Phương Pháp Tính

Chương 1
Sai số
BỘ MÔN TOÁN ỨNG DỤNG(1)
VIỆN TOÁN ỨNG DỤNG VÀ TIN HỌC

TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI
01/2023
(1)
Email: yen.hathingoc@hust.edu.vn
Viện Toán ứng dụng và Tin học (HUST) MI2010 - CHƯƠNG 1 SAI SỐ 1/14 01/2023 1 / 14
Nội dung Chương 1

1.1 Khái niệm
1.2 Các loại sai số
1.3 Quy ước viết số gần đúng
1.4 Sai số trong tính toán
1.5 Sai số trong không gian nhiều chiều
1.1 Khái niệm
Định nghĩa 1
Số a được gọi là một số gần đúng hay một xấp xỉ của a∗ nếu a đủ gần a∗ và được dùng để thay thế cho a∗
trong tính toán.
Nếu a < a∗ thì ta nói a là một ước lượng dưới của a. Tương ứng, nếu a > a∗ thì ta nói a là một ước lượng
trên của a∗ .
Ví dụ 1.
3.14 là một ước lượng dưới của π.
3.1416 là một ước lượng trên của π.
Các số 3.14 và 3.1416 là các số gần đúng của π.
1.2 Các loại sai số
1.2.1 Phân loại sai số theo ý nghĩa

Sai số giá trị tuyệt đối tới hạn (sai số tuyệt đối): |a − a∗ | ≤ ∆a.
∆a
Sai số giá trị tương đối tới hạn (sai số tương đối): δa = .
|a|
1.2.2 Phân loại sai số theo nguyên nhân
Sai số đo đạc: một nửa đơn vị chia nhỏ nhất của công cụ đo.
Sai số làm tròn: một nửa thứ nguyên của chữ số giữ lại cuối cùng
Sai số tính toán: Xem mục 1.4
Sai số phương pháp.
Sai số mô hình hóa.
...
Quy ước 1.
a∗ = a ± ∆a.
Ý nghĩa:
a∗ ∈ (a − ∆a, a + ∆a)
Ví dụ 2.
e ∈ (2.718, 2.7183)
Chọn ê ∈ (2.718, 2.7183) bất kỳ là một xấp xỉ của e với sai số |e − ê| ≤ 3 × 10−4 .
Đặc biệt, nếu chọn ê = 2.71815 thì sai số đạt được là ∆e = 1.5 × 10−4 .
Chữ số đáng tin
Định nghĩa 2
Các chữ số có nghĩa của số a là tất cả các chữ số tính từ chữ số khác 0 đầu tiên từ bên trái.
Cho a = αk × 10k + αk−1 × 10k−1 + · · · + αk−s × 10k−s là biểu diễn trong hệ cơ số thập phân một xấp xỉ
của a∗ với sai số tuyệt đối ∆a. Khi đó, αi được gọi là chữ số đáng tin của a nếu nó là chữ số có nghĩa thỏa
mãn:
∆a ≤ 0.5 × 10i
nếu bất đẳng thức trái dấu thì ta nói αi là chữ số đáng ngờ.
Ví dụ 3. Với a∗ = 21.31075490 ± 0.00043, ta có: Các chữ số có nghĩa của a là 2;1;3;1;0;7;5;4;9;0.
0.5 × 10−4 ≤ ∆a = 0.43 × 10−3 ≤ 0.5 × 10−3
Do đó, các chữ số đáng tin của a là 2;1;3;1;0. Các chữ số đáng ngờ của a là: 7;5;4;9;0.
Quy ước 2.
Khi viết số gần đúng, chỉ viết các chữ số đáng tin kèm theo thứ nguyên của chúng.
Ví dụ 3.
Do các chữ số đáng tin của a là 2;1;3;1;0 và chữ số tiếp theo là 7 nên ta xấp xỉ a∗ ≈ 21.311 = a1 . Ta có:
0.5 × 10−3 ≤ ∆a1 = ∆a + 2.4510 × 10−4 = 6.7510 × 10−4 ≤ 0.5 × 10−2
Chữ số 1 với thứ nguyên 10−3 không còn đáng tin.

Chọn a∗ ≈ 21.31 = a2 . Ta có:
0.5 × 10−3 ≤ ∆a2 = ∆a + 0.75490 × 10−3 = 1.18490 × 10−3 ≤ 0.5 × 10−2
Các chữ số đáng tin của a2 là 2;1;3;1. Nói cách khác, tất cả các chữ số của a2 đều đáng tin. Theo quy ước 2, ta
có a∗ = 21.31
Trường hợp hàm một biến

Giả sử x∗ = x0 ± ∆x0 , y ∗ = f (x∗ ) = f (x0 ) ± ∆y.
Khi đó, ta có đánh giá:
∂f (x0 )
|y0 − y ∗ | ≤ ∆x0
∂x
√
Ví dụ 4. Cho y = x2 x + 2, x∗ = 3.15896 ± 0.342 × 10−3 . Tính gần đúng y và ước lượng sai số của y
√
y = x2 x + 2 = 22.66571031
√ x2
∆y = 2x x + 2 + √ ∆x = 0.00565902
2 x + 2 x=3.15896
Trường hợp hàm n biến

Giả sử x∗i = x0i ± ∆x0i , y ∗ = f (x∗1 , x∗2 , . . . , x∗n ) = f (x01 , x02 , . . . , x0n ) ± ∆y.
Khi đó, ta có đánh giá:
n
∂f x01 , x02 , . . . , x0n

X
|y − y ∗ | ≤ ∆xi = ∆y
i=1
∂xi
√
Ví dụ 5. Cho z = x2 y + 2, x∗ = 3.15896 ± 0.342 × 10−3 , y ∗ = 5.17463 ± 0.275 × 10−2 . Tính gần đúng z và
ước lượng sai số của z
√
z = x2 y + 2 = 26.72932601
√ x2
∆z = ∆x 2x y + 2 x=3.15896, y=5.17463
+ ∆y √ = 0.010910229
2 y+2 x=3.15896, y=5.17463
1.5 Sai số trong không gian Rn
Một số loại chuẩn thông dụng

Cho vector X = (x1 , x2 , · · · , xn ) . Khi đó một số chuẩn của vector X có thể được tính như sau:
Chuẩn hàng:
∥X∥∞ = max {|x1 | , |x2 | , . . . , |xn |}
Chuẩn cột:
n
X
∥X∥1 = |xi |
i=1
Chuẩn Ơclit: v
u n
uX
∥X∥2 = t x2i
i=1
1.5 Sai số trong không gian Rn
Sai số
Với p = 1; 2; ∞, ta có:
Sai số tuyệt đối:
∥X − X ∗ ∥p ≤ ∆X
Sai số tương đối:

