".
Charakteryzował się ów okres budową ściśle scentralizowanej admi-
nistracji, po staremu opartej na policji. Dotychczas na najniższym, domi-
nialnym szczeblu administracji pan wsi wykonywał zlecone mu funkcje
państwowe: zbierał podatki od włościan, pomagał przy poborze rekruta,
wymierzał sprawiedliwość w najniższej instancji. Czynił to wprawdzie
pod kontrolą administracji cyrkularnej, ale dawało mu to szerokie możli­
wości, także materialne. Kiedy ustała władza patrymonialna pana wsi,
trzeba było jego kompetencje przekazać władzy państwowej, rozbudowu-
jąc aparat fiskalny i policyjny; aparat władzy państwowej dostosowywał
się więc do nowego ustroju społecznego.
Neoabsolutyzm ery Bacha odszedł jednak od józefinizmu w dziedzi-
nie stosunku państwa od Kościoła. W 1855 roku zawarto konkordat ze
Stolicą Apostolską, który przywrócił związek Kościoła krajowego z cen-
tralnymi władzami kościelnymi, znosząc w tej mierze kontrolę państwa.
Majątek Kościoła uznany został za nietykalny. Otrzymał Kościół wielki
wpływ na szkolnictwo, cała bowiem nauka młodzieży katolickiej, tak
w szkołach publicznych jak i prywatnych, podporządkowana została na-
uce Kościoła katolickiego, biskupi zaś, poprzez wpływ na obsadę stano-
wisk nauczycielskich, mogli poddać wychowanie swej kontroli. W spra-
wach małżeńskich ustawodawstwo cywilne podporządkowano zasadom
prawa kanonicznego, znosząc przepisy kodeksu cywilnego z 1811 roku,
który uznawał małżeństwo za umowę cywilną. Orzekać w tych sprawach
274 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
miały sądy duchowne według przepisów prawa kanonicznego, zwłaszcza
wedh1g postanowień soboru trydenckiego 80 •
Klęska, jaką Austria poniosła w 1859 roku w wojnie z Królestwem
Sardynii i Piemontu oraz Francją, utrata większej części posiadłości
w północnych Włoszech, bankructwo skarbu państwa zamknęło okres
nawrotu absolutyzmu, prowadząc do gruntownej przebudowy ustroju
Austrii.
Austro-Węgry w epoce monarchii konstytucyjnej.
W chwili załamania się absolutyzmu nie było jeszcze jasnej koncepcji,
w jakim kierunku należy przebudować ustrój państwa. Ujawniły się sil-
ne tendencje decentralistyczne, ale nie stworzyły one wspólnego progra-
mu, który mógłby zagrozić jedności monarchii.
Dwór bronił koncepcji centralistycznej, polegającej na ratowaniu sta-
rego systemu w ramach monarchii konstutucyjnej, z silną zatem pozycją
monarchy i dotychczasową rolą Wiednia jako siedziby władz, kierują­
cych całą mozaiką krajów habsburskich. Popierali to Niemcy austriaccy,
którzy nie wyobrażali sobie możliwości utraty dominującego stanowiska;
zepchnięcie Austrii z czołowej roli w Związku Niemieckim było już dla
nich wystarczającym niepowodzeniem i nie chcieli dopuścić do podobnej
sytuacji w obrębie monarchii habsburskiej. Wobec dążeń ze strony in-
nych narodowości reprezentowali program divide et impera, wielokrot-
nie już sprawdzony.
Przeciwną koncepcję, federalistyczną, popierały pozaniemieckie na-
rodowości wchodzące w skład monarchii: przede wszystkim Czesi i Pola-
cy, a także Słoweńcy. Nie stworzyli jednak zwartego frontu przeciw Nie-
mcom austriackim. Okazało się też, iż nie mogą liczyć na poparcie ze
strony Węgrów, którzy byli przeciwni centralizmowi, ale nie zamierzali
zadowolić się skromną pozycją w szeregu pozostałych narodowości; nie-
dawno walczyli o całkowitą suwerenność i zachowali pełne przekonanie,
że powstanie węgierskie 1848-1849 stłumione zostało tylko dzięki po-
mocy Rosji. Węgrzy, którzy w ramach korony św. Stefana mieli własne
BO Wywołało to silny opór ze strony ugrupowań liberalnych. Po wejściu w życie konsty-
tucji z 1867 r. tak zwane ustawy majowe z 1868 r. zniosły sądownictwo duchowne w spra-
wach małżeńskich, powracając do zasad kodeksu cywilnego z 1811 r. Kiedy sobór waty-
kański z lat 1869-1870 ogłosił dogmat o nieomylności papieża, rząd austriacki uzasadniał,
iż może to rzutować na wewnętrzne sprawy Austrii poprzez konkordat, gdyż stanowisko
jednej ze stron traktat zawierających gruntownie się zmieniło. W r. 1870 konkordat prze-
stał obowiązywać, wypowiedziany jednostronnie przez Austrię.
Zarys dziejów 275
problemy z Rumunami w Siedmiogrodzie, Chorwatami i Słowakami,
pragnęli na własnym terenie prowadzić politykę centralizacyjną.
Sytuacja ta powodowała, iż w latach 1860-1867 wahano się pomiędzy
skrajnymi programami federalizmu i centralizmu. .
Początkiem reformy ustrojowej było przeobrażenie istniejącej od
1849 roku Rady Państwa (Reichsrat), przybocznej rady cesarskiej o cha-
rakterze ściśle urzędniczym. W marcu 1860 roku zdecydowano, iż do tej
Rady poza jej dotychczasowym składem, wejdą członkowie domu panu-
jącego, dalej mianowani przez cesarza dożywotnio inni dostojnicy du-
chowni lub świeccy oraz 38 przedstawicieli sejmów (Landtagów) po-
szczególnych prowincji, w tym z Galicji trzech, z Bukowiny jeden. W ten
sposób powstała tzw. Wzmocniona Rada Państwa (Der verstiirkte Rei-
chsrat). Trudno ją jeszcze nazwać organem przedstawicielskim, ale był
to krok na drodze do ograniczenia absolutyzmu: powstało forum, na któ-
rym zgłaszane być mogły życzenia poszczególnych krajów i zamieszkują­
cych je ludów. Postanowiono też, iż bez przyzwolenia Wzmocnionej Rady
cesarz nie będzie nakładał nowych ani podwyższał istniejących podat-
ków czy zaciągał długów państwowych.
20 października 1860 roku wydany został Dyplom październikowy
(Oktoberdiplom) stanowiący cząstkową, oktrojowaną konstytucję; opra-
cowany on został z udziałem ówczesnego ministra stanu - Polaka, Age-
nora Gołuchowskiego. Dyplom dzielił władzę ustawodawczą na ogólno-
państwową, wykonywaną przez cesarza przy współudziale Rady Pań­
stwa (o jeszcze bardziej w stosunku do „Wzmocnionej" poszerzonym
składzie), oraz krajową, wykonywaną przez cesarza przy współudziale
sejmów krajowych. Wyliczywszy w artykule II taksatywnie kompetencje
Rady Państwa, stwierdzał następnie Dyplom w artykule III, iż „Wszy-
stkie inne przedmioty prawodawstwa, które nie są objęte powyższymi
punktami, mają być konstytucyjnie załatwiane w odnośnych sejmach
i za ich współudziałem". W doktrynie określono to później, iż sejmom
krajowym służyło „domniemanie kompetencji".
Dyplom październikowy utwierdzał pozycję monarchy i jego aparatu
rządowego jako reprezentanta całości państwa, ale również kładł podwa-
liny pod ustrój federacyjny. Owo „domniemanie kompetencji" powodo-
wałoby, iż problemy nowe, wymagające regulacji prawnej, powiększały­
by zakres działania sejmów krajowych, tym samym poszerzając autono-
mię tych krajów, wśród nich też i Galicji. Ten właśnie problem natrafił
na silny opór, zarówno w otoczeniu cesarza, jak i wśród Niemców au-
striackich; nadto, skoro Gołuchowski reprezentował kręgi arystokra-
tyczno-ziemiańskie (im pragnąc przekazać władzę w poszczególnych
276 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
krajach), wystąpiły przeciwko niemu ugrupowania liberalno-mieszczań­
skie.
26 lutego 1861 roku wydany został Patent lutowy (Februarpatent),
kolejny oktrojowany akt konstytucyjny, który pod pozorem normy uzu-
pełniającej do Dyplomu zmienił konstrukcję organów przedstawiciel-
skich. Według niego, z cesarzem jako najwyższą władzą ustawodawczą
współdziałały odtąd: sejmy krajowe, których kompetencje teraz zostały
taksatywnie WYliczone (o „domniemaniu kompetencji" na ich rzecz nie
mogło już być moWJ) oraz w pozostałych sprawach - a to właśnie były
spraWJ najważniejsze - Rada Państwa. Składała się ona z Izby Panów
(Herrenhaus) oraz Izby Posłów (Abgeordnetenhaus). Do Izby Panów, or-
ganu o charakterze arystokratyczno-zachowawczym, wchodzili arcybi-
skupi i biskupi z tytułem książęcym, powołani przez cesarza przedstawi-
ciele rodów szlacheckich oraz inni, też z powołania cesarskiego: zasłuże­
ni politycy, ludzie nauki i sztuki. Do Izby Posłów wchodzili posłowie
oddelegowani przez Sejmy Krajowe. Obie Izby miały stanowisko równo-
rzędne: ustaWY wymagały ich zgody, podejmowanej większością głosów,
oraz sankcji cesarskiej.
Patent lutowy powoływał też do życia Sejmy Krajowe: równorzędne
z Radą Państwa, w przyznanym sobie zakresie ustawodawstwa, równo-
rzędne także wobec siebie. Były to organy jednoizbowe, ale składały się
z dwóch rodzajów reprezentantów: wirylistów, zasiadających w Sejmach
z racji piastowanej godności (arcybiskupów i biskupów obrządków kato-
lickich, rektorów uniwersytetów) oraz z posłów. Prawo WYborcze było
niedemokratyczne. Wyborcy podzieleni zostali na cztery kurie, mianowi-
cie kurię wielkiej własności ziemskiej, kurię izb przemysłowo-handlo­
WYCh, kurię miast większych i kurię reszty gmin. Przydział mandatów
poszczególnym kuriom był tak pomyślany, aby zapewnić przewagę wiel-
kim właścicielom ziemskim, to jest dawnej szlachcie. N aj ubożsi miesz-
kańcy miast i wsi, wobec WJsokiego cenzusu majątkowego, pozbawieni
byli prawa wyborczego. Nie miały go też kobiety.
Zwrot Patentu lutowego ku centralizmowi polegał na takim podziale
kompetencji ustawodawczych między Radę Państwa i Sejmy Krajowe,
by tym drugim zostawały tylko spraWY tak zwanej „kultury krajowej"
(Landeskultur), pojmowane w znaczeniu ekonomicznym, oraz spraWJ
„delegowane" im przez ustawodawstwo państwowe, w wyraźnie określo­
nych ramach. Ostateczne zabezpieczenie przed tendencjami separaty-
stycznymi stanowiła sankcja cesarska.
Patent lutowy nie zadowolił Węgrów przeciwnych wiedeńskiemu cen-
tralizmowi, ale niechętnych także koncepcjom federalistycznym. Dorna-
Zarys dziejów 277
gali się oni uznania odrębności państwowej Węgier, z własnym parla-
mentem i rządem, choć pod habsburską koroną. Kolejny kryzys politycz-
ny po przegranej wojnie z Prusami 1866 roku, WJstąpienie ze Związku
Niemieckiego, utrata posiadłości włoskich, zmusiły cesarza i rząd wie-
deński do ugody z Węgrami, zawartej w postaci unii. Austria przeobrazi-
ła się w 1867 roku w Austro-Węgry.
Austria i Węgry stały się dwoma odrębnymi państwami, powiązany­
mi unią realną. Cesarz austriacki został równocześnie królem Węgier81 •
Do wspólnych spraw związku dualistycznego należały: a) polityka zagra-
niczna, b) organizacja obrony państwa, c) waluta oraz finanse służące do
opędzania wydatków na cele wspólne. Dla zarządu wspólnymi sprawami
powołano odpowiednie ministerstwa (spraw zagranicznych, wojny i fi-
nansów), zależne bezpośrednio od monarchy.
Ponieważ nie było wspólnego parlamentu austriacko-węgierskiego,
władzę ustawodawczą czyli w praktyce uchwalanie budżetu na cele
wspólne pełniły tak zwane delegacje obydwu parlamentów, obradujące
na przemian w Wiedniu i w Budapeszcie.
Ustrój monarchii austro-węgierskiej opierał się zasadniczo na trzech
aktach prawnych: 1) ugodzie austriacko-węgierskiej, zawartej na lat
dziesięć i kolejno odnawialnej, 2) konstytucji austriackiej, przyjętej
z końcem 1867 roku, 3) konstytucji węgierskiej z 1848 roku, uchylonej
w roku 1851 i przywróconej w roku 1867. Granica między Austrią Dolną
i Węgrami biegła wzdłuż rzeki LitaWY, prawobrzeżnego dopływu Duna-
ju; stąd austriackie kraje monarchii habsburskiej zwano Przedlitawią,
a węgierskie - Zalitawią.
Ustrój Austrii czyli całej Przedlitawii łącznie z Galicją opierał się na
konstytucji z 21grudnia1867 roku. Nie była ona aktem jednolitym, gdyż
składała się z pięciu ustaw: a) ustaWY o reprezentacji państwa, b) usta-
WY o pełnieniu władzy rządowej i WYkonawczej, c) ustaWY o władzy sę­
dziowskiej, d) ustaWY o powszechnych prawach obywateli, e) ustaWY
o Trybunale Państwa. Nadto zachowały też moc prawną wcześniejsze,
oktrojowane akty konstytucyjne, to jest Dyplom październikowy i Patent
lutowy.
UstaWY konstytucyjne austriackie nie zawierały rozdziału, który by
określał stanowisko monarchy. Jego prawo do korony oraz pełnia władzy
wywodziły się z tradycji, a w razie potrzeby odwoływano się do Sankcji
81 W języku niemieckim powstał na oznaczenie tego połączenia skrót: K. u. K. (Kaiser
und Konig). W języku polskim skrót ten brzmiał C. K (cesarz i król), funkcjonując jako
syntetyczne określenie charakterystycznych cech monarchii habsburskiej.
278 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Pragmatycznej z 1713 roku. Z tradycji też wynikały pewne szczególne
uprawnienia cesarskie, określone w §14 ustawy o reprezentacji pań­
stwa: w sytuacji wyjątkowej - a sam cesarz decydował, kiedy sytuacja
jest wyjątkowa - mógł on wydawać normy prawne bez współudziału or-
ganów przedstawicielskich.
Cesarz był władcą dziedzicznym, nietykalnym i nieodpowiedzialnym.
Mianował ministrów dwóch odrębnych rządów: austriackiego i węgier­
skiego, którzy ponosili odpowiedzialność za działania rządów i mogli być
postawieni przed Trybunałem Państwa. Poza wspomnianym przepisem
§14 o sytuacji wyjątkowej („naglącej konieczności") niektóre kompeten-
cje cesarza uregulowane zostały w ustawach, mówiących o parlamencie
i rządzie.
Władza ustawodawcza, określona przez Patent lutowy, pozostała bez
zmian: pełniła ją, we współudziale z cesarzem, w skali całego kraju Ra-
da Państwa (Reichsrat), złożona z Izby Panów o arystokratycznym cha-
rakterze, oraz z Izby Posłów, wybieranej w wyborach kurialnych; w ska-
li poszczególnych krajów pełniły ją, we współudziale z cesarzem, Sejmy
Krajowe. System wyborów kurialnych, w porównaniu z prawem wybor-
czym obowiązującym we Francji okresu Trzeciej Republiki czy w Nie-
mczech od czasu Związku Północno-Niemieckiego, był niedemokratycz-
ny, daleki od zasady powszechności i równości; utwierdzał on formalnie
zniesione przywileje stanowe, ujmując je w postaci ochrony „grup intere-
sów". Były to: a) Kościół katolicki oraz b) nauka; obie te grupy reprezen-
towane były przez wirylistów (arcybiskupów, biskupów, rektorów) zasia-
dających w Sejmach Krajowych. Dalej były to: c) kuria wielkiej własno­
ści ziemskiej reprezentująca arystokrację i ziemian, d) kuria izb przemy-
słowo-handlowych reprezentująca kupców i przemysłowców, e) kuria
miast większych reprezentująca zamożne mieszczaństwo, inteligencję
i urzędników, f) kuria reszty gmin reprezentująca zamożniejszych mie-
szkańców miasteczek i wsi.
W toku dalszego rozwoju system ten uległ zmianom. W 1873 roku
zrezygnowano z zasady, iż posłów do Izby Poselskiej Rady Państwa wy-
bierały ze swego grona Sejmy Krajowe i wprowadzono odrębne wybory
do Rady Państwa82 • Reforma z 1896 roku, przeprowadzona za rządów
82 Jedną z przyczyn tej reformy było zagrożenie spowodowane przez prowadzoną w Ga-
licji od 1868 r. tzw. kampanię rezolucyjną. Kampania ta zmierzała do rozszerzenia autono-
mii galicyjskiej, przy wykorzystaniu legalnych możliwości, jakie dawał austriacki system
parlamentarny od 1867 r. Na sesji Sejmu Krajowego Franciszek Smolka złożył 22 VIII
1868 r. wniosek o tak zwaną absenąję, czyli wycofanie posłów galicyjskich z Rady Pań-
Zarys dziejów 279
ówczesnego premiera Polaka, Kazimierza Badeniego, wprowadziła przy
wyborach do Rady Państwa piątą kurię „głosowania powszechnego"; da-
leka jeszcze od zasady równości, rozszerzyła jednak krąg uprawnionych
do udziału w wyborach. Wreszcie reforma z 1907 roku zerwała z system
kurialnym: odtąd Izba Poselska Rady Państwa wybierana była w demo-
kratycznych wyborach czteroprzymiotnikowych: powszechnych (z wyjąt­
kiem kobiet), bezpośrednich, równych i tajnych83 • Ostoją konserwaty-
zmu pozostały więc Sejmy Krajowe, zwłaszcza galicyjski, który nie zdo-
łał sobie aż do 1914 roku zdemokratyzować prawa wyborczego i pozostał
przy systemie kurialnym.
N a Węgrzech władzę ustawodawczą pełnił Sejm węgierski złożony
z Izby Magnatów (z nominacji) oraz Izby Posłów (z wyborów kurial-
nych). Po ugodzie węgiersko-chorwackiej z 1868 roku osobny sejm po-
wstał w Zagrzebiu, o skromnych kompetencjach przez tę ugodę zakreślo­
nych.
Praktyka administracyjna uległa w okresie monarchii konstytucyj-
nej zasadniczej zmianie. Austria podzieliła się na 17 ,,krajów koron-
nych'', do których zaliczała się, jak wspomniano, Galicja. Każdy z tych
krajów miał swój Sejm krajowy, funkcjonujący pod przewodnictwem
marszałka, z organem wykonawczym w postaci Wydziału Krajowego.
stwa. Akcja taka, poparta przez absencję posłów czeskich, spowodowałaby unieruchomie-
nie parlamentu austriackiego przez brak quorum. Pod taką presją Austria musiałaby do-
konać dalszych reform w kierunku federacyjnym celem równouprawnienia nie dwóch czę­
ści monarchii, Przedlitawii i Zalitawii, lecz czterech: a) krajów dziedzicznych austriackich
(Austrii Górnej i Dolnej, Styrii, Karyntii, Tyrolu i innych); b) krajów Korony św. Stefana
(Węgier, Siedmiogrodu, Chorwacji, Słowenii); c)krajów Korony św. Wacława (Czech, Mo-
raw i Śląska austriackiego); d) Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krako-
wskim i Bukowiną. Galicja zatem, choć podległa koronie habsburskiej, zyskałaby znaczny
·stopień niezależności: miałaby swój własny rząd i sejm, własny wymiar sprawiedliwości,
administraąję, własną armię, budżet. Uzyskałaby możliwości nieskrępowanego rozwoju
kulturalnego i narodowego, a kwestia porozumienia Polaków z Rusinami stałaby się jej
wewnętrzną sprawą. Ostatecznie jednak sejm uchwalił bardziej umiarkowany wniosek
Mikołaja Zyblikiewicza; nie wycofując delegaąji z Rady Państwa, wniosek zawierał nieco
węższe, choć i tak bardzo radykalne postulaty. Tak zwana kampania rezolucyjna skończy­
ła się przegraną w 1873 r.: przez zmianę systemu WYborów do Rady państwa Wiedeń za-
bezpieczył się przed groźbą unieruchomienia Izby poselskiej. „Po drodze" jednak zyskała
Galicja kilka istotnych uprawnień narodowych.
83 Polscy posłowie w Izbie poselskiej Rady Państwa zorganizowali „Koło Polskie" (na
wzór podobnego Koła Polskiego, funkcjonującego w niemieckim Reichstagu). Koło polskie
w Wiedniu, działając solidarnie, odgrywało istotną rolę polityczną; dzięki niemu wielu Po-
laków wchodziło do rządu austriackiego, zdarzało się nawet, iż piastowali funkąje premie-
rów.
 280 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
N a czele kraju stał namiestnik powoływany i odwoływany przez cesarza,
podległy zaś organom centralnym w Wiedniu. Namiestnikowi podpo-
rządkowani byli starostowie stojący na czele powiatów, starostom zaś
podlegały gminy miejskie i wiejskie. W zakresie samorządu funkcjono-
wały trzy szczeble: rady gminne i miejskie, rady powiatowe oraz Wy-
dział Krajowy Sejmu. Cała administracja była „krajowa": w czeskich
krajach znajdowała się w ręku czeskim, w Galicji - w ręku polskim.
W „krajowych" językach funkcjonowało też sądownictwo i oświata.
Reformy Wiosny Ludów i dalsza ewolucja ku konstytucjonalizmowi
pociągnęły za sobą przebudowę sądownictwa, które stało się powszech-
nym. Uwłaszczenie chłopów i zniesienie poddaństwa spowodowało, iż
w próżni zawisły sądy dominialne. Reorganizacja z początkiem drugiej
połowy XIX wieku doprowadziła do ostatecznej likwidacji przeżytków
stanowych. Wprowadzono natomiast merytoryczny podział sądownictwa
na cywilne i karne. W powiatach działały sądy powiatowe (jednoosobo-
we) dla spraw o wykroczenia i drobnych spraw cywilnych. Sądy okręgo­
we były instancją odwoławczą dla powiatowych, ale także pierwszą in-
stancją w sprawach o zbrodnie i występki oraz w sprawach cywilnych
o większej wartości przedmiotu sporu. Wyższe sądy krajowe były trzecią
i ostatnią instancją dla sądów powiatowych, drugą instancją dla okręgo­
wych i pierwszą instancją w roszczeniach odszkodowawczych w stosun-
ku do państwa. W Wiedniu działał Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości
(Oberster Gerichtshof), ostateczna instancja dla sądów okręgowych
i wyższych sądów krajowych. Nadto funkcjonowały w Wiedniu sądy spe-
cjalne: Trybunał Państwa czyli Reichsgericht (strzegący całości pań­
stwa, sądzący spory między władzami), Trybunał Administracyjny, czyli
Verwaltungsgerichtshof, oraz Trybunał Stanu, czyli Staatsgerichtshof,
właściwy w razie odpowiedzialności ministrów.
Przeobrażenie Austrii w dualistyczną monarchię austro-węgierską
oraz autonomia przyznana poszczególnym krajom koronnym zrodziły
nadzieje wśród narodowości, wchodzących w skład monarchii habsbur-
skiej, na dalsze „wyodrębnienie". W Galicji, po upadku ,,kampanii rezo-
lucyjnej" z lat 1868-1873, dążącej do rozbudowy autonomii drogą legal-
ną i zmiany konstytucji sposobem przez tę konstytucję dopuszczalnym,
nastąpił okres ugodowej polityki ugrupowań konserwatywnych („stań­
czyków" i „podolaków"), to jest lojalnego podporządkowania się Wiednio-
wi84. Skoro jednak, wobec sytuacji trzech dzielnic polskich w drugiej po-
84 Symbolicznym wyrazem owego lojalizmu był słynny „adres" do cesarza Franciszka
11
Zarys dziejów 281
łowie XIX wieku, jedynie w austriackiej dzielnicy narodowość polska po-
siadała autonomię, powoli rodziła się koncepcja „Piemontu galicyjskie-
go" - terenu, z którego wyjść mogą działania w kierunku odbudowy pań­
stwowości polskiej. Jednym z celów, jalci chciano osiągnąć, było wzmoc-
nienie pozycji politycznej Polaków w obrębie monarchii liabsburslciej do
tego stopnia, aby przeobrazić monarchię dualistyczną w trialistyczną, to
jest Austro-Węgro-Polskę. Koncepcja ta miała swych zwolenników
w Galicji w przededniu, a nawet z samym początkiem pierwszej wojny
światowej.
Konstytucja austriacka nie była w stanie zapewnić jedności państwa,
które rozsadzane było od wewnątrz konfliktami społecznymi i narodo-
wymi, zaś w polityce zagranicznej coraz to bardziej wchodziło w orbitę
wpływów cesarstwa niemieckiego. Skrajnie nacjonalistyczny ruch tzw.,
wszechniemiecki o silnym podłożu rasistowskim, antysemickim i anty-
katolickim (hasło: Los von Rom!) dążył do złączenia Austrii z Cesar-
stwem niemieckim. Węgrzy nie zadowalali się już ugodą. Rozwijał się se-
paratyzm czeslci. Imperialistyczna polityka Austrii na Bałkanie zaogni-
ła konflikt ze Słowianami południowymi, a konflikt ten stał się bezpo-
średnią przyczyną wybuchu pierwszej wojny światowej.
Rep ub lik a A ust r i i (1918-1938). Klęska poniesiona w wyniku
pierwszej wojny światowej spowodowała rozpad monarchii autro-wę­
gierslciej. Węgry wyodrębniły się z dualistycznej monarchii i najpierw
ogłosiły się republiką, która w 1919 roku przeobraziła się na kilka mie-
sięcy w Węgierską Republikę Rad z Belą Kunem na czele. W 1920 roku
przywrócona została monarchia, ale do restauracji Habsburgów nie do-
szło; władzę aż do drugiej wojny światowej pełnił regent85 .
Rewolucja w Austrii w listopadzie 1918 roku obaliła monarchię: ce-
sarz Karol I (następca zmarłego w 1916 roku Franciszka Józefa I) opu-
ścił kraj, 12 listopada 1918 roku proklamowano Republikę Niemiecko-
Austriacką (Republik Deutscht.isterreich). Tymczasem poszczególne na-
rody tworzyły własne państwa lub odbierały swoje etniczne terytoria.
Józefa I z 10 XII 1866 r„ zawierający sformułowanie, iż „ ... przy Tobie, Najjaśniejszy Panie,
stoimy i stać chcemy". Szło jednak nie tylko o lojalizm wobec Austrii. Autorzy adresu byli
zdania, że po upadku powstania styczniowego jedynie Austria może stanowić tamę wobec
śmiertelnie groźnej dla Polaków agresji caratu.
85 Nie został nim żaden z Habsburgów. Był nim Miklos Horthy (1868-1957), w czasie
pierwszej wojny dowódca floty austriackiej na Adriatyku. Było to źródłem nieustannych
dowcipów politycznych, że na czele państwa pozbawionego dostępu do morza, a tym sa-
mym floty, stoi admirał. Horthy praktycznie sprawował na Węgrzech władzę dyktatorską
do 1944 roku.
282 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Dawny obszar monarchii Austro-Węgier podzielony został pomiędzy sie-
dem państw: właściwą Austrię, zamieszkałą przez ludność posługującą
się językiem niemieckim, Czechosłowację (która objęła Czechy, Morawy,
Słowację, Ruś Zakarpacką i część Śląska), Polskę (której przypadła Ga-
licja oraz część Śląska Cieszyńskiego), Węgry (okrojone z niewęgierskich
terytoriów), Rumunię (Siedmiogród, Bukowina, część Banatu), Jugosła­
wię, która do 1929 roku nazywała się Królestwem Serbów, Chorwatów
i Słoweńców (Chorwacja, Slawonia, Kraina, Dalmacja, Bośnia i Herce-
gowina, część Banatu, południowa Styria) i Włochy (Istria, Gorycja,
Triest, południowy Tyrol).
Rząd austriacki z Karolem Rennerem na czele podpisał w 1919 roku
traktat pokojowy w Saint Germain, sankcjonujący rozpad Austro-Wę­
gier. Traktat stanowił też, iż Republika Austrii (nazwa państwa brzmia-
ła odtąd: Republik Ósterreich) nie może połączyć się z Niemcami. Zgro-
madzenie Narodowe, wybrane w 1919 roku, uchwaliło w 1920 roku kon-
stytucję. Na czele Austrii, jako państwa związkowego 86 , stał prezydent
wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na lat 6. Parlament był
dwuizbowy; sldadał się z Rady Narodowej (National Rat), wybranej
w wyborach powszechnych, oraz z Rady Związkowej (Bundesrat), w któ-
rej zasiadali przedstawiciele wybierani przez Sejmy Krajowe, wyposażo­
nej tylko w veto odraczające. Poszczególne kraje miały swoje Sejmy
Krajowe (Liinderkammer), wybierające naczelników krajowych.
Monarchia habsburska nie umiała jednał~ przeobrazić się w ciągu
jednego roku w demokratyczną republikę. Zamieszkujący ją naród, do
niedawna najsilniejszy i najbardziej wpływowy w ogromnym, wielonaro-
dowym imperium, którego języka jako języka dynastii, rządu i armii
uczyło się kilkanaście innych narodowości, sprowadzony został do skro-
mnej roli w małym państwie. W tym państwie, na domiar złego zbied-
niałym w powojennym kryzysie, nie było innych, niższych narodowości,
którymi można było kierować. N a rozdrożu pomiędzy swą wielką trady-
cją a skromną rzeczyWistością znajdował oparcie w podsuwanej z boku
ideologii rasistowskiej i nacjonalistycznej, gloryfikującej rolę „narodu
panów" (Herrenvolk) - której głosiciel, Adolf Hitler, był Austriakiem
z· pochodzenia.
W 1929 roku zmieniono konstytucję, wzmacniając władzę prezyden-
ta. Kanclerz Engelbert Dollfuss, który stanął na czele rządu w 1932 ro-
86 Były i są to obecnie: Austria Górna, Austria Dolna, Salzburg, Styria, Karyntia, Ty-
rol, Vorarlberg. Później doszły: Burgenland i Wiedeń, wyodrębniony z Austrii Dolnej.
Zarys dziejów 283
ku, zaprowadził dyktaturę, rządząc bez parlamentu; po raz kolejny
zmieniono konstytucję w 1934 roku, w wyraźnie korporacyjno-faszysto-
wskim kierunku. Wzmagały się nastroje hitlerowskie; Dollfuss został
zamordowany. W 1938 roku wojska niemieckie wkroczyły do Austrii
i dokonany został ów - przewidziany i zabroniony przez traktat w Saint
Germain-Anschluss, czyli zabór.
Po klęsce Trzeciej Rzeszy Austria była okupowana. Wojska okupacyj-
ne usunęły się w 1955 roku. Jest obecnie republiką, o ustroju określo­
nym przez konstytucję z 1920 roku.
ROSJA
Zmiany społeczne
Cesarstwo rosyjskie, które w drugiej połowie XVIII wieku, na skutek
zdobyczy terytorialnych kosztem Polski sięgnęło do Europy Środkowej,
stanowiło potęgę, której siły Europa Zachodnia nie doceniała. Tymcza-
sem nie było przypadkiem, że już w cztery lata po ostatnim rozbiorze
Polski Kozacy Suworowa walczyli w północnych Włoszech i w Szwajca-
rii. Przebieg kampanii napoleońskiej 1812 roku dowodził, że nie zdawa-
no sobie na Zachodzie sprawy ani z terytorialnej, ani militarnej potęgi
Rosji.
Rosja była monarchią absolutną o zacofanym, stanowym ustroju.
Społeczeństwo dzieliło się na cztery stany: szlachtę (dworian), ducho-
wieństwo, mieszczan i chłopów. Podział ten utrzymał się przez wię­
kszość XIX wieku, a niektóre jego pozostałości przetrwały aż do rewolu-
cji.
Szlachta była już stanem jednolitym; potężne ongiś bojarstwo, nisz-
czone przez władców, zanildo. Główny trzon stanu szlacheckiego stano-
wiło więc dziedziczne dworiaństwo. W jego obrębie, na skutek ogro-
mnych nadań ziemi dokonywanych przez carów, tworzyła się arystokra-
cja; jej bogactwo nie mierzyło się rozmiarami posiadanej ziemie, lecz ilo-
ścią pracujących na niej „dusz" pańszczyźnianych87 • Oprócz tej szlachty,
której stanowisko prawne pokreślały reformy carycy Katarzyny Il, była
jeszcze szlachta dożywotnia, osobista: prawa szlacheckie osiągało się bo-
87 Do codziennego języka przeszło określenie „martwe dusze". Jest to tytuł utworu Mi-
kołaja Gogola, gorzkiej satyry na poziom rosyjskiego ziemiaństwa. Przedstawiona jest
w nim historia niejakiego Cziczikowa, oszusta skupującego od ziemian imiona zmarłych
chłopów, czyli „dusz pańszczyźnianych", aby ich wykorzystywać w rejestrach jako żyją­
cych.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU Zarys dziejów 285
284
sób maksymalnie korzystny dla ziemian: chłopi otrzymywali na włas­
wiem wraz z uzyskaniem określonego stopnia oficerskiego lub rangi
ność część uprawianej przez siebie ziemi (tak zwany nadział), a i to za
w służbie cywilnej. wykupem, wysoko szacowanym. Resztę zabierał pan lub pozostawiał ją
Na drugim miejscu znajdowało się duchowieństwo; uprzywilejowa-
chłopu, ale w zamian za dotychczasowe świadczenia, także pańszczyź­
nym stanem było tylko duchowieństwo prawosławne. Ponieważ księżom
niane. Uwłaszczenie to powiększało folwarki ziemiańskie, umożliwiając
wolno było się żenić, stan ten był w znacznej mierze dziedziczny.
Na trzecim miejscu znajdowali się mieszczanie (grażdanie): byli to ziemianom stopniowo przechodzenie do pracy wolnonajemnej. Chłopom
nie polepszyło warunków bytu, pozostawiając silny „głód ziemi". Nie-
zrzeszeni w gildiach kupcy, w cechach- rzemieślnicy. Ludzie utrzymu-
mniej zniesienie poddaństwa, możność przenoszenia się chłopów ze wsi
jący się z dorywczej pracy najemnej żadnych praw nie posiadali. Najbo-
do miast - umożliwiły szybszy rozwój przemysłu i przyśpieszyły proces
gatsi mieszczanie uzyskali w 1832 roku uprawnienia podobne do szlach-
unowocześniania gospodarki rosyjskiej.
ty, a w 1848 roku zezwolono im na nabywanie dóbr ziemskich.
Ukaz z 1861 roku dotyczył guberni wielkoruskich, aż po Litwę, Biało­
Najniższy szczebel drabiny społecznej zajmowali chłopi, którzy byli ruś i Ukrainę. Pominął on natomiast Królestwo Polskie, w którym refor-
poddanymi, gruntowymi i osobistymi, cara, cerkwi i ziemian. Obowiąza­
ma uwłaszczeniowa, podjęta przez powstanie styczniowe, dokonana zo-
ni byli do pańszczyzny, danin i czynszów. W całej Europie poddaństwo,
stała w 1864 roku.
od dawna zanikłe w Anglii, zniesione przez rewolucję we Francji, złago­
Reforma agrarna w Rosji nie usatysfakcjonowała ziemian, mimo iż
dzone przez reformy józefińskie w Austrii, a następnie zniesione w 1848
pomyślana została głównie pod kątem widzenia ich korzyści. Nie zado-
roku, zreformowane w Prusiech od 1807 roku, utrzymywało się jeszcze
woliła chłopów, którym odebrała znaczną część uprawianej przez nich
tylko w Rosji, i to w bardzo uciążliwej formie: istniała, często wykorzy-
ziemi; niekiedy była to ziemia dopiero od jednego czy dwóch pokoleń
stywana, możliwość kupna-sprzedaży chłopa w oderwaniu od ziemi i od
wzięta przez włościan pod uprawę, jak na przykład Dzikie Pola na
rodziny. Jedynym regulatorem tego ucisku była rosyjska przestrzeń
Ukrainie, teraz zaś, zaorana i zagospodarowana, przekazana została
umożliwiająca zbiegostwo; na Syberii, a w Europie na terenach północ­
ziemianom. Ów chłopski „głód ziemi" miał w przyszłości spowodować, że
no-wschodnich nie znano pańszczyzny. Istniała nadto sprzeczność inte-
hasło „ziemia dla chłopów" było w stanie poderwać wieś do rewolucji.
resów pomiędzy carem lub wielkimi ziemianami, pragnącymi kolonizo-
Nie przyniosła korzyści „stanowi trzeciemu" w miastach, choć do nich
wać bezludne przestrzenie, a innymi ziemianami, potrzebującymi rąk do napływać poczęły masy zbiedniałej ludności wiejskiej, przeobrażającej
pracy na folwarkach. się w ciemny, niewykwalifikowany proletariat. Korzystał na tym nato-
Wzrastający opór chłopów przeciw poddaństwu, zbiegostwo, wreszcie
i potrzeby służby wojskowej doprowadziły do reformy, narzuconej odgór- miast wczesny, drapieżny kapitalizm, tworzący dla robotników grani-
czące z nędzą warunki pracy, które gdzie indziej przechodziły już do
nie88. „Ukaz" z 19 lutego 1861 roku przyznawał chłopom wolność osobi-
przeszłości. Konflikty, jakie wówczas powstały, doprowadzić miały do
stą. Przestawali być odtąd przedmiotem kupna-sprzedaży czy darowi-
wybuchu w początkach XX wieku.
zny, nie musieli prosić pana o pozwolenie zawierania małżeństwa, mogli
Sam odzier ż a wie. Jest to termin określający jedynowładztwo,
dokonywać samodzielnie umów i przechodzić do stanu mieszczańskiego,
władzę absolutną sprawowaną według osobistej woli przez panującego.
choć odejście ze wsi zostało ograniczone przez najbliższe 9 lat. Przeszli
Cesarz rosyjski był jedynym źródłem prawa i najwyższym sędzią.
pod właściwość sądów powszechnych, gdyż odebrane zostało panom pra-
wo karania włościan. Natomiast samego uwłaszczenia dokonano w spo- W jego imieniu orzekały wszystkie sądy, on też posiadał prawo łaski, ale
używał go nie tylko w celu łagodzenia WJrOków. Był najwyższym wo-
dzem sił zbrojnych, ale osobiście kampanii wojennych nie prowadził. Re-
88 Car Aleksander II, przemawiając do marszałków szlachty w guberni moskiewskiej prezentował państwo na zewnątrz i był zwierzchnikiem całego aparatu
30 III 1856 r., powiedział: „Rozchodzą się pogłoski, że chcę dać wolność chłopom; to niesłu­ władzy, zarówno kościelnej jak i cywilnej. Car Piotr I zniósł w roku 1721
szne i możecie o tym mówić wszędzie. Istnieje jednak, na nieszczęście, wrogość między patriarchat moskiewski i postawił na czele Kościoła prawosławnego
chłopami i ich panami i z tego zrodziły się wypadki nieposłuszeństwa wobec ziemian. Prze- w Rosji tzw. Święty Synod, od siebie bezpośrednio zależny. Władzę cy-
konany jestem, że wcześniej czy później będziemy musieli wziąć to pod uwagę. Sądzę,. że
zgadzacie się ze mną i wobec tego lepiej, żeby to nastąpiło odgórnie, niż od dołu".
 286 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
wilną sprawował przy pomocy dworu i organów centralnych ściśle
z dworem związanych.
W skład dworu, który był bardziej siłą faktyczną niż instytucją pań­
stwową, wchodzili urzędnicy zasiadający w urzędach centralnych, fun-
kcjonariusze ściśle nadworni i pałacowi, gwardia pałacowa. O znaczeniu
dworu świadczą liczne w dziejach Rosji przewroty pałacowe prowadzące
do obalenia jednych, wprowadzenia na tron innych władców89 • Dowodem
wpływu dworu na aparat władzy państwowej były charakterystyczne
dla monarchii absolutnej rządy faworytów, to jest dworaków, którzy
dzięki łasce cesarskiej cieszyli się rozległymi wpływami 90 •
Wśród centralnych organów władzy duże znaczenie zdobyła sobie
Kancelaria Cesarska, powołana do życia za rządów Aleksandra I, rozbu-
dowana przez jego następcę Mikołaja I. Kancelarii Cesarskiej podlegała
policja i żandarmeria utworzona przez Mikołaja I, między innymi „ce-
lem nadzorowania stanu umysłów", czyli pierwowzór policji politycznej.
Sprawami tymi zajmował się III Oddział Kancelarii Cesarskiej. Z cza-
sem, w drugiej połowie XIX wieku, powstały tak zwane „Oddziały
Ochrony Porządku Państwowego i Ładu Społecznego" (w praktyce nazy-
wane Ochraną).
Ministrowie, stojący na czele ministerstw, podzielonych według re-
formy z 1802 roku na departamenty, nie tworzyli w Rosji rządu z pre-
mierem na czele; zdarzało się wprawdzie, iż niektórzy ministrowie otrzy-
mywali pod niemieckim wpływem tytuły kanclerzy, ale była to łaska ce-
sarska, a nie funkcja zwierzchnia. Mianowani przez cesarza i przed nim
odpowiedzialni, przezeń też usuwani byli ze stanowisk. Powstała w roku
1810 Rada Państwa (Gosudarstwiennyj Sowiet) miała w stosunku do ca-
ra charakter doradczy, podobnie jak i Rada Ministrów powołana do życia
w 1861 roku.
s9 Rozpoczął liczną serię takich przewrotów Piotr I, obaliwszy w 1689 r. regentkę Zofię,
córkę cara Aleksego Michajłowicza. Wiele przewrotów pałacowych nastąpiło po śmierci ca-
rycy Anny w 1740 r. i w następnych latach. Zakończył je przewrót zorganizowany przez
Katarzynę II celem obalenia i zamordowania jej męża, Piotra III. Przewrotem pałacowym
było wreszcie zamordowanie w r. 1801 cara Pawła I, po którym nastąpił - wtajemniczony
w spisek -jego najstarszy syn Aleksander I. Na przełomie 1916 i 1917 r. dojrzewał plan
·obalenia w drodze przewrotu pałacowego cara Mikołaja II.
90 Ostatnim takim faworytem był Grzegorz (Grisza) Rasputin (1872-1916), mnich pra-
wosławny. Jako znachor umiejący tamować krew dostał się na dwór, do chorego na hemo-
filię carewicza. Doszedł na dworze Mikołaja II do największych wpływów, decydował o no-
minacjach i dymisjach ministrów i generałów. Prowadził przy tym skandaliczny tryb ży­
cia. Zamordowany został przez innych, bliskich carowi dworzan.
Zarys dziejów
287
Organizacja wojskowa stworzona została przez Piotra I, który zlikwi-
dował wojska zaciężne i wprowadził obowiązek służby wojskowej ciążący
na szlachcie - jeśli idzie o stopnie oficerskie, a na chłopach i uboższych
mieszczanach, - jeśli idzie o szeregowych. Opierał się Qn na systemie
kontyngentowym, to jest corocznie gubernie otrzymywały określony
kontyngent rekruta, którym należało uzupełnić armię i który egzekwo-
wano w postaci tzw. branki91 • Do 1874 roku służba w armii rosyjskiej by-
ła praktycznie dożywotnia, później - pod wpływem pruskim i austriac-
kim - uległa skróceniu, jednalc nie niżej niż 6 lat.
Cesarstwo rosyjskie dzieliło się na gubernie, z gubernatorami miano-
wanymi i odwoływanymi przez cara. W niektórych terytoriach powoły­
wano do życia zespoły guberni, z generał-gubernatorami na czele; takim
terytorium stało się Królestwo Polskie. Gubernie dzieliły się na powiaty
z isprawnikami na czele. Całość podlegała nadzorowi ze strony władz
centralnych w Petersburgu92• W drugiej połowie XIX wieku przeprowa-
dzona została reforma samorządowa: na terenie powiatów powstały
zgromadzenia powiatowe, na terenie guberni - zgromadzenia gubernial-
ne, z marszałkiem szlachty na czele. Wybory do tych zgromadzeń ogra-
niczone były wysokim cenzusem majątkowym. Kompetencje zgroma-
dzeń, zwanych ziemstwami, pozostawały skromne, zajmowały się one
bowiem drogami, mostami, szpitalami i innymi zakładami dobroczynny-
mi. Podobny samorząd powstał też w miastach.
Obydwie te formy samorządowe nie objęły Kongresówki, która po po-
wstaniu styczniowym poddana została surowej polityce centralizacyjnej
i rusyfikatorskiej.
W sądownictwie rosyjskim utrzymywał się aż do drugiej połowy XIX
wieku system stanowy wywodzący się z czasów przed panowaniem Ka-
tarzyny II i przez nią zreformowany. Dla szlachty pierwszą instancję
stanowił sąd powiatowy (ujezdnyj sud), dla ludności miejskiej - magi-
strat miejski (gorodowyj magistrat), dla chłopów - sąd dominialny pana
wsi lub niżnaja rasprawa. Odrębna też była druga instancja (wierchnij
zemski sud, gubernialny magistrat, wierchniaja rasprawa). Trzecia in-
stancja była już natomiast jednolita dla wszystkich bez względu na po-
chodzenie stanowe, natomiast z podziałem na postępowanie karne i cy-
91 Branki czyli poboru dokonywano z list tzw. konskrybowanych, czyli spisanych jako
podlegających obowiązkowi wojskowemu. Wyjątek stanowiła branka z 1863 r. w Króle-
stwie Polskim, która miała „usunąć zeń elementy rewolucyjne", notowane też na listach
policyjnych.
92 Praktykę tego systemu scharakteryzował bezlitośnie Mikołaj Gogol w Rewizorze.
 288 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
wilne (Pałata ugołownogo suda, Pałata grażdanskogo suda). Przejścio­
wo, aż do początku XIX wieku, w zachodnich guberniach, to jest na zie-
miach zabranych Polsce utrzymało się sądownictwo polskie, czyli sądy
grodzkie, ziemskie i podkomorskie93.
Reforma cara Aleksandra II z 1864 roku zlikwidowała wreszcie od-
rębne sądownictwo dla poszczególnych stanów i - korzystając z wzorów
francuskich - wprowadziła sądownictwo powszechne, z podziałem na
karne i cywilne. . piały karę więzienia, ale zdarzało się (zwłaszcza w stosunku do niespo-
U podstawy tego systemu działały odtąd sądy pokoju, właściwe dla
drobnych spraw cywilnych (do 500 rubli wartości przedmiotu sporu)
i spraw karnych zagrożonych więzieniem do roku. Apelacje od tych wy-
roków szły do zjazdów sędziów pokoju; zjazdy takie odbywały się raz do
roku, w okręgu lub guberni. Sędziowie pokoju byli obieralni; kandydaci
na te stanowiska musieli się wykazywać wykształceniem i niezależno­
ścią materialną.
Dla wszystkich spraw nie podlegających sądom pokoju właściwe były
w pierwszej instancji sądy okręgowe. Posiadały one wydziały dla spraw
cywilnych oraz wydziały dla spraw karnych, przy których, za francu-
skim wzorem, funkcjonowały ławy przysięgłych. Od wyroków sądów
okręgowych można było apelować do Izb sądowych, także posiadających
wydziały dla spraw cywilnych i karnych. Te ostatnie sądziły w pierwszej
instancji sprawy o przestępstwa przeciw państwu czy przestępstwa
urzędnicze. Sądem kasacyjnym był Senat w Petersburgu.
W 1864 roku powołano też do życia instytucję prokuratorów, których
zadaniem było ściganie przestępstw z urzędu. Prokuratorzy działali
przy sądach okręgowych i Izbach sądowych. Przy Senacie działał ober-
prokurator, którego urząd połączono później z urzędem ministra spra-
wiedliwości.
Obok całego tego systemu, opartego na instytucjach rozwiniętych już
w zachodniej Europie, konsekwentnego i przejrzystego, działał jednak
w Rosji pozasądowy wymiar sprawiedliwości i on właśnie stanowił osto-
ję tyranii i absolutyzmu; ów pozasądowy wymiar sprawiedliwości zale-
żał od administracji. Najważniejszymi jego instytucjami była: a) banicja,
b) wcielenie do wojska, c) nadzór policyjny, d) zesłanie. Banicja polegała
na tym, iż ludność określonej miejscowości zdecydować mogła większo­
ścią 2/3 głosów wygnanie poza swą granicę jednego z mieszkańców. Nie-
raz polegało to też na odmowie przyjęcia byłego więźnia, który chciał po-
93 Nie mijał się więc z prawdą Adam Mickiewicz, wspominając w Panu Tadeuszu sąd
podkomorski, który rozstrzygnąć miał spór o ziemię pomiędzy Horeszkami i Soplicami.
I
Zarys dziejów 289
wrócić do stron rodzinnych po odcierpieniu kary. Banitę takiego oddawa-
no też do dyspozycji władzy administracyjnej, ta zaś zsyłała go na Sybe-
rię. Wcielenie do wojska następowało poza normalnym poborem czyli
branką; w tej drodze pozbywano się z okolicy elementów niespokojnych
lub buntowniczych. Nadzór policyjny polegał na obowiązku stałego mel-
dowania się w miejscowej placówce policyjnej i składaniu sprawozdania
ze swego postępowania; orzekano go w stosunku do osób, które odcier-
kojnej „złotej młodzieży" szlacheckiego pochodzenia), iż orzekano nadzór
policyjny zamiast kary pozbawienia wolności.
Najistotniejsze znaczenie posiadało zesłanie. Mogło być ono orzeczo-
ne w trybie sądowym (np. na roboty przymusowe zwane katorgą) lub
w trybie administracyjnym i wtedy wchodziło w zakres pozasądowego
wymiaru sprawiedliwości. Była to wówczas decyzja zsyłająca na osiele-
nije, to jest zamieszkanie w określonej dalekowschodniej guberni, bez
prawa przekroczenia jej granic. Szczególne rozmiary przybierały tego ro-
dzaju zsyłki w stosunku do ludności polskiej, po powstaniach.
Od wyroku zesłania można się było odwołać w trybie apelacji, chyba
że wydany on został w trybie doraźnym, np. w okresie stanu wojennego.
Od decyzji administracyjnej można się było odwołać w trybie admini-
stracyjnym. Istniała nawet możność odwołania się do samego cara94 •
Pierwsza skuteczna próba kodyfikacji prawa rosyjskiego podjęta zo-
stała z początkiem XIX wieku. Wprawdzie Michał Sperański, twórca
projektu prawa cywilnego i doradca cara Aleksandra I naraził się za to
na wygnanie, ale prace kontynuowano. Ich pierwszym efektem był
ogromny, 45-tomowy zbiór prawa pod nazwą Połnoje Sobranije Zakonow
Rossijskoj Imperii. Na jego podstawie powstał, znowu z udziałem Spe-
rańskiego, a także Ignacego Daniłowicza i Franciszka Malewskiego
z kręgu Filomatów, Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod Zakonow
Rossijskoj Imperii); był to raczej systematyczny zbiór prawa niż kodyfi-
kacja w nowoczesnym tego słowa znaczeniu.
Od białego do czerwonego caratu (1905-1917)95 • Jedną
z zasad polityki carskiej było pokonywanie trudności wewnętrznych za
94 Roman Sanguszko (1800-1881), oficer armii carskiej, przeszedł do powstania 1830-
1831 roku. Groziła mu za to kara śmierci, ale skazany został na utratę majątku, szlachec-
twa i zesłanie. Kiedy jego matka, Klementyna z Czartoryskich Sanguszkowa, poprzez
matkę cara Mikołaja I prosiła o łaskę, car nie tylko zatwierdził wyrok, ale dopisał na nim:
,,pieszkom, w cepi" (piechotą, w kajdanach). Szło o zesłanie na Syberię.
95 Jest to tytuł dzieła, autorstwa Jana Kucharzewskiego. Ukazało się ono w 7 tomach
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
290
pomocą wojen imperialistycznych. Sukcesy zagraniczne, związane
z włączeniem do cesarstwa nowYch terytoriów, korzyści, jakie osiągała
przy tym armia, na której można się było oprzeć, tłumiąc przejawy opo-
zycji wewnętrznej - wzmacniały pozycję caratu. Nie powiodło się to
w 1904 roku. Wojna rosyjsko-japońska przyniosła Rosji szereg klęsk na
lądzie i morzu; miast wzmocnić siłę caratu, przyśpieszyła wYbuch rewo-
lucji96. Rewolucja objęła Rosję europejską, wraz z Królestwem Kongreso-
wym; poza proletariatem i ludnością wiejską wciągnęła nawet wojsko •
97
Po pierwszych próbach stłumienia rewolucji siłą car Mikołaj II i jego
doradcy zmuszeni zostali do ustępstw. Najpierw zdecydowano się powo-
łać organ doradczy o nazwie Duma Państwowa, wYłoniony w drodze
skrajnie reakcyjnych wYborów. Następnie, 17 października 1905 roku,
Mikołaj II wYdał akt, zwany odtąd Manifestem Październikowym, który
zapowiadał: a) nadanie poddanym praw obywatelskich w postaci niety-
kalności osobistej, wolności słowa, sumienia i wYZnania, prawa do zrze-
szania się i gromadzenia; b) rozszerzenie prawa wYborczego; c) przyjęcie
zasady, że normy prawne, stanowione przez cara, muszą zyskiwać apro-
batę Dumy.
Zapowiedzi te nie zahamowały rewolucji; co więcej, o ile pierwsza fala
rewolucyjna obejmowała głównie miasta, to druga sięgała coraz to głę­
biej na wieś. Nastroje rewolucyjne pojawiły się nawet na Syberii. Dalsze
ustępstwa okazały się nieuniknione.
W kwietniu 1906 roku car wYdał ustawY zasadnicze, które rozpoczęły
proces przeobrażania Rosji w monarchię konstytucyjną. Jeśli ustawy te
uznać za konstytucję (terminu tego starannie bowiem unikano), to po-
równać je można z o cały wiek wcześniejszą francuską Kartą Konstytu-
cyjną z 1814 roku. Określona została szeroko samodierżawnaja władza
w latach 1923-1935. Po drugiej wojnie światowej dzieło to było usuwane z bibliotek publi-
cznych i niszczone.
96 Początek rewolucji dała tzw. ,,Krwawa niedziela", 9 I 1905 r. Ku carskiemu pałacowi
w Petersburgu zmierzała demonstracja niosąca ikony, chorągwie cerkiewne i portrety ca-
ra, celem wręczenia Mikołajowi Il petycji. Demonstrację prowadził pop Gapon (którego uz-
nawano potem za prowokatora). Aby nie dopuścić demonstrantów przed cara, wojsko otwo-
rzyło ogień, dokonując ogromnej masakry. Zginęło około tysiąca osób, kilka tysięcy było
rannych.
97 W czerwcu 1905 r. wybuchł bunt na pancerniku ,,Książę Potiomkin Taurydzki";
Opuścił on Sewastopol i zawinął do Odessy, ale marynarze z innych okrętów odmówili
strzelania do niego. Zawinął więc do Konstancy i poddał się władzom rumuńskim. Epizod
ten dostarczył kanwy dla reżysera Siergieja Eisensteina dla słynnego w okresie międzywo-
jennym filmu Pancernik Potiomkin.
Zarys dziejów 291
nieodpowiedzialnego i nietykalnego monarchy, unormowane zgodnie
z dynastycznym obyczajem prawo następstwa tronu. Cesarz sprawował
władzę wespół z Radą Państwa i Dumą Państwową, jemu przysługiwała
inicjatywa ustawodawcza na początku procesu normotvvórczego i prawo
sankcji na jego końcu, on też mógł wydawać normy prawne pomiędzy se-
sjami w postaci rozporządzeń z mocą ustawy i w ciągu dwóch miesięcy
po wznowieniu sesji rozporządzenia te miały zostać potwierdzone lub od-
rzucone.
Parlament rosyjski składał się z Dumy Państwowej i Rady Państwa.
Do Dumy wchodzili posłowie wYbierani w wYborach pośrednich i kurial-
nych, w pewnej mierze zatem podobnych do wyborów austriackich (od
których Austria w 1907 roku już odchodziła). Wyborcy w kuriach: zie-
miańskiej, miejskiej, wiejskiej i robotniczej wYbierali elektorów, ci zaś
na odrębnych zgromadzeniach dokonywali właściwego wyboru.
Rada Państwa była formalnie kontynuacją instytucji o tej nazwie, po-
wołanej do życia przez Aleksandra I w 1810 roku. Obecnie jednak zyska-
ła nową funkcję, stała się bowiem wyższą izbą. Zasiadali w niej członko­
wie mianowani przez cesarza oraz wYbierani przez rozmaite kolegia: gu-
bernialne zgromadzenia ziemian, gildie kupieckie, stowarzyszenia na-
ukowe. Każdy projekt ustawy przyjęty przez Dumę musiał zyskać apro-
batę Rady, a następnie przedkładany był do sankcji cesarskiej.
Władzę wYkonawczą pełniła Rada Ministrów. Było to kolegium mini-
strów działające pod przewodnictwem premiera, ale na tym kończyło się
jego podobieństwo do rządów działających w większości innych krajów
europejskich. Ministrowie w niczym nie byli uzależnieni od Dumy. Mia-
nowani i odwoływani przez cesarza, zachowywali charakter jego dorad-
ców i tylko przed nim byli odpowiedzialni.
Mimo dalekiej od demokratyzmu ordynacji wyborczej, w Dumie
ujawniły się różne partie i programy polityczne. Wiernie przy cesarzu
stali zwolennicy samodzierżawia oraz popierający ich nacjonaliści wiel-
koruscy; sprzeciwiali się dalszym reformom, dotychczasowe już traktu-
jąc jako chwilowe odstępstwo od tradycji i zło konieczne. Natomiast
„październikowcy'' (oktiabryści) reprezentujący zamożne mieszczaństwo
poparli dotychczasowe reformy, uznając je za wYStarczające. Najwięcej
posłów wprowadziła do Dumy partia konstytucyjno-demokratyczna, tak
zwani kadeci, reprezentujący liberalną inteligencję i warstwY średnie;
ich ideałem były rządy parlamentarno-gabinetowe. Grupa posłów wło­
ściańskich, trudowików, domagała się oddania chłopom ziemi obszarni-
czej. Eserowcy, czyli socjalni rewolucjoniści, spadkobiercy działaczy dą­
żących do obalenia ustroju drogą terroru indywidualnego oraz działaczy
292 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
pragnących obudzić masy ludowe, narodników, zmierzali do obalenia ca-
ratu. Poza Dumą socjaldemokraci, od 1903 roku podzieleni na bardziej
umiarkowanych mienszewików i radykalnych bolszewików, dążyli do
wzniecenia rewolucji proletariackiej. Zbojkotowali oni wybory do Dumy,
licząc na walkę zbrojną, a nie na działalność parlamentarną.
Duma nie spełniła nadziei cara na uśmierzenie rewolucji i po trzech
miesiącach została rozwiązana. Jednocześnie car powołał na stanowisko
premiera Piotra Stołypina. Odbyły się (w oparciu o poprzednie zasady)
wybory do Dumy, nazwanej obecnie „drugą", ale i ta została rozwiązana
w 1907 roku. Carat wszedł na drogę reakcji: stopniowego odwoływania
reform przyrzeczonych w Manifeście Październikowym i ustawach za-
sadniczych z 1906 roku, zbrojnego tłumienia wygasającej już rewolucji,
masowych egzekucji, aresztowań i zsyłek. W 1907 roku weszła w życie
nowa ordynacja wyborcza, zmniejszająca możliwość zdobycia mandatów
przez ludność chłopską i robotniczą, a także przez ludność terenów nie
zamieszkałych przez Rosjan (w tym Królestwa Kongresowego). W 1912
roku, po upływie kadencji trzeciej Dumy, zwołana została czwarta
i ostatnia. Natomiast wcześniej już premier Stołypin przeprowadził
z carskiego upoważnienia reformę agrarną, umożliwiającą zamożniej­
szym włościanom skupywanie ziemi uboższych i zmierzającą do stwo-
rzenia wiernej caratowi warstwy zamożniejszych włościan, ostoi ładu
społecznego. Reforma ta miała zakończyć proces uwłaszczania chłopów.
Wreszcie Stołypin popierał rosyjski nacjonalizm, odwracając uwagę na-
rodu ód problemów społeczno-politycznych i kierując ją w stronę antago-
nizmów narodowych. Służyły temu ostre represje przeciw Polakom, li-
kwidacja autonomii Finlandii, organizowane przez lokalne władze po-
gromy Żydów. Stołypin zginął zamordowany przez anarchistę w 1911 roku.
1 sierpnia 1914 roku Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, rozpoczęła
się pierwsza wojna światowa. Po pierwszym okresie inicjatywy rosyj-
skiej nastąpiły klęski, pogłębiał się chaos gospodarczy i polityczny. W lu-
tym 1917 roku wybuchła rewolucja. Carat nie miał możności dokonania
żadnego manewru politycznego: łamanie własnych reform z 1905 roku
odebrało mu wszelką wiarygodność. Mikołaj II abdykował 2 marca 1917
roku na rzecz brata, wielkiego księcia Michała. Michał nie przyjął koro-
ny. Carat rozpadł się.
KRYzys IMPERIUM TURECKIEGO I BAŁKANY
Turcja aż do XX wieku pozostała monarchią absolutną, o cechach de-
spocji azjatyckiej. Dziedziczni sułtani tureccy, pełniąc jednocześnie fun-
Zarys dziejów 293
keje kalifów, łączyli władzę świecką ze zwierzchnictwem religijnym. Po-
tęgę ich ograniczał ogromny, rozbudowany dwór sułtański oraz armia;
przewroty pałacowe i zamachy wojskowe nie należały do rzadkości.
Pierwszym urzędnikiem, wykonawcą woli sułtana był wielki wezyr,
zarządzający państwem przy pomocy rady zwanej Dywanem. Państwo
dzieliło się na wielkie okręgi zwane paszalikami, na czele których stali
paszowie; mieli oni swoje Dywany. Paszaliki dzieliły się na sandżaki
(chorągwie) z bejami. W szandżakach działali też sędziowie (kadi, kadi-
jowie), którzy wyrokowali na podstawie Koranu, ustaw sułtańskich
i zwyczaju.
Szczyt potęgi przypadł na rok 1683, kiedy Turcja była o krok od poko-
nania Austrii i podporządkowania sobie całej Europy Środkowej. Zała­
manie się tej potęgi nastąpiło pomiędzy Odsieczą Wiednia 1683 roku
a Traktatem Karłowickim 1699 roku, kiedy Polska odzyskała część
Ukrainy i Podole, Austria zaś zajęła Węgry. Przez większość XVIII wie-
ku, w szeregu wojen, WYPierana była na linię Dunaju i Sawy (1739 rok),
traciła Azow i Krym (1774 rok), słabło jej panowanie w Mołdawii i Woło­
szczyźnie. Nie miało to wyjść na korzyść Rzeczypospolitej, kiedy w okre-
sie rozbiorów jedynym potencjalnym sojusznikiem Polski była słabnąca
Turcja.
Z początkiem XIX wieku wybuchło powstanie antytureckie w Serbii.
Tradycje wojskowe były na tych terenach głęboko zakorzenione. Na gra-
nicy habsbursko-tureckiej istniało tak zwane Pogranicze Wojskowe, któ-
re zamieszkiwali uzbrojeni osadnicy. Za udział w obronie granic otrzy-
mywali żołd, część łupów i liczne ulgi gospodarcze. Wspomagani byli
przez zbiegłych z tureckiej Serbii tak zwanych uskoków, wolnych strzel-·
ców i partyzantów, których tryb życia przyrównać można do Kozaków
zaporoskich. Przywódcy powstania, Jerzy Czarny i Miłosz Obrenowicz,
stali się założycielami dwóch zwalczających się rodzimych dynastii,
Karadżordżewiczów i Obrenowiczów. Od 1830 roku Serbia, formalnie
turecka, posiadała szeroką autonomię.
W 1821 roku rozpoczęło się powstanie w Grecji, budzące ogromną
sympatię w krajach Europy Zachodniej 98 , choć Święte Przymierze nie
popierało żadnych ruchów wyzwoleńczych. Grecja uzyskała suweren-
ność w latach 1829-1830, budując sobie ustrój monarchii konstytucyj-
98 W powstaniu, prócz wielu innych „filhellenistów'', walczył i zmarł tamże czołowy
przedstawiciel romantyzmu europejskiego, poeta lord George Byron (1788-1824). W kilka
lat po powstaniu podróżował po Grecji Juliusz Słowacki (Grób Agamemnona).
294 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
nej; koronę objęli najpierw bawarscy Wittelsbachowie, następnie dyna-
stia saska.
Kolejne te klęski zmusiły wreszcie Turcję do wejścia na drogę reform
społecznych. Nosiły one nazwę tanzimatu i rozpoczęły się w roku 1839:
zaczęły wreszcie przenikać do Turcji niektóre od wieków już znane
w Europie zasady ustrojowe. Uregulowano podatki i obowiązek służby
wojskowej, ustalając czas jej trwania i sposób poboru. Zapewniono bez-
pieczeństwo życia i majątku poddanym, przyznano pewne prawa niemu-
zułmańskim gminom wyznaniowym. Bariera islamu, uniemożliwiająca
recepcję instytucji ustrojowych i prawnych europejskich, osłabła.
W 1876 roku Turcja otrzymała oktrojowaną konstytucję, ale była to już
reforma za daleko idąca; niebawem ją odwołano. Przywrócono tę konsty-
tucję dopiero w 1908 roku, kiedy wzmocnił się ruch tak zwanych młodo­
turków, zwolenników reform liberalno-demokratycznych.
Przez cały XIX i początek XX wieku trwało wypieranie Turcji z Bał­
kanu. Po wojnie krymskiej osłabło zwierzchnictwo tureckie nad Mołda­
wią i Wołoszczyzną, które znalazły się pod wspólnym protektoratem ca-
łej grupy państw: Anglii, Francji, Austrii, Prus i Rosji. W 1858 roku za-
padła decyzja o połączeniu tych księstw, które ostatecznie zjednoczyły
się w 1861 roku, tworząc Królestwo Rumunii. Pierwsza konstytucja no-
wego państwa z 1864 roku miała charakter oktrojowany, ale w tym też
czasie przeprowadzono ważne reformy: sekularyzowano dobra cerkiew-
ne, uwłaszczono chłopów. Tron objęli monarchowie z dynastii Hohenzol-
lern-Sigmaringen i utrzymali się na nim aź do roku 1947. Pierwszą kon-
stytucją uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe była konstytucja
z 1866 roku, wzorowana na belgijskiej z 1831 roku. Rumunia stała się
monarchią konstytucyjno-parlamentarną, ale w spadku po wielowieko-
wej zależności od Turcji otrzymała nader zacofany ustrój społeczno-eko­
nomiczny. Nieliczna, ale bogata arystokracja i ziemiaństwo trzymały
w swych rękach większość ziemi ornej; chłopi byli dzierżawcami lub ubo-
gimi właścicielami drobnych gospodarstw. Potężna była też cerkiew, na-
tomiast słabe - miasta. Temu ustrojowi społecznemu odpowiadał ustrój
monarchiczny, wyraźnie skłaniający się ku dyktaturze.
Słowiańskie ludy tej części Europy podlegały panowaniu habsbur-
skiemu (Słoweńcy, Chorwaci) i tureckiemu; oprócz tego podziału zazna-
czyły się jeszcze różnice religijne (katolicyzm w krajach habsburskich,
prawosławie i islam pod władzą turecką) oraz kulturowe: zasięg alfabe-
tu łacińskiego i greckiego.
Spośród narodów słowiańskich pozostających pod panowaniem Turcji
najwcześniej wYZwolili się Serbowie. Powstania, które zrazu doprowa-
Zarys dziejów
295
dziły do uzyskania autonomii, wyzwoliły Serbię jako monarchię -jej peł­
ną suwerenność uznał Kongres Berliński 1878 roku. W 1888 roku Serbia
przyjęła konstytucję, wzorowaną - jak i rumuńska - na belgijskiej
z 1831 roku; wciśnięta między Austro-Węgry i Turcję,. rządziła się jed-
nak Serbia w praktyce po dyktatorsku. Aneksja przez Austrię Bośni
i Hercegowiny w 1878 roku wywołała konflikt z Serbią, która pragnęła
objąć stanowisko kierownicze w procesie wyzwalania ludów słowiań­
skich Bałkanu spod panowania tureckiego. Po pierwszej wojnie świato­
wej, w 1918 roku, Serbia weszła w skład „Królestwa SHS" (Serbów,
Chorwatów i Słoweńców), które przeobraziło się w 1929 roku w Jugosła­
wię.
Bułgaria uzyskała niepodległość w 1878 roku i przyjęła ustrój monar-
chiczny. Panowali w niej władcy z niemieckich dynastii: Battenbergów,
potem Koburg-Gotha; od 1908 roku tytułowali się carami. Monarchia
bułgarska utrzymała się do 1914 roku.
Wymienić jeszcze można na Bałkanie dwa małe państwa: Czarnogórę
i Albanię. Czarnogóra, kraik pozostający pod władzą opatów klasztoru
w Cetynie, sekularyzowała się w 1852 roku i stworzyła odrębną monar-
chię; w 1918 roku przystąpiła do Królestwa SHS. Albania wYzwoliła się
spod tureckiego panowania najpóźniej, gdyż w 1912 roku i przyjęła
ustrój monarchiczny; w praktyce jednak rządzona była po dyktatorsku.
Turcja zatem, już przed pierwszą wojną światową wyparta z większo­
ści Bałkanu, utrzymała jednak obie cieśniny łączące Morze Czarne
z Śródziemnym. Pokonana w czasie wojny, w której stanęła po stronie
państw centralnych, pozbawiona posiadłości afrykańskich i małoazja­
tyckich z Palestyną, Syrią, Irakiem, Arabią - załamała się. W 1922 roku
sułtan opuścił kraj, w 1923 roku proklamowana została republika. Kon-
stytucję przyjęto w 1924 roku, przeobrażając Turcję w państwo świec­
kie, kodyfikując prawo i wprowadzając w 1928 roku alfabet łaciński99.
Pierwszy prezydent, Mustafa Kemal (zm. 1938), rządził praktycznie po
dyktatorsku. Stanowiła więc Turcja jeszcze jeden dowód dla tezy, iż bez-
pośrednie przejście od ustroju monarchii absolutnej do demokracji nie
jest możliwe.
9
9 Istambuł, dawny Konstantynopol, stolica Cesarstwa Bizantyńskiego, nie sięgnął do
alfabetu greckiego, szeroko stosowanego w zachodnich terytoriach Turcji, lecz podkreślił
tendencję do związku z kulturą łacińską.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
296
ODBUDOWA PAŃSTWOWOŚCI POLSKIEJ
SPADEK PO PIERWSZEJ RZECzypOSPOLITEJ
Konwencja o ostatecznym rozbiorze Polski, podpisana przez trzy
państwa 26 stycznia 1797 roku, stwierdzała, iż „dokonano podziału zu-
pełnego, ostatecznego, nieodwołalnego" i że uczyniono wszystko, „co mo-
że zabezpieczyć trzem mocarstwom rzeczywiste, istotne i nienaruszalne
posiadanie prowincji, które przyłączyły do swych państw". Oddzielny
zaś i tajny artykuł tej tak zwanej Konwencji petersburskiej stanowił, że
„zachodzi konieczność zniesienia wszystkiego, co by przypominało ist-
nienie Królestwa Polskiego" i trzej monarchowie „nigdy nie wprowadzą
do swych tytułów imienia ani łącznego określenia: 'Królestwo Polskie',
które odtąd zniesione będzie na zawsze".
Likwidacja Rzeczypospolitej, dokonana z pogwałceniem powszechnie
już wówczas znanych i szanowanych zasad prawa międzynarodowego,
miała pociągnąć za sobą wymazanie Polski z pamięci krajów europej-
skich. Temu służyć miała oficjalna propaganda, iż upadek państwa pol-
skiego, opanowanego postępującą anarchią, był nieuchronny; służyła te-
mu dalej „cisza w sprawie polskiej", oficjalnie skazanej na rychłe zapo-
mnienie.
Tak się nie stało. Choć powiodło się zaszczepienie w europejskiej opi-
nii publicznej przekonania, iż Polska upadła wyłącznie na skutek we-
wnętrznej anarchii, przecież jednak pozostała pamięć o roli, jaką pań­
stwo to odegrało w uprzednich wiekach, oraz wspomnienie o jego intere-
sujących instytucjach ustrojowych 100 • Utrzymywało się ono silnie tam
zwłaszcza, dokąd sięgała „Rzeczpospolita obojga narodów".
Była bowiem Rzeczpospospolita wspólnotą narodów ugruntowaną na
rozległych przywilejach i zarzut, że były to przywileje służące głównie
szlachcie, trafia w próżnię, gdyż gdzie indziej nie było inaczej; wszędzie
szlachta była stanem uprzywilejowanym. Co więcej, stan szlachecki
w Polsce, od magnaterii aż po szlachtę w niczym poza herbem nie róż­
niącą się od chłopów, był znacznie liczebniejszy niż w pozostałych pań­
stwach Europy; tym samym ilość obywateli posiadających pełnię praw
politycznych była znaczna. Nie brakło też skłonności do dzielenia się ty-
mi uprawnieniami z innymi. Na ziemiach litewsko-ruskich nie obowią-
100 Zainteresował się nimi Jan Jakub Rousseau, który napisał w 1771 r. Uwagi orzą­
dzie polskim (Refiexions sur le gouvernement polonais).
...
\
Odbudowa państwowości polskiej 297
zywały nigdy jakiekolwiek przepisy nakazujące posługiwanie się języ­
kiem polskim w sejmie, na sejmikach, w trybunałach czy innych instytu-
cjach. Język polski przyjmowali więc stopniowo i dobrowolnie Litwini,
Rusini, Białorusini, Ormianie, Tatarzy; polonizowali się Niemcy. Pewne
ślady tego procesu trwały i po rozbiorach.
Połączenie się Litwy z Polską dokonało się na drodze dobrowolnej,
bez żadnego rozlewu krwi. Kiedy magnateria litewska opierała się unii
lubelskiej w 1569 roku, ulec musiała własnemu bojarstwu dalekiemu je-
szcze od spolonizowania, ale przychylnemu Polsce; Podlasie, Wołyń, Ki-
jowszczyzna, Bracławszczyzna oderwane zostały od Litwy i włączone do
Korony na żądanie posłów tych ziem, którzy chcieli uzyskać polskie
przywileje i w polskim uczestniczyć sejmie. Do Polski chciały należeć
niemieckie stany Prus Krzyżackich; Inflanty z Kurlandią decydowały
o tym nie tylko z obawy przed podbojem ze strony Moskwy, ale z chęci
zapewnienia sobie polskich przywilejów. Okazało się na tamtych teryto-
riach, że te przywileje służyć mogły nie tylko szlachcie, ale i miastom.
Była też Rzeczpospolita krajem tolerancji religijnej. Konfederacja
warszawska 1573 roku zapewniała dysydentom „pokój w wierze". Było
to w ówczesnej Europie, niszczonej wojnami religijnymi, rzeczą wyjątko­
wą. Choć nastąpił później okres kontrreformacji, jednak ograniczenia,
jakie z sobą przyniósł, również - porównawczo rzecz biorąc - nie mogły
się równać z prześladowaniami hiszpańskimi, angielskimi, a także i nie-
mieckimi. Znaną było rzeczą, iż od średniowiecza po wiek XVIII spływa­
ła do Polski ludność żydowska z zachodu i wschodu, znajdując w Polsce
warunki stosunkowo spokojnego bytowania.
Dosyć wcześnie wytworzyła się w Rzeczypospolitej zasada, iż prawo
stoi ponad królem. Elekcyjny monarcha zawierał umowę (pacta conven-
ta) z narodem szlacheckim; gdyby zaś naruszał poprzysiężone przez sie-
bie prawa, służył przeciwko niemu articulus de non praestanda oboe-
dientia, na którego podstawie król mógłby być złożony z tronu. Stan
szlachecki wcześniej niż w innych krajach cieszył się prawami, które
później wchodzić poczęły do deklaracji i konstytucji: nietykalności osobi-
stej i majątkowej, nietykalności mieszkania. Bez jego zgody nie można
było stanowić podatków ani zwoływać pospolitego ruszenia, zaś od 1505
roku wszelkie nowe ustawy zależały od wspólnej zgody króla, senatu
i posłów ziemskich.
Wolność szlachecka doprowadziła też do tego, iż mieszczanom ode-
brano prawo posiadania ziemi, a chłopów przywiązano do gruntu, obcią­
żając ich nadmiernymi powinnościami. Utożsamienie szlachty z naro-
dem powodowało, iż poddanych cechowało poczucie obcości w stosunku
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
298
do narodu panów; na wschodzie konflikt społeczny pokrywał się jeszcze
i z religijnym, a wielkie powstania, do których w połowie XVI! wieku do-
prowadził, zachwiały potęgą Rzeczypospolitej. Ugoda hadziacka 1658 ro-
ku, przeobrażająca Rzeczpospolitą w trialistyczne państwo Polski, Litwy
i Rusi, przyszła za późno. Ruina wywołana przez długotrwałe wojny
XVI! wieku osłabiła gospodarczo szlachtę średnią i drobną, która jedyny
sposób wyjścia z kryzysu upatrywała w zwiększaniu powinności chło­
pskich, prowadząc do nędzy wsi; za tym szła też ruina miast. Sama zaś
szlachta uzależniała się coraz bardziej od opieki i pomocy magnackiej.
Obniżająca się kultura polityczna i prawna powodowała, iż te same
instytucje - sejmiki i sejmy, zasada jednomyślnej zgody - które służyły
dawniej potędze kraju, poczęły go rozkładać od wewnątrz. Rozległe pań­
stwo, w którym słabła władza centralna (i to w czasie, kiedy w pań­
stwach sąsiednich narastał absolutyzm), dysponowało coraz skromniej-
szymi możliwościami skarbowymi i militarnymi. Stawało się skutkiem
tego coraz bardziej biernym przedmiotem, a nie podmiotem polityki mię-
dzynarodowej.
Z kryzysu tego Rzeczpospolita wydobywała się o własnych siłach, po-
dejmując w drugiej połowie XVIII wieku reformy. Zmierzały one zarów-
no do wzmocnienia władzy centralnej, jak i złagodzenia zbyt głębokich
różnic między stanami: polepszenia doli mieszczan, wzięcia chłopów
w opiekę prawa. Polska weszła na drogę przeobrażeń prowadzących do
wytworzenia narodu - już nie tylko szlacheckiego - wolnych obywateli,
żyjących w monarchii konstytucyjno-parlamentarnej. Drogę te przerwa-
ła agresja z zewnątrz 1772 i 1792 roku. Zryw obronny 1794 roku, oparty
na zasadzie mobilizacji do walki narodowej w zamian za prawa społecz­
ne i polityczne, poszerzone na cały naród łącznie z chłopami, nie miał już
szans.
Państwo polskie zdołało przezwyciężyć swój kryzys. Było jeszcze jed-
nak słabe słabością rekonwalescenta po przebytej chorobie. Padło ofiarą
agresji.
POLSKA ZNIEWOLONA
Ziemie Rzeczypospolitej, zajmowane w latach 1772, 1793 i 1795,
zmieniały nie tylko przynależność państwową, ale i ustrój. Następował
na ich terenie proces likwidowania polskich instytucji ustrojowych i pra-
wnych. W żadnym z trzech państw zaborczych nie stanowiły wyodręb­
nionej całości, która przypominałaby ich polskie pochodzenie; podpo-
rządkowano je własnej administracji: prowincjonalnej w Prusiech, gu-
Odbudowa państwowości polskiej 299
bernialnej w Austrii i w Rosji. Wymagało to też zatarcia śladów polskiej
organizacji kościelnej, której stolica, Gniezno, znalazła się w obrębie
Prus. W różnym też stopniu nasilenia trwał proces reform społecznych,
sprowadzających prawa i przywileje poszczególnych stanów do tego po-
ziomu, na jakim znajdowały się te stany w państwach zaborczych. Nie
do pomyślenia bowiem było, iżby szlachta kraju podbitego, polska, posia-
dała więcej przywilejów niż szlachta kraju zwycięskiego: pruska, au-
striacka czy rosyjska.
Proces zacierania śladów państwa polskiego przerwany jednak został
przez wydarzenia polityczne. Wojny napoleońskie obaliły ten kształt Eu-
ropy, jaki wytworzył się po rozbiorach Polski.
Po klęsce Prus w 1806 roku, na mocy traktatu w Tylży 1807 roku,
z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, bez Gdańska i obwodu bia-
łostockiego, powstało Księstwo Warszawskie. Była to próba takiego roz-
wiązania sprawy polskiej, które by nie stało się kością niezgody pomię­
dzy Francją i Rosją. Tegoż 1807 roku Napoleon nadał w Dreźnie Księ­
stwu konstytucję, przez siebie opracowaną; była to więc konstytucja
oktrojowana, jej oryginalnym tekstem był tekst francuski.
Na czele Księstwa stanął Fryderyk August z dynastii Wettynów, król
saski, a ponieważ Saksonia była wówczas członkiem Związku Reńskie­
go, podległy Napoleonowi. Nie było więc Księstwo państwem suweren-
nym. Narzucony mu został ustrój wzorowany na ustrojach państw sate-
litarnych Wielkiego Cesarstwa, zawierający jednak również wiele insty-
tucji zaczerpniętych z ustroju Polski, czasów Sejmu Czteroletniego. Oso-
ba monarchy powodowała, iż Księstwo powiązane było z Saksonią unią
personalną.
Konstytucja opierała się na zasadzie trójpodziału władzy, z przewagą
jednak władzy wykonawczej. Sprawował ją król (czyli, formalnie biorąc,
książę warszawski), Rada Stanu, Rada Ministrów i organa administra-
cji lokalnej. Rada Stanu, instytucja zaczerpnięta bezpośrednio z ustroju
francuskiego, złożona z króla lub w jego zastępstwie prezesa, ministrów,
referendarzy, sekretarza i innych członków, kontrolowała działalność
rządu, współdziałała z królem w dziedzinie ustawodawczej, realizując
jego prawo inicjatywy ustawodawczej, była sądem kasacyjnym. Rada
Ministrów, czyli rząd, składała się z sześciu ministrów: sprawiedliwości,
wyznań, policji, wojska, skarbu oraz sekretarza-łącznika, działającego
pomiędzy Dreznem, stolicą Saksonii, i Warszawą. Każdy minister miał
swój resort; ponadto działały takie urzędy centralne jak Dyrekcja Edu-
kacyjna (pod tą nazwą odtworzona została Komisja Edukacji Narodowej)
czy Izba Obrachunkowa. Kraj dzielił się za wzorem francuskim na de-
f-.:-~:.:::,',,,
300 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
partamenty z prefektami na czele, ale niższy szczebel oparł się na pol-
skich wzorach: były to powiaty z podprefektami. Administracja ta oka-
zała się sprężysta i wydajna: od urzędników wymagano wykształcenia,
poddawano ich odpowiednim egzaminom. Uzupełniał tę administrację
niewielki samorząd w póstaci rad po departamentach, powiatach, mia-
stach i gminach wiejskich.
Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy sejm, złożony z izb se-
natorskiej i poselskiej. W skład izby senatorskiej wchodzili biskupi, wo-
jewodowie i kasztelanowie w liczbie trzydziestu - poza biskupami byli to
więc dostojnicy czysto już tytularni, wywodzący się z czasów Pierwszej
Rzeczypospolitej lub nowo mianowani przez króla. W Izbie poselskiej za-
siadali posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach, w liczbie sześćdzie­
sięciu, a po 1809 roku - stu, oraz deputowani, wybierani przez zgroma-
dzenia gminne, w liczbie czterdziestu, a po 1809 roku - sześćdziesięciu
sześciu. Prawo udziału w sejmikach miała szlachta osiadła (kłóciło się to
z przepisem artykułu 4 konstytucji głoszącego, iż wszyscy obywatele są
równi wobec prawa), natomiast do zgromadzeń gminnych dopuszczeni
zostali posiadacze nieszlacheckiego pochodzenia, fabrykanci, kupcy,.rze-
mieślnicy, proboszczowie, uczeni, artyści, bogatsi (wolni) chłopi, wetera-
ni wojskowi. Przyznanie praw politycznych weteranom, którzy odsłużyli
choć jedną kampanię wojenną było regułą stosowaną przez Napoleona
w uzależnionych od Wielkiego Cesarstwa ustrojach; to też stanowiło jed-
no ze źródeł legendy napoleońskiej wśród warstw plebejskich101 •
Kompetencje sejmu były skromne: decydował on w kwestiach podat-
kowych, monetarnych i kodyfikacji prawa sądowego. Istotne znaczenie
miało przyznanie inicjatywy ustawodawczej nie samemu sejmowi, lecz
królowi i Radzie Stanu. Posiedzenia sejmowe były więc jałowe i niecie-
kawe; po wyczerpaniu jednak właściwego porządku dziennego toczyły
się już nieformalne, ale według starej tradycji burzliwe obrady, będące
wyrazem opinii publicznej w Księstwie. Sejm zebrał się tylko trzy razy,
w latach 1809, 1810 i 1812.
Organizacja wymiaru sprawiedliwości zawierała wiele instytucji no-
wych, przejętych z ustroju francuskiego. Zerwano z systemem sądów
stanowych i wprowadzono sądownictwo powszechne, jednolite dla wszy-
stkich bez względu na pochodzenie stanowe, od pierwszej do ostatniej in-
101 Najpiękniejszym jej ujęciem
w polskiej literaturze są odpowiednie fragmenty „pa-
miętnika starego subiekta" w Lalce Bolesława Prusa. Należy też zaznaczyć, iż do owych
weteranów, którym przyznano prawa polityczne, zaliczono nie tylko uczestników Legio-
nów Dąbrowskiego, ale także kościuszkowskich kosynierów.
Odbudowa państwowości polskiej
301
stancji, z podziałem na sądy cywilne i karne. W sądownictwie cywilnym
działały sądy pokoju po powiatach (pojednawcze oraz dla drobnych
spraw), trybunały pierwszej instancji w departamentach i jeden dla ca-
łego Księstwa sąd apelacyjny w Warszawie. Sądownictwo w sprawach
karnych wykonywali w najdrobniejszych sprawach podsędkowie sądów
pokoju (były to tak zwane „sądy policji prostej") oraz „sądy sprawiedli-
wości kryminalnej", po jednym na dwa departamenty. Sąd kasacyjny,
tak dla spraw cywilnych jak i karnych, stanowiła Rada Stanu. Sędziowie
mianowani byli dożywotnio przez monarchę; pozbawić ich urzędu można
było tylko drogą wyroku sądowego za przestępstwo związane z wykony-
waną funkcją. Tym samym zapewniona została niezawisłość sądownic­
twa i jego oddzielenie od innych władz.
Konstytucja zapewniała wolność wyznania, uznając jednocześnie re-
ligię rzymskokatolicką za „religię stanu". Artykuł 4 głosił: „Znosi się nie-
wola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa. Stan osób po-
zostaje pod opieką trybunałów". Sformułowania te wywołały wiele wąt­
pliwości, dlatego też król Fryderyk August wydał z końcem 1807 roku
tak zwany Dekret grudniowy. Potwierdzono w nim wolność osobistą
chłopów (już raz przyznaną im w Uniwersale Połanieckim 1794 roku, ale
cofniętą po upadku Polski), uznając jednak, że własność gruntu przysłu­
guje szlachcie, chłopi zaś sąjedynie tej ziemi dzierżawcami. Świadczenia
chłopskie regulowane być miały przez swobodne, dwustronne umowy,
rejestrowane przez notariuszy. Nie zawarcie takiej umowy w ciągu roku
umożliwiało panom rugowanie chłopów z ziemi i powiększanie folwar-
ków. Lepsza nieco była sytuacja mieszczaństwa, które awansowało
w stosunku do ustawy o miastach z 1791 roku, uzyskując faktyczną rów-
ność wobec prawa. Żydów natomiast wyjęto spod praw konstytucyjnych
na okres 10 lat; owo ograniczenie prawne przeżyło Księstwo Warsza-
wskie, gdyż trwało do lat sześćdziesiątych XIX wieku.
Znaczenie ustrojowe Księstwa Warszawskiego, mimo iż twór ten ist-
niał od 1807 roku faktycznie do 1813, a formalnie do 1815 roku, było epo-
kowe. Ten kilkuletni epizod pod wieloma względami dorównywał wagą
i znaczeniem okresowi Sejmu Czteroletniego oraz Insurekcji kościuszko­
wskiej. Przekreśliło bowiem sytuację spowodowaną na ziemiach pol-
skich przez rozbiory, traktowaną jako wewnętrzna sprawa trzech
państw zaborczych.
Nie nawiązywało ono oficjalnie do państwowości polskiej sprzed roz-
biorów, ale przez Polaków traktowane było jako zalążek odradzającego
się państwa polskiego. Powstał pogląd, że skoro Rzeczpospolita upadła
w wyniku trzech rozbiorów, to i odradzać się będzie w trzech etapach.
302 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Poszerzenie terytorialne w 1809 roku o tereny trzeciego zaboru au-
striackiego i pierwszy etap wojny 1812 roku zdawały się ten pogląd po-
twierdzać. Nie było Księstwo, jak wiadomo, państwem suwerennym, ale
ograniczenie suwerenności na rzecz Napoleona nie było boleśnie odczu-
wane, skoro pokładano w Napoleonie dalsze nadzieje wyzwoleńcze 102 •
Mimo francuskich wpływów ustrojowych - poza cezaryzmem przejawia-
jącym się w niechęci do parlamentaryzmu - bardzo pozytywnych, było
też Księstwo kontynuacją polskich tradycji ustrojowych okresu Oświece­
nia. Polskie urzędy, sądy i szkoły miały znaczenie dla podtrzymania pol-
skości głęboko w wiek XIX. Polskie wojsko odegrać miało swą rolę aż do
powstania listopadowego włącznie. Zasada równości wszystkich wobec
prawa, choć niekonsekwentnie i nie w pełni realizowana, przecież ode-
grała rolę w procesie przełamywania barier stanowych.
Kolejny akt sprawy polskiej rozegrał się na Kongresie Wiedeńskim.
Podjęto w 1815 roku następujące decyzje terytorialne: a) zlikwidowano
Księstwo Warszawskie 103 ; b) zachodnią jego część (departamenty po-
znański i toruński) przyznano Prusom jako tzw. Wielkie Księstwo Po-
znańskie; c) miasto Kraków z okręgiem uznano za wolne; d) z reszty
ziem Księstwa, po drobnych poprawkach terytorialnych na rzecz Au-
strii, utworzono Królestwo Polskie związane z Rosją. Taki podział tery-
torialny spowodował, iż Kongres nazywano w Polsce „czwartym rozbio-
rem".
Nie mogli jednak zaborcy przejść nad sprawą polską do porządku, jak
po 1795 roku; Polacy bowiem wykazali, iż w sprzyjającym układzie poli-
tycznym reprezentują znaczną siłę militarną i możliwości działania.
Przyjęły więc państwa zaborcze koncepcję niezwykle ryzykowną: likwi-
dując państwo polskie, uznali jednocześnie istnienie odrębnej narodowo-
ści polskiej i jej prawo do samodzielnego bytu oraz rozwoju. W artykule
3 traktatu rosyjsko-pruskiego z 21 kwietnia-3 maja 1815 roku stwier-
dzono: „Polacy, poddani każdej w szczególności Wysokiej Strony Kontra-
ktującej, otrzymają instytucje, które zapewnią zachowanie ich narodo-
10 2 Zasługuje na pamięć jeden szczegół: Napoleon zgłosił pretensje do wierzytelności
pruskich ulokowanych na hipotekach dóbr ziemskich w Księstwie i przejął te sumy jako
zdobycz wojenną. Rokowania w tej sprawie toczyły się w mieście Bayonne. Wyliczono wów-
czas, iż jest to 43 miliony franków. Napoleon „odstąpił" je Księstwu Warszawskiemu w za-
mian za 21 milionów, płatnych w ciągu 4 lat. Owe „bajońskie sumy" nie zostały przez rząd
Księstwa ani ściągnięte, ani wypłacone Napoleonowi.
103 Fryderyk August (1750-1827) zmuszony został do zrzeczenia się tytułu Księcia
Warszawskiego. Uczynił to nie bez oporów, do końca życia żywił też znaczną sympatię do
Polaków. Między innymi uratował przed represjami generała Karola Kniaziewicza.
Odbudowa państwowości polskiej
303
wości, podług form bytu politycznego, jakie każdy z rządów, pod którymi
zostawać będą, nadać im uzna za przyzwoite". Z tego stwierdzenia wyni-
kały niewątpliwie dwie konsekwencje, mianowicie: a) zakaz germaniza-
cji względnie rusyfikacji Polaków, b) obowiązek nadania (oktrojowania)
Polakom co najmniej autonomii w poszczególnych zaborach.
Kongres przyznawał dalej tak zwanym „poddanym mieszanym" (któ-
rych posiadłości przecinały nowe granice) prawo opcji, to jest możność
swobodnego wyboru jednego z trzech państw, których poddanymi pra-
gnęliby zostać. Ogłaszał szeroką amnestię dla wszystkich, którzy na dro-
dze wojskowej lub politycznej walczyli o niepodległość Polski. Stwierdzał
wreszcie- tym samym uznając milcząco istnienie ongiś państwa w gra-
nicach z 1772 roku - że Polacy, zamieszkujący terytoria dawnej Rze-
czypospolitej, mają swobodę poruszania się w obrębie tych ziem oraz ko-
rzystania ze spławnych rzek, łącznie z ich ujściami: Wisły, Warty z Od-
rą, Niemna, Dniepru. Znaczna część tych zobowiązań, podejmowanych
wprawdzie w obliczu delegatji kongresowych całej Europy, pozostała na
papierze.
Cesarz austriacki zobowiązania kongresowe wobec Polaków pominął
milczeniem: w Galicji powołano tylko do życia w 1817 roku tak zwany
„sejm stanowy", który nie posiadał żadnych konkretnych uprawnień
i był tylko organem pomocniczym dla miejscowej austriackiej admini-
stracji. Germanizacja w Galicji nie zelżała, o przekazaniu w ręce polskie
jakiegokolwiek samorządu nie było mowy.
Król pruski poszedł o krok dalej. „Wielkie Księstwo Poznańskie" nie
było wprawdzie odrębnym tworem państwowym na wzór wielu byłych
księstw Rzeszy, ale jako część Prus miało uzyskać autonomię. Otrzyma-
ło polskiego namiestnika (którego stanowisko było jednak ornamentem,
bo faktyczną władzę pełnił pruski nadprezydent prowincji) 104 oraz sejm
stanowy, o nieco większych uprawnieniach niż te, które posiadał sejm
stanowy galicyjski. Język polski utrzymywał się w szkołach, urzędach
i sądach, ale tylko w Wielkim Księstwie Poznańskim; Polacy zamieszku-
jący pozostałe ziemie polskie pod pruskim panowaniem żadnych odręb­
nych praw nie otrzymali. Prusy zresztą, po wyjściu z kryzysu spowodo-
104 Pierwszym i ostatnim namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego był Anto-
ni Henryk Radziwiłł (1775-1833), żonaty z księżniczką Luizą Hohenzollern, znany bar-
dziej jako kompozytor niż polityk. Nie posiadał on żadnych konkretnych uprawnień admi-
nistracyjnych, a w swych działaniach dążył do kompromisu między społeczeństwem pol-
skim i rządem pruskim.