∆X
δx =
∥X∥p
Chương 2
Giải gần đúng phương trình f (x) = 0

01/2023
(1)
Viện Toán ứng dụng và Tin học (HUST) MI2010 - CHƯƠNG 2 GIẢI PHƯƠNG TRÌNH f (x) = 0 1/56 01/2023 1 / 56

2.1 Bài toán
2.2 Khoảng cách ly nghiệm
2.3 Phương pháp chia đôi
2.4 Phương pháp dây cung
2.5 Phương pháp tiếp tuyến
2.6 Phương pháp lặp đơn
Mục tiêu Chương 2
Mục tiêu
1 Xác định và thiết lập được bài toán
2 Biết cách xác định khoảng cách ly nghiệm của phương trình
3 Sử dụng được các phương pháp được học để tìm nghiệm gần đúng theo yêu cầu về sai số
4 Viết được thuật toán và sơ đồ khối cho các phương pháp
2.1 Bài toán
Phát biểu bài toán
B1. Tìm nghiệm gần đúng của phương trình f (x) = 0, x ∈ R và đánh giá sai số cho nghiệm đó.
B2. Tìm nghiệm gần đúng của phương trình f (x) = 0 với sai số không vượt quá ε.
Ví dụ 1.
Tìm các hằng số e, π với bảy chữ số đáng tin sau dấu phẩy.
Tìm nghiệm của phương trình đa thức an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0 = 0.
Tìm nghiệm của phương trình x2 cos x + 5x − 17 = 0
Định nghĩa
Nếu trong khoảng (a, b) có đúng một nghiệm của phương trình f (x) = 0 thì (a, b) được gọi là khoảng cách ly
nghiệm của phương trình.
Ví dụ 2. Các trường hợp B, C, E trong hình 1 biểu diễn khoảng cách ly nghiệm của phương trình.
Hình 1: Khoảng cách ly

Định lý 1
(Định lý điều kiện đủ) Nếu hàm số f (x) liên tục và đơn điệu trên (a,b) thỏa mãn f (a)f (b) < 0 thì (a, b) là
nghiệm của phương trình f (x) = 0.
Ví dụ 3. Chứng minh rằng (2, 3) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình x3 − 15 = 0.
Xét hàm số f (x) = x3 − 15.
Ta có f ′ (x) = 3x2 > 0 ∀x ∈ (2, 3). Do đó, f (x) là hàm liên tục, đơn điệu trên (a, b)
Hơn nữa, f (2) = −7 < 0, f (3) = 12 > 0 =⇒ f (2)f (3) < 0.
Do đó, theo định lý điều kiện đủ 1, ta có (2, 3) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình x3 − 15 = 0.
Phương pháp khảo sát
Tìm các điểm dừng của f (x)

Vẽ bảng biến thiên của hàm số
Xác định các khoảng đơn điệu và số nghiệm của phương trình
Chọn khoảng cách ly nghiệm trên mỗi khoảng đơn điệu theo điều kiện f (a)f (b) < 0
Phương pháp vẽ đồ thị
Vẽ đồ thị của hàm số y = f (x). Khoanh vùng giao điểm của đồ thị với trục hoành
Viết phương trình f (x) = 0 thành phương trình tương đương g(x) = h(x). Vẽ đồ thị hai hàm số
y = g(x), y = h(x) và khoanh vùng giao điểm hai đồ thị.
Ý tưởng
Thu hẹp khoảng cách ly nghiệm bằng cách chia đôi.

Nguyên lý Dirichlet đảm bảo nghiệm chỉ thuộc một trong hai khoảng chia.
Điều kiện thực hiện

(a, b) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.
f (x) liên tục trên (a, b).
f (a)f (b) < 0.
Ví dụ 4. Phương trình x3 − 15 = 0 và khoảng cách ly nghiệm (2, 3) thỏa mãn các điều kiện thực hiện của phương
pháp chia đôi. (Xem ví dụ 3)
Thực hiện chia đôi

a+b
Chia lần thứ 1: x1 =
2
Kiểm tra nếu f (x1 ) = 0 thì kết luận x1 là nghiệm của phương trình.
Kiểm tra nếu f (x1 )f (a) < 0 thì (a, x1 ) là khoảng cách ly nghiệm mới, đặt là (a1 , b1 ).
Nếu trái lại thì (x1 , b) là khoảng cách ly nghiệm mới, đặt là (a1 , b1 )
a1 + b1
Thực hiện chia lần 2 tương tự lần 1 với x2 = cho khoảng (a1 , b1 )
2
Tiếp tục thực hiện chia cho đến khi thu được kết quả như mong muốn.
Ví dụ 5. Thực hiện 3 lần chia đôi khoảng cách ly (2, 3) của phương trình x3 − 15 = 0
Lần 1: x1 = 2.5, f (x1 ) = 0.625 > 0, khoảng cách ly nghiệm mới là (2, 2.5).
Lần 2: x2 = 2.25, f (x2 ) = −3.609375 < 0, khoảng cách ly nghiệm mới là (2.25, 2.5).
Lần 3: x3 = 2.375, f (x2 ) = −1.603515625 < 0, khoảng cách ly nghiệm mới là (2.375, 2.5).
2.3 Phương pháp chia đôi - Sự hội tụ và sai số
Định lý 2
Cho f (x) là hàm số liên tục trên (a, b) thỏa mãn f (a)f (b) < 0. Giả sử (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của
phương trình f (x) = 0. Khi đó, dãy {xn }, xác định bằng cách thực hiện phương pháp chia đôi (silde 15), hội tụ
tới nghiệm của phương trình theo hai công thức đánh giá sai số:
Công thức tiên nghiệm:
|b − a|
|xn − α| ≤ (1)
2n
Công thức hậu nghiệm:
|xn − α| ≤ |xn − xn−1 | (2)
Chứng minh:
b − a n→∞
|xn − α| ≤ |bn − an | = |xn − xn−1 | = −→ 0
2n
Ví dụ 6. Với khoảng cách ly (1, 2), sau khi thực hiện chia đôi 10 lần ta thu được x10 với sai số
1
|x10 − α| ≤ 10 = 0.000976563.
2
2.3 Phương pháp chia đôi - Thuật toán
Hình 2: Sơ đồ thuật toán chia đôi
Bài tập ví dụ 1
Tìm hằng số e với 7 chữ số đáng tin sau dấu phẩy bằng phương pháp chia đôi.
Hướng dẫn:
Phương trình ln(x) − 1 = 0 có nghiệm duy nhất là e nên để tính gần đúng e, có thể dùng phương pháp chia
đôi giải gần đúng phương trình với sai số yêu cầu.
Chọn khoảng (2.7, 2.8) và chứng minh đây là khoảng cách ly nghiệm của phương trình trên thỏa mãn điều
kiện thực hiện phương pháp chia đôi.
Thiết lập điều kiện dừng qua sai số yêu cầu: Chọn một trong hai cách dưới đây.
Theo công thức hậu nghiệm: |xn − α| ≤ |xn − xn−1 | ≤ 0.5 × 10−7
|b − a|
ln
|b − a| 0.5 × 10−7
Theo công thức tiên nghiệm: |xn − α| ≤ ≤ 0.5 × 10−7 ⇐⇒ n ≥
2n ln 2
2.3 Phương pháp chia đôi - Bài tập ví dụ 1
n an bn dấu của f (xn+1 )

0 2.7 2.8 +
1 2.75 +
2 2.725 −
3 2.7125 +
4 2.71875 −
5
6
···
Bảng I: Thực hiện phương pháp chia đôi
Trong bảng I, các giá trị xk là điểm chia thứ k được đặt tại cột an hoặc bn thể hiện vai trò của nó trong khoảng
cách ly nghiệm mới. Chẳng hạn, x3 = 2.7125 là xấp xỉ thứ 3 và là cận trái của khoảng cách ly (2.7125, 2.725)
sau 3 lần thực hiện chia đôi.
2.4 Phương pháp dây cung -Ý tưởng
Thay thế đường cong bằng dây cung. Thay việc tìm giao điểm của đường cong với trục hoành thành việc tìm giao
điểm của dây cung với trục hoành.
Hình 3: Phương pháp dây cung
2.4 Phương pháp dây cung - Xây dựng công thức lặp
Giả sử dây cung thứ k đi qua hai điểm Mk (xk , f (xk )) và M (d, f (d)).
Phương trình đường thẳng M Mk :
x − xk y − f (xk )
= .
xk − d f (xk ) − f (d)
Gọi giao điểm của M Mk với trục hoành là (xk+1 , 0) . Khi đó,
f (xk ) (xk − d)
xk+1 = xk − (3)
f (xk ) − f (d)
2.4 Phương pháp dây cung - Điều kiện
Điều kiện
1. (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.

2. f ′ , f ′′ xác định dấu không đổi trên [a, b].
3. Chọn đúng điểm mốc d và xuất phát ban đầu x0 .
[1] và [2] là các điều kiện thực hiện phương pháp.

[1], [2] và [3] là các điều kiện hội tụ của phương pháp.
2.4 Phương pháp dây cung - Điều kiện
Điểm mốc và điểm xuất phát
Điểm mốc d được chọn là điểm thỏa mãn f (d)f ”(d) > 0.
Điểm xuất phát x0 được chọn là điểm thỏa mãn f (d)f (x0 ) < 0
Ví dụ 7. Kiểm tra điều kiện hội tụ của phương pháp dây cung đối với phương trình ln x − 1 = 0 trên (2, 3).
(2, 3) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình (sv tự kiểm tra).
1 −1
f ′ (x) = > 0 ∀x ∈ [2, 3] , f ”(x) = 2 < 0 ∀x ∈ [2, 3] .
x x
f (2)f ”(2) > 0 nên chọn d = 2, x0 = 3.
2.4 Phương pháp dây cung - Sự hội tụ và sai số
Định lý về sự hội tụ
Giả sử phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b) thỏa mãn các điều kiện [1], [2] và [3] (xem slide 23). Khi đó, dãy
lặp {xn } xác định theo công thức (3) luôn hội tụ tới nghiệm đúng α của phương trình trong (a, b) với đánh giá
sai số:
|f (xn )|
|xn − α| ≤ . (4)
m1
M1 − m1
|xn − α| ≤ |xn − xn−1 | , (5)
m1
trong đó, m1 = min f ′ (x) , M1 = max f ′ (x) .
[a,b] [a,b]
2.4 Phương pháp dây cung - Thuật toán
Bài toán 1
Cho phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b). Tìm nghiệm xấp xỉ thứ n bằng phương pháp dây cung và đánh giá
sai số.
B1. Xác định input.

B2. Kiểm tra điều kiện thực hiện của input.
B3. Chọn điểm mốc d và xuất phát ban đầu x0 .
B4. Thực hiện tính các xấp xỉ theo công thức lặp (3).
B5. Tính sai số theo công thức (4) hoặc (5).
B6. Xác định output.
2.4 Phương pháp dây cung - Thuật toán
Bài toán 2
Cho phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b). Tìm nghiệm gần đúng bằng phương pháp dây cung với sai số không
vượt quá ε.

B3. Chọn điểm mốc d và xuất phát ban đầu x0 .
B4. Thiết lập điều kiện dừng từ công thức sai số (4) hoặc (5).
B5. Thực hiện tính các xấp xỉ theo công thức lặp (3) cho đến khi thỏa mãn điều kiện dừng.
Tính đến nghiệm xấp xỉ thứ 5 của phương trình ln x − 1 = 0 trên (2, 3) bằng phương pháp dây cung và đánh giá
sai số cho x5 .
Hướng dẫn:
B1. Xác định input: f (x) = ln x − 1, a = 2, b = 3, n = 5
B2. Kiểm tra điều kiện thực hiện của input:
1
f ′ (x) = > 0 ∀x ∈ [2, 3] ⇒ f (x) đơn điệu tăng trên [2, 3]
x
1
f ”(x) = − 2 < 0 ∀x ∈ [2, 3]
x
f (2) = −0.306852819, f (3) = 0.098612289 ⇒ f (a)f (b) < 0 ⇒ (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của
phương trình.
B3. Xác định yếu tố ban đầu: f (2)f ” > 0 ⇒ d = 2, x0 = 3.
sai số cho x5 .
Hướng dẫn:
B4. Tính các xấp xỉ: Theo công thức lặp của phương pháp dây cung (3), ta có:
f (xk )(xk − d)
xk+1 = xk −
f (xk ) − f (d)
k 0 1 2 3 4 5
xk 3 2.756792171 2.723617729 2.719022578 2.71838469 2.718296112
sai số cho x5 .
Hướng dẫn:
B5. Đánh giá sai số: M1 = max[2,3] |f ′ (x)| = f ′ (2) = 0.5, m1 = min[2,3] |f ′ (x)| = f ′ (3) = 1/3
M1 − m1
|x5 − α| ≤ |x5 − x4 | = 4.42886 × 10−5
m1
B6. Xác định output: α = x5 ± ∆x5 = 2.718296112 ± 4.42886 × 10−5
Tìm nghiệm gần đúng của phương trình ln x − 1 = 0 trên (2, 3) bằng phương pháp dây cung với 8 chữ số đáng tin.
Hướng dẫn:
B1-3 Xem bài tập ví dụ 2
B4. Thiết lập điều kiện dừng:
M1 = max f ′ (x) = f ′ (2) = 0.5, m1 = min f ′ (x) = f ′ (3) = 1/3