304 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
wanego przez wojny napoleońskie, powróciły do polityki antypolskiej;
nasiliła się ona zwłaszcza po latach 1830-1831.
Istotne natomiast znaczenie posiadało Wolne Miasto Kraków, zwane
Rzeczpospolitą Krakowską, istniejące w latach 1815-1846. Był to twór
polityczny nawiązujący do istniejących w Rzeszy Niemieckiej „wolnych
miast", wyposażony jednak w bardzo skromną samodzielność. Kraków
posiadał własną konstytucję z 1815 roku, „rozwiniętą" w roku 1818 i pa-
rokrotnie później ograniczaną. N a czele Wolnego Miasta stał Senat Rzą­
dzący złożony z prezesa i senatorów, po części z wyboru, po części dele-
gowanych przez Uniwersytet i kapitułę biskupią. Organem przedstawi-
cielskim było jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów, o bardzo
ograniczonych kompetencjach. Powstała także Komisja Włościańska,
która zniosła pańszczyznę i przeprowadziła oczynszowanie chłopów.
N ad wszystkim, co działo się w Wolnym Mieście, surową kontrolę rozta-
czali „rezydenci", czyli przedstawiciele trzech państw zaborczych.
Mimo tej kontroli i ciągłej groźby okupacji czy agresji (zwłaszcza ze
strony Austrii) odegrał Kraków rolę jako ostoja ówczesnego życia naro-
dowego. Urzędy, sądy i szkoły działały w języku polskim; obok waluty
państw zaborczych krążyły też po Krakowie złote polskie ze stemplem
Stanisława Augusta. Akademia Krakowska, nawiązując do wielkich na-
rodowych tradycji, przyjęła w 1818 roku miano Uniwersytetu Jagielloń­
skiego. Wawel, który po zaborze przeznaczony został na koszary, na po-
wrót stał się sanktuarium narodowym i panteonem bohaterów, których
poczet otworzyli książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko. Kra-
ków wreszcie stać się miał podstawą operacyjną dla powstania w 1846
roku, które stłumione, posłużyło za uzasadnienie do likwidacji „Wolnego
Miasta" i wcielenia go do Austrii.
Utworzenie Królestwa Polskiego składającego się z terytoriów Księ­
stwa Warszawskiego pomniejszonych o dwa zachodnie departamenty,
proklamowanego w Warszawie 20 czerwca 1815 roku, było realizacją
koncepcji cara Aleksandra I. Projekt konstytucji Królestwa opracował
Adam Czartoryski w oparciu o polskie tradycje ustrojowe oraz instytucje
odziedziczone po Księstwie Warszawskim; wprowadziwszy swoje popra-
wki, akt ten podpisał Aleksander I i ogłosił pod swoim imieniem.
Konstytucja stwierdzała, iż Królestwo Polskie jest „na zawsze" połą­
czone z cesarstwem rosyjskim, i jego korona jest dziedziczna w dynastii
rosyjskiej. N a pozór tylko była to unia personalna, gdyż car jako król pol-
ski kierował polityką zagraniczną, prowadząc ją przy pomocy organów
cesarstwa; w istocie była to unia dynastyczna z elementami unii realnej.
Stwarzało to jednalc dziwny i nierównorzędny związek: niewielkie Kró-
• od",.,,.. ,""·,,_ ,,,,c;·~"'-·~--4
Odbudowa państwowości polskiej 305
lestwo Kongresowe, stanowiące monarchię konstytucyjną, połączone zo-
stało z ogromnym cesarstwem rosyjskim stanowiącym monarchię abso-
lutną. Związek taki, nigdzie indziej nie spotykany, nie mógł się okazać
trwały. .
Obywatele Królestwa otrzymali szerokie prawa. Religia rzymskoka-
tolicka uznana została za panującą, ale zapewniono wolność wyznania
i stwierdzono, iż różnowierstwo nie może ograniczać praw politycznych;
zasadę tę złamano jednak w stosunku do Żydów. Zapewniono wolność
druku, ale - zaznaczając, iż prawo określi sposoby ukrócenia nadużyć tej
wolności- stworzono furtkę dla cenzury. Przyznano prawo nietykalności
osobistej i majątkowej, dopuszczając wywłaszczenie tylko dla celów uży­
teczności publicznej. Zagwarantowano wolność osobistą (prawo przeno-
szenia się z miejsca na miejsce „z osobą i majątkiem"), prawo do języka
polskiego w życiu publicznym, w urzędach i wojsku, prawo do urzędów
dla Polaków (z zastrzeżeniem wyższych urzędów dla szlachty). Rozpa-
trywana pod kątem widzenia tych praw, konstytucja Królestwa Polskie-
go wykazywała znaczny liberalizm i na pewno umieszczona być może
w czołówce aktów konstytucyjnych Europy okresu restauracji i Świętego
Przymierza.
Konstytucja oparła się na zasadzie trójpodziału władzy, podobnie jed-
nak jak i w Księstwie Warszawskim - z przewagą władzy wykonawczej;
jeśli bowiem w 1807 roku wymagał tego cezaryzm, to w 1815 roku pra-
gnął tego carat.
Władzę wykonawczą sprawował król względnie królewski namiest-
nik, Rada Stanu i organa administracji. Królem był każdorazowy cesarz,
który koronował się i zaprzysięgał konstytucję w Warszawie 1o5. Niety-
kalny i nie odpowiedzialny na zasadzie kontrasygnaty, prowadził polity-
kę zagraniczną, dowodził armią, kontrolował władzę wewnętrzną po-
przez Radę Stanu, posiadał prawo nobilitacji i prawo łaski. Pod nieobe-
cność króla w Warszawie rządził za niego (z wyjątkiem dowództwa woj-
skowego) namiestnik, który miał być Polakiem 106 •
105 Aleksander I obowiązku tego nie dopełnił. Koronował się natomiast 24 V 1829 r.
Mikołaj I. Z koronacją tą związana jest akcja Kordiana Juliusza Słowackiego.
106 Powszechnie spodziewano się, iż namiestnikiem zostanie książę Adam Jerzy Czar-
toryski, w młodości przyjaciel Aleksandra I, twórca projektu konstytucji. Został nim jed-
nak generał Józef Zajączek, weteran kościuszkowski i napoleoński, później lojalny aż do
serwilizmu sługa carski. Po jego śmierci w 1826 r. stanowisko namiestnika nie było obsa-
dzane. Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861), od 1803 r. kurator wileńskiego okręgu szkol-
nego, wpłynął na odnowienie Uniwersytetu Wileńskiego i Liceum Krzemienieckiego. Wier-
ny carowi, był wrogiem Napoleona jako burzyciela porządku. Pominięty został przy obsa-
306 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Właściwą, centralną władzą rządowo-administracyjną była Rada
Stanu, instytucja zaczerpnięta z ustroju francuskiego za pośrednictwem
Księstwa, ale zorganizowana inaczej niż w Księstwie. Dzieliła się na:
1) Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu i 2) Radę Administracyjną. Ogólne
Zgromadzenie stanowili król lub namiestnik, 5 ministrów, 10 radców
i 10 referendarzy. Ciału temu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza
i kontrola administracji (ale nie było ono już sądem kasacyjnym). Radę
Administracyjną tworzyli namiestnik i ministrowie oraz osoby imiennie
przez namiestnika powołane. Każdy minister kierował resortem (WYznań
religijnych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, spraw wewnętrz­
nych, policji, wojska, skarbu). Nie pełnił wprawdzie żadnej funkcji w Ra-
dzie Stanu carski brat, książę Konstanty, ale faktycznie uważał on Kró-
lestwo Polskie za swoje władztwo i podporządkował sobie zarówno woj-
sko, jak i urząd namiestnika.
W administracji terenowej zrezygnowano z systemu francuskiego,
obowiązującego w Księstwie, natomiast w szerokiej mierze WYkorzysta-
no wzory staropolskie. Kraj dzielił się na województwa; na czele każdego
stała komisja wojewódzka jako urząd kolegialny. Województwa dzieliły
się na obwody (powiaty). W miastach działały „urzędy municypalne", to
jest w miastach większych prezydent i radni, w miastach mniejszych -
burmistrz i ławnicy. Na czele gmin stali wójtowie. Sprawa zatem prze-
chodziła od wójta lub urzędu municypalnego poprzez komisję wojewódz-
ką do odpowiedniego ministra lub od niego do Rady Stanu.
Władzę ustawodawczą pełnił król i sejm, złożony z senatu i izby
poselskiej. W senacie zasiadali biskupi, wojewodowie, kasztelanowie
i książęta krwi (razem 64 osoby). Do izby poselskiej wchodzili - jak
w Księstwie - posłowie szlacheccy WYbierani na sejmikach, w liczbie 77,
oraz deputowani od zgromadzeń gminnych, w liczbie 51. Ze zgromadzeń
gminnych znikli chłopi-weterani. Kompetencje sejmu były równie
skromne jak za czasów Księstwa Warszawskiego: ustawodawstwo cywil-
ne, karne, administracyjne, skarbowe oraz wszystkie spraWY zlecone
dzie stanowiska namiestnika Królestwa Polskiego zapewne ze względu na to, by nie wyko-
rzystał swojej mocnej pozycji politycznej. Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji wo-
bec Mikołaja I z uwagi na jego antypolską politykę. Wszedł do władz powstania listopado-
wego, ale nie chciał przeobrażenia powstania w rewolucję społeczną. Po upadku powstania
osiadł we Francji. Część emigracji uważała go za polskiego „króla bez korony". Kierował
tzw. „Hotelem Lambert", konserwatywnym ugrupowaniem Wielkiej Emigracji, działając
jako dyplomatyczny przedstawiciel narodu polskiego. Prowadził interesującą politykę na
Bałkanie, krzyżując tam plany caratu. Cieszył się ogromnym autorytetem osobistym.
Odbudowa państwowości polskiej
307
przez króla; inicjatywa ustawodawcza należała bowiem do króla, za pośred­
nictwem Rady Stanu. Sejm miał się zbierać co dwa lata na okres 30 dni,
chyba że król zwołał dodatkowo nadzWJczajną sesję; obrady były tajne.
Sądownictwo było powszechne, niezawisłe, a sędziowie WYbierani lub
mianowani przez króla. Jak i w Księstwie działały sądy pokoju (pojed-
nawcze i dla spraw mniejszej wagi) .. Po województwach orzekały trybu-
nały cywilne i sądy karne. W Warszawie orzekał trybunał apelacyjny.
Zbrodnie stanu i przestępstwa urzędnicze sądził sejm sejmowy, z udzia-
łem senatorów.
Konstytucja z 1815 roku różni się korzystnie od Karty Konstytucyj-
nej z 1814 roku, stanowiącej przecież wzorzec dla wielu późniejszych
ustaw zasadniczych. Kiedy porównywano ją z Konstytucją Księstwa
Warszawskiego z 1807 roku, stwierdzono, iż pierwsza była bardziej
demokratyczna (skutkiem owego udziału chłopów w zgromadzeniach
gminnych), druga natomiast, poprzez swój bogaty katalog praw obywa-
telsltich, nazwana być może bardziej liberalną. Także ów demokratyzm,
choć węższy niż w Księstwie, zasługiwał na uwagę, skoro w maleńkim
Królestwie Polskim - jak później obliczono - więcej ludzi posiadało pra-
wa polityczne niż w potężnej Francji. W początkach swego obowiązywa­
nia konstytucja z 1815 roku odegrała rolę pozytywną, w związku z ko-
niecznością stabilizacji społecznej i politycznej po epoce wojen napoleoń­
skich.
Porównanie obu konstytucji z 1807 i 1815 roku prowadzi do jednego
jeszcze wniosku. Konstytucja z 1807 roku wiązała Księstwo z zachodem
Europy, podporządkowując je Francji. Konstytucja z 1815 roku wiązała
Królestwo ze wschodem, podporządkowując je Rosji. Dla sprawy polskiej
bezwzględnie korzystniejsza była ta pierwsza sytuacja.
Z czasem coraz bardziej powiększał się dystans pomiędzy konstytu-
cyjną teorią ustroju Królestwa a pralrtyką działalności księcia Konstan-
tego i towarzyszącego mu senatora Nowosilcowa. Kiedy w Rosji po
śmierci Aleksandra I w 1825 roku wybuchło powstanie dekabrystów,
którzy- chcąc przebudoWY Rosji w monarchię konstytucyjną - wzorowa-
li się na konstytucji Królestwa, wrogość kolejnego cara Mikołaja I do
Królestwa pogłębiła się. Łamanie siłą opozycji sejmowej, zaostrzanie
cenzury, represje w stosunku do mnożących się organizacji konspiracyj-
nych, zbiegało się z poczuciem niezadowolenia społecznego, oczeltiwania
zmian, gotowości do ich (nawet zbrojnego) poparcia.
Podchorążowie, którzy w listopadzie 1830 roku wywołali powstanie,
nie sięgnęli sami po władzę, która „leżała na ulicy". Objęła ją natomiast
Rada Administracyjna, które przeobraziła się w Rząd TymczasoWY.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
308
Rząd powierzył dyktaturę generałowi Józefowi Chłopickiemu; nie była
to jednak pełnia władzy, lecz dowództwo nad wojskiem. Zebrał się sejm,
który ogłosił powstanie narodowe oraz zdetronizował Mikołaja I jako
króla polskiego (25 I 1831). Uznając, iż Królestwo Polskie powiązane by-
ło z Rosją unią personalną, tym samym sądzono, iż Polska odzyskała
pełnię suwerenności. Sejm poszerzył swój skład o delegatów tzw. ziem
zabranych, to jest tych części zaboru rosyjskiego, które nie weszły
w skład Królestwa. Nie zdobył się jednak na uchwalenie reform społecz­
nych, które by mogły pociągnąć masy ludowe do powstania. Chłopicki
ustąpił ze stanowiska dyktatora. Władzę pełnił wówczas Rząd N arodo-
wy z Adamem Jerzym Czartoryskim na czele, dowództwo wojska objął
generał Jan Skrzynecki. Powstanie upadło jesienią 1831 roku.
Krótkotrwałe, na niewielkim obszarze terytorialnym, było jednak na-
der istotnym wydarzeniem. Polska w czasie jego trwania posiadała peł­
ną suwerenność. Powstanie odegrało dużą rolę w procesie kształtowania
się nowoczesnego narodu, wpłynęło także mobilizująco na europejskie
ruchy wyzwoleńcze. Niemniej jego upadek zakończył erę monarchii kon-
stytucyjnej w Królestwie Polskim.
Nastąpił w zaborze rosyjskim okres prześladowań i zmian ustrojo-
wych. „Statut organiczny" Mikołaja I z 1832 roku inkorporował Króle-
stwo do cesarstwa rosyjskiego. Królestwo utraciło własny sejm i armię,
z czasem też zlikwidowano Radę Stanu, w miejsce województw wprowa-
dzono gubernie. Obowiązywał stan wojenny, ze wszystkimi konsekwen-
cjami w zakresie sądownictwa. Dopiero po klęsce Rosji w wojnie krym-
skiej i śmierci Mikołaja I, za rządów Aleksandra II (1855-1881) doszło
do pewnych ulg. Reforma uwłaszczeniowa chłopów z 1861 roku nie obję­
ła Królestwa, na którego terenie poddaństwo osobiste nie obowiązywało
już od 1807 roku; margrabia Aleksander Wielopolski, powołany na sta-
nowisko cywilnego zastępcy namiestnika, wprowadzał tylko oczynszo-
wanie, doprowadził też do przywrócenia praw Żydom. W dziedzinie
administracyjnej dążył do odbudowy konstytucji z 1815 roku, przywra-
cając Radę Stanu, niektóre inne organy rządowe oraz odbudowując lo-
kalny samorząd. Jednocześnie był zwolennikiem surowych represji
w stosunku do opozycji.
Tymczasem w kraju narastało napięcie społeczne, odradzał się ruch
wyzwoleńczy; bardziej umiarkowany, zalecający pracę organiczną ruch
„Białych" i radykalno-demokratyczny ruch „Czerwonych". Próba pacyfi-
kacji poprzez brankę do wojska, zarządzona przez Wielopolskiego, przy-
śpieszyła w 1863 roku wybuch powstania, zwanego styczniowym.
Odbudowa państwowości polskiej 309
Miało ono charakter partyzantki, ale stworzyło też sprawną, konspi-
racyjną organizację. Powstał Tymczasowy Rząd Narodowy, który pro-
klamował uwłaszczenie chłopów, zaś bezrolnym, którzy by wzięli udział
w powstaniu, obiecywał nadziały ziemi. W maju 1863 ·roku przeobraził
się on w Rząd Narodowy. Dwie próby objęcia władzy wojskowej i wyko-
nawczej w postaci dyktatur Ludwik.a Mierosławskiego i Mariana Lan-
giewicza nie powiodły się. Pod koniec powstania, dławionego na skutek
ogromnej dysproporcji sił, dyktaturę objął Romuald Traugutt.
Powstanie zakończyło się klęską, ale zmusiło rząd carski - aby wy-
rwać ten argument z rąk powstańców - do uwłaszczenia chłopów w Kró-
lestwie, na warunkach lepszych niż w Rosji (chłopi otrzymali 1864 roku
pełną własność całej uprawianej ziemi, za odszkodowaniem spłacanym
stopniowo w podatku gruntowym). Rozpoczęła się fala okrutnych repre-
sji w postaci wsroków śmierci, zsyłek i konfiskat. Nasiliła się akcja rusy-
fikatorska. Królestwo Polskie, aby całkowicie zatrzeć jego odrębność, na-
zywać poczęto „Przywiślańskim Krajem".
Czasy po powstaniu styczniowym to okres, w którym narodowość pol-
ska - poza Galicją - nie miała żadnych instytucji przyrzeczonych jej
przez Kongres Wiedeński. Jeśli można było mówić o jakimś jej wyodręb­
nieniu, to tylko na zasadzie negatywnej: Polacy pozbawieni byli bowiem
niektórych praw (choćby do własnych instytucji samorządowych), przy-
sługujących Niemcom w Prusiech czy Rosjanom w Rosji. Porównawczo
biorąc, pod względem ekonomicznym najlepiej wiodło się Polakom pod
zaborem pruskim, gorzej - w Kongresówce, największa zaś bieda pano-
wała w Galicji. Pod względem politycznym i narodowym było odwrotnie:
najuboższa z dzielnic polskich miała najszersze możliwości rozwoju poli-
tycznego, oświatowego i kulturalnego.
POLSKA ODRODZONA
Z końcem pierwszej wojny światowej, na skutek klęski państw cen-
tralnych i rewolucji, która obaliła carat w Rosji, a także dzięki politycz-
nemu i militarnemu wysiłkowi narodu, Polska odzyskała niepodległość.
Rozpoczął się, trwający do 1921 roku, okres walki o granice oraz proces
budowy ustroju państwa polskiego.
Ów proces budowy ustroju był wydarzeniem w skali europejskiej bez
precedensu. Zdarzało się po pierwszej wojnie, iż dzieliły się organizmy
państwowe - jak rozkład monarchii habsburskiej na Austrię i Węgry czy
wyodrębnienie się Czech. Zdarzało się także, iż państwa, podbite ongiś
przez sąsiednie mocarstwa, odrywały się od zdobywcy i odzyskiwały su-
&ltiht:~ ~"~~-~·-··-~"··
KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
310
werenność, jak Litwa, Łotwa, Estonia. W wypadku Polski było inaczej,
gdyż scalała się z trzech odrębnych terytoriów, wprawdzie dawniej do
niej należących i zamieszkałych przez jeden naród, ale od stu kilkudzie-
sięciu lat pozostających pod władzą innych państw, o różnych ustrojach.
Stanowiło to dość odległą analogię do włoskiego Risorgimento w drugiej
połowie XIX wieku.
Co więcej, choć była to odbudowa państwa, które istniało do końca
XVIII wieku, to jednak nie można było bezpośrednio nawiązać do ów-
czesnych instytucji ustrojowych, lecz trzeba je było budować od nowa.
Powstała więc możność wykorzystania sprawdzonych w praktyce insty-
tucji ustrojowych Europy przełomu XIX i XX wieku. Trzeba jednak było
to czynić z uwzględnieniem złych i dobrych doświadczeń narodu, wynie-
sionych z okresu braku własnej państwowości i walki wyzwoleńczej.
Proces budowy nowego ustroju był wiec zadaniem trudnym; realizować
go można było powoli i stopniowo, unikając łatwych do popełnienia błędów,
w warunkach skrajnych napięć politycznych, społecznych i narodowych
Z końcem października 1918 roku powstała w Krakowie Polska Ko-
misja Likwidacyjna, której zadaniem było przejęcie lokalnej władzy
z rąk austriackich; powiodło się jej to od Śląska Cieszyńskiego po San.
W Lublinie utworzył się 6 listopada Tymczasowy Rząd Ludowy
o wyraźnie lewicowym programie. W Warszawie działała Rada Regen-
cyjna, powstała na podstawie Proklamacji dwóch cesarzy, czyli aktu z 5
listopada 1916 roku zapowiadającego utworzenie niesuwerennego Kró-
lestwa Polskiego; po ewakuacji ostatniego niemieckiego gubernatora, ge-
nerała Hansa Beselera, Rada Regencyjna stała się organem suweren-
nym, nie miałajednak akceptacji społecznej. Dlatego też przekazała ona
swoją władzę przybyłemu do Warszawy z pruskiego więzienia Józefowi
Piłsudskiemu i rozwiązała się 14 listopada.
Józef Piłsudski objął władzę jako Tymczasowy Naczelnik Państwa,
nawiązując w ten sposób do funkcji pełnionej ongiś przez Tadeusza Ko-
ściuszkę. Dekret z 22 listopada 1918 roku stanowił, iż Naczelnik pełnił
będzie tę władzę aż do zwołania Sejmu Ustawodawczego. Mianował on
premiera i za jego pośrednictwem ministrów; rada ministrów opracowy-
wała projekty dekretów, które po zatwierdzeniu przez Naczelnika wcho-
dziły w życie z mocą tymczasową.
Z początkiem 1919 roku zebrał się Sejm Ustawodawczy, wybrany
w głosowaniu powszechnym (po raz pierwszy na ziemiach polskich
z udziałem kobiet), równym, tajnym, bezpośrednim i proporcjonalnym.
Z obszarów jeszcze nie uwolnionych od obcych wojsk zaproszono do Sej-
mu Polaków, którzy przed wojną wchodzili w skład Kół Polskich w par-
L...
Odbudowa państwowości polskiej 311
lamentach niemieckim i austriackim. Od lutego 1919 roku Józef Piłsud­
ski złożył swą funkcję Naczelnika Państwa, ale Sejm podjął uchwałę
o dalszym mu jej powierzeniu, w zmienionym zakresie uprawnień.
Uchwała ta, zwana Małą Konstytucją, stanowiła, że Sejm Ustawo-
dawczy będzie naczelnym organem państwa, Naczelnik zaś - organem
wykonawczym, bez żadnych uprawnień ustawodawczych, działającym
w porozumieniu z Sejmem i przed Sejmem odpowiedzialnym. Mała Kon-
stytucja obowiązywała do chwili uchwalenia Konstytucji Marcowej.
Międzynarodowa akceptacja sytuacji, jaka wytworzyła się przez od-
budowę państwa polskiego, dokonała się na mocy traktatów zawartych
z Niemcami w Wersalu i z Austrią w Saint-Germain, w 1919 roku. Przy-
znano tam Polsce Poznańskie i Pomorze (których większość sama już so-
bie zdobyła). Dalsze problemy graniczne rozstrzygnąć miały plebiscyty
na Warmii (w 1920 roku) i na Górnym śląsku (w 1921 roku). Gdańsk
stał się „wolnym miastem", pod opieką Ligi Narodów. Wschodnią grani-
cę wytyczył po krwawej wojnie traktat z Rosją Radziecką w Rydze 1921
roku. Wilno zajęte zostało w sporze z Litwą.
Konstytucję Marcową uchwalono 17 marca 1921 roku. Stwierdzała
ona - co rozstrzygnęło się już w praktyce - iż państwo polskie jest repub-
liką 107. Zbudowała ustrój parlamentarno-gabinetowy, z szerokimi
uprawnieniami parlamentu. Władzę ustawodawczą pełnił Sejm i Senat
(była to nowość zaczerpnięta z ustroju Trzeciej Republiki Francuskiej,
w Polsce bowiem zawsze dotąd Sejm składał się z Senatu i Izby Posel-
skiej). Ordynacja wyborcza była demokratyczna, pięcioprzymiotnikowa
(jak w 1919 roku); przewidywała tylko cenzus wieku (czynnego prawa -
21 lat do Sejmu, 25 do Senatu, biernego - 30 lat do Sejmu, 40 do Senatu)
i stabilizacji. Nie głosowali wojskowi w służbie czynnej oraz osoby ogra-
niczone w korzystaniu z praw lub pozbawione praw publicznych. Sejm
liczył 444 posłów, Senat 111 senatorów, kadencja trwała 5 lat. Senat
otrzymał prawo wnoszenia poprawek do uchwał sejmowych, ale mogły
być one z kolei odrzucone przez Sejm większością 11/20 głosów. Obie iz-
by miały prawo interpelacji, za pomocą którego wykonywały kompeten-
107 Podkreślenie republikańskiej formy ustroju nie było rzeczą zbędną. Wprawdzie
monarchiści nie stanowili w Polsce ówczesnej żadnej siły politycznej, ale od jesieni 1917 do
14 listopada 1918 r. działała w Warszawie Rada Regencyjna (złożona z arcybiskupa A. Ka-
kowskiego, księcia Z. Lubomirskiego i hr. J. Ostrowskiego). Regencja, jako zastępstwo mo-
narchy, była republikańską formą ustroju. Wreszcie, skoro państwo polskie powstające
w 1918 r. było tym samym, które upadło w 1795 r„ należało podkreślić, iż jest to rzeczpo-
spolita, ale już bez monarchy.
312 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
cje kontrolne wobec rządu. Ustawy ogłaszane były w Dzienniku Ustaw
przez prezydenta.
Władzę wykonawczą sprawował prezydent, rząd (rada ministrów),
organa administracji i samorządu. Prezydent był głową państwa. Wy-
bierało go Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone izby Sejmu i Senatu,
większością głosów (co najmniej 50% + 1 głos). Za swoją działalność nie
odpowiadał (odpowiedzialność przechodziła na kontrasygnujących jego
akty ministrów) ani parlamentarnie, ani cywilnie, natomiast konstytu-
cja przewidywała odpowiedzialność prezydenta w wypadku zdrady kra-
ju, złamania konstytucji lub popełnienia przestępstwa karnego. W ta-
kim wypadku orzekał Trybunał Stanu, powołany przez Sejm i Senat
(właściwy także w razie odpowiedzialności ministrów). Prezydent mia-
nował prezesa rady ministrów, czyli premiera i na jego wniosek mini-
strów, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale bez prawa osobistego dowo-
dzenia, posiadał prawo łaski. Rząd (rada ministrów) składał się z preze-
sa i ministrów, kierujących resortami. Ministrowie odpowiadali solidar-
nie za kierunek działalności rządu oraz indywidualnie za działalność
swych resortów.
Władzę sądowniczą pełniły sądy niezawisłe (krępowane tylko pra-
wem, materialnym i formalnym), sędziowie byli niezawiśli i nieusuwal-
ni. Organy wymiaru sprawiedliwości, ostatecznie ukształtowane od
1928 roku, stanowiły sądy powszechne (grodzkie, okręgowe, apelacyjne,
Sąd Najwyższy), sądy szczególne (wojskowe, pracy, wyznaniowe), sądy
w zakresie stosunków prawno-publicznych (Najwyższy Trybunał Admi-
nistracyjny, Trybunał Kompetencyjny, Trybunał Stanu).
Prawom i obowiązkom obywatelskim poświęcała Konstytucja obszer-
ny rozdział, podkreślając, iż prawa przysługują wszystkim bez różnicy
pochodzenia, narodowości, rasy lub religii. Były to prawa polityczne
(czynne i bierne prawo wyborcze do Sejmu, Senatu i organizacji samo-
rządowych, prawo piastowania urzędów i stanowisk publicznych) oraz
prawa obywatelskie, wśród których wyróżniono wolności sensu stricto
i prawa społeczne. N a ich czele znajdowała się równość wobec prawa,
ochrona życia, wolności, mienia i wiele innych.
W wielopartyjnym systemie Drugiej Rzeczypospolitej model rządów
parlamentarno-gabinetowych, powołany do życia przez Konstytucję
Marcową, nie działał poprawnie. Brak stabilnej, trwałej większości sej-
mowej powodował częste zmiany gabinetów, utrudniał prowadzenie jed-
nolitej, długofalowej polityki gospodarczej i społecznej.
Uchwalenie Konstytucji umożliwiło dalszą budowę aparatu władzy
państwowej; był to proces długi i złożony, nie we wszystkich dziedzinach
Odbudowa państwowości polskiej 313
zakończony w lę39 roku. Zrealizowano budowę administracji ogólnej
i niezespolonej. W tej pierwszej oparto się na polskich tradycjach ustro-
jowych, dzieląc kraj na województwa z wojewodami na czele i powiaty ze
starostami. Niższe jednostki administracyjne w miastach i wsiach miały
charakter samorządowy. Poza sferą administracji ogólnej pozostawała
administracja niezespolona, której główne dziedziny stanowiło wojsko,
kolejnictwo, szkolnictwo i skarbowość. Odrębny system administracyjny
otrzymał też Śląsk; na mocy ustawy z 1920 roku województwo śląskie
uzyskało autonomię z własnym sejmem, własnym skarbem i organem
wykonawczym w postaci rady wojewódzkiej.
Spośród ogromnej ilości zagadnień wiążących się z budową i scala-
niem państwa istotniejsze znaczenie miały problemy: a) reformy rolnej,
b) reformy finansowo-walutowej, c) unormowania stosunku państwa do
Kościoła, d) unifikacji i kodyfikacji prawa.
Polska była krajem rolniczym, o złej strukturze agrarnej, po części
wywodzącej się z odległej przeszłości, po części będącej wynikiem reform
uwłaszczeniowych w poszczególnych zaborach. Znikome ilościowo zie-
miaństwo było właścicielami około połowy powierzchni gospodarczej
kraju. Gospodarstwa chłopskie, na terenach po zaborach austriackim
i rosyjskim bardzo rozdrobnione, powodowały silny głód ziemi wśród
włościan, co rodziło nieuchronny konflikt społeczny i nacisk w kierunku
reformy. Uchwała Sejmu Ustawodawczego z 1919 roku określiła ogólne
zasady reformy, które następnie rozwinięto w ustawach z 1920 i 1925
roku. Przewidziano parcelację dobrowolną za wykupem i przymusową
za odszkodowaniem, określając, iż podlegać jej miały dobra przekracza-
jące określony obszar gruntu (60 hektarów na terenach podmiejskich,
180 w centrum kraju, 300 na kresach). Unormowano warunki, na jakich
włościanie nabywać mogli ziemię z parcelacji. Proces ten trwał długo
i reforma nie została zakończona do 1939 roku; stała się więc jednym
z rewolucyjnych haseł po drugiej wojnie światowej.
Reforma finansowo-walutowa była koniecznością, nie tylko z uwagi
na to, iż trwały pozostałości po systemach walutowych państw zabor-
czych. Sytuacja gospodarcza młodego państwa pozostawała nader ciężka
także z tego powodu, że wojna światowa, w Europie trwająca od 1914 do
1918 roku, dla Polski przedłużyła się do 1921 roku. Dochody państwa,
oparte na trzech systemach skarbowych odziedziczonych po zaborcach,
malały na skutek spadku wartości pieniądza i w związku z tym rozbież­
ność między dochodami a wydatkami była nieunikniona. Powodowało to
inflację. Zahamowała ją dopiero w 1924 roku reforma premiera Włady­
sława Grabskiego, którego rząd otrzymał w tym celu nadzwyczajne peł-
 314 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
nomocnictwa od Sejmu. Dochody skarbu państwa w większej niż dotych-
czas mierze oparte zostały na podatku majątkowym oraz podatkach po-
średnich, rozwinięte zostały monopole państwowe. Założono „Bank Pol-
ski", który emitował nową walutę: w miejsce marki - złoty polski. Refor-
ma, mimo zawahań, przyniosła stabilizację, zachwianą dopiero przez
światowy kryzys w 1929 roku.
Stosunek państwa do Kościoła unormowany został w konkordacie
z 1925 roku. Wprowadzono nowy podział diecezjalny, zgodny z granica-
mi państwowymi. Papież mianować miał biskupów po uprzednim za-
sięgnięciu opinii władz polskich. Kościół otrzymał swobodę i niezależ­
ność organizacyjną i majątkową, privilegium fori, dla duchowieństwa
oraz udział w szkolnictwie. Potwierdzony został wewnętrzny podział na
obrządki: rzymski, grecki i ormiański. Szczególna rola Kościoła katolic-
kiego wynikała z tradycji narodowej oraz z tego, iż większość społeczeń­
stwa polskiego wyznawała religię katolicką, a władze widziały w niej
źródło zasad etycznych i wartości moralnych.
W spadku po okresie zaborczym pozostały w Polsce cztery systemy
prawa: pruski, austriacki, rosyjski i francuski (w byłym Księstwie War-
szawskim). W 1919 roku Sejm powołał do życia Komisję Kodyfikacyjną,
z zadaniem najpierw zunifikowania, a potem skodyfikowania prawa pol-
skiego; bez tego niemożliwa była pełna integracja społeczeństwa. Było to
:, I zadanie poważne i bezprecedensowe: nie wchodziło w grę bowiem uzna-
nie jednego z systemów pozaborczych za „wiodący" i narzucanie go pozo-
stałym byłym dzielnicom. Należało stworzyć system nowy, oparty na
polskich tradycjach i doświadczeniach, a także na najnowszych osiąg­
nięciach nauk prawnych. Praca więc szła powoli; skodyfikowano prawo
i postępowanie karne, ale tylko część prawa cywilnego i postępowanie
I
,'
cywilne. Prace Komisji cechował wysoki poziom techniki legislacyjnej
i wiedzy prawniczej.
Krytyka Konstytucji Marcowej, zwłaszcza jej rozwiązań w zakresie sy-
stemu parlamentarno-gabinetowego, nasilała się; domagano się uspra-
wnienia pracy Sejmu i wzmocnienia władzy prezydenta. W dniach 12-14
maja 1926 roku dokonał się zamach stanu, zorganizowany przez Józefa
Piłsudskiego. Premier rządu Wincenty Witos zgłosił dymisję na ręce pre-
zydenta Rzeczypospolitej, Stanisława Wojciechowskiego, który również
złożył rezygnację. Zgodnie z Konstytucją, marszałek Sejmu Maciej Rataj
zwołał Zgromadzenie Narodowe, które w pierwszym głosowaniu obrało
prezydentem Józefa Piłsudskiego. Piłsudski jednak godności tej nie
przyjął i Zgromadzenie obrało Ignacego Mościckiego. 2 sierpnia 1926 ro-
ku dokonana została zmiana Konstytucji, zwana „N owelą sierpniową".
Odbudowa państwowości polskiej
315
Uległo w niej wzmocnieniu stanowisko prezydenta i rady ministrów,
kosztem Sejmu i Senatu. Prezydent otrzymał prawo rozwiązania Sejmu
i Senatu przed upływem kadencji. Prezydent mógł też wydawać rozpo-
rządzenia z mocą ustawy, które należało przedłożyć Sejmowi na najbliż­
szym posiedzeniu. Jeśli Sejm i Senat nie uchwaliły w określonym przez
Nowelę terminie ustawy budżetowej, wówczas prezydent ogłaszał rządo­
wy projekt budżetu jako obowiązujący. Ograniczone zostało prawo Sej-
mu do uchwalenia votum nieufuości rządowi.
Nowelizacja dokonała się pod hasłem uzdrowienia życia politycznego
w Polsce. Stąd grupę, która doszła do władzy w 1926 roku (byli to głów­
nie legionowi kombatanci Józefa Piłsudskiego) zwano „sanacją". Dopro-
wadziła on do poważnego ograniczenia kompetencji parlamentu w pra-
ktyce. Podważano prawo Sejmu do zatwierdzania rozporządzeń prezy-
denta, a nawet do pociągania rządu do odpowiedzialności, gdyż prezy-
dent powoływał nowy rząd w takim składzie jak przed dymisją. Faktycz-
nie władza skupiła się w rękach Józefa Piłsudskiego, który był zdecydo-
wanym przeciwnikiem „sejmokracji". Kiedy po wyborach w 1928 roku
Sejm podjął próbę odzyskania swej pozycji, a partie opozycyjne stworzy-
ły koalicję zwaną Centrolewem, prezydent rozwiązał Sejm, a posłów i se-
natorów opozycyjnych aresztowano i wytoczono im proces sądowy (tzw.
„proces brzeski"). W wyborach 1930 roku, odbywających się pod silnym
i bezprawnym naciskiem sanacji, odniósł wątpliwe zwycięstwo Bezpar-
tyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Pozbawiony samodzielności
politycznej, pełnił w Sejmie rolę rządowej „maszyny do głosowania".
Głównym zadaniem BBWR stała się zmiana konstytucji. Projekt spo-
rządzony przez posła z BBWR Stanisława Cara wychodził z całkowicie
odmiennych założeń niż te, na których opierała się Konstytucja Marco-
wa; pisany był on całkowicie dla Józefa Piłsudskiego. W 1934 roku Ko-
misja Konstytucyjna przedłożyła Sejmowi tezy nowej ustawy zasadni-
czej; kiedy posłowie opozycyjni demonstracyjnie opuścili salę obrad, wię­
kszość prorządowa uchwaliła, aby te tezy uznać za gotowy projekt kon-
stytucji, w drugim i trzecim czytaniu. Senat przyjął projekt i prezydent
podpisał go 23 kwietnia 1935 roku. Tak weszła w życie Konstytucja
Kwietniowa.
Konstytucja Kwietniowa stanowiła, iż „państwo polskie jest wspól-
nym dobrem wszystkich obywateli" (artykuł 1) i przyjęła zasadę koncen-
tracji władzy państwowej w osobie prezydenta. Tym samym odchodziła
od zasady trójpodziału władzy. Prezydent za swą działalność był odpo-
wiedzialny jedynie „wobec Boga i historii''.
316 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Prezydenta wybierało Zgromadzenie Elektorów (5 dostojników pań­
stwowych, 50 elektorów wybranych przez Sejm i 25 wybranych przez Se-
nat). Ustępujący prezydent mógł skorzystać z prerogatywy wskazania
swego następcy (oczywiście także i siebie), a wówczas jednego z tych
dwu kandydatów wybierano w drodze głosowania powszechnego. Prezy-
dent pełnił swą władzę przez 7 lat, a gdyby wypadła wojna, to i dłużej, do
3 miesięcy od zawarcia pokoju. Miał też wtedy prawo wskazania swego
następcy.
Kompetencje prezydenta dzieliły się na prerogatywy i uprawnienia
zwykłe. Prerogatywy wynikały z osobistej władzy prezydenta i nie wy-
magały kontrasygnaty. Należało do nich: prawo wskazania kandydata
na swego następcę, powoływanie i odwoływanie prezesa Rady Mini-
strów, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, prezesa Najwyższej Izby
Kontroli, Naczelnego Wodza, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; da-
lej było to prawo wskazania swego następcy w czasie wojny. Prezydent
powoływał sędziów Trybunału Stanu i 1/3 składu Senatu; mógł rozwią­
zać parlament przed upływem kadencji, stawiać ministrów przed Sąd
Trybunału Stanu, stosować prawo łaski.
Uprawnienia zwykłe prezydenta wymagały kontrasygnaty. Z waż­
niejszych wymienić należy wydawanie dekretów z mocą ustawy, regulo-
wanie dekretami spraw organizacji rządu, administracji i sił zbrojnych.
Miał też prezydent prawo inicjatywy ustawodawczej i prawo veta zawie-
szającego w stosunku do ustaw uchwalanych przez Sejm i Senat. Jego
inicjatywa w sprawie zmiany konstytucji była uprzywilejowana, gdyż
zgłaszane przezeń projekty winny być poddawane pod głosowanie w ca-
łości.
Radą Ministrów, czyli rządem kierował prezes powołany przez prezy-
denta. Prezes (premier) prowadził prace rządu i ustalał zasady polityki
państwowej. Ministrowie odpowiadali politycznie przed prezydentem,
parlamentarnie przed Sejmem i Senatem (mógł jednak tej odpowiedzial-
ności nie uznać prezydent) i konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu.
Sejm składał się z 208 posłów wybranych w 102 okręgach dwuman-
datowych, w głosowaniu powszechnym, równym, tajnym i bezpośred­
nim. Kandydatów na posłów zgłaszały zgromadzenia okręgowe, które
tworzyli przedstawiciele samorządu terytorialnego, gospodarczego i za-
wodowego (odebrano to prawo partiom politycznym). Senat składał się
z 96 senatorów, powoływanych w 1/3 przez prezydenta oraz w 2/3 wybie-
ranych w głosowaniu pośrednim przez tzw. elitę, to jest obywateli posia-
dających odznaczenia państwowe, wykształcenie co najmniej średnie lub
stopień oficerski bądź pl.astujących stanowiska z wyboru w samorządzie.
Odbudowa państwowości polskiej
317
Czynne prawo wyborcze do Sejmu przysługiwało od 24 lat, do Senatu od
30 lat; bierne odpowiednio od 30 i 40 lat. Kadencja Sejmu i Senatu trwa-
ła 5 lat. Kompetencje ustawodawcze parlamentu zostały ograniczone na
skutek rozbudowy uprawnień prezydenta oraz przez wyłączenie inicja-
tywy Sejmu we wszystkich sprawach, pociągających za sobą konsekwen-
cje dla skarbu państwa.
Prawa i obowiązki obywatelskie nie zostały wyodrębnione w jednym
rozdziale, lecz rozrzucono je po całym tekście Konstytucji. Jednostka bo-
wiem podporządkowana została wartości nadrzędnej, jaką było dobro
powszechne- granica praw wolnościowych. Podstawowe prawa (wolność
sumienia i wyznania, ochrona życia, zdrowia i własności, wolność nauki
i nauczania) przejęte zostały z Konstytucji Marcowej.
Konstytucja Kwietniowa, konstruowana tak, aby prezydentem Rze-
czypospolitej został Józef Piłsudski, zadania tego spełnić nie mogła:
w niecałe trzy tygodnie po jej wejściu w życie, 12 maja 1935 roku, Piłsud­
ski zmarł. Obóz sanacyjny, pozbawiony kierowniczej jednostki, osłabł;
utrzymał się jednak do wybuchu drugiej wojny światowej.
Konstytucja ta była dziełem oryginalnym i zasługującym na uwagę,
choć daleko odchodziła od modelu państwa liberalno-demokratycznego.
Twierdzenie, iż budowała ona ustrój prezydencki, jest zbyt łagodne i nie
oddaje istoty rzeczy; zarzut natomiast, iż konstruowała państwo faszy-
stowskie, jest tendencyjny i przesadny. Współcześnie mówiono o „ceza-
ryzmie" lub „bonapartyzmie"; obecnie przyjmuje się określenie, iż był to
ustrój autorytarny.
Zaryzykować można stwierdzenie, iż Polska Odrodzona stworzyła
nietrafną sekwencję ustaw zasadniczych. Kiedy w początkach procesu
odbudowy potrzeba było władzy silnej i energicznej, rozbudowano parla-
mentaryzm, który hamował działalność egzekutywy108• Kiedy w zaawan-
sowanym już procesie odbudowy aparatu władzy i „zszywania" dawnych
dzielnic w jeden organizm można było przebudowywać model ustrojowy
w kierunku liberalno-demokratycznym, dokonano zwrotu ku systemowi
autorytarnemu.
Zwrot ten jednak nie był cechą charakteryzującą tylko ustrój Polski.
W okresie międzywojennym zaznaczył się w całej Europie kryzys ustro-
ju demokratyczno-liberalnego; poczęto wówczas realizować koncepcję
państwa totalitarnego, całkowitą zatem kontrolą obejmującego wszy-
108 Rychło wywołało to gorzkie zarzuty, iż po raz drugi w swoich dziejach nadmiernie
Polska rozbudowała „sejmowładztwo". Szczególnie surowo krytykował „sejmowe partyj-
nictwo" Józef Piłsudski.
318 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
stkie dziedziny życia politycznego, gospodarczego, kulturalnego. Jedno-
stka podporządkowana została państwu, społeczeństwo poddane zostało
reglamentacji i kontroli. Państwo forsowało określoną ideologię jako je-
dynie obowiązującą. We Włoszech był nią faszyzm, w Niemczech - hitle-
ryzm (często później także nazywany faszyzmem), W Związku Radziec-
kim - komunizm. W szeregu innych krajów rozwijały się dyktatury:
zwyciężyły one w Hiszpanii, Portugalii, na Węgrzech, w Rumunii. Ustrój
sanacyjny w Polsce, choć odchodził od modelu demokratyczno-liberalne-
go, zatrzymał się w pół drogi ku ustrojowi totalitarnemu.
Często napotykany sąd, iż końcem Drugiej Rzeczypospolitej była
agresja Niemiec i Związku Radzieckiego na Polskę we wrześniu 1939 ro-
ku -jest błędny. Polska pozbawiona została swego terytorium, podzielo-
nego między obydwa państwa najezdnicze, ale nie utraciła ani swego le-
galnego rządu, który znalazł się na emigracji, ani swojej armii, ani pod-
miotowości prawa międzynarodowego. W okupowanym kraju działały
nadto podziemne organizacje władzy. Do okresu Drugiej Rzeczypospoli-
tej zalicza się całe powstanie warszawskie od 1 sierpnia do 3
października 1944 roku. N owy ustrój przynosiła ze sobą dopiero Armia
Czerwona w 1944 roku.
W podobnej sytuacji jak Polska znalazło się w czasie wojny wiele
państw; utraciły one swoje terytoria, ale uchowały suwerenność. W Cze-
chach, po układzie monachijskim, ustąpił prezydent Edward Benesz
i miejsce jego zajął Emil Hacha, który powołał lojalny wobec Trzeciej
Rzeszy rząd Rudolfa Berana. Mimo to Hitler zerwał układ monachijski
i stworzył w 1939 roku „Protektorat Czech i Moraw". Jesienią 1939 roku
Benesz utworzył we Francji czeski Komitet Narodowy (Narodni vybor),
który przeobraził się w 1940 roku w Rząd Tymczasowy, działający
w Londynie. Kiedy Niemcy zaatakowały w 1940 roku Norwegię, król
Haakon VII wraz z rządem schronił się w Londynie, a społeczeństwo nie
podporządkowało się kolaboranckiemu rządowi Vidkuna Quislinga. Po
agresji na Holandię królowa Wilhelmina wraz z rządem schroniła się
w Wielkiej Brytanii. W Belgii kapitulował król Leopold III, ale rząd ewa-
kuował się do Londynu. Wreszcie cześć społeczeństwa Francji, po kapi-
tulacji z 1940 roku, nie podporządkowała się ani okupacji niemieckiej,
ani rządowi marszałka Filipa Petain w Vichy. Opór zorganizował gene-
rał Charles de Gaulle, twórca emigracyjnego Komitetu Wolnej Francji.
W 1941 roku Komitęt ten nazwał się Narodowym Komitetem Francu-
skim (Comite National Fran<;ais), by z kolei przeobrazić się we Francu-
ski Komitet Wyzwolenia Narodowego (Comite Fran~ais de Liberation
Nationale), wreszcie w 1944 roku - w Rząd Tymczasowy.
Odbudowa państwowości polskiej
319
Na tym szerokim tle porównawczym polska organizacja państwa
podziemnego wyróżniała się swym znaczeniem i sprawnością, w szcze-
gólnie trudnych warunkach, w jakich wypadło jej działać na emigracji
i w kraju. ·
Tajny układ niemiecko-radziecki z sierpnia 1939 roku (Pakt Ribben-
trop-Mołotow) przewidywał całkowitą likwidację państwa polskiego.
W wyniku kampanii wrześniowej Niemcy zajęły tereny polskie po Bug
i San, ZSRR okupował ziemie na wschód od tej linii.
Niemcy bezpośrednio inkorporowały do Rzeszy Wolne Miasto
Gdańsk, Pomorze, Wielkopolskę, Suwalszczyznę, część województw
warszawskiego i łódzkiego, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, część wo-
jewództwa krakowskiego. Z reszty ziem polskich utworzone zostało Ge-
neralne Gubernatorstwo pod bezpośrednim zarządem niemieckim.
ZSRR, uznawszy, iż państwo polskie przestało istnieć, zajęte przez
siebie tereny włączył do republik Ukrainy i Białorusi, Wilno zaś oddał
Litwie (niebawem jednak okupowanej wraz z Estonią i Łotwą).
Stosunek obydwu okupantów do ludności polskiej łamał wszystkie
zasady prawa międzynarodowego oraz obyczaje panujące w cywilizowa-
nym świecie. Masowe ludobójstwo, aresztowania, wysiedlenia i deporta-
cje, konfiskaty majątku, planowe zmienianie narodu w niewolniczą siłę
roboczą - trwały od pierwszych dni okupacji. W 1941 roku Związek Ra-
dziecki z hitlerowskiego sojusznika stał się ofiarą niemieckiej agresji,
ale w niewielkim stopniu wpłynęło to na polepszenie się sytuacji Pola-
ków na wschodzie.
Internowanie władz polskich (prezydenta i naczelnego wodza) we
wrześniu 1939 roku na terenie Rumunii nie przerwało ciągłości ustrojo-
wej. Prezydent Ignacy Mościcki, na podstawie uprawnień przyznanych
mu przez Konstytucję Kwietniową, mianował swym następcą Władysła­
wa Raczkiewicza, ten zaś powołał rząd, w którym funkcję premiera i jed-
nocześnie naczelnego wodza pełnił Władysław Sikorski. Eksterytorial-
nego schronienia udzieliło władzom polskim państwo francuskie do 1940
roku, potem państwo angielskie.
Uprawnienia prezydenta, oparte na Konstytucji Kwietniowej, uległy
pewnemu ograniczeniu; pierwszą pozycję wśród polskich władz emigra-
cyjnych posiadał premier i wódz naczelny, Władysław Sikorski. Orga-
nem doradczym i namiastką parlamentu była Rada Narodowa Rze-
czypospolitej Polskiej, w której zasiadali politycy z nominacji prezyden-
ta, na wniosek premiera. Władzę wykonawczą pełniła Rada Ministrów,
która posiadała duże znaczenie, gdyż prezydent mógł realizować swoje
uprawnienia wyłącznie w porozumieniu z rządem; nadto Rada Mini-
ij!!!!!!!S'.:\Eb:',, 'f"t',t>e,~ im"""'""''"' ""
KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
320·
strów posiadała poparcie polityczne większości (poza komunistami)
ugrupowań politycznych kraju i emigracji. Szczególną rolę pełnił w Ra-
dzie Ministrów Delegat Rządu na Kraj, od 1944 roku w randze wicepre-
miera. Przebywając w kraju, w warunkach konspiracji, dysponował
ograniczonymi możliwościami, ale dużym zakresem swobodnego działa­
nia. Do pomocy miał urząd zwany Delegaturą, podlegali mu konspiracyj-
ni delegaci okręgowi i powiatowi.
Spośród oficerów i żołnierzy, którzy przedostali się z kraju na emi-
grację, oraz z ochotników z Polonii zagranicznej stworzone zostało Woj-
sko Polskie. Organizowano je we Francji i Anglii, a po 1941 roku -
i w Związku Radzieckim. W kraju od razu po wrześniu organizowały się
siły zbrojne w konspiracji, potem w partyzantce, od 1942 roku nazywane
Armią Krajową.
Organizacji polskiej na emigracji i w kraju nie uznawały środowiska
komunistyczne. Milczące od 1939 do 1941 roku, kiedy Związek Radzie-
cki sprzymierzony był z Niemcami, uczynniły się dopiero od 1942 roku.
Związek Patriotów Polskich, powstały w Moskwie z inspiracji władz ra-
dzieckich, głosił hasła odbudowy Polski „demokratycznej" (unikano ter-
minu: komunistycznej), sprzymierzonej z ZSRR, w „skorygowanych"
granicach. Władze radzieckie, zerwawszy stosunki dyplomatyczne z pol-
,"\
skimi po wyjściu na jaw zbrodni katyńskiej w 1943 roku, miały rozwią­
zane ręce. Organizowano II Armię Polską pod radzieckim kierownic-
twem. Działając w kraju, Polska Partia Robotnicza utworzyła Krajową
Radę Narodową, która miała objąć władzę na terenach Polski (pozbawio-
nej kresów wschodnich), po wkroczeniu na nie Armii Czerwonej. Jej siłą
zbrojną stała się Gwardia Ludowa, zwana od 1944 roku Armią Ludową,
bez porównania słabsza od Armii Krajowej.
21 lipca 1944 roku utworzony został w Moskwie Polski Komitet Wy-
zwolenia Narodowego (PKWN). Wchodzili w jego skład działacze Związ­
ku Patriotów Polskich, Krajowej Rady Narodowej oraz ludzie przypad-
kowi. PKWN opublikował 22 lipca 1944 roku (opracowany w Moskwie)
„Manifest'', który zawierał program reform społecznych i ustrojowych,
i przystąpił do obejmowania władzy na terenach wyzwalanych spod oku-
pacji niemieckiej. Stał się PKWN, uznany i popierany przez władze ra-
dzieckie, początkiem ustroju niesuwerennej, podporządkowanej wschod-
niemu sąsiadowi, „Polski Ludowej".
i·'
II
Konstytucjonalizm 321
KONSTYTUCJONALIZM
Stanowi on cenne osiągnięcie ostatnich trzystu lat rqzwoju myśli po-
litycznej i praktyki ustrojowej. Co najmniej od XVII wieku myśliciele
wydobywali z analizy ustroju społecznego i politycznego pewne ogólne
zasady, które uznawali za fundamentalne i na skutek tej swojej cechy -
niezmienne. Formułowane one były na zasadzie negacji istniejącego stanu
rzeczy, to jest praktyki ustrojowej absolutyzmu. Gromadzili je w zbiory i sy-
stematyzowali, próbowali też wprowadzić do praktyki politycznej.
Aby zasady te mogły stać się konstytucjami, winne były zyskać uzna-
nie i poparcie szerszych mas społecznych. Tam, gdzie udawało się je
wprowadzić w życie, musiała je potwierdzić pralctyka. Potwierdzała je
też niejednokrotnie. Kiedy na przykład w trakcie kolonizacji Ameryki
Północnej grupy osadników zajmowały nowe terytoria, wówczas potrze-
by praktyki społecznej narzucały tworzenie organizacji, jak owa znana
umowa ze statku „Mayflower" z 1620 roku. Z czasem poszczególne kolo-
nie pónocnoamerykańskie tworzyły sobie swoje własne zbiory zasad, for-
mułowały deklaracje praw. Praktyka ta sprawdzała się i rozwinęła
w procesie przeobrażania się kolonii w Stany Zjednoczone i doprowadzi-
ła do powstania konstytucjonalizmu.
Pod pojęciem konstytucjonalizmu należy rozumieć:
a) doktrynę, czyli ogół założeń, twierdzeń czy poglądów uznających za
najlepszą tę formę ustroju, w której najwyższe władze państwowe pod-
porządkowane są konstytucji,
b) formę ustroju opartego na konstytucji.
Pojęcie konstytucji jest wieloznaczne. Bywał tym terminem określa­
ny ogólny zbiór zasad, spisanych bądź zwyczajowych, jakie wytworzyły się
w toku rozwoju, Stało się tak w ustroju angielskim, gdzie poza Cromwello-
wskim Instrumentem rządzenia z 1653 roku nie wytworzyła się konstytucja
spisana w jednym akcie. Natomiast w Polsce terminem „konstytucja" (bez-
pośrednio z łacińskiego" statuere, constituere - stanowić, postanawiać)
określano każdą ustawę sejmową, i kiedy w 1791 roku uchwalano konsty-
tucję w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, nazwano ją Ustawą rządową.
W chwili obecnej terminu „konstytucja" używa się w takim znacze-
niu, jaltie przypisano konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 roku.
Głosiła ona we wstępie: „My naród Stanów Zjednoczonych, w celu utwo-
rzenia bardziej ścisłego związku, utwierdzenia sprawiedliwości, zapew-
nienia pokoju wewnętrznego, zabezpieczenia wspólnej obrony, wprowa-
dzenia powszechnego dobrobytu i utrzymania dobrodziejstw wolności dla
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
322
nas i dla naszej potomności, uchwalamy i ustanawiamy niniejszą kon-
stytucję"
Konstytucja więc w znaczeniu, jakie jej nadano w 1787 roku, to usta-
wa zasadnicza, w hierarchii norm prawnych stojąca najwyżej, określają­
ca podstawowe reguły ustroju państwa jako związku obywateli. Reguły
te dedukowano z prawa boskiego bądź prawa natury, a także wydoby-
wano je z własnego dorobku ustrojowego, stawiając na piedestale normy
zawarte w różnych Wielkich Kartach czy Złotych Bullach.
Pierwsze konstytucje były zawsze w dziejach swych społeczności epo-
kowymi wydarzeniami. Powstawały w nadzwyczajnych okolicznościach,
kiedy jakiś naród zdobywał z bronią ręku niepodległość i budował włas­
ne państwo lub też obalał dotychczasowy ustrój, tworząc samodzielnie
nowy. Tak właśnie, w toku walki o niepodległość powstawały w XVIII
wieku konstytucje stanowe byłych kolonii angielskich w Ameryce Pół­
nocnej i przede wszystkim konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 ro-
ku. W XIX wieku taka była geneza konstytucji belgijskiej z 1831 roku.
Po pierwszej wojnie światowej powstała cała grupa konstytucji dla odzy-
skujących niepodległość Polski (Konstytucja Marcowa z 1921 roku), Cze-
chosłowacji, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii. W dobie dekolonizacji licz-
ne państwa „Trzeciego świata" tworzyły konstytucje, korzystając z euro-
pejskich wzorów.
N a drodze rewolucyjnej, w wyniku obalenia dawnego ustroju i stwo-
rzenia nowego, powstała konstytucja francuska z 1791 roku oraz dalsze
konstytucje, po obaleniu w 1792 roku monarchii i zorganizowaniu re-
publiki. Nie tak rewolucyjna była geneza polskiej Konstytucji 3 Maja
z 1791 roku, ale i ona powstała w wyniku procesu radykalnej przebudo-
wy ustrojowej.
Wszystkie te konstytucje były uchwalane przez ciała przedstawiciel-
slcie, w rozmaitym stopniu reprezentujące społeczeństwo, nieraz nawet
w pełni demokratycznym, jak w przypadku konstytucji szwajcarskiej
'1 1848 roku. Dalszym krokiem ku demokracji bezpośredniej było przyjmo-
wanie konstytucji w drodze referendum ludowego; tak działo się we
Francji po objęciu władzy przez Napoleona Bonaparte w 1799 roku i dla-
tego nawiązał do tego Napoleon III w 1852 roku.
Z czasem pojawił się inny sposób tworzenia konstytucji. Monarcha,
ubiegając wzrost nastrojów rewolucyjnych, z mocy swej dotychczasowej
władzy nadawał społeczeństwu konstytucję, tym samym dokonując
samoograniczenia swych uprawnień 109 • Taką konstytucję nazywano
109 Szczególne miejsce w dziejach konstytucjonalizmu zajmuje norma, którą też na-
1 ·
'
l.
Konstytucjonalizm 323
oktrojowaną (z francuskiego: octroi - nadanie). Często była to przezor-
ność w pełni uzasadniona; konstytucjonalizm budził zainteresowanie
i nadzieje w społeczeństwach żyjących pod władaniem monarchów abso-
lutnych, prowadząc do radykalizacji nastrojów. N a l!lewno Ludwik
XVIII, nadając Francji Kartę Konstytucyjną w 1814 roku, zdawał sobie
sprawę z tego, iż większość społeczeństwa francuskiego stawiłaby czyn-
ny opór, gdyby chciał przywrócić ustrój sprzed 1789 roku; przestrzegał
go przed tym także car Aleksander I. Z takich samych powodów wydane
zostały konstytucje w Bawarii i Badenii w 1818 roku, w Wirtembergii
w 1819 roku. W Saksonii konstytucja z 1831 roku nadana została przez
władcę na wiadomość o rewolucji lipcowej w Paryżu. Cesarz austriacki,
nadając w 1860 roku Dyplom Październikowy i w 1861 roku Patent Lutowy
(a były to też cząstkowe, oktrojowane konstytucje), orientował się, że dalsze
utrzymywanie absolutyzmu grozi całej jego władzy. „Spóźnionym" przykła­
dem oktrojowanej konstytucji, mającej chronić władzę przed rewolucją, by-
ły rosyjskie ustawy zasadnicze cara Mikołaja II z 1906 roku.
Zdarzało się, iż monarcha, podporządkowując sobie jalciś kraj nada-
wał jego społeczeństwu konstytucję nie z obawy przed rewolucją, ale
pragnąc go silniej powiązać ze swą osobą lub dynastią. Być może to miał
na myśli cesarz Leopold II, przyjmując do rozpatrzenia projekt konstytu-
cji dla Galicji z 1790 roku, Charta Leopoldina. Tak czynił Napoleon
w stosunku do wielu państw, które wchodziły w skład Grand Empire;
z podobnych powodów nadał w 1807 roku konstytucję Księstwu Warsza-
wskiemu. Tę samą decyzję podjął w 1815 roku car Aleksander I, obejmu-
jąc tereny Księstwa Warszawslciego i czyniąc z nich Królestwo Polslcie.
Zdarzały się wreszcie konstytucje stanowiące formę pośrednią pomiędzy
normami uchwalonymi przez zgromadzenie a tymi, które zostały oktro-
jowane przez monarchę; były to konstytucje powstałe na podstawie ugo-
dy pomiędzy tymi dwoma czynnikami. Tak powstał Statut fundamental-
ny Piemontu z 1848 roku (obowiązujący potem w całych Włoszech),
a także konstytucja pruska z 1850 roku.
Konstytucje oktrojowane utrzymywały silną władzę monarszą, mo-
dyfikując schemat pochodzący spod pióra Karola Ludwika Monteskiu-
sza: władza wykonawcza zajmowała wówczas miejsce przed ustawodaw-
czą. Monarcha, nosiciel suwerenności, był nietykalny i nie odpowiedzial-
ny, przed nim tylko odpowiadali ministrowie. Jedynie za jego zgodą
zwać można konstytucją, nadana przez króla Gustawa III w 1772 r. i przyjęta przez Riks-
dag (sejm) w Szwecji. Wzmacniała ona władzę królewską, prowadząc państwo w kierunku
absolutyzmu oświeconego.
&&EL':'".::'!:".... -
KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
324
mogła nastąpić zmiana konstytucji, on tylko był powołany do wyjaśnia­
nia jej przepisów, czyli od niego pochodziła interpretacja autentyczna •
110
Ustawy zasadnicze powstające w drodze uchwały ciała przedstawi-
cielskiego (przez to, że powołanego do uchwalania konstytucji, nazywa-
nego konstytuantą) lub w drodze monarszego nadania (octroi) musiały
być konstytucjami spisanymi. Już w XVIII wieku podkreślano wyższość
prawa pisanego nad zwyczajowym. Nawiązywano do teorii umowy spo-
łecznej, widząc w konstytucji spisanej tejże umowy odnowienie. Wyraża­
no też przekonanie, iż konstytucja spisana odgrywa rolę społecznie wy-
chowawczą.
Były więc konstytucje spisywane: a) w postaci jednego aktu prawne-
go, b) w postaci kilku aktów prawnych, tworzących razem całość. W tym
pierwszym wypadku tekst poprzedzano zazwyczaj preambułą odwołują­
cą się do woli bożej lub woli narodu. Przykładem konstytucji złożonych
z kilku ustaw zasadniczych były: austriacka konstytucja grudniowa
z 1867 roku, francuska konstytucja Trzeciej Republiki z 1875 roku czy
ustawy uchodzące za rosyjską konstytucję z 1906 roku.
Poza z samej genezy wYUikającym podziałem na konstytucje uchwa-
lone i oktrojowane wyłonił się też w toku rozwoju dziejowego inny po-
dział, mianowicie na konstytucje giętkie i sztywne. Do tych pierwszych
zalicza się ustawy zasadnicze, które mogą być zmieniane jak zwykłe
ustawy, w tym samym trybie legislacyjnym. Do tych drugich zaliczają
się takie ustawy zasadnicze, które zmienione być mogą tylko w specjal-
nym trybie, stawiającym takiej zmianie utrudnienia (np. wymóg kwalifi-
kowanej większości). Wyraża się w tym konserwatyzm, tendencja pew-
nych środowisk do zabezpieczenia sobie na przyszłość raz wywalczonej
pozycji bądź przekonanie, że norma, jaką przyjęto, jest najlepsza z mo-
żliwych i winna mieć zapewnioną trwałość. W Polsce twórcy Konstytucji
3 Maja, przeciwstawiając się Prawom Kardynalnym z 1768 roku (które
w ogóle miały być niezmienne), stanowili: „Zapobiegając z jednej strony
gwałtownym i częstym odmianom konstytucji narodowej, z drugiej uz-
nając potrzebę wydoskonalenia onej, po doświadczeniu jej skutków co do
110 Przykładem może być reskrypt cara Aleksandra I z 1821 r. w sprawie błędów
w tekście francuskim konstytucji z 1815 r.: „Oświadczam, że skoro tekst francuski przeze
mnie podpisany jest oryginałem, do niego przeto odwołać się należy, aby rozstrzygnąć wąt­
pliwości, a gdyby tekst główny potrzebował objaśnienia, wtedy ja sam tylko mam prawo
wyrzec, jak ma być rozumiany, bo autor każdego dzieła sam tylko wie najlepiej, jakie były
prawdziwe intencje jego".
l.~
Konstytucjonalizm 325
pomyślności publicznej, porę i czas rewizji i poprawy konstytucji co lat
dwadzieścia pięć naznaczamy". Była więc Konstytucja 3 Maja „półsztywna".
Wiele konstytucji powstających w XIX wieku, zwłaszcza po Wiośnie
Ludów 1848 roku, formułowało zasadę równości wszystltich wobec pra-
wa, zaprzeczając jej następnie w szczegółowych przepisach. Zachowywa-
no bowiem rozmaite przywileje dawnej szlachty, obecnie ziemiaństwa,
zapewniając jej pierwszeństwo w składzie wyższej izby parlamentu,
w prawie do urzędów, w prawie wyborczym, w możności posługiwania
się rodowymi tytułami. Owa „sztywność" w zakresie pozostałości ustroju
stanowego utrzymywała się w niektórych państwach aż do początków
XX wieku.
W toku rozwoju konstytucjonalizmu wytworzył się określony sche-
mat, zaczerpnięty zarówno z doktryny - w pierwszym rzędzie teorii Ka-
rola Ludwika Monteskiusza o trójpodziale władzy- jak i z praktyki poli-
tycznej. Konstytucje omawiały więc osobno władzę ustawodawczą, wy-
konawczą i sądowniczą (w oktrojowanych, jale wspomniano, często wła­
dza wykonawcza poprzedzała ustawodawczą). Władzę ustawodawczą
pełniły organy przedstawicielskie zbudowane na zasadzie bikamerali-
zmu (dwuizbowości): izba wyższa pochodziła z mianowania, izba niższa
z wyboru, przy czym prawo wyborcze ograniczone było cenzusami. Wła­
dzę wykonawczą pełnił monarcha lub prezydent (obydwaj nie ponoszący
odpowiedzialności, na zasadzie kontrasygnaty), rząd i organa admini-
stracji terytorialnej, wspomaganej przez samorząd. W systemach parla-
mentarno-gabinetowych rząd wyłaniany był spośród większości parla-
mentarnej i pełnił władzę, dopóki cieszył się zaufaniem tej większości.
W konstytucjach oktrojowanych, a także zmierzających w kierunku au-
torytarnym, rząd powoływał monarcha: podobnie było w konstytucjach
nadających szeroką władzę prezydentowi. Władzę sądowniczą sprawo-
wały niezawisłe sądy. Charakterystyczne dla systemów stanowych od-
rębne sądy dla poszczególnych stanów społecznych ustępowały miejsca
zasadzie sądownictwa powszechnego.
Pod wpływem Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789 roku, po-
wtarzanej bez zmian lub z różnymi modyfikacjami, w konstytucjach po-
mieszczać zaczęto rozdziały dotyczące praw i obowiązków obywatel-
skich. Nie zawierała takiego rozdziału konstytucja Stanów Zjednoczo-
nych z 1787 roku (wyprzedzająca Deklarację) czy konstytucja Trzeciej
Republiki Francuskiej; niekiedy rozsypywano te prawa i obowiązki po
całym tekście, jak w polskiej Konstytucji Kwietniowej z 1935 roku.
N a marginesie tego zagadnienia warto zaznaczyć tworzenie się
w XIX wieku dwóch tendencji. Według jednej, w konstytucji znajdować
 ,--
#iii42L::!~~~~,~~±~-=;,;, ____.: -
KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
326
się winny tylko przepisy najistotniejsze, określające formę państwa, rzą­
du i prawa jednostki (choć tego, jak wspomniano wyżej, nie uznawano za
konieczne). Według drugiej, w konstytucji winny się znaleźć inne reguły,
dotyczące ustroju gospodarczego, społecznego, organizacji administracji
i samorządu, a nawet ogólnych zasad prawa sądowego. Ta druga ten-
dencja zyskała przewagę w XX wieku.
Skoro konstytucja stanęła na szczycie hierarchii norm, powstało też
zagadnienie kontroli zgodności norm niższego szczebla-ustaw, deklara-
cji, rozporządzeń- z konstytucją jako ustawą zasadniczą. Prawo badania,
czy zachodzi tego rodzaju zgodność, przyznawać poczęto sądom. W kon-
stytucji Stanów Zjednoczonych problem ten pominięto, ale od 1803 roku
prawo kontroli oraz interpretacji przyznano Sądowi Najwyższemu. N a
kontynencie europejskim do kontroli zgodności ustaw z konstytucją po-
woływać poczęto w XIX i XX wieku odrębne Trybunały Konstytucyjne.
Ustaliło się więc w toku rozwoju, iż konstytucja to usystematyzowa-
ny zbiór zasad ustroju społecznego i politycznego, normujących struktu-
rę, kompetencje i sposób powoływania naczelnych organów władzy,
określających podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Nie ma już
w chwili obecnej - z końcem XX wieku - państwa, które by konstytucji,
choćby w postaci zbioru zasad zwyczajowych i spisanych, jak w Anglii,
nie posiadało. Regułą są konstytucje spisane.
MONARCHIA A REPUBLIKA I DEMOKRACJA
Trzy te pojęcia nie są z jednej płaszczyzny. O ile monarchia i republi-
ka stanowią formy ustroju państwa, to demokracja jest pojęciem wielo-
znacznym 111• Określa bądź ideał ustrojowy, dążenie do tego, aby władza
należała do ludu, bądź sam ustrój dążenie to realizujący.
W tym znaczeniu demokracja jest to ustrój, w którym:
a) źródłem władzy jest wola większości obywateli,
b) wszystkim obywatelom przyznaje się prawa zapewniające im
udział w sprawowaniu władzy. Demokracja może być bezpośrednia lub
111 Stąd liczne określenia „definiujące": demokrac;ia antyczna, demokrac;ja szlache-
cka, demokracja burżuazyjna, demokracja „ludowa".
Monarchia a republika i demokracja 327
pośrednia. W pierwszym wypadku działalność ustawodawcza wykony-
wana jest przez ogół uprawnionych obywateli, a normy prawne wcielane
są w życie przez urzędników, których społeczeństwo wybiera bądź usu-
wa. W drugim wypadku działalność ustawodawczą speh).iają przedsta-
wiciele wybierani w wyborach, w pełni wolnych bądź ograniczonych cen-
zusami.
W popularnym ujęciu monarchia jest ustrojem konserwatywnym, re-
publika postępowym, zaś najlepszym - republika realizująca ideały de-
mokracji. Jest to jednak schemat uproszczony.
Rzut oka na ewolucję form ustroju państwa a travers les siecles (po-
przez wieki) prowadzi do następującego wniosku: pierwotną formą
ustrojową, wywodzącą się ze starożytności i średniowiecza, była monar-
chia. W XIX i XX wieku znaczna część monarchii ustąpiła miejsca re-
publikom bądź przeobraziła się wewnętrznie. Choć zarówno monarchia
i republika weszły na nieuchronną drogę demokracji, proces ten łatwiej
przebiegał w republice.
Jak wiadomo, monarchia charakteryzowała się silną, uznawaną
przez społeczeństwo władzą jednostki. Wynikało to z genezy monarchii.
Tworzyła się ona w drodze ewolucyjnej bądź w wyniki działań wojen-
nych. Ewolucja polegała na rozwoju władzy patriarchalnej naczelnika
rodu, plemienia, szczepu; prowadziło to do ustalenia się koncepcji, iż
władca był boskim zastępcą, pełniącym swe funkcje Dei gratia. Niekiedy
nawet sam uznawany był lub nakazywał uznawać się za Boga. Druga
droga wywodziła się z funkcji dowódczej, w wojnie agresywnej lub ob-
ronnej.
Władzę monarszą jednostka pełniła na podstawie elekcji bądź dzie-
dziczności. W tym drugim wypadku tworzyły się w obrębie dynastii za-
sady senioratu lub primogenitury, z wykluczeniem lub (rzadziej) dopu-
szczeniem kobiet do tronu.
W toku rozwoju, jak wspomniano wyżej, monarchia ewoluowała od
formy patrymonialne], poprzez stanową, do absolutnej (z wyjątkami,
zwłaszcza w Polsce). Rozwój konstytucjonalizmu od drugiej połowy
XVIII wieku prowadził do całkowitego (choć nietrwałego, jak we Francji)
obalenia monarchii bądź ograniczenia władzy monarszej przez konstytu-
cję. Od końca XVIII wieku jawi się monarchia konstytucyjna (we Fran-
cji, krótkotrwale w Polsce).
Dalsza ewolucja, nawiązująca do zdobyczy ustroju angielskiego, wy-
tworzyła monarchię konstytucyjno-parlamentarną. Ograniczony w swej
władzy monarcha, pełniąc tylko funkcje reprezentacyjne, stał się symbo-
lem. Monarchia natomiast weszła na drogę procesu upodabniania się do
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
328
republiki i demokratyzowała się. Parlament, pochodzący z coraz bar-
dziej powszechnych i demokratycznych wyborów, wydawał ustawy,
ustalał kierunek polityki zewnętrznej i wewnętrznej, określał skład rzą­
du. Takimi monarchiami stały się: Wielka Brytania, Belgia, Holandia,
Dania, Szwecja, Norwegia ..
Republika to ustrój państwO\yy, w którym najwyższe organy powoły-
wane były do pełnienia władzy na określony czas. Jeśli sięgnąć do naj-
dawniejszej przeszłości (legendarnych początków Aten, Sparty, Rzymu),
to stwierdzić można, iż nie była ona pierwotną formą państwa. Stąd po-
jawiło się też ogólnikowe określenie, że republikę stanowiły wszelkie
niemonarchiczne ustroje, nie kierowane przez osoby fizyczne. Było jed-
nak rzeczą oczywistą, że w ustrojach tych udział we władzy poszerzał
się. Już w starożytności pojawiały się republiki, które można było na-
zwać arystokratycznymi (jeśli panowały w nich pewne rody lub grupy
rodów), oligarchicznymi (jeśli panowali w nich możni, wyróżniający się
swym bogactwem), wreszcie demokratycznymi, jeśli cały lud uczestni-
czył we władzy. Od średniowiecza ustrojami, mieszczącymi się w tych
trzech formach, były republiki miejskie Italii czy Rusi. Towarzyszyły te-
mu poglądy, iż ustrój republikański jest możliwy tylko w takich teryto-
rialnie niewielkich obszarach.
Rozwój dziejowy przeczył temu. Istniały ustroje republikańskie, nie
mieszczące się w owej triadzie arystokracji, oligarchii i demokracji. Do
takich zaliczyć można republiki o „władcy korporacyjnym", na przykład
w postaci grupy kapłanów (wielki mistrz i kapituła Zakonu Krzyżackie­
go) lub w postaci rady zarządzającej kompanią handlową. Ponadto
ustrój republikański tworzyły sobie całe państwa. Pierwszy związek
kantonów szwajcarskich powstał z końcem XIII wieku i Szwajcaria nie
dała sobie później narzucić ustroju monarchicznego. W 1588 roku po-
wstała Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i jako republi-
ka (od końca XVIII wieku zwana („Batawską") utrzymała się do końca
wojen napoleońskich; trwale w monarchię przeobraził ją w 1815 roku
Kongres Wiedeński. Jeśli utworzenie republikańskich Stanów Zjedno-
czonych Ameryki Północnej wydało się monarchiom europejskim zdarze-
niem odległym i niegroźnym, to republika francuska, powstała w 1792
roku, stała się realnym zagrożeniem; stąd wrogie stanowisko Kongresu
Wiedeńskiego wobec ustroju republikańskiego.
W obrębie republiki wyodrębniły się dwie formy rządów: prezyden-
cka i parlamentarno-gabinetowa. W pierwszej obieralna głowa państwa
otrzymywała rozległe kompetencje wykonawcze (Stany Zjednoczone).
W drugiej prezydent jalto głowa państwa postawiony został ponad orga-
Monarchia a republika i demokracja 329
nami władzy państwowej, ale nie otrzymał realnego udziału w kierow-
nictwie sprawami państwowymi (Trzecia Republika we Francji). Podział
ten aktualny jest do chwili dzisiejszej.
Do schyłku XIX wieku, a nawet początku XX wieku wydawało się, iż
monarchia posiada zdecydowaną przewagę i stanowi stabilną formę
ustrojową. Wprawdzie rozpad imperium hiszpańskiego w Ameryce
Środkowej i Południowej doprowadził do wytworzenia się szeregu repub-
lik, a próby wprowadzenia monarchii nie powiodły się (Meksyk 1822-
1823 i 1862-1867; Brazylia 1815-1889), ale te ustroje były wyjątkowo
niestabilne. W Europie przeważała monarchia i tę też formę przyjmowa-
ły nowe państwa, tworzące się na Bałkanie w miarę wyzwalania go spod
władztwa tureckiego. Do potęg światowego formatu należały takie mo-
narchie jak Anglia, Niemcy, Rosja, Austro-Węgry. Monarchiami były
też państwa drugiego szeregu: Włochy, Hiszpania, Portugalia (do 1910
roku), Belgia, Holandia, Dania, Szwecja, Norwegia, Serbia, Rumunia,
Bułgaria, Grecja, Turcja, Albania; wymienić też należy takie relikty po-
przednich epok jak Luksemburg, Lichtenstein (pozostałości Pierwszej
Rzeszy), Czarnogóra czy Monaco.
Republikańską formę ustroju reprezentowały tylko: Szwajcaria,
Francja w latach 1792-1804, 1848-1852 i od 1871, Portugalia od 1910
roku oraz takie miniatury jak władztwo biskupie -Andorra czy republi-
ka San Marino.
Pierwsza połowa XX wieku, zwłaszcza dwie wojny światowe, całkowi­
cie zachwiała ustrojem monarchicznym. Padły trzy cesarstwa: Rosja
w 1917 roku, Niemcy i Austro-Wegry w 1918 roku. Tylko Węgry zacho-
wały sobie monarchię aż do drugiej wojny. Powstały liczne nowe repub-
liki: Polska, Czechosłowacja, Austria, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia.
W 1923 roku, po upadku sułtanatu, turcja stała się republiką, ustrój re-
publikański (w rzeczywistości w postaci kryptodyktatur) rozwinął się na
Bliskim Wschodzie. W 1931 roku republiką stała się Hiszpania (choć po
okresie dyktatury generała Franco powróciła do monarchii). Po drugiej
wojnie światowej republiką stały się w 1946 roku Włochy, a także Islan-
dia, oderwawszy się w 1944 roku od Danii, oraz Grecja, obaliwszy mo-
narchię w 1973 roku. Wprawdzie „demokracje ludowe", budowane przez
Związek Radziecki na zajmowanych przez Armię Czerwoną terytoriach,
dalekie były od ideałów republikańskich, ale zlikwidowane wówczas zo-
stały monarchie w takich państwach jak Węgry, Rumunia, Bułgaria, Ju-
gosławia, Albania.
Epoka dekolonizacji obejmująca Afrykę, część Azji i wiele terytoriów,
rozrzuconych po całej kuli ziemskiej, w ogromnej większości przypad-

KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
330
ków budowała nowe republiki, zbliżone do systemu prezydenckiego, ła­
two przeobrażające się w dyktatury.
Ewolucja prowadzi więc do ostatecznego sukcesu republiki, w której
pełniej niż w innych formach ustrojowych realizuje się proces demokra-
tyzacji ustroju.
PAŃSTWO TOTALITARNE
Pod pojęciem totalitaryzmu kryje się system polityczny realizujący
zasadę nieograniczonej kompetencji władzy państwowej, jej pełnej cen-
tralizacji oraz ingerencji w całokształt życia społecznego w dziedzinie
gospodarczej, politycznej i kulturalnej. Nazwa wywodzi się z łacińskie-
go: totus, totalis =cały, całkowity.
Choć tendencje tego rodzaju zdarzały się w przeszłości, zwłaszcza
w państwach o ustrojach despotycznych, totalitaryzm jest zjawiskiem
nowym, gdyż rozwinął się najsilniej w XX wieku. Wtedy bowiem dopiero
najnowsze osiągnięcia techniki umożliwiły aparatowi władzy objęcie
kontrolą całego społeczeństwa, podporządkowanie sobie wszelkich jego
form organizacyjnych, sięgnięcie nawet do sfery prywatnej jednostek.
;, Zapewniły one możność szybkiego reagowania na wszelkie przejawy nie
tylko nieposłuszeństwa, ale nawet podejrzanej dla władzy samodzielno-
ści. Podjęte zostały działania celem opanowania oświaty i wychowania,
a także zmonopolizowania przez państwo źródeł informacji (prasy, ra-
dia, później telewizji) i wykorzystania ich dla celów propagowanych, ce-
lem kształtowania świadomości społecznej.
Nacisku tego nie wytrzymywało wielu uczonych i twórców, zmusza-
nych do bezwzględnego posłuszeństwa reżimowi 112 • Dramatyczne skutki
miała też konfrontacja nadziei na postęp społeczny, wzbudzonych przez
rewolucję, z rzeczywistością budowaną przez nowy ustrój 11 •
3
112 Po 1933 r. kilkuset niemiecldch uczonych i pisarzy zdecydowało się na emigrację,
nie aprobując hitlerowskiego reżimu. Opuścił Niemcy Albert Einstein. Na emigracji po-
wstały najsłynniejsze dzieła H. i T. Mannów, B. Brechta, L. Feuchtwangera, A. Seghers
i innych. Twórcy dokonujący rozliczenia z pierwszą wojną światową, jak E. M. Remarque
czy A. Zweig, nie mogli liczyć na pobłażliwość nowego ustroju. Na współpracę z hitlery-
zmem zdecydowali się tylko pisarze i twórcy małego formatu.
113 Zaostrzająca się cenzura oraz kontrola nad twórczością literacką i artystyczną po-
Państwo totalitarne 331
Najważniejsze postaci totalitaryzmu stanowią: faszyzm we Włoszech,
hitleryzm w Niemczech oraz stalinizm, szczególnie skrajny reżim w ob-
rębie ustroju komunistycznego budowanego w ZSRR. Mniej jaskrawe
postaci totalitaryzmu istniały w Hiszpanii za rządów generała Franco
(1936-1975) oraz w Portugalii dyktatora Salazara. Liczne cechy totali-
taryzmu przejawiają talcże ustroje rozwijające się na tle fundamentali-
zmu religijnego (Iran).
WŁOCHY
Ruch faszystowski powstał po pierwszej wojnie światowej we Wło­
szech. 114
Narodowa Partia Faszystowska (Partito Nationale Fascista), założo­
na i kierowana przez Benito Mussoliniego, dokonała w 1922 roku zama-
chu stanu w postaci „marszu czarnych koszul na Rzym" 115 • Król powie-
rzył Mussoliniemu funkcję utworzenia gabinetu. Faszyści rozpoczęli
wówczas stopniową przebudowę ustroju, formalnie zachowując monar-
chię i dotychczasową konstytucję, działając przy tym w atmosferze ter-
roru wobec opozycji, rozbitej i słabnącej. Zlikwidowano wolność prasy,
rozszerzono prerogatywy szefa rządu i przywódcy partii (duce), partię
faszystowską uznano za instrument rządu, a Wielkiej Radzie Faszysto-
wskiej przyznano funkcje organu nadrzędnego nad parlamentem, co
obaliło ustrój parlamentarny. Rozwiązano organizacje polityczne i związ­
kowe, a partia wchłonęła i podporządkowała sobie cały aparat państwo­
wy. Wprowadzono system korporacyjny, to jest popierano zawodowe or-
ganizacje społeczeństwa zrzeszające pracodawców, jak i pracowników.
W polityce zagranicznej Mussolini sprzymierzył się z Hitlerem („Oś
Rzym-Berlin") i dążył do budowy imperium włoskiego nad Morzem
Śródziemnym (zajęcie Albanii w 1939 roku, atalc na Grecję w 1940 ro-
wodowały, iż wielu znakomitych twórców zmuszonych zostało do emigracji (I. Bunin),
a nawet do samobójstwa (W. Majakowski, S. Jesienin, M. Cwietajewa). Niepokorni, wśród
nich O. Mandelsztam, ginęli w łagrach lub cierpieli inne prześladowania, jak M. Bułhakow
czy B. Pasternak, którego zmuszono do zrzeczenia się Nagrody Nobla. Posłuszni reżimowi,
jak A. Tołstoj, M. Szołochow, A. Fadiejew, płacili za to spłyceniem swego talentu.
114 Włoska nazwa fascismo, czyli faszyzm wywodzi się od fasces - były to w Rzymie
starożytnym pęki rózeg z toporem, noszone przez liktorów przed konsulem, dla oznaczenia
jego władzy. W równym stopniu co i Mussolini, za twórcę idei włoskiego faszyzmu uchodzić
może Gabriel d'Annunzio (1863-1938), poeta i powieściopisarz, propagator idei mocar-
stwowości, tworzący pod wpływem Nietzschego i Dostojewskiego.
115 Było to propagandowe nawiązanie do wyprawy „tysiąca czerwonych koszul" Gari-
baldiego w 1860 r.
332 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
ku).Przystąpienie do wojny po stronie Niemiec doprowadziło do klęski
Włoch. Równało się to klęsce ustroju faszystowskiego w tym kraju.
Faszyzm włoski, ustrój niewątpliwie zbrodniczy, nie wytrzymywał
jednak porównania z okrutniejszymi od niego reżimami: hitleryzmem
i stalinizmem. Mimo to, z uwagi na pierwszeństwo chronologiczne, na-
rzucił swoją nazwę innym tego rodzaju ustrojom totalitarnym, które
czerpały z jego doświadczeń; działo się to nawet na przekór Mussolinie-
mu, który w początkach swej działalności mówił: iż „faszyzm nie jest to-
warem na eksport". W bardzo szerokim zakresie posługiwała się tym
terminem nauka marksistowska, nazywając faszyzmem wszelkie dykta-
tury, a nawet programy przeciwstawiające się socjalizmowi i komuni-
zmowi. Tym samym podkreślano podstawową rzekomo różnicę pomię­
dzy określanym jako skrajnie reakcyjny faszyzmem a lewicowym socja-
lizmem oraz zmierzającym do „najwyższej formy ustroju" - komuni-
zmem. W pełni identyczne metody deptania praw obywatelskich, likwi-
dowania zdobyczy demokratycznych i budowy „państwa totalnego", kon-
trolującego całość życia gospodarczego, społecznego i politycznego, sytu-
ują jednalc te wynaturzenia ustrojowe na tej samej płaszczyźnie.
NIEMCY
Zmiana ustrojowa w Niemczech dokonała się, jak już była o tym mo-
wa, z zachowaniem pozorów legalności. Talcże i tu nie odwołano konsty-
tucji weimarskiej, choć zlekceważono zarówno jej ustalenia, jak i zagwa-
rantowane przez nią prawa obywatelskie. Rozwinięta została instytucja
„wodza" (Fuhrer), której początkiem było skumulowanie przez Hitlera
władzy kanclerza i prezydenta, ale dalszy rozwój tej władzy nie znał już
żadnych granic. Partia narodowo-socjalistyczna (Nationalsozialistische
Deutsche Arbeiterpartei), masowa i hierarchicznie zorganizowana, opie-
rała się na zasadzie bezwzględnego posłuszeństwa szczebli niższych -
wyższym, całości zaś - Flihrerowi. Poza uzbrojonymi bojówkami (SA, po-
tem SS) posiadała liczne przybudówki: Arbeitsfront kontrolować miał
środowiska robotnicze, organizacja Hitler Jugend obejmowała młodzież.
Partia hitlerowska szybko powołała do życia sprawny aparat ucisku.
Jednym z jego narzędzi stały się obozy koncentracyjne, początkowo słu­
żące izolowaniu i niszczeniu opozycji, z czasem narzędzie terroru oraz
hitlerowskiego programu ludobójstwa116 • Nacjonalistyczna ideologia hit-
116 Największy rozgłos jako miejsca kaźni zdobyły sobie obozy w Dachau, Sachsen-
Państwo totalitarne
333
leryzmu posunęła się ku skrajnemu rasizmowi, dowodząc wyższości rasy
germańskiej nad innymi i wynikającego stąd jej prawa do panowania
nad całym światem 117• „Rasa panów" przypisała sobie prawo do ekster-
minacji ras niższych lub zmuszania ich do pracy niewolniczej.
ZWIĄZEK RADZIECKI
Najsilniejsze państwo totalitarne, zmierzające po drugiej wo3me
światowej do objęcia panowania nad całym światem, stworzył Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich.
W wyniku rewolucji i wojny domowej w latach 1917-1921 powstał
w Rosji ustrój określany jako socjalistyczny, w rzeczywistości stanowią­
cy dyktaturę partii bolszewickiej (Wszechzwiązkowa Komunistyczna
Partia Bolszewików WKP(b), później: KPZR). Początek temu ustrojowi
dało obalenie Rządu Tymczasowego z Aleksandrem Kiereńskim na czele
i Drugi Zjazd Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w październiku
1917 roku 118 • Zjazd ten uchwalił dekret o pokoju (jego konsekwencją by-
ło zawarcie z początkiem 1918 roku pokoju tzw. brzeskiego z Niemcami)
oraz dekret o ziemi, który prowadził do zniesienia jej prywatnej włas­
ności.
Ustrój, jaki wytworzył się po rewolucji, wyglądał następująco: najwy-
ższym organem państwa był zjazd delegatów rad (sowietów). Między
zjazdami obradował WCiK (Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wyko-
nawczy). Był to jednak parlamentaryzm pozorny, bo kiedy powstało
Zgromadzenie Ustawodawcze (konstytuanta) i objawiło swe odrębne
zdanie, odrzucając niektóre dekrety WCiK-u, wówczas je rozwiązano
z uzasadnieniem, iż skład Zgromadzenia nie odzwierciedlał realnego
układu sił politycznych w kraju. Funkcje rządowe pełniła Rada Komisa-
rzy Ludowych (Sownarkom) z Włodzimierzem Leninem jako przewodni-
hausen-Oranienburgu, Buchenwaldzie, Mauthausen, Stutthofie, Ravensbriick. Po agresji
na Polskę zbudowano obozy w Oświęcimu-Brzezince, Majdanku, Treblince i w innych
miejscowościach. W obozach początkowo ginęli opozycjoniści czy ludzie niezbyt gorliwie
popierający reżim hitlerowski, z czasem niszczono tam całe ludy. Podobną rolę do obozów
koncentracyjnych odgrywały obozy jenieckie, więzienia, getta.
117 Wyłożył tę ideologię Adolf Hitler w dziele pt. Main Kampf rozwinął po nim Alfred
Rosenberg w Der Mythus des XX Jahrhunderts (1930).
118 Rewolucja październikowa wybuchła w dniach 24-25 października 1917 r. według
kalendarza gergoriańskiego, natomiast w dniach 6-7 listopada według kalendarzajuliań­
skiego, uznawanego przez prawosłowie i obowiązującego w Rosji. Stąd mówiono „rewolu-
cja październikowa", ale jej rocznicę obchodzono w listopadzie.
 334 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
czącym; szef partii, z tego tytułu przewodniczący zjazdu rad, piastował
zatem równocześnie funkcję szefa rządu. Rada Komisarzy Ludowych
składała się z komisarzy (odpowiednik ministrów) stojących na czele ko-
misariatów. Powstała także Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrre-
wolucją i sabotażem (WCzK, popularnie nazywana „Czeką"), z Feliksem
Dzierżyńskim na czele; był to aparat krwawego terroru.
Naczelnym organem partii bolszewickiej - ostatnio noszącej nazwę
Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego - był zjazd partii odbywa-
jący się w zasadzie co cztery lata. Zjazd wybierał wieloosobowy Komitet
Centralny. Pracą Komitetu kierowało prezydium z pierwszym sekreta-
rzem (gensekiem) na czele. Komitetowi Centralnemu podlegały lokalne
komitety, również z pierwszymi sekretarzami partii na czele. Wszystkie
decyzje podejmowane były na forum partyjnym, zaś miejscowe rady (so-
wiety) były tylko organami wykonawczymi, ponoszącymi odpowiedzial-
ność za realizację nie swoich decyzji.
W 1922 roku powstał Związek Socjalistycznych Republik Radziec-
kich (ZSRR) - federacja, w skład której weszły z początku cztery repub-
liki: Rosja, Ukraina, Białoruś i Zakaukazie; później ilość republik wzros-
ła. Federacyjna forma państwa była jednak rzeczą pozorną; choć repub-
liki miały ,;prawo stanowienia o sobie aż do oderwania", to ostatnie było
w praldyce niemożliwe.
W okresie wojny domowej wytworzył się ustrój „komunizmu wojen-
nego". Nastąpiła pełna centralizacja władzy, upaństwowienie i military-
zacja produkcji, przymus pracy, zakaz handlu, dystrybucja żywności
(konfiskowanej na wsi i rozdzielanej w postaci gotowych głodowych
przydziałów w mieście). Powstała koncepcja „dyktatury proletariatu",
z uzasadnieniem, że ma ona charakter demokratyczny, gdyż jest dykta-
turą większości (mas ludowych) nad mniejszością (dotychczasowych wy-
zyskiwaczy). Komunizm wojenny pogrążył kraj w tak głębokim kryzysie,
iż złagodzenie kursu okazało się koniecznością; nazwano to okresem
NEP-u (Nowa Ekonomiczna Polityka).
W 1924 roku zmarł Lenin, przywódca partii i państwa. Kierownictwo
partii i całą po nim schedę przejął Józef Wissarionowicz Dżugaszwili,
czyli Stalin (1879-1953), który usunął jednego po drugim dawnych
współpracowników Lenina - bądź zmuszając ich do ucieczki (Trocki),
bądź pozbawiając najpierw stanowisk, a potem życia (Bucharin, Zino-
wiew, Kamieniew i wielu innych). Sprawnymi i okrutnymi wykonawca-
mi jego woli byli prokurator Andrzej Wyszyński oraz kolejni szefowie or-
ganów bezpieczeństwa: Jagoda, Jeżow, Beria; z polecenia Stalina orga-
nizowali oni słynne „czystki" partyjne, zbudowali też potężny system
l
i ."
L'.
Państwo totalitarne 335
obozów pracy przymusowej, podległy GUŁAG-owi (Główne Kierownic-
two Łagrów) 119 •
Pod kierownictwem Stalina realizowano program pośpiesznej indu-
strializacji ZSRR, ujmowany w plany pięcioletnie (Piateiletki). W latach
1929-1930 rozpoczęto plan masowej kolektywizacji; pociągnął on za so-
bą miliony ofiar głodu i terroru. Ziemia scalona w kołchozach i sowcho-
zach, gigantycznych gospodarstwach „kolektywnych" lub państwowych.
W roku 1936 weszła w życie konstytucja, zwana potocznie „stalino-
wską". Odeszła ona od zasady trójpodziału władzy na rzecz - funkcjonu-
jącej już od pierwszych chwil po rewolucji - centralizacji. Zwierzchnim
organem państwa była Rada Najwyższa, złożona z dwóch równorzęd­
nych izb: Rady Związku i Rady Narodowości. Między sesjami Rady dzia-
łało jej prezydium z przewodniczącym (Mikołaj Kalinin, Kliment Woro-
szyłow i inni), który - formalnie pierwsza osoba w państwie - faktycznie
był figurantem. Decyzje zapadały w organach partyjnych.
W roku 1939 sojusz zawarty z Niemcami (pakt Ribbentrop - Moło­
tow) doprowadził do wspólnego ataku na Polskę i otworzył całą serię
zdobyczy terytorialnych Związku Radzieckiego. Zajęto wschodnie kresy
Polski po linię Bugu, zbliżoną do granicy trzeciego rozbioru Polski
z 1795 roku. Finlandii odebrany został Przesmyk Karelski, Rumunii -
Besarabia, okpuowane zostały Litwa, Łotwa i Estonia. W 1941 roku so-
jusz radziecko-niemiecki zakończył się napaścią Niemiec na Związek
Radziecki. Po pierwszych klęskach, własnym wysiłkiem i z pomocą Za-
chodu ofensywę niemiecką zatrzymano i po bitwie pod Stalingradem na
przełomie 1942 i 1943 roku Armia Czerwona rozpoczęła marsz na za-
chód. Na konferencji w Teheranie w 1943 roku i w Jałcie (1945 roku)
Europa podzielona została na strefy wpływów, z włączeniem Polski do
strefy radzieckiej. Konferencja w Poczdamie w 1945 roku podjęła decy-
zje co do pokonanych Niemiec oraz określiła granice Polski. Pełnego tra-
ktatu, kończącego drugą wojnę światową w taki sposób, jak Traktat
Wersalski kończył pierwszą, nie zawarto.
Agresywna polityka Związku Radzieckiego, zmierzająca do poszerza-
nia ustroju socjalistycznego i narzucenia go całemu światu, doprowadzi-
ła do podzielenia Europy „żelazną kurtyną" na część wschodnią i za-
chodnią oraz do wieloletniej „zimnej wojny''. Spirala zbrojeń, grożących
zagładą całej kuli ziemskiej, doprowadziła do załamania się ustroju
119 Realistyczny, wierny i na własnym doświadczeniu oparty obraz tego systemu dał
w swej twórczości Aleksander Sołżenicyn, autor Archipelagu Gułag.
336 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
Związku Radzieckiego. Wyłomem, który tę klęskę zapowiedział i przy-
śpieszył, były wydarzenia w Polsce w 1980-1989 roku, oznaczające wy-
łamanie się z sowieckiej sfery wpływów 120 • Pociągnęły one za sobą złago­
dzenie (tak zwanąpierestrojkę oraz głasnost) kursu wobec własnego, ra-
dzieckiego społeczeństwa. W 1991 roku zawieszono działalność KPZR.
Upadł Związek Radziecki. Na jego miejsce weszła Wspólnota Niepodle-
głych Państw.
„PAŃSTWO DOBROBYTU"
W nauce pozostającej pod wpływem marksizmu podzielono współ­
czesne ustroje na kapitalistyczne i socjalistyczne. Te pierwsze uznane
zostały za stojące na niższym szczeblu rozwoju: w hierarchii formacji
społeczno-ekonomicznych, głoszonej przez materializm historyczny, od
wspólnoty pierwotnej poprzez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm -
rozwój ludzkości zmierzał ku socjalizmowi i komunizmowi. Dopiero na
owym najwyższym szczeblu, za jaki uznano komunizm, zrealizowany
byłby postulat: ,,każdy według możności, każdemu według potrzeb".
W tej więc hierarchii ustrój kapitalistyczny, postępowy w stosunku do
feudalnego, byłby realrcyjny w stosunku do socjalizmu oraz najwyższego
stadium, komunizmu. U znany więc został za skazany na nieuchronną
katastrofę.
Cała
ta koncepcja materializmu historycznego upadła w konfrontacji
z rzeczywistością.
„Pierwsze państwo socjalistyczne'', jak określał się
Związek Radziecki, okazało się w praktyce ustrojem totalitarnym, rzą­
dzącym się wewnątrz ludobójczymi metodami, prowadzącym imperiali-
styczną po~tykę zewnętrzną.
Krytyka ustroju kapitalistycznego - pod którym to terminem skry-
wał się pełny liberalizm i żywiołowa gospodarka rynkowa - podejmowa-
120 Zasługa skutecznego oporu, stawianego ustrojowi totalitarnemu, przypada pol-
skiej „Solidarności", potężnemu ruchowi społecznemu, który usiłowano zdławić zbrojnie 13
grudnia 1981 roku. Doprowadził on jednak do obalenia „demokracji ludowej" i zmiany
ustroju w Polsce, w czerwcu 1989 r. Za Polską poszły inne państwa tej części Europy, wy-
zwalające się spod hegemonii ZSRR. W październiku 1989 r. nastąpiło słynne obalenie
muru berlińskiego, symbolu „żelaznej kurtyny".
„Pmistwo dobrobytu"
337
na przez ideologów marksizmu z samym Karolem Marksem na czele, nie
była jednak bezpodstawna. Towarzyszące rozwojowi ekonomicznemu
zjawiska rozwarstwienia społecznego w postaci nielicznej grupy właści­
cieli środków produkcji oraz mas pracowniczych żyjących na granicy nę­
dzy, wymagały interwencji ze strony władzy państwowej. Marksiści
uważali jednak, że jedyną drogą do zaradzenia temu stanowi rzeczy była
rewolucja, całkowicie obalająca ustrój kap[italistyczny. Wszelką dążność
do modyfikacji ustroju uznawali za błędny rewizjonizm i w pełni go potę­
piali. Tymczasem rozwój wydarzeń zaprzeczył ich tezom.
Od początków XX wieku - także pod naciskiem ruchu socjalistyczne-
go - rozwijać się poczęło przekonanie, iż państwo nie może się ograniczać
do roli „stróża nocnego" jak głosili przedstawiciele XIX-wiecznego libera-
lizmu. John Maynard Keynes (1883-1946), myśliciel szczególnie atako-
wany przez marksistów, głosił pogląd, iż należy skończyć z lasefery-
zmem (laissez-faire - pozwólcie działać, to podstawowa zasada liberacjo-
nalizmu gospodarczego, prowadząca do wolności ekonomicznej). Zda-
niem Keynesa podstawowe wady kapitalizmu, zwłaszcza antagonizmy
społeczne, wywołane przez nędzę i bezrobocie, nie są wynikiem samej
istoty kapitalizmu, lecz stanowią konsekwencje złej gospodarki. Zacho-
dzi zatem konieczność ingerencji państwa w dziedzinę gospodarki.
Reformy takie podejmowano stopniowo w wielu państwach. Na dro-
dze parlamentarnej rozwijało się ustawodawstwo chroniące pracę, czę­
sto wymuszane przez partie socjaldemokratyczne, a także potężniejący
ruch związków zawodowych, z najsłynniejszą francuską Confederation
Generale du Travail (CGT) na czele. W dwupartyjnym systemie angiel-
skim miejsce liberałów (ongiś wigów) zajęła Partia Pracy (Labour Party).
Szczególną rolę odegrały reformy Franklina Delano Roosevelta w sta-
nach Zjednoczonych po wielkim kryzysie z początkiem lat trzydziestych;
tak zwany N owy Ład (New Deal), który ograniczył bezrobocie. Rozwinię­
te zostały roboty publiczne, ubezpieczenia i renty, ustalone minimum
płac, zaktywizowała się rola państwa w ekonomice (lata 1932-1939).
Koncepcja „państwa dobrobytu'', polegająca na wyważonej ingerencji
władz państwowych w dziedzinach gospodarczych, prowadziła do łago­
dzenia starych konfliktów społecznych i zapobiegania nowym. Nie naru-
szając prywatnej własności środków produkcji, państwo działało przy
pomocy regulatorów prawnych. Wysokie podatki majątkowe i dochodo-
we, hamujące rozwój wielkich fortun prywatnych, dostarczały środków
na rozwój świadczeń socjalnych. W ten sposób zarysowała się bardziej
centrowa, pośrednia droga pomiędzy drapieżnym kapitalizmem z jednej,
a wrogim wszelkiemu indywidualizmowi kolektywizmem socjalisty-
~~'''
KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
338
cznym z drugiej strony. Droga ta stanowić może najbliższą przyszłość or-
ganizacji państwowej.
ORGANIZACJE ZBIOROWEGO BEZPIECZEŃSTWA
Zanim rozwój ustroju doprowadził do powstania organizacji między­
państwowych, których celem stało się zapewnienie pokoju i bezpieczeń­
stwa, tworzyły się prymitywne formy polityczne zmierzające do tego sa-
mego celu. Wojna była bowiem powszechną formą kontaktów międzyple­
miennych czy później międzypaństwowych, zmierzających do zniszcze-
nia przeciwnika lub przynajmniej ujarzmienia go.
Pierwszą natomiast formą pokojową stało się przymierze dwóch lub
więcej partnerów, mające najczęściej doraźny, nietrwały charakter. Na
wyższym szczeblu rozwoju pojawiły się związki państw: nierównorzędne
(państwa senioralne i wasalne) lub równorzędne. Unie personalne,
w których dwa lub więcej państw, zachowujących odrębną suwerenność
i odrębne instytucje, posiadało wspólną głowę państwa (to jest monar-
chę). Dalej unie realne, w których prócz wspólnej głowy państwa istniały
wspólne instytucje ustrojowe. Następny szczebel stanowiły konfedera-
cje, czyli związki państw, wreszcie federacje, czyli państwa związkowe;
ich członkowie zrzekali się części swych suwerennych praw na rzecz
wspólnego organu federacji. Organizacje zbiorowego bezpieczeństwa
stanowią poszerzenie tego procesu, aż do skali uniwersalnej.
Kongres Wiedeński 1815 roku, który skutkiem „uporządkowan~a" sy-
tuacji politycznej w Europie, czyli zatarcia śladów rewolucji francuskiej
i wojen napoleońskich, stał się symbolem konserwatyzmu, miał też
i pewne pozytywne osiągnięcia. Trwałymi jego zdobyczami były takie
akty jak deklaracja potępiająca handel niewolnikami, unormowanie że­
glugi na rzekach o charakterze międzynarodowym czy regulamin przed-
stawicielstw dyplomatycznych. Nie one jednak przesądziły o długotrwa­
łym znaczeniu Kongresu. Podkreślenia wymaga natomiast fakt, iż sta-
nowił on istotną próbę zapewnienia Europie pokoju i bezpieczeństwa.
Zadanie to spełniać miał „koncert", czyli uzgodnione działanie pięciu
mocarstw europejskich: Anglii, Francji, Niemiec, Austrii i Rosji. Celem
urealnienia tej polityki i umocnienia postanowień Kongresu powstał so-
jusz zwany „Świętym Przymierzem", zrazu Rosji, Austrii i Prus, później
Organizacje zbiorowego bezpieczeństwa 339
także i innych państw; zalążkami organizacyjnymi tej międzynarodowej
organizacji były konferencje ministrów, odbywane celem uzgodnienia
wspólnej polityki. Głównym zadaniem Świętego Przymierza (którego
sygnatariusze zobowiązywali się do posługiwania się w.polityce zagrani-
cznej zasadami chrześcijańskimi) było strzeżenie zasad legitymizmu
i restauracji stanu sprzed 1789 roku; w praktyce - wspólna walka z libe-
ralizmem i ruchami rewolucyjnymi. Cios temu sojuszowi zadała Wiosna
Ludów, ale Święte Przymierze rozpadło się dopiero w czasie wojny
krymskiej w latach 1854-1856.
Nie mógł już żadnego „koncertu" przywrócić traktat paryski po woj-
nie krymskiej (mimo iż ustanowił neutralność Morza Czarnego, zamykając
przy tym Bosfor i Dardanele dla okrętów wojennych i ogłaszając swobo-
dę żeglugi na Dunaju. Nie udało się odnowienie Świętego Przymierza
kanclerzowi Bismarckowi, który odegrał czołową rolę w czasie kongresu
berlińskiego w 1878 roku, porządkującego sytuację Bałkanu u Turcji, oraz
organizował układy „trzech cesarzy" (Niemiec, Austro-Węgier i Rosji).
Idea budowy systemu zbiorowego bezpieczeństwa, choć z trudem kie-
rowała sobie drogę w coraz to bardziej zagrażającym pokojowi układzie
politycznym Europy - nie wygasła. W 1899 roku zebrała się w Hadze
konferencja z udziałem 26 państw, której celem było zabezpieczenie po-
koju i rozbrojenie międzynarodowe. Cel ten nie został osiągnięty, choć
powołano do życia międzynarodowy Trybunał Rozjemczy. N a konferencji
haskiej w 1907 roku, zwołanej z inicjatywy prezydenta Teodora Roose-
velta i cara Mikołaja II, z udziałem 44 państw, usiłowano wprowadzić
obowiązek pokojowego załatwiania sporów i zakazać wojny agresywnej,
ale i to okazało się niemożliwe, gdyż za tymi projektami nie stała żadna
siła, która by je mogła wprowadzić w życie. Dokonano tylko kodyfikacji
prawa wojennego, przyjmując konwencje dotyczące praw i zwyczajów
wojny lądowej i morskiej. Nie powołano do życia żadnej organizacji, któ-
ra by wymuszała bądź ułatwiała pokojowe załatwianie sporów i uniemo-
żliwiła użycie siły.
Stało się to dopiero po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Prezy-
dent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson(1856-1924), for-
mułując swoje 14 punktów, które miały być podstawą przyszłego trakta-
tu pokojowego, zamieścił w nich postulat utworzenia Ligi Narodów.
Liga Narodów powstała w 1920 roku, stanowiąc pierwszy ekspery-
ment na drodze tworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej,
celem zabezpieczenia pokoju i rozwoju współpracy międzynarodowej. Jej
członkowie zobowiązywali się do szanowania niezawisłości i całości tery-
torialnej innych członków Ligi.
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU
340
Członkami Ligi były państwa, dominia i kolonie. Od początku weszła
w jej skład Polska, natomiast wstrzymały się od tego Stany Zjednoczone
(wraz z odejściem w 1920 roku Wilsona ze stanowiska prezydenta).
W 1934 roku wstąpił do Ligi ZSRR, ale usunięty został z niej w 1939 ro-
ku. Niemcy wystąpiły z Ligi w 1933, Włochy w 1937 roku.
Organami Ligi było Zgromadzenie, Rada i Sekretariat. Zgromadze-
nie tworzyli przedstawiciele wszystkich członków Ligi, z których każdy
miałjeden głos. Zbierało się raz do roku; jego uchwały w sprawach mery-
torycznych wymagały jednomyślności. Radę stanowili przedstawiciele
czterech stałych członków Ligi (Francja, Wielka Brytania, Włochy i Ja-
ponia) i jedenastu niestałych, wybieranych przez Zgromadzenie; uchwa-
ły Rady wymagały jednomyślności. Sekretariat składał się z Sekretarza
Generalnego i personelu, Siedzibą Ligi była Genewa. Powiązany był
z Ligą stały Trybunał Sprawiedliwości, działający w Hadze.
Liga Narodów, która zchwilą swego powstania budziła wiele nadziei,
nie zdołała ich ziścić. Nie zmienił sytuacji zawarty w 1928 roku pakt
Brianda-Kellogga, przewidujący potępienie wojny jako sposobu zała­
twiania sporów międzynarodowych i wyrzeczenie się jej jako narzędzia
polityki między poszczególnymi państwami. Formalnie Liga zakazywała
stosowania siły, ale ją w pewnych warunkach dopuszczała; państwa,
które znalazły się w sporze, po upływie trzech miesięcy od wyroku sądu
rozjemczego mogły uciec się do działań wojennych. Wobec państw, które
,„. weszły na drogę agresji, mogła tylko stosować sankcje, głównie ekonomicz-
' ne. Nie zapobiegła atakowi Japonii na Chiny, Włoch na Abisynię; przede
wszystkim jednak nie była w stanie zapobiec drugiej wojnie światowej.
Wojna ta stała się końcem Ligi, formalnie rozwiązanej w 1946 roku.
Miejsce Ligi Narodów zajęła Organizacja Narodów Zjednoczonych
(ONZ). Decyzja o jej utworzeniu zapadła jeszcze podczas drugiej wojny,
w postaci Karty Atlantyckiej Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii
' z 1941 roku, i na konferencjach w Moskwie w 1943 roku oraz w Dum-
barton Oaks w 1944 roku. Karta Narodów Zjednoczonych podpisana zo-
stała w San Francisco w 1945 roku.
Obowiązywać miała w ONZ zasada równości państw członkowskich,
zasada pokojowego załatwiania sporów przez wyrzeczenie się użycia si-
ły, zasada bezpieczeństwa zbiorowego i nieinterwencji w sprawy wewnę­
trzne państw. Związało wszystkich członków przyrzeczenie przestrzega-
nia zobowiązań międzynarodowych. Dalsze cele ONZ to utrzymanie po-
koju i bezpieczeństwa, rozwój przyjaznych stosunków międzypaństwo­
wych, rozwiązywanie na drodze rokowań problemów gospodarczych,
społecznych, kulturalnych i humanitarnych.
1·
Organizacje zbiorowego bezpieczeństwa 341
Członkami ONZ są
tylko państwa. Początkowo było ich 51, z czasem
członkostwo przyjęły prawie wszystkie państwa (z wyjątkiem Szwajca-
rii, która ogłosiła wieczystą neutralność, i paru małych państewek, m.
in. Lichtensteinu, Andorry, Watykanu). ·
Organami ONZ są: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Ra-
da Gospodarcza i Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Try-
bunał Sprawiedliwości i Sekretariat. Siedzibą tych organów jest Nowy
Jork i Haga. W Zgromadzeniu Ogólnym, które zbiera się na coroczne se-
sje zwyczajne, a w miarę potrzeby na sesje nadzwyczajne, uczestniczą
przedstawiciele wszystkich członków ONZ (każde państwo reprezen-
towane jest przez nie więcej niż 5 delegatów, ale ma tylko jeden głos).
Uchwały w sprawach ważnych zapadają większością 2/3 głosów,
a w sprawach zwykłych - zwykłą większością. Zgromadzenie powołuje
komisje, np. polityczną, gospodarczą, społeczną, prawną i inne. Rada
bezpieczeństwa ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie pokoju
i bezpieczeństwa oraz organizuje w tym zakresie wszelkie nieodzowne
akcje, łącznie z prawem stosowania sankcji. Składa się z 5 członków sta-
łych (USA, ZSRR, Wielka Brytania, Francja, Chiny) i 10 niestałych, wy-
bieranych przez Zgromadzenie Ogólne na okres 2 lat. Obowiązuje zasa-
da jednomyślności członków stałych, zwana też prawem veta; poza nią
decyduje większość 9 głosów. Decyzje Rady wiążą wszystkich członków
ONZ. Na czele Sekretariatu stoi Sekretarz Generalny, wybierany przez
Zgromadzenie Ogólne, na kadencję 5-letnią.
Wielkie nadzieje, wiązane po drugiej wojnie światowej z powstaniem
ONZ, z czasem osłabły. Organizacja ta nadmiernie zbiurokratyzowała
się. Przede wszystkim jednak „żelazna kurtyna'', jaka podzieliła Europę,
„zimna wojna" trwająca pomiędzy ZSRR i blokiem jego satelitów zjed-
nej, a światem zachodnim z drugiej strony - uniemożliwiły postulat roz-
brojenia; przeciwnie, rozpoczął się nowy wyścig zbrojeń. W martwym
punkcie utknęły rokowania w sprawie kontroli nad zagrażającą całej lu-
dzkości bronią nuklearną. Prawo veta, przysługujące wielkim mocar-
stwom w Radzie Bezpieczeństwa, doprowadziło do blokowania wielu ini-
cjatyw ONZ. Organizacyjną i militarną formą obu tych bloków było NA-
TO (Organizacja Paktu Północno-Atlantyckiego), powstałe w 1949 roku
celem zahamowania postępów ustroju komunistycznego, i - z przeciw-
nej strony- Palet Warszawski z 1956 roku, łączący ZSRR i kraje „demo-
kracji ludowej".
Niemniej ONZ może się poszczycić poważnymi osiągnięciami. Stwo-
rzyła istotne forum dla międzynarodowej współpracy. Przyczyniła się do
załamania systemu kolonialnego i przyjęła wiele nowych państw afry-
 KU PAŃSTWU NOWOCZESNEMU DODATEK 343
342
SCHEMAT ROZWOJU FRANCUSKIEJ WŁADZY USTAWODAWCZEJ
kańskich i azjatyckich, ułatwiając im pierwsze stadia organizacyjne. 1789-1946
Rozwinęła poważną działalność gospodarczą, zwłaszcza w postaci pomo-
cy dla państw „trzeciego świata". Rozpoczęła działania celem ratowania Data Nazwa Struktura Uwagi
zagrożonego środowiska naturalnego człowieka. Przyczyniła się do roz-
Wybory