[2,3] [2,3]
M1 − m1 m1
|xn − α| ≤ |xn − xn−1 | ≤ 0.5 × 10−7 ⇔ |xn − xn−1 | ≤ 0.5 × 10−7 = 10−7
m1 M1 − m1
Điều kiện dừng: xn và xn−1 trùng đến chữ số có thứ nguyên 10−7 .
Tìm nghiệm gần đúng của phương trình ln x − 1 = 0 trên (2, 3) bằng phương pháp dây cung với 8 chữ số đáng tin.
Hướng dẫn:
f (xk )(xk − d)
xk+1 = xk −
f (xk ) − f (d)
k 0 1 2 3 4 5
xk 3 2.756792171 2.723617729 2.719022578 2.71838469 2.718296112
k 6 7 8 9
xk 2.718283812 2.718282104 2.718281867 2.718281834
B6. Xác định output: α ≈ 2.718281834.
2.5 Phương pháp tiếp tuyến (phương pháp Newton)
Ý tưởng
Thay thế đường cong bằng đường tiếp tuyến. Thay việc tìm giao điểm của đường cong với trục hoành thành việc
tìm giao điểm của tiếp tuyến với trục hoành.
2.5 Phương pháp tiếp tuyến - Xây dựng công thức lặp
Giả sử tiếp tuyến thứ k với tiếp điểm Mk (xk , f (xk )) là dk

Phương trình đường thẳng tiếp tuyến dk :
y = f (xk ) + f ′ (xk )(x − xk )
Gọi giao điểm của dk với trục hoàng là (xx+1 , 0) . Khi đó,
f (xk )
xk+1 = xk − (6)
f ′ (xk )
2.5 Phương pháp tiếp tuyến - Điều kiện
Điều kiện

2. f ′ , f ′′ xác định dấu không đổi trên [a, b].
3’. Chọn điểm xuất phát ban đầu x0 thỏa mãn f (x0 )f ”(x0 ) > 0.
[1] và [2] là các điều kiện thực hiện phương pháp.

[1], [2] và [3’] là các điều kiện hội tụ của phương pháp.
2.5 Phương pháp tiếp tuyến - Điều kiện
Ví dụ 8. Kiểm tra điều kiện hội tụ của phương pháp tiếp tuyến đối với phương trình x5 − 21 = 0 trên (1, 2).
f ′ (x) = 5x4 > 0 ∀x ∈ [1, 2] , f ”(x) = 20x3 > 0 ∀x ∈ [1, 2] .
f (2)f ”(2) > 0 nên chọn x0 = 2.
Vậy các điều kiện hội tự của phương pháp tiếp tuyến đối với phương trình trên là thỏa mãn.
2.5 Phương pháp tiếp tuyến - Sự hội tụ và sai số
Giả sử phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b) thỏa mãn các điều kiện [1], [2] và [3’] (xem slide 36). Khi đó, dãy
lặp {xn } xác định theo công thức (6) luôn hội tụ tới nghiệm đúng α của phương trình trong (a, b) với đánh giá
sai số:
|f (xn )|
|xn − α| ≤ . (7)
m1
M2
|xn − α| ≤ |xn − xn−1 |2 , (8)
2m1
trong đó, m1 = min f ′ (x) , M2 = max f ′′ (x) .
[a,b] [a,b]
2.5 Phương pháp tiếp tuyến - Thuật toán
Bài toán 1
Cho phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b). Tìm nghiệm xấp xỉ thứ n bằng phương pháp tiếp tuyến và đánh giá
sai số.

B3. Chọn điểm xuất phát ban đầu x0 .
2.5 Phương pháp tiếp tuyến - Thuật toán
Bài toán 2
Cho phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b). Tìm nghiệm gần đúng bằng phương pháp tiếp tuyến với sai số
không vượt quá ε.

Tính đến nghiệm xấp xỉ thứ 5 của phương trình x4 − 27 = 0 trên (2, 3) bằng phương pháp tiếp tuyến và đánh giá
sai số cho x5 .
Hướng dẫn:
B1. Xác định input: f (x) = x4 − 27, a = 2, b = 3, n = 5
f ′ (x) = 4x3 > 0 ∀x ∈ [2, 3] ⇒ f (x) đơn điệu tăng trên [2, 3]
f ”(x) = 12x2 > 0 ∀x ∈ [2, 3]
f (2) = −11, f (3) = 54 ⇒ f (a)f (b) < 0 ⇒ (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.
B3. Xác định yếu tố ban đầu: f (3)f ” > 0 ⇒ x0 = 3.
sai số cho x5 .
Hướng dẫn:
B4. Tính các xấp xỉ: Theo công thức lặp của phương pháp tiếp tuyến (6), ta có:
f (xk )
xk+1 = xk −
f ′ (xk )
k 0 1 2 3 4 5
xk 3 2.5 2.307 2.279994622 2.279507213 2.279507057
sai số cho x5 .
Hướng dẫn:
B5. Đánh giá sai số: M2 = max[2,3] |f ”(x)| = f ”(3) = 108, m1 = min[2,3] |f ′ (x)| = f ′ (2) = 32
M2
|x5 − α| ≤ |x5 − x4 |2 + ∆làm tròn = 4.12633 × 10−14 + 0.5 × 10−9 = 0.5 × 10−9
2m1
Tìm nghiệm gần đúng của phương trình x4 − 27 = 0 trên (2, 3) bằng phương pháp tiếp tuyến với 8 chữ số đáng
tin.
Hướng dẫn:
M2 = max |f ”(x)| = f ”(3) = 108, m1 = min f ′ (x) = f ′ (2) = 32

[2,3] [2,3]
r
M2 2m1
|xn − α| ≤ |xn − xn−1 |2 ≤ 0.5 × 10−7 ⇔ |xn − xn−1 | ≤ 0.5 × 10−7 = 0.172132593 × 10−3
2m1 M2
Điều kiện dừng: xn và xn−1 trùng đến chữ số có thứ nguyên 10−4 .
Tìm nghiệm gần đúng của phương trình x4 − 27 = 0 trên (2, 3) bằng phương pháp dây cung với 8 chữ số đáng tin.
Hướng dẫn:
f (xk )
xk+1 = xk −
f ′ (xk )
k 0 1 2 3 4 5
xk 3 2.5 2.307 2.279994622 2.279507213 2.279507057
Ý tưởng
Tạo phương trình lặp x = φ(x) tương đương với phương trình f (x) = 0.
Công thức lặp tương ứng với phương trình lặp
xk+1 = φ(xk ) (9)
Nếu ∃ limk→∞ xk = α và φ(x) liên tục thì α = φ(α)
2.6 Phương pháp lặp đơn - Điều kiện
Điều kiện hội tụ

2. |φ′ (x)| ≤ q < 1 ∀x ∈ [a, b] .
2.6 Phương pháp lặp đơn - Điều kiện
1
Ví dụ 9. Kiểm tra điều kiện hội tụ của phương pháp lặp đơn đối với phương trình x = trên (0, 1).
x+3
1
|φ′ (x)| = ≤ 0.112 = q ∀x ∈ [0, 1]
(x + 3)2
Vậy các điều kiện hội tự của phương pháp lặp đơn đối với phương trình trên là thỏa mãn.
2.6 Phương pháp lặp đơn - Sự hội tụ và sai số
Giả sử phương trình x = φ(x) và khoảng (a, b) thỏa mãn các điều kiện [1], [2] (xem slide 48). Khi đó, với mọi
x0 ∈ [a, b] , dãy lặp {xn } xác định theo công thức (9) luôn hội tụ tới nghiệm đúng α của phương trình trong
(a, b) với đánh giá sai số:
qn
Công thức tiên nghiệm: |xn − α| ≤ |x1 − x0 | . (10)
1−q
q
Công thức hậu nghiệm: |xn − α| ≤ |xn − xn−1 | . (11)
1−q
2.6 Phương pháp lặp đơn - Thuật toán
Bài toán 1
Cho phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b). Tìm nghiệm xấp xỉ thứ n bằng phương pháp tiếp tuyến và đánh giá
sai số.

2.6 Phương pháp lặp đơn - Thuật toán
Bài toán 2
Cho phương trình f (x) = 0 và khoảng (a, b). Tìm nghiệm gần đúng bằng phương pháp tiếp tuyến với sai số
không vượt quá ε.

1
Tính đến nghiệm xấp xỉ thứ 5 của phương trình x = trên (0, 1) bằng phương pháp lặp đơn và đánh giá sai
x+3
số cho x5 với x0 = 2.
Hướng dẫn:
1
B1. Xác định input: φ(x) = , a = 0, b = 1, n = 5
x+3
1 1
f (x) = x − , f ′ (x) = 1 + ∀x ∈ [0, 1] ⇒ f (x) đơn điệu tăng trên [0, 1]
x+3 (x + 3)2
f (0) = −1/3, f (1) = 3/4 ⇒ f (0)f (1) < 0 ⇒ (0, 1) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.
1
|φ′ (x)| = ≤ 0.112 = q ∀x ∈ [0, 1]
(x + 3)2
Vậy dãy lặp xk+1 = φ(xk ) hội tụ đến nghiệm đúng của phương trình.
B3. Xác định yếu tố ban đầu: x0 = 0 (theo đề bài).
1
Tính đến nghiệm xấp xỉ thứ 5 của phương trình x = trên (0, 1) bằng phương pháp lặp đơn và đánh giá sai
x+3
số cho x5 với x0 = 0.
Hướng dẫn:
B4. Tính các xấp xỉ:
1
xk+1 = φ(xk ) =
xk + 3
k 0 1 2 3 4 5
xk 0 0.333333333 0.3 0.303030303 0.302752294 0.302777778
q
B5. Đánh giá sai số: |x5 − α| ≤ |x5 − x4 | = 3.18552 × 10−6
1−q
1
Tìm nghiệm gần đúng của phương trình x = trên (0, 1) bằng phương pháp tiếp tuyến với 8 chữ số đáng tin.
x+3
Hướng dẫn:
0.5 × 10−7 (1 − q)

ln
qn |x1 − x0 |
|xn − α| ≤ |x1 − x0 | ≤ 0.5 × 10−7 ⇔ n ≥ = 7.21 ⇒ n = 8.
1−q ln q
Điều kiện dừng: Tính đến x8 .
1
Tìm nghiệm gần đúng của phương trình x = trên (0, 1) bằng phương pháp tiếp tuyến với 8 chữ số đáng tin.
x+3
Hướng dẫn:
1
xk+1 = φ(xk ) =
xk + 3
k 0 1 2 3 4
xk 0 0.333333333 0.3 0.303030303 0.302752294
k 5 6 7 8
xk 0.302777778 0.302775442 0.302775656 0.302775636
Chương 3
Giải phương trình Ax = b

01/2023
(1)
Viện Toán ứng dụng và Tin học (HUST) MI2010 - CHƯƠNG 3 GIẢI PHƯƠNG TRÌNH Ax = b 1/26 01/2023 1 / 26

3.1 Bài toán
3.2 Phương pháp Gauss
3.3 Phương pháp Gauss-Jordan
3.4 Phương pháp lặp đơn, Phương pháp lặp Jacobi
3.5 Phương pháp lặp Gauss-Seidel
3.1 Bài toán

B1. Giải phương trình Ax = b với A ∈ M(m × n, R), b ∈ Rm .
B2. Tìm nghiệm gần đúng của phương trình Ax = b với A ∈ M(n, R), b ∈ Rm với sai số không vượt quá ε.
Ví dụ 1.
Bài toán định giá sản phẩm, bài toán định lượng sản phẩm theo mô hình Leotief
Bài toán về mạng lưới giao thông.
Bài toán về mạng điện.
Quy trình thuận - Khử

Sử dụng các phép biến đổi hàng tương đương đưa ma trận bổ sung về dạng bậc thang:
Chọn phần tử khử khác 0 theo ưu tiên vị trí từ trên xuống dưới, từ trái sang phải.
Thực hiện khử phía dưới phần tử khử.
Ví dụ 1.
     