woju prawa międzynarodowego, założyła podwaliny pod rozwój prawa 1789 Stany Generalne Trójkolegialne Na zgromadzeniach
kosmicznego. Bez tego typu organizacji nie można już sobie wyobrazić
(Estats Generaux) stanowych,
Skład przejęty ze Działać miały
dalszego rozwoju współpracy międzynarodowej.
1789-1791 Zgromadzenie Jednoizbowe Stanów do
U schyłku XX wieku zaobserwować mnożna dwie sprzeczne z sobą
Narodowe Generalnych uchwalenia
(Assemblee konstytucji
tendencje: rozwoju organizacji międzynarodowych, ograniczających su- Nationale)
werenność poszczególnych państw, oraz tendencji nacjonalistycznych, 1791-1792 Zgromadzenie Jednoizbowe Wybory pośrednie, Kadencja
zmierzających do odbudowy odrębności sięgających niekiedy bardzo od- Narodowe cenzus wieku, majątku, dwuletnia
ległych czasów. Wyrazem pierwszej tendencji jest przede wszystkim po-
(Assemblee pici
Nationale)
zycja ONZ, a także szeregu innych organizacji typu NATO i Wspólnej
Europy. Wyrazem drugiej tendencji jest hasło: „Europy ojczyzn", w któ-
1792 Konwent Jednoizbowy Wybory powszechne Działać miał do
(La Conuention) (z wyjątkiem kobiet) uchwalenia
rej uznany został ,,rozwód" Czechów i Słowaków, poszukuje się odrębne­ konstytucji
go miejsca dla Flamandów i Walonów w Belgii, Basków w Hiszpanii, na- 1793 Ciało Jednoizbowe Wybory powszeclme Kadencja
rastają tendencje separatystyczne Szkotów, tworzących sobie w 1997 ro- Ustawodawcze (z wyjątkiem kobiet), jednoroczna
ku odrębny parlament, a może nawet i Walijczyków. Powstają odrębne
(Corps legislatif) równe, tajne,
bezpośrednie
organizmy państwowe dla Słoweńców, Chorwatów, Serbów, Bośniaków
i Hercegowińców czy także Macedończyków. Rozpad ZSRR powoduje, iż
1795 Ciało Dwuizbowe: Wybory pośrednie, Kadencja 3-letnia,
Ustawodawcze Rada Pięciuset cenzus wieku, majątku, co roku wymiana
odzyskują suwerenność państwa Estonii, Łotwy, Litwy, utrzymuje się (Co1ps legislatif) Rada Starszych pici 1/3
odrębność Ukrainy i Białorusi, a może nawet uzyskają niepodległość 1799 Trój izbowe: Nominacje z list zaufania: Działalność
niektóre ludy kaukaskie, Może uznane zostaną dążenia Tatarów, a poza Trybunat do Trybunatu i Ciała Ust. w permanencji.
iI.
Europą - Kurdów. Zapewne, za zbyt daleko idące potraktowane zostaną Ciało
Ustawodawcze,
przez Senat,
do Senatu przez
Ciało Ust.
odnawia się
ambicje separatystyczne „Padanii" w północnych Włoszech, albowiem Senat I Konsula (cesarza) w 115 co roku
nie stwarza podstawy dla powstania takiej republiki przejściowe istnie- 1804 Dwuizbowe: Nominacje do Ciała Ust. Działalność
nie Republiki Lombardzkiej czy Cispadańskiej w czasie wojen napoleoń- Ciało przez Senat, sporadyczna
Ustawodawcze, do Senatu przez cesarza
skich. Senat
Aprobując dążność do budowy „Europy ojczyzn", tym samym przyj-
mujemy potrzebę istnienia organizacji ponadpaństwowej, współżycie 1814 Dwuizbowe: Nominacje królewskie Działalność
Izba Parów, Wybory pośrednie, w permanenrji
owych małych ojczyzn regulującej. Izba
Deputowanych
cenzus wieku, majątku,
pici
1830 Dwuizbowe: Nominacje królewskie Sesje coroczne
Izba Parów, Wybory pośrednie,
Izba ograniczone cenzusem
Deputowanych wieku, majątku, pici
1848 Zgromadzenie Jednoizbowe Wybory powszechne (z Kadencja 3-letnia
(Assemblee) wyjątkiem kobiet),
cenzus wieku, równe,
tajne, bezpośrednie
 i ' "''W!'fl"'!!! ' "C'; ' ~," H