0 2 1 3 1 2 3 6 1 2 3 6
h2 ↔h3 h3 −2h1 →h3
Ā =  2 4 −1 5  ←→  0 2 1 3  ←→  0 2 1 3 
1 2 3 6 2 4 −1 5 0 0 −7 −7
Quy trình ngược - Thế

Quy trình ngược tìm các tọa độ của nghiệm bằng cách giải ngược và thế dần từ dưới lên
Ví dụ 2.    
1 2 3 6  x1 + x2 + 3x3 = 6  x3 = 1
 0 2 1 3 ⇔ 2x2 + x3 = 3 ⇔ x2 = 1
0 0 −7 −7 − 7x3 = −7 x1 = 1
 
Quá trình khử
Chọn phần tử theo ưu tiên giá trị

Ưu tiên 1: chọn phần tử có |aij | = 1
Ưu tiên 2: chọn phần tử có |aij | lớn nhất
Chỉ chọn trong số các hàng, cột chưa có phần tử khử
Ví dụ 3.
  h1 −5h2 →h1  
5 −2 4 8 0 −37 24 −17
h3 −3h2 →h3
Ā =  1 7 −4 5  ←→  1 7 −4 5 
3 −5 7 12 0 −26 19 −3
7 h →h
h2 + 37
 
1 2 0 −37 24 −17
h3 − 26  1 20 66
h →h2
37 1 0 
←→ 

37 37 

79 331
0 0 37 37
−9287
 
7 h →h
h2 + 37 1 2
0 −37 0 79
 
h3 − 26 h →h2
37 1 −38
 
←→  1
 0 0 79


 
79 331
0 0 37 37
Xác định nghiệm
Chuẩn hóa các phần tử khử

Xác định nghiệm
Ví dụ 3.
−9287
   9287
    −38 
0 −37 0 79
0 1 0 2923
x1 79
       
 −38
 Chia hàng cho phần tử khử  −38
    
 1 0 0  ←→  1 0 0  ⇔ x2  =  9287 
 79   79     2923 
       
79 331 331 331
0 0 37 37
0 0 1 79
x3 79
Chuẩn của vector x = (x1 , x2 , . . . , xN ) ∈ RN
Chuẩn p của vector:

" N
# p1
X p
∥x∥p = |xi | (1)
k=1
Chuẩn hàng p = ∞:
∥x∥∞ = max {|xi |} (2)
i=1,N
Chuẩn cột p = 1:
N
X
∥x∥1 = |xi | (3)
k=1
Chuẩn của ma trận A = [aij ] ∈ RN ×N
Chuẩn p của ma trận: ( )

∥Ax∥p
∥A∥p = sup (4)
x̸=0 ∥x∥p
Chuẩn hàng p = ∞: (N )
X
∥A∥∞ = max |aij | (5)
i=1,N
j=1
Chuẩn cột p = 1: (N )
X
∥A∥1 = max |aij | (6)
j=1,N
i=1
Điều kiện hội tụ
Phương trình lặp x = Bx + d, B ∈ RN ×N , d ∈ RN

∃p, ∥B∥p ≤ q < 1
Xấp xỉ ban đầu bất kỳ x0 ∈ RN
Ví dụ 4. Cho phương trình x = Bx + d với

   
0.2 0.1 −0.15 15.23
B =  0.12 0.24 0.1  và d =  5.82 
−0.25 0.17 −0.23 9.61
Ta có ∥B∥∞ = max {0.45, 0.46, 0.65} = 0.65 < 1 thỏa mãn điều kiện hội tụ của phương pháp lặp đơn.
Công thức sai số

qn
∥xn − x∗ ∥p ≤ ∥x1 − x0 ∥p (7)
1−q
q
∥xn − x∗ ∥p ≤ ∥xn − xn−1 ∥p (8)
1−q
T
Ví dụ 5. Tính đến xấp xỉ x5 và đánh giá sai số cho x5 biết x0 = 20 11 5 .
x0 x1 x2 x3 x4 x5
20 19.58 19.4825 19.456355 19.4502146 19.44835396

11 11.36 11.429 11.44289 11.4446198 11.44483513
5 5.33 5.4203 5.435636 5.44100627 5.441600274
q
∥xn − x∗ ∥∞ ≤ ∥xn − xn−1 ∥∞ = 0.003455475
1−q
∆xn
δxn = = 0.0177674%
∥xn ∥∞
3.5 Phương pháp lặp Jacobi
Định nghĩa 1
Ma trận chéo trội
Ma trận chéo trội hàng
N
X
|aii | > |aij | (9)
j=1, j̸=i
Ma trận chéo trội cột

N
X
|ajj | > |aij | (10)
i=1, i̸=j
Phương trình lặp và hệ số co

Phương trình lặp:
1 1 1
x = (I − T A)x + T b, T = diag , ,..., (11)
a11 a22 aN N
Hệ số co:
1 X
qhàng = max |aij | (12)
i=1,N |aii |
j̸=i
1 X
qcột = max |aij | (13)
j=1,N |ajj |
i̸=j
Ví dụ 6. Cho phương trình Ax = b với

   
12.2 2.1 −3.15 15.23
A =  1.12 7.24 2.1  và b =  5.82 
−3.25 1.17 −9.23 9.61
Dễ kiểm tra thấy A là ma trận vừa chéo trội hàng vừa chéo trội cột.
 −2.1 3.15   15.23 
0
 12.2 12.2   12.2 
   
1 1 −1  −1.12 −2.1   5.82 
   
T = diag , , và B = I − T A =  0  và d = T b = 
12.2 7.24 9.23

 7.24 7.24   7.24 
   
   
−3.25 1.17 −9.61
0
9.23 9.23 9.23
Công thức lặp: xn+1 = Bxn + d.
Ví dụ 6.
Hệ số co trường hợp xem A là ma trận chéo trội hàng:

5.25 3.22 4.42
q = max , , = 0.478873239.
12.2 7.24 9.23
Hệ số co trường hợp xem A là ma trận chéo trội cột:

4.37 3.27 5.25
q = max , , = 0.5687974.
12.2 7.24 9.23

λq n
∥xn − x∗ ∥p ≤ ∥x1 − x0 ∥p (14)
1−q
λq
∥xn − x∗ ∥p ≤ ∥xn − xn−1 ∥p (15)
1−q
trong đó, nếu A chéo trội hàng thì dùng chuẩn p = ∞, hệ số co q = qhàng , và λ = 1. Nếu A chéo trội cột thì

max |aii | , i = 1, N
dùng chuẩn p = 1, hệ số co q = qcột , và λ = .
min |aii | , i = 1, N
3.6 Phương pháp lặp Gauss-Seidel
Lặp Gauss-Seidel
Điều kiện hội tụ: A là ma trận chéo trội.

Công thức lặp:
xn+1 = T Lxn+1 + T U xn + T b
trong đó
1 1 1
T = diag , ,..., , A=D−L−U
a11 a22 aN N
với D, −L, −U lần lượt là ma trận đường chéo, ma trận tam giác dưới và ma trận tam giác trên tạo ra từ
ma trận A.
Chương 4
Xấp xỉ hàm số

01/2023
(1)
Viện Toán ứng dụng và Tin học (HUST) MI2010 - CHƯƠNG 4 Xấp xỉ hàm số 1/47 01/2023 1 / 47
Nội dung

4.1 Bài toán nội suy
4.2 Sơ đồ Horner và ứng dụng
4.3 Đa thức nội suy Lagrange
4.4 Đa thức nội suy Newton
4.5 Phương pháp bình phương tối thiểu
Mục tiêu
Mục tiêu chương 4

1 Sử dụng được sơ đồ Horner tính giá trị đa thức, phép chia và phép nhân đa thức với x − c, tính đạo hàm
của đa thức.
2 Xây dựng được đa thức nội suy bằng các công thức nội suy Lagrange và Newton.
3 Sử dụng đa thức nội suy tính gần đúng giá trị của f (x) và f ′ (x) và ước lượng sai số cho giá trị tính được.
4 Xác đinh được hàm thực nghiệm với dạng cho trước phù hợp với dữ liệu đầu vào.
5 Viết được thuật toán và sơ đồ khối cho các phương pháp.

Cho tập n + 1 điểm S = (xi , yi ) , i = 0, n . Tìm đa thức bậc không quá n đi qua tất cả các điểm của S.
Cụ thể là tìm P ∈ P [x] , P (xi ) = yi ∀i = 0, n. Khi đó, P được gọi là đa thức nội suy tương ứng với S.
Định nghĩa 1

Cho P là đa thức nội suy tương ứng với tập điểm S = (xi , yi ) , i = 0, n . Khi đó, ta gọi:
S là tập các điểm nội suy,
(xi , yi ) là điểm nội suy,
xi , yi tương ứng là mốc nội suy và giá trị nội suy,

a := min xi , i = 0, n , b := max xi , i = 0, n , (a, b) là khoảng nội suy,
phép xấp xỉ f (x) ≈ P (x), x ∈ (a, b) là phép nội suy,
phép xấp xỉ f (x) ≈ P (x), x ∈
/ (a, b) là phép ngoại suy.
Định lý 1

Cho tập điểm nội suy S = (xi , yi ) , i = 0, n với các mốc nội suy đôi một khác nhau
xi ̸= xj ∀ i ̸= j (1)
Khi đó, tồn tại duy nhất một đa thức nội suy tương ứng với S.
Định lý 2

Cho tập điểm nội suy S = (xi , yi = f (xi )) , i = 0, n với các mốc nội suy đôi một khác nhau. Giả sử hàm f (x)
trơn đến cấp n + 1 và P là đa thức nội suy tương ứng với S. Khi đó, với mỗi giá trị x ∈ R, ta có:
n
Mn+1 Y
|f (x) − P (x)| ≤ (x − xi ) (2)
(n + 1)! i=0
trong đó, Mn+1 ≥ max[a,b] f (n+1) (x) .
4.2 Sơ đồ Horner
Tính giá trị đa thức và phép chia đa thức
P (c) =? biết P (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an−1 xn−1 + an xn
(+) an an−1 an−2 ... a1 a0

c bn c bn−1 c ... b2 c b1 c
bn bn−1 bn−2 ... b1 b0
(
bn = an
(3)
bk = bk+1 c + ak , k = n − 1, 0
Tính giá trị đa thức và phép chia đa thức
P (c) =? biết P (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an−1 xn−1 + an xn
(+) an an−1 an−2 ... a1 a0

c bn c bn−1 c ... b2 c b1 c
bn bn−1 bn−2 ... b1 b0

P (c) = b0
P (x) b0 (4)
 = bn xn−1 + bn−1 xn−2 + · · · + b2 x + b1 +
x−c x−c
Ví dụ: xem II slide 20
Phép nhân đa thức
P (x)(x − c) =? biết P (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an−1 xn−1 + an xn
(−) an an−1 an−2 ... a1 a0

c an c an−1 c ... a2 c a1 c a0 c
bn+1 bn bn−1 ... b2 b1 b0

bn+1
 = an
bk = bk c + ak−1 , k = n, 1 (5)

b0 = −a0 c

Phép nhân đa thức - Sơ đồ rút gọn
P (x)(x − c) =? biết P (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an−1 xn−1 + an xn
(−) an an−1 an−2 ... a1 a0

c bn+1 bn bn−1 b2 ... b1 b0

bn+1
 = an
bk = bk c + ak−1 , k = n, 1

b0 = −a0 c

Ví dụ: xem slide 19, 30, 37.
Đa thức Lagrange cơ bản

Đa thức Li ∈ P [x] thỏa mãn điều kiện: (
0 j ̸= i
Li (xj ) = (6)
1 j=i
được gọi là đa thức lăng cơ bản tương ứng với mốc nội suy xi . Cụ thể là:
1

 Di =
(xi − x0 ) . . . (xi − xi−1 )(xi − xi+1 )(xi − xn )




Y (7)

Li (x)


 = Di (x − xj )
j̸=i
Công thức nội suy Lagrange

Dạng 1.
1

Di =




Y (8)
 Pn Pn
P (x)


 = i=0 yi Li (x) = i=0 yi Di (x − xj )
j̸=i
Dạng 2
1

Di =





n n n
(9)

 Y X yi Di X yi Di wn+1 (x)
P (x)

 = (x − xj ) = .

j=0 i=0
x − x i
i=0
x − xi
Ví dụ 1. Xây dựng đa thức nội suy Lagrange (dạng chính tắc) tương ứng với tập điểm nội suy cho trong bảng
dưới đây và tính gần đúng giá trị hàm số và đạo hàm của n tại x = 2.5.
xi 2.1 2.3 2.4 2.6 2.7

yi 8.0241 10.5346 12.0174 15.4766 17.468
Cách làm.
1. Tính tích w5 (x) = (x − 2.1)(x − 2.3)(x − 2.4)(x − 2.6)(x − 2.7).
Di w5 (x)
2. Xác định các đa thức Lagrange cơ bản theo công thức Li (x) = .
x − xi
3. Xác định đa thức nội suy theo công thức P4 (x) = y0 L0 (x) + · · · + y5 L5 (x).
Lời giải cho Ví dụ 1.