344 DODATEK
DODATEK
345
1852 Dwuizbowe: Wybory powszechne,
Ciało cenzus płci i wieku, 1944 Francja Wybory powszechne
Ustawodawcze, równe, tajne, Konstytucja IV Republiki 1946 r.
1946 Włochy
bezpośrednie Wybory powszechne
Konstytucja 1947 r.
Senat Nominacje cesarskie 1946 Jugosławia
Konstytucja republikańska
1875 Zgromadzenie Dwuizbowe: Wybory powszechne Kadencja 4-letnia 1946 Rumunia Wybory powszechne
(Assemblće) Izba równe, tajne, Ogłoszenie republiki 1947 r.
Deputowanych, bezpośrednie, 1946 Albania Konstytucja 1946 r.
cenzus wieku i płci
Senat Wybory pośrednie Kadencja 9-letnia 1947 Bułgaria
Konstytucja 194 7 r.
(co 3 lata
1948 Belgia
wymiana 1/3) Wybory powszechne
Od 1920 r. kobiety miały prawo
1946 Zgromadzenie Dwuizbowe: Wybory powszechne, wyborcze w wyborach gminnych
1953 Grecja
(Assamblee) Zgromadzenie równe, tajne, Wybory powszechne
Narodowe, bezpośrednie 1959 Szwajcaria Konstytucje kantonalne
Rada Republiki Wybory pośrednie W trzech kantonach romańskich
Vaud, N eufchatel, Genewa
- prawo wyborcze tylko
w sprawach kantonalnych
ROZWÓJ PRAWA WYBORCZEGO KOBIET 1 1960 Cypr Konstytucja 1960 r.

Zestawienie obejmuje tylko Europę. Pierwszym krajem na świecie, który przyznał kobie-
Data Kraj Podstawa prawna Uwagi 1

1906 Finlandia Ustawa o parlamencie z 1906 r. tom prawo wyborcze, była Nowa Zelandia w 1893 r. Za nią poszła Australia w 1902 r. USA
przyznały prawo wyborcze kobietom w 1920 r.
1907 Norwegia Reforma po zerwaniu unii Prawo wyborcze kobiet do ciał
ze Szwecją samorządowych-1910, do
parlamentu - 1913 r.
1915 Dania z Islandią Konstytucja z 1915 r. Prawo ograniczone,
od 35 roku życia
1917 Holandia Ordynacja wyborcza
l'
1918 Wielka Brytania Ustawa Prawo ograniczone,
od 30 roku życia;
pełne od 1928 r.

1918 Rosja Radziecka Konstytucja na zjeździe Rad

1918 Luksemburg Wybory po okupacji niemieckiej
1918 Szwecja Ordynacja wyborcza
1919 Polska Wybory do Sejmu Konstytucja z 1921 r.
Ustawodawczego
1919 Austria Wybory powszechne Konstytucja z 1920 r.
1919 Czechosłowacja Wybory powszechne Konstytucja z 1920 r.
1919 Niemcy Wybory powszechne Konstytucja weimarska 1919 r.
1920 Węgry Wybory powszechne
1931 Hiszpania Wybory powszechne Konstytucja republikańska 1931 r.
;;;;;:;,,,, ·. ""* .··········

346 DODATEK DODATEK

347

KONSTRUKCJE WŁAD2Y USTAWODAWCZEJ W POLSCE WOJNY I ZMIANY GRANICZNE

POLSKO-ROSYJSKIE W LATACH 1492-1945
Data Epoka Instytucja Konstrukcja
XV-XVIII w. I Rzeczpospolita: Sejm 3 stany: 1492-1494: wojna Moskwy z Litwą. .
król, Senat, Izba Poselska; 1500-1503: wojna Moskwy i Tatarów z Polską, Litwą i Zakonem
w sejmie konwokacyjnym
i elekcyjnym brak króla Inflanckim. Litwa traci Ziemię Siewierską i Czernichowską.
1507-1508: wojna Moskwy z Polską i Litwą.
1807-1813 Księstwo Sejm Senat, Izba Poselska 1512-1522:
Warszawskie (oraz uprawnienia monarchy) wojna Moskwy z Litwą. Litwa traci w 1514 r. Smoleńsk.
1534-1537: wojna Moskwy z Polską i Litwą.
1815-1830 Królestwo Polskie Sejm Senat, Izba Poselska 1557-1582:
(oraz uprawnienia monarchy) wojny inflanckie. Na podstawie rozejmu w Jamie Zapolskim
Rosja zrzeka się na rzecz Rzeczypospolitej Inflant, Połocka
1830-1831 Królestwo Polskie Sejm Suwerenny, najWYższy organ Polski i Wieliża.
w czasie powstania listopadowego 1604-1606:
„Dymitriada", popierana przez część magnaterii polskiej.
1815-1846 Wolne Miasto Kraków Zgromadzenie Jednoizbowe 1609-1618:
wojna polsko-rosyjska. Na podstawie rozejmu w Dywilinie 1619 r.
Reprezentantów
Rzeczpospolita zajmuje Smoleńsk, Ziemię Siewierską i
1815-1848 Wielkie Księstwo Sejm JednoizboWY Czernichowską.
Poznańskie Prowincjonalny 1632-1634:
wojna polsko-rosyjska. Na podstawie pokoju w Polanowie
1861-1914 Galicja Sejm krajowy Jednoizbowy1 1634 r. potwierdzone zostały warunki rozejmu w Dywilinie. Był
to ostatni sukces terytorialny Rzeczypospolitej na wschodzie.
1654-1656: wojna rosyjsko-polska. Rozejm w Niemierzu.
II Rzeczpospolita: 1658-1667:
wojna rosyjsko-polska. Na podstawie rozejmu w Andruszowie
1919-1921 Sejm Ustawodawczy JednoizboWY w 1667 r. Rzeczpospolita traci ziemie za Dnieprem wraz ze
1921-1934 Sejm i Senat Połączone, tworzyły Zgromadzenie 1686:
Smoleńszczyzną. Kijów na dwa lata oddany został Rosji.
Narodowe traktat Grzymułtowskiego, „wieczyście" ustalający granicę
polsko-rosyjską wytyczoną w Andruszowie, z przyznaniem już
1935-1939 Sejm i Senat (oraz uprawnienia ustawodawcze Rosji pełnych praw do Kijowa.
prezydenta) 1700-1721: wojna północna.
1733-1735:
1939-1944 Rada Narodowa na obczyźnie wojna o sukcesję polską. Przy rosyjskiej pomocy na tronie
Rzeczypospolitej
polskim osadzony został August III.
1756-1763:
. wojna siedmioletnia. Armie państw walczących nie respektują
1 Pominięty został tzw. sejm stanowy w Galicji, oparty na ordynacjach z lat 1775, 1782 polskiej neutralności.
1768-1772:
i 1817, praktycznie nie posiadający kompetencji ustawodawczych. konfederacja barska, tłumiona przy pomocy wojsk rosyjskich.
1772:
I rozbiór Polski. Rosja zajmuje ziemie północno-wschodnie, po
linię rzek Dźwiny i Berezyny.
1792:
wojna rosyjsko-polska. Obalenie Konstytucji 3 Maja.
1793:
II rozbiór Polski. Rosja zajmuje ziemie Białorusi i Ukrainy na
wschód od linii: Dyneburg nad Dźwiną, Pińsk, do Zbrucza.
1794: powstanie kościuszkowskie.
1795:
III rozbiór Polski. Rosja zajmuje ziemie po Niemen i Bug.
1813:
Rosja zajmuje Księstwo Warszawskie, bez Krakowa i dwóch
zachodnich departamentów.
1830-1831: powstanie listopadowe.
~p;,'0w:y1z~--------

DODATEK
348

1863-1864: powstanie styczniowe. INDEKS OSÓB 1

1914-1918: I wojna światowa: przejściowe opanowanie Galicji, w tym
pierwsze w dziejach rosyjskich zajęcie Lwowa.
1918-1921: wojna sowiecko-polska.
1939-1945: II wojna światowa: 17 IX 1939 zajęcie ziem Rzeczypospolitej po Abraham (bib.): 174 Arabowie:13,16,22,24,47,65,145
Bug i San. Odstąpienie Litwie Wilna. W 1940 r. zajęcie Litwy Aecjusz: 14 Aragończycy: 67
razem z Wilnem. Ahaswer - Żyd Wieczny Tułacz: 60 Ariosto Lodovico: 120
1944-1945: zajęcie kresów wschodnich Rzeczypospolitej. Ustalenie granicy Alanowie: 16; Lex Alamanorum: 27 Arkadiusz, cesarz: 27
na Bugu. Alaryk, Breviarum Alarici: 27 Arnulfz Metzu: 41, 44, 45
Albert, wójt krak.: 85 Arnulfingowie, ród: 47
Albigensi: 70, 71 Arpad:l49
Albrecht Niedźwiedź: 25, 76 Arpadowie, dynastia: 50, 149. Por.:
Aleksander!, car: 185,226,286,289, Arpad; Andrzej II; Bela III
291,304-307,323,324 Artur, król angielski: 17
Aleksander II, car: 199,284,288,308 Attlee Clement: 213
Aleksander VI, papież: 116, 119 Attyla, król Hunów: 14
Aleksander Jagiellończyk: 134 August II, król polski: 122, 129, 140,
Aleksander Wielki: 21 152
Aleksy Michajłowicz car: 142, 286 August III, król polski: 129, 140, 152,
Alembert Jean d': 124 175,249,347
Andegawenowie, dynastia: 67, 80, August Oktawian: 36
150. Por.: Jadwiga; Karol Anjou; Augustyn św.: 53
Karol II Anjou, Kulawy; Karol Austriacy: 100
Martel; Karol Robert; Ludwik Wę­ Awarowie: 20, 22, 23
gierski Aztekowie: 159
Andrzej II, król węgierski: 50, 77, 150
Anglicy: 70, 71, 197, 225 Babenbergowie, dynastia: 47, 77
Anglowie: 16-18, 27, 52 Babeuf „Gracchus": 221
Anna,caryca:286 Bach Aleksander: 273
Anna, córka Władysława Jagielloń­ Badeni Kazimierz: 279
czyka: 129 Badoglio Pietro: 248
Anna Stuart, królowa angielska: 171, Balzac Honoriusz: 226, 230
211 Balzer Oswald: 36
Annunzio Gabriel d': 331 Banko, protoplasta Stuartów (lit.): 18
Anouilh Jean: 71 Bardach Juliusz: 9
Ansegisel: 44, 45 Barras Paul: 221
Antowie: 35 Barrere Bertrand: 219
Appolinaire Guillaume (Kostrowicki): Baskowie: 342
239 Battenberg, dynastia: 295

1 Indeks zawiera imiona i nazwiska osób występujących w tekście oraz hasła zbiorcze
(plemiona, narodowości). Informacje o osobach ograniczone zostały do minimum. Skróta-
mi: bib., lit., legend., oznaczone zostały postaci z wierzeń, literatury bądź legendy.

350
Beatrix z Burbonu: 70
Bela III, król węgierski: 187
Belizariusz: 22
Benedykt z Nursji, św.: 54, 55
Benesz Edward: 318
Beran Rudolf: 318
Beria Ławrentij: 334
Berthier Louis: 243
Beseler Hans: 310
Białorusini: 297
Bianka Sforza: 129
Bismarck Otto: 255-257, 259, 260,
339
Bizet Jerzy: 230
Blackstone Wiliam: 214
Blondel de Nestle: 100
Boccacio Giovanni: 120
Bodin (Bodinus) Jean: 157
Bolesław Chrobry: 32
Bolesław Kędzierzawy: 32
Bolesław Krzywousty: 32, 49, 50
Bolesław Pobożny: 60, 84
Bolesław Śmiały: 32
Bolesław Wstydliwy: 32, 38
Bolesław, książę halicko-włodzimier-
ski: 80
Boleyn Anna: 125
Bolivar Szymon: 206
Bonaparte Józef: 243
Bonaparte Ludwik: 155, 231
Bonifacy VIII, papież: 58, 71
Bonnivard, „więzień Chillonu": 76
Borgia, ród: 68
Bossuet Jacques: 91, 157
Bośniacy: 342 ·
Bothwell, lord: 126
Boulanger Jerzy: 236, 237
Bradshaw John: 167
Brandon Gregory: 127
Brecht Berchtold: 330
Briand Aristide: 340
Brzetysław I, książę czeski: 49, 50
Bucharin Mikołaj: 334
Bułgarzy: 22, 52
~~----------------~
INDEKS OSÓB INDEKS OSÓB
351
Bułhakow Michał: 331 Coster Charles de: 177
Bunin Iwan: 331 Ebert Fryderyk: 262, 264
Couthon Georges: 219
Burbonowie, dynastia: 17, 70, 119- Edward I, król angielski: 73, 75
Cromwell Olivier: 155, 167, 208 Edward III, król angielski: 71
122, 223, 225, 227, 228, 234, 243, Cromwell Ryszard: 167
249. Por.: Beatrix z Burbonu; Edward VI Tudor: 125
Cwietajewa Marina: 331 Egeusz (legend.): 154
Henryk IV; Karol X; Ludwik XIII; Cyd (Rodrygo): 65
Ludwik XIV; Ludwik XV; Ludwik Eiffel Gustaw: 239
Cymbrowie:15
XVI; Ludwik XVII (delfin); Lu- Einstein Albert: 330
Cyryl św.: 20, 52
dwik XVIII; Chambord Henryk Eisenstein Siergiej: 290
Czajkowski Piotr: 71
Burgundowie: 16,27,28,35,39;Lex Eleonora z Akwitanii: 23, 24, 100
Czartoryscy, „familia": 186 El Greco: 118
Burgundionum: 27; Burgundczy- Czartoryski Adam Jerzy: 304, 305, 308
cy: 71 Elżbieta I, królowa angielska: 125,
Czesi: 274, 432
Burke Edward: 214 126, 159,166,197
Burowie: 207 Elżbieta Łokietkówna: 67, 149
Dahlberg Karol: 250
Byron Jerzy: 76, 293 Eryk Zwycięski, król szwedzki: 32
Daladier Edward: 240 Esterka: 60
Daniłowicz Ignacy: 289
Cabanis Pierre: 221 Estowie: 21
Dante Alighieri: 70, 120
Car Stanisław: 315 Estreicher Stanisław: 7, 9
Danton Georges: 219
Caraffa, ród: 68 Darnley: 126
Cavour Camillo: 245 Fadiejew Aleksander: 331
Dawid, król izraelski: 40 Fawkes Guy: 126
Celtowie, celtyckie ludy: 15, 17, 19, 29 Dawid I, król szkocki: 95
Cerulariusz, patriarcha: 56 Ferdynand I, cesarz „Świętego Cesar-
Dąbrowski Jan Henryk: 242, 300
Cervantes Miguel: 59, 118 stwa": 129, 130, 159
Dąbrowski Jarosław: 234
Chamberlain Neville: 240 Ferdynand I, cesarz austriacki: 270,
Defoe Daniel: 214 271,272
Chambord Henryk („Henryk V"): 234 Dickens Charles: 214
Chatillon, ród: 121 Ferdynand Aragoński, król Hiszpa-
Diderot Denis: 124
Chazarowie: 21 nii: 117, 118, 125, 177
Dioklecjan, cesarz: 13, 21, 52 Feuchtwanger Lion: 330
Chlodulf: 44, 45 Disraeli Benjamin: 209
Chlodwik, król Franków: 16, 36, 37, Fielding Henry: 169, 214
Długosz Jan: 24
39 Filip I Piękny: 118, 129
Dollfuss Engelbert: 282, 283
Chlotar II: 39 Don Juan (lit.): 118 Filip II August, król francuski: 70, 73
Chłopicki Józef: 308 Filip II, król hiszpański: 118, 125, 130
Don Kichot (lit.): 59, 118
Chmielnicki Bohdan: 139 Filip III, król hiszpański: 118
Dostojewski Fiodor: 331
Chorwaci: 22, 35, 275, 294, 295, 342 Filip IV, król hiszpański: 118
Dreyfus Alfred: 238
Chrzanowski Wojciech: 244 Druon Maurice: 104 Filip IV Piękny, król francuski: 62,
Churchill Winston: 213 67,70,71,102,103
Dulebowie: 35
Cleves Anna: 125 Filip Orleański „Egalite": 219, 229
Dumas Aleksander: 180, 230 Filoteusz, „Starzec Fiłofiej": 87
Colbert Jan Baptysta: 122, 158, 160 Duncan, król szkocki: 18
Coligny Gaspard: 121 Fiodor, syn Iwana Groźnego: 141
Dymitr Doński: 87 Flamandowie: 342
Colonna, ród: 67 Dymitr Samozwaniec: 141, 142; dru-
Conrad Joseph: 214 Flaubert Gustaw: 239
gi Samozwaniec: 142 Focjusz, patriarcha: 55
Cook James: 214 Dymitr, syn Iwana Groźnego: 141
Cooper Fenimore: 198 Fontaine de la, Jean: 124
Dzierżyński Feliks: 334
Corneille Pierre: 65, 124 Fouche Józef: 228
France Anatol (Thibault): 239
WJ,~~-~-,,,,,,,,,,,>,>-----''''''-- „ -"~-
352
Franciszek I Walezjusz: 119, 121
Franciszek II Walezjusz: 126
Franciszek II (I) cesarz austriacki:
249,250,269,270
Franciszek Józef!, cesarz austriacki:
206,272,280,281
Franciszek Karol Habsburg, arcyksią-
żę: 272
Franciszek Stefan, książę lotaryński:
130
Franco Francisco: 331
Francuzi: 67, 197, 217, 223, 226, 231,
250
Frankowie:l6,27,28,35-37,39,40
Franzoni Luigi: 246
Fredegar kronikarz: 37
Freja (legend.): 15
Fryderyk I, król pruski: 130, 261
Fryderyk II Hohenstauf: 48, 67, 77,
113
Fryderyk II, król pruski: 131, 195,
249,254
Fryderyk III, cesarz niemiecki: 258
Fryderyk III Habsburg: 91, 129
Fryderyk August, król saski, książę
warszawski: 152, 191, 192, 249,
299,301,302
Fryderyk von Zollem: 77
Fryderyk Wilhelm I, król pruski: 131
Fryderyk Wilhelm II, król pruski: 249
Fryderyk Wilhelm IV, król pruski:
254,255
Fryderyk Wilhelm „wielki elektor":
130,134,165
Fryzowie: 52
Fuggerowie, ród: 78, 132
Galsworthy John: 214
Gambetta Leon: 233, 234, 238
Ganelon: 40
Gapon, pop: 290
Garibaldi Józef: 244, 245, 331
Gaulle Charles de: 240, 241, 242, 318
Gąsiorowski Wacław: 226
INDEKS OSÓB
Gedymin: 87
Gedyminowicze, ród: 87
Genueńczycy: 69
„Geograf Bawarski": 44
Germanie, ludy germańskie: 14, 15,
17, 29, 52. Por.: Alanowie, Anglo-
wie, Burgundowie, Frankowie,
Fryzowie, Goci, Ostrogoci, Saso-
wie, Swewowie, Teutoni, Wanda-
lowie, Wizygoci
Gessler, wójt habsburski: 76
Gierowski Józef Andrzej: 242
Gladstone Wiliam: 242
Goci: 15
Godiva lady (legend.): 73
Godunow Borys: 141
Gogol Mikołaj: 283, 287
Gołuchowski Agenor: 275
Gonzaga, ród: 68
Gorm Stary, król duński: 32
Goya Francisco: 205
Grabski Władysław: 313
Grecy: 17, 21, 228
Grevy Jules: 237
Grey Charles: 209
Groicki Bartłomiej: 183
Grotius Hugo: 144
Grzegorz VII, papież: 56, 57
Grzegorz IX, papież: 177
Grzymułtowski Krzysztof: 135, 195,
347
Guise de, książęta: 121
Gustaw III, król szwedzki: 323
Gustaw Waza, król szwedzki: 92
Guzman Dominik: 177
Haakon VII, król norweski: 318
Habsburgowie, dynastia: 25, 72, 76-
78, 91, 104, 118, 119, 130, l38,
140,154, 159,164,187,249,281.
Por.: Ferdynand I (2 x); Filip I
Piękny; Filip II, Filip III, Filip IV;
Franciszek II (I); Franciszek J ó-
zef I; Franciszek Karol; Fryderyk
INDEKS OSÓB
III; Jan Habsburg; Józef II; Karol
II; Karol V; Karol VI; Leopold II;
Ludwik Habsburg; Maksymilian
I; Maksymilian, cesarz Meksyku;
Małgorzata, córka Maksymiliana
I; Maria, córka Karola V; Maria
Teresa; Rudolf z Habsburga; Ru-
dolf IV „Fundator"; Wilhelm Hab-
sburg
Hacha Emil: 318
Harald Pięknowłosy, król norweski:
32
Harald Sinozęby, król duński: 254
Hardenberg August: 254
Harold, król angielski: 18
Henryk I, król niemiecki: 18
Henryk II Plantagenet: 24, 73, 99,
108
Henryk III, król angielski: 100
Henryk III Walezjusz, król francuski
i polski: 74, 121, 137, 138
Henryk IV Burbon: 121, 158
Henryk IV, cesarz niemiecki: 57
Henryk V, król angielski: 91
Henryk VII Tudor: 124, 159
Henryk VIII Tudor: 125, 159, 178
Henryk Brodaty: 32
Henryk Kietlicz: 57, 83
Henryk Lew: 76
Henryk Richmond, założyciel dyna-
stii Tudorów: 74
Henryk Żeglarz: 66
Hercegowińcy: 342
Herder Jan Gotfryd: 35
Himmler Heinrich: 266
Hindenburg Paul: 264, 265
Hiszpanie: 119, 197
Hitler Adolf: 240, 248, 264-266, 282,
318, 331-333
Hohenstaufowie, dynastia: 25, 67, 68,
77. Por.: Fryderyk II; Konrad V
Hohenzollern Luiza: 303
Hohenzollernowie, dynastia: 77, 78,
129,130,134,159,164,258,260.
353
Por.: Fryderyk I; Fryderyk II; Fry-
deryk III; Fryderyk von Zollem;
Fryderyk Wilhelm I; Fryderyk
Wilhelm II; Fryderyk Wilhelm
IV; Fryderyk Wilhelm „wielki ele-
ktor"; Hohenzollern Luiza; Hohen-
zollern-Sigmaringen dynastia; Ho-
henzollern-Sigmaringen Leopold;
Wilhelm I; Wilhelm II
Hohenzollern-Sigmaringen dynastia:
294
Hohenzollern-Sigmaringen Leopold:
256,257
Holendrzy: 197
Honoriusz, cesarz: 27
Horeszkowie (lit.): 288
Horthy Miklos: 281
Howard Katarzyna: 125
Hudson Henry: 160
Hugenoci: 121
Hugo Kapet: 17, 70, 121
Hugo Victor: 226, 229
Hunowie:l3-15,23,27,69
Hus Jan: 74
Ibrahim ibn Jakub: 31
Igor, książę ruski: 36
Indianie:ll9,198,200,203,205
Inkowie: 159
Innocenty III, papież: 57, 100
Irlandczycy: 34
Iturbide, cesarz Meksyku: 206
Iwan III Srogi: 87, 140
Iwan IV Groźny: 107, 141
Iwan Kalita: 87
Izabella Kastylijska, królowa Hiszpa-
nii: 117, 118, 177
Jadwiga, król polski: 80, 81, 92, 150
Jadźwingowie:21,115
Jagiellonowie, dynastia: 92, 129, 136,
137, 183. Por.: Aleksander Jagiel-
lończyk; Jan Olbracht; Kazimierz
Jagiellończyk; Ludwik Jagielloń-

354
czyk; Władysław Jagiellonczyk;
Władysław Jagiełło; Władysław
Warneńczyk; Zygmunt I; Zyg-
munt August
Jagoda Henryk: 334
Jaksa z Kopanicy: 25
Jakub I Stuart: 73, 126, 127, 166,
168,197,211
Jakub II Stuart: 74, 168, 169, 179
Jakub de Molay: 103
Jan III Sobieski: 135, 140
Jan bez Ziemi: 24, 32, 73, 74, 99, 100
Jan Habsburg, arcyksiążę: 255, 271
Jan Kazimierz Waza: 139
Jan Olbracht: 135
Jarosław Mądry: 49, 50
Jefferson Thomas: 199
Jerzy I, król angielski: 170, 211
Jerzy II, król angielski: 170, 211
Jerzy III, król angielski: 211
Jerzy Czarny (Karadżordż): 293
Jesienin Sergiusz: 331
Jeżow Mikołaj: 334
Joanna d'Arc: 71, 91
Joanna papieżyca: 55
Joanna „Szalona": 118, 129
Joinville, kronikarz: 113
Joselewicz Berek: 190
Józef II, cesarz: 130, 131, 133, 146,
157,249,259,267-269
i; Józef z Arymatei: 17
Józefina Beauharnais, cesarzowa
Francji: 223
Juan d'Austria don: 60
Juan, syn Izabelli i Ferdynanda: 118,
129
Juarez Benito: 206
Julian Apostata, cesarz: 51
Juliusz Cezar: 19, 91
Justynian I, cesarz: 22, 53, 54
Jutowie: 17
Kakowski Aleksander: 311
Kalinin Mikołaj: 335
INDEKS OSÓB
Kamieniew Lew: 334
Kant Emanuel: 133
Kapetyngowie, dynastia: 17, 23, 24,
40, 47, 70, 71, 94, 103, 104. Por.:
Filip II August; Hugo Kapet
Kapuletti, ród (lit.): 69
Karadżordżewicze, ród: 293
Karol I Stuart: 126, 155, 166-168
Karol II Anjou, Kulawy: 67
Karol II, król Hiszpanii: 118
Karol II Stuart: 155, 167-169
Karol IV Luksemburg, cesarz: 78, 91,
163
Karol V, cesarz: 60, 118, 128
Karol V, król Francji: 56, 91
Karol VI, król Francji: 91
Karol VI Habsburg, cesarz: 119, 130
Karol VII, król Francji: 71, 91
Karol IX Walezjusz: 121, 138
Karol X Burbon: 122, 228, 234
Karol XII, król Szwecji: 140
Karol Albert, król Piemontu: 244
Karol Anjou: 67
Karol Gruby: 32
Karol Łysy: 16, 17, 32, 47
Karol Martel (Andegawen): 67
Karol Młot: 16, 32, 44
Karol Prostak: 32
Karol Robert (Andegawen): 67, 149,
150
Karol Wielki, cesarz: 16, 18, 32, 38-
42, 44, 223
Karol Zuchwały, książę Burgundii:
104
Karolingowie, dynastia: 16-18, 32,
40, 42-44, 94. Por.: Karol Gruby;
Karol Łysy; Karol Młot; Karol Pro-
stak; Karol Wielki; Lotar; Ludwik
Pobożny; Pepin Mały
Kasjodor: 55
Katarzyna Aragońska: 125
Katarzyna de Medici: 121
Katarzyna II, caryca: 142, 185, 193,
195,283,286,287
INDEKS OSÓB
Kawalerowie Mieczowi: 25, 77, 81
Kazimierz Jagiellończyk: 81
Kazimierz Wielki: 60, 62, 80, 83, 84,
92, 96, 106, 111
Kellogg Frank: 340
Keynes John Maynard: 337
Kiereński Aleksander: 333
Kiliński Jan: 190
Kipling Rudyard: 214
Kirst Hans Helmut: 262
Klemens V, papież: 103
Klemens z Ruszczy: 38
Kniaziewicz Karol: 302
Koburg-Gotha, dynastia: 129, 295
Kolowrat Franciszek: 270
Kolumb Krzysztof: 69, 115
Kołłątaj Hugo: 190, 191
Konarski Stanisław: 140, 186
Konrad V Hohenstauf: 77
Konrad Mazowiecki: 77
Konstanty, książę: 306, 307
Konstantyn XI Paleolog, cesarz: 26,
87
Konstantyn Wielki, cesarz: 13, 21, 53
Kopernik Mikołaj: 120, 140
Koranyi Karol: 7, 9
Kossak-Szczucka Zofia: 24, 142
Kossuth Ludwik: 270
Kościuszko Tadeusz: 190, 194, 199,
304, 310
Kreolowie: 119, 205
Krzesz: 34
Krzyżacy:25,26,67,77,79-81,135
Kucharzewski Jan: 289
Kun Bela: 281
Kurdowie: 342
Kutrzeba Stanisław: 9, 10, 30
Lancaster, ród: 74
Langiewicz Marian: 245, 309
Launay de, komendant Bastylii: 180
Leibnitz Gotfryd: 133
Lenin Włodzimierz: 333, 334
Leofric,hr.Mercji:73
355
Leon I, papież: 14
Leon III, cesarz: 55
Leon IV, papież: 56
Leopold II, cesarz: 249, 269, 271, 323
Leopold III, król Belgii: 318
Leopold V, markgraf austriacki: 100
Lesseps Ferdynand: 239
Leszczyńska Maria, królowa Francji:
182
Leszek Biały: 24
Lędzianie: 20
Libusza, założycielka Pragi (legend.):
19
Likurg: 153
Litwini:21,24-26,87,115,137,297
Livingstone Dawid: 214
Lloyd George Dawid: 209, 210
Locke John: 214
Longobardowie:l6,27,28,35,55;
Lex Longobardorum: 27
Lope de Vega: 118
Lotar, wnuk Karola Wielkiego: 16
Lubomirski Zdzisław: 311
Ludolfingowie, dynastia: 47
Ludwik VII, król Francji: 24
Ludwik IX Święty: 70, 113
Ludwik XI, król Francji: 56, 72, 121
Ludwik XIII Burbon: 158
Ludwik XIV Burbon: 91, 122, 124,
158, 180, 197
Ludwik XV Burbon: 122
Ludwik XVI Burbon: 17, 122, 163,
167,215,218,219,225,228,279;
Ludwik Kapet: 17, 219
Ludwik XVII (delfin): 225
Ludwik XVIII Burbon: 122, 167, 225-
228, 252, 232
Ludwik delfin, syn Ludwika XIV: 122
Ludwik hrabia Paryża: 234
Ludwik Habsburg, arcyksiążę: 270
Ludwik Jagiellończyk: 129
Ludwik Pobożny, wnuk Karola Wiel-
kiego: 16, 32, 42
 • ilif~::::~:~:::..::c:.±LL:st_ : r
356
Ludwik Węgierski: 67, 80-82, 92,
149, 150
Lukrecja: 154
Luksemburgowie, dynastia: 25, 78,
85. Por.: Karol IV cesarz; Maria,
córka Zygmunta Luksemburczy-
ka; Zygmunt Luksemburczyk
Luter Marcin: 51, 74, 128, 133
Łotysze:21,25, 115
Macaulay Thomas Babington: 74, 179
Macedończycy:342
Machiavelli Nicolo: 120, 144
Mac Mahon Edme: 234, 235
Magnus Dobry, król Norwegii: 32
Mahomet, prorok: 52
Majakowski Włodzimierz: 331
Majowie: 159
Makbet, król Szkocji: 18
Maksymilian I, cesarz: 104, 128, 129, Metody św.: 42, 52
159
Maksymilian Habsburg, cesarz Mek-
syku: 206
Malewsld Franciszek: 289
Małgorzata, córka Maksymiliana I:
118,129
Małgorzata (Margot) Valois: 121
l' Mandelsztam Osip: 331
Mann Henryk: 260, 330
Mann Tomasz: 266, 330
Manuel II Paleolog, cesarz: 26
Marat Jean Paul: 219
Marcin V, papież: 58
Marco Polo: 66
Maria Burgundzka: 104, 118, 129
Maria, córka Karola V: 129
Maria, córka Zygmunta Luksembur-
czyka: 150
Maria „Krwawa", królowa Anglii: 125
Maria Stuart: 126, 167
Mariusz, konsul: 15
Marks Karol: 230, 337
Marlowe Christopher: 127
INDEKS OSÓB
Marmont August: 228
Martynica, poseł cesarski: 128
Masaryk Jan: 128
Masaryk Tomasz: 128
Matejko Jan: 188
Matylda, margrabina toskańska: 57
Maupassant Guy: 239
Maurowie:23,65,66, 176
Maxwell Lily: 209
Mazarini Jules, kardynał: 122, 158
Mazzini Józef: 243, 245
Mazowszanie: 20
Mączak Antoni: 127
Medici, Medyceusze, dynastia: 68,
119. Por.: Katarzyna de Medici
Merimee Prosper: 230
Meroweusz (legend.): 37
Merowingowie, dynastia: 16, 37, 39-
42. Por.: Chlodwik; Chlotar II; Me-
roweusz
Metternich Klemens, kanclerz: 253,
254,270,271
Meyerbeer Giacomo: 121
Michał Korybut Wiśniowiecki: 140
Michał Romanow, car: 93, 142
Michał Romanow, wielki książę: 292
Micldewicz Adam: 66, 226, 244, 288
Mierosławski Ludwik: 244, 309
Mieszko I: 20, 31
Mieszko Plątonogi: 32
Mikołaj I, car: 229, 286, 289, 305-308
Mikołaj II, car: 286, 290, 292, 323,
339
Mill John Stuart: 209, 214
Mirabeau Victor: 218, 261
Mniszchówna Maryna: 141
Mniszech Jerzy: 141
Modrzewski Andrzej Frycz: 140, 152
Moliere Jean Baptiste: 124
Mołotow Wiaczesław: 319, 335
Mongołowie, Mongołowie zwani Thar-
tari: 25, 107
Monmouth James: 179
INDEKS OSÓB
Monroe James: 199
Montaigne Michel: 124
Monteld, ród (lit.): 69
Montesquieu, Monteskiusz Karol:
124,189,191,193,201,214,323,
325
Morus Tomasz: 127
Mościcki Ignacy: 314, 319
Murat Joachim: 243
Musset Alfred: 230
Mussolini Benito: 240, 245, 247, 248,
331,332
Mussorgski Modest: 142
Mustafa Kemal: 295
Napoleon I: 155, 156, 167, 199, 205,
221,223-225,227,228,231,232,
243,245,250,299,302,305,322,
323
Napoleon III (Ludwik Napoleon Bo-
naparte): 167, 206, 231-233, 245,
256,322
Narzes: 22
Necker Jacques: 124
Nestor, kronikarz: 32
Neuenberg Henryk: 77
Niemcewicz Julian Ursyn: 188, 191
Niemcy: 21, 78, 274, 275, 297, 309
Niemierza, syn Kazimierza Wielkie-
go: 60
Nietzsche Fryderyk: 262, 331
Nikon, patriarcha: 142
Normanowie:15-18,21,27,36,47,
67, 73. Por.: Waregowie; Wikingo-
wie
Nowosilcow Mikołaj: 307
Obodryci: 76
Obrenowicz Miłosz: 293
Obrenowicze, dynastia: 292
Odo, hrabia Paryża: 17, 47
Odyn (legend.): 15
OlafSkotkonung, król Szwecji: 32
Olaf Święty, król Norwegii: 32
357
OlafTrygwason, król Norwegii: 32
Oleg, książę ruski: 36
Olga, księżna ruska: 36
Olgierd, książę Litwy: 87
Ordon Julian: 245
Orsini, ród: 68
Orzechowski Stanisław: 152, 153
Ostroróg Jan: 140
Ostrowsld Józef: 311
Otto I, cesarz: 18
Otto III, cesarz: 18, 56
Pankhurst Emmeline: 210
Parnicki Teodor: 14
Parr Katarzyna: 125
Pasternak Borys: 331
Paweł I, car: 286
Paweł IV, papież: 120
Paweł Włodkowic z Brudzewa: 115
Peeping Tom (legend.): 73
Pełka, syn Kazimierza Wielldego: 60
Pepin Mały: 16, 32, 39, 42, 55
Persowie: 51
Petain Filip: 240, 318
Petrarca Francesco: 91
Piast (legend.): 19, 92
Piastowie, dynastia: 32, 49, 79. Por.:
Bolesław Chrobry; Bolesław Kę­
dzierzawy; Bolesław Krzywousty;
Bolesław Pobożny; Bolesław Śmia­
ły; Bolesław Wstydliwy; Bolesław,
książę halicko-włodzimiersld; Elż­
bieta Łokietkówna; Kazimierz
Wielld; Konrad Mazowiecki; Le-
szek Biały; Mieszko I; Mieszko
Plątonogi; Niemierza; Pełka;
Piast; Władysław Laskonogi; Wła­
dysław Łoldetek
Pieczyngowie: 21
Piekosiński Francisszek: 82
Piłsudski Józef: 241, 310, 311, 314,
315, 317
Piotr I Wielld, car: 140, 142, 185,
285-287
 lx
358
Piotr III, car: 286
Piotr św.: 53, 58
Pitt Wiliam młodszy: 211
Pitt Wiliam starszy: 211
Pius VI, papież: 243
Pius VII, papież: 223
Pius IX, papież: 244, 245, 270
Pizystratydzi: 90
Plantagenetowie, dynastia: 23, 32,
47, 73, 74, 99, 124. Por.: Henryk
II; Henryk III; Jan bez Ziemi; Ry-
szard Lwie Serce
Platon: 54
Pliniusz: 15
Płaza Stanisław: 9
Polacy: passim
Polanie: 20
Połabianie: 24
Połowcy: 21
Pomorzanie: 20, 21
Pompadour J eanne de: 122
Poniatowscy, ród: 192. Por.: Stani-
sław August Poniatowski; Ponia:
towski Józef
Poniatowski Józef, książę: 304
Poniński Adam: 187
Popiel (legend.): 19
Popielidzi: 90
Prevost Antoni: 197
Proust Marcel: 239
Prus (legend.) 36
Prus Bolesław: 300
Prusacy: 260
Prusowie:21,24,25, 115
Przemysł (legend.): 19
Przemysł Ottokar II: 76
Przemyślidzi, dynastia: 19, 20, 49,
77, 79, 85. Por.: Brzetysław I;
Przemysł; Przemysł Ottokar II
Przerwa Tetmajer Kazimierz: 226
PuffendorfSamuel: 133, 149
Pułaski Kazimierz: 199
Puszkin Aleksander: 142
INDEKS OSÓB
Quisling Vidkun: 318
Racine Jean Baptiste: 124
Racław: 34
Raczkiewicz Władysław: 319
Radziwiłł Antoni Henryk: 303
Radziwiłł Bogusław: 165
Radziwiłł Janusz: 174
Radziwiłłowie, ród: 252
Rafael Santi: 14
Raleigh Walter: 197
Rasputin Grzegorz: 286
Rataj Maciej: 314
Reichstadtu książę (syn Napoleona I):
167,231
Rejtan Tadeusz: 187
Remarque Erich Maria: 262, 330
Renner Karol: 282
Ribbentrop Joachim: 319, 335
Richelieu Armand, kardynał: 121,
122,157,158
Robert hr. Clermont: 70
Robertyni, ród: 70
Robespierre Maksymilian: 219
Robin Hood (legend.): 73
Roland hr. Marchii Bretońskiej: 40
Roland Maria: 219
Rolland Romain: 239
Rollo, Wiking: 47
Romanowowie, dynastia: 93, 142.
Por.: Aleksander I; Aleksander II;
Aleksy Michajłowicz; Anna; Kata-
rzyna II; Konstanty, książę; Mi-
chał Romanow, car; Michał Roma-
now, wielki książę; Mikołaj I; Mi-
kołaj II; Paweł I; Piotr I; Piotr III;
Zofia, regentka ros.
Roosevelt Franklin Delano: 202, 337
Roosevelt Teodor: 339
Rosenberg Alfred: 333
Rosjanie: 309
Rossini Gioacchino: 76
Rousseau Jan Jalrnb: 124, 189, 193,
215,296
INDEKS OSÓB
Rudolf z Habsburga: 25, 62, 77
RudolfIV „Fundator": 91
Rumuni: 275
Ruryk: 21, 36
Rurykowicze, dynastia: 21, 49, 62, 87,
93, 107, 141. Por.: Dymitr Doński,
Dymitr Samozwaniec; Dymitr,
syn Iwana Groźnego; Igor; Iwan
III Srogi; Iwan IV Groźny; Iwan
Kalita; Jarosław Mądry; Oleg; Ol-
ga; Ruryk; Wasyl III; Włodzi­
mierz Monomach; Włodzimierz
Wielki
Rusini: 279, 297
Ryszard Lwie Serce: 21, 32, 73, 99,
100
Ryszard III York: 74, 124
Rzymianie: 15
Sabatini R.: 179
Saint-Cyr Gouvion: 228
Saint-Just Antoine: 219
Saint-Saens Camille: 125
Salazar Antonio: 331
Salomon, król: 153
Samon: 20
Samuel, kapłan (bib.): 40
Sancho-Pansa (lit.): 59
Sanguszko Roman: 289
Sanguszkowa Klementyna z Czarto-
ryskich: 289
Saraceni:16,24,40,47
Sasowie: 16-18,27,52
Savonarola Girolamo: 119
Schiller Fryderyk: 71, 76, 126
Schwarzenberg Feliks: 273
Scudery Madeleine: 66
Sczaniecki Michał: 7, 9
Segar Wiliam: 127
Seghers Anna: 330
Sekstus Tarkwiniusz: 154
Serbowie:22,35,52,294,295,342
Serczyk Władysław Andrzej: 107
Seymour Jane: 125
359
Sforza, ród: 68
Shaw George Bernard: 71
Siciński Władysław: 174
Sickingen Franciszek: 131
Sienkiewicz Henryk: ·139
Sikorski Władysław: 174
Sipajowie: 161
Sklawinowie: 35
Skorzenny Oto: 248
Skrzynecki Jan: 308
Slavata, poseł cesarski: 128
Sławnikowicze, dynastia: 20
Słowacki Juliusz: 126, 293, 305
Słowacy: 275, 342
Słoweńcy: 27 4, 294, 295, 342
Słowianie, słowiańskie ludy, plemio-
na: 13, 15, 18, 19,22,25,28,29,
34, 35, 52, 82, 294. Por.: Antowie;
Bośniacy; Bułgarzy; Chorwaci;
Czesi; Dulebowie; Hercegowińcy;
Lędzianie; Mazowszanie; Obodry-
ci; Polanie; Połabianie; Pomorza-
nie; Rosjanie; Rusini; Sklawino-
wie; Słowacy; Słoweńcy; Ślęzanie;
Wenetowie; Wiślanie
Smith Adam: 214
Smolka Franciszek: 278
Smollet Tobiasz: 214
Solon: 153, 217
Sołżenicyn Aleksander: 335
Soplicowie (lit.): 288
Soult Mikołaj: 228
Sperański Michał: 289
Sprenger Jakub: 177
Stadion Franciszek: 271
Stalin (Dżugaszwili) Józef: 334, 335
Stanisław August Poniatowski: 186,
187,191, 192,249,304
Stanisław Leszczyński: 122, 140
Stanisław ze Skarbimierza: 115
Stanley Henryk: 214
Stefan I Święty, król Węgier: 149
Stefan Batory: 137, 138
Stendhal (Beyle) Henryk: 226, 230
L iiiil!!!:~- 1
.-"'J!'l'-"··· · • --·~···

INDEKS OSÓB 361

INDEKS OSÓB

360
Stołypin Piotr: 292
Stuartowie, dynastia: 18, 95, 166,
171, 178, 179, 211. Por.: Anna
Stuart; Banco; Jakub I Stuart; Ja-
kub II Stuart; Karol I Stuart; Ka-
rol II Stuart; Maria Stuart
Sue Eugeniusz: 230
Suworow Aleksander: 283
Swen Widłobrody, król Danii: 32
Swewowie: 15, 16
Swift Jonathan: 168, 214
Swineburne Algernon: 126
Syagriusz: 36
Sycylijczycy: 67
Szajnocha Karol: 142
Szekspir Wiliam: 18, 73, 100, 124,
125,127
Szkoci: 34, 342
Szołochow Michał: 331
Szujski Józef: 142
Szujski Wasyl, kniaź: 142
Szwajcarzy: 76
Szymon de Montfort: 71, 74, 100
Ślężanie: 20
Światowid (legend.): 19
Tacyt: 15
Talleyrand-Perigord Maurycy: 228
Tarkwiniusze: 90
Tasso Torquato: 120
Tatarzy:26,86,87,147,297,342
Templarim1ze: 72, 103
Teodoryk,Theodoricus:27,55
Teodozjusz, cesarz: 21, 27
Teofana, cesarzowa: 18
Teofilakt: 19
Teutoni: 15
Tezeusz (legend.) 154
Thiers Ludwik Adolf: 233, 234
Thomasius Chrystian: 133
Thor (legend.): 15
Thorez Maurice: 241
Tirso de Molina: 118
Wasyl III: 140
Tołstoj Aleksy: 142, 331 Waszyngton Jerzy: 199, 202
Tołstoj Lew: 226 Wazowie. Por.: Gustaw Waza; Jan
Tomasz z Akwinu: 107 Kazimierz; Karol XII; Władysław
Torquemada Tomasz: 117, 177 IV; Zygmunt III
Traugutt Romuald: 309 Welserowie, ród: 78, 132
Trochu Ludwik: 233 Wenecjanie: 69
Trocki Lew: 334 Wenetowie: 18
Tudorowie, dynastia: 124, 126, 165, Wettynowie, dynastia: 78, 129, 191,
178. Por.: Edward VI; Elżbieta I; 192, 249, 299. Por.: August II; Au-
Henryk VII; Henryk VIII; Henryk gust III; Fryderyk August
Richmond; Maria Krwawa Węgrzy:14,18,20,52,76, 149,274,
Turcy:26,80,87, 145,147 276,277
Turgot Anne Robert: 124 Wielopolski Aleksander: 308
Tytus,cesarz:59 Wierzynek: 80
Wikingowie: 17. Por.: Normanowie
Ulryk von Hutten: 133 Wiklif John: 74
Ulryk von Jungingen: 33 Wiktor Emanuel I, król Piemontu:
Urban Il, papież: 24 246
Urban IV, papież: 67 Wiktor Emanuel II, król Włoch: 244,
245
Vasco da Gama: 115 Wiktor Emanuel III, król Włoch: 247
Vauban Sebastien: 158 Wiktoria, królowa Anglii: 161, 258
Verdi Giuseppe: 71 Wilhelm I, cesarz niemiecki: 233,
Vetulani Adam: 30 256-258,265
Visconti, ród: 68 Wilhelm II, cesarz niemiecki: 258,
Voigt Wilhelm („Kapitan z 260,262
Kapeniek"): 261 Wilhelm de Nogaret: 103
Voltaire Franc:;ois Marie Arouet: 71, Wilhelm Habsburg: 80, 92
180 Wilhelm Orański: 169
Wilhelm Tell (legend.): 76
Wagner Richard: 15 Wilhelm Zdobywca: 18, 48, 73
Walens cesarz: 27 Wilhelmina, królowa Holandii: 318
Walezjusze, dynastia: 17, 23, 70, 71, Wilson Thomas Woodrow: 339, 340
104, 121. Por.: Franciszek I; Fran- Wincenty Kadłubek: 57
ciszek II; Henryk III; Karol VI; Windsor, dynastia: 129
Karol VII; Karol IX; Ludwik XI; Winkelried (legend.): 76
Małgorzata(Margot) Wiślanie: 20
Walijczycy: 342 Witołd: 81
Walkirie (legend.) 15 Witos Wincenty: 314
Walonowie: 342 Wittelsbachowie, dynastia: 25, 76,
Walpole Robert: 211 78, 129,294
W alter Scott: 100
Wandalowie:15, 16,22,28,35
Waregowie: 17, 21. Por.: Normanowie
Wizygoci: 15, 16, 27, 28, 35, 36, 39;
Lex Visigothorum: 27
Władysław Jagiellończyk, król Czech
i Węgier: 129
Władysław Jagiełło: 33, 81, 92, 106,
150
Władysław Laskonogi: 57
Władysław Łokietek: 32, 62, 79, 80,
85, 96, 106, 134
Władysław Warneńczyk: 81, 150
Włodzimierz Monomach: 49
Włodzimierz Wielki: 21
Włosi: 244
Wojciech św.: 105
Wojciechowski Stanisław: 314
Wojciechowski Zygmunt: 9, 30
Wolf Christian: 133
Wołowski, deputowany francuski: 235
Woroszyłow Kliment: 335
Wyszyński Andrej: 334
York,ród:74, 124
Zajączek Józef: 305
Zarudzki Iwan, ataman: 142
Ząbkowic Stanisław: 178
Zinowiew Aleksander: 334
Zoe Paleolog: 87
Zofia, regentka rosyjska: 286
Zola Emil: 238, 239
Zweig Arnold: 262, 330
Zyblikiewicz Mikołaj: 279
Zygmunt I: 184
ZygmuntIIIWaza:135, 137,138,142
Zygmunt August: 136, 137
Zygmunt Luksemburczyk, cesarz: 150
Żeromski Stefan: 226
Żółkiewski Stanisław: 142
Żydzi:60,66,81,84, 177,184,238,
265,266,301,305,308