Dùng sơ đồ tích tính w5 (x) = (x − 2.1)(x − 2.3)(x − 2.4)(x − 2.6)(x − 2.7).
2.1 0 0 0 1 −2.1
2.3 0 0 1 −4.4 4.83
2.4 0 1 −6.8 15.39 −11.592
2.6 1 −9.4 33.07 −51.606 30.1392
2.7 −12.1 58.45 −140.895 169.4754 −81.37584
Bảng I: Bảng tính nhân đa thức
Vậy ta có w5 (x) = −12.1x4 + 58.45x3 − 140.895x2 + 169.4754x − 81.37584.

w5 (x)
Dùng sơ đồ thương tính các thương .
x − xi
1 −12.1 58.45 −140.895 169.4754 −81.37584

2.1 1 −10 37.45 −62.25 38.7504 0
2.3 1 −9.8 35.91 −58.302 35.3808 0
2.4 1 −9.7 35.17 −56.487 33.9066 0
2.6 1 −9.5 33.75 −53.145 31.2984 0
2.7 1 −9.4 33.07 −51.606 30.1392 0
Bảng II: Bảng tính chia đa thức

Từ bảng thương ta có các đa thức Lagrange cơ bản:
D0 w5 (x) 1
x4 − 10x3 + 37.45x2 − 62.25x + 38.7504 ,

L0 (x) = =
x − x0 0.018
D1 w5 (x) 1
x4 − 9.8x3 + 35.91x2 − 58.302x + 35.3808 ,

L1 (x) = =
x − x1 −0.0024
D2 w5 (x) 1
x4 − 9.7x3 + 35.17x2 − 56.487x + 33.9066 ,

L2 (x) = =
x − x2 0.0018
D3 w5 (x) 1
x4 − 9.5x3 + 33.75x2 − 53.145x + 31.2984 ,

L3 (x) = =
x − x3 −0.003
D4 w5 (x) 1
x4 − 9.4x3 + 33.07x2 − 51.606x + 30.1392 .

L4 (x) = =
x − x4 0.0072
Do đó, ta thu được đa thức nội suy Langrange:
P (x) = y0 L0 (x) + y1 L1 (x) + y2 L2 (x) + y2 L2 (x) + y3 L3 (x) + y4 L4 (x)

= −0.055555556x4 + 1.805555556x3 − 2.978888889x2 + 1.796x + 1.7486.
Lời giải cho Ví dụ 1. Cuối cùng, dùng sơ đồ Hoocner tính giá trị đa thức và đạo hàm tại x = 2.5.
−0.055555556 1.805555556 −2.978888889 1.796 1.7486

2.5 −0.055555556 1.666666667 1.187777778 4.765444445 13.66221111
−0.055555556 1.527777778 5.007222222 17.2835
Từ đó, ta có các giá trị cần tìm:
f (2.5) ≈ P (2.5) = 13.66221111 và f ′ (2.5) ≈ P ′ (2.5) = 17.2835.
Định nghĩa 2
Tỷ sai phân của hàm số tại các mốc nội suy được định nghĩa quy nạp như sau:
Tỷ sai phân cấp 1
yk+1 − yk
f [xk , xk+1 ] = (10)
xk+1 − xk
Tỷ sai phân cấp 2
f [xk+1 , xk+2 ] − f [xk , xk+1 ]
f [xk , xk+1 , xk+2 ] = (11)
xk+2 − xk
Tỷ sai phân cấp s
f [xk+1 , . . . , xk+s ] − f [xk , xk+1 , . . . , xk+s−1 ]
f [xk , . . . , xk+s ] = (12)
xk+s − xk
Ví dụ: xem slide 29.
Xây dựng công thức

f (x) − y0
f [x, x0 ] = =⇒ f (x) = y0 + f [x, x0 ] (x − x0 ) = P0 (x) + R0 (x)
x − x0
f [x, x0 ] − f [x0 , x1 ]
f [x, x0 , x1 ] =
x − x1
=⇒ f [x, x0 ] = f [x0 , x1 ] + f [x, x0 , x1 ] (x − x1 )
=⇒ f (x) = P0 + f [x0 , x1 ] (x − x0 ) + f [x, x0 , x1 ] (x − x0 ) (x − x1 )
= P1 (x) + R1 (x)
Công thức nội suy Newton mốc bất kỳ

P (x) = y0 + f [x0 , x1 ] (x − x0 ) + f [x0 , x1 , x2 ] (x − x0 ) (x − x1 )
+ f [x0 , . . . , x3 ] (x − x0 ) (x − x1 ) (x − x2 )
(13)
+ ···
+ f [x0 , . . . , xn ] (x − x0 ) . . . (x − xn−1 ) .
Định nghĩa 3
Khi các mốc nội suy được sắp theo thứ tự tăng dần
x0 < x1 < . . . < xn
thì công thức nội suy (13) được gọi là công thức nội suy Newton tiến.
Khi các mốc nội suy được sắp theo thứ tự giảm dần
x0 > x1 > . . . > xn
thì công thức nội suy (13) được gọi là công thức nội suy Newton lùi.
Định nghĩa 4
Các mốc nội suy {xi , i = 0, n} được gọi là các mốc cách đều nếu
b−a
xk = x0 + kh, k = 0, n, h =
n
Ví dụ 2. Cho hàm y = f (x) thỏa mãn bảng dữ liệu dưới đây.
k 0 1 2 3 4
xk 3.2 3.5 3.7 3.8 4.1
yk 30.3222 40.5807 48.5752 52.9341 67.5127
1. Xây dựng đa thức nội suy Newton tiến mốc bất kỳ (dạng chính tắc).
2. Tính gần đúng giá trị y(3.6) và y ′ (3.6).
Lời giải. Lập bảng tỷ sai phân
xi yi TSP1 TSP2 TSP3 TSP4

3.2 30.3222
3.5 40.5807 34.195
3.7 48.5752 39.9725 11.555
3.8 52.9341 43.589 12.055 0.833333333
4.1 67.5127 48.59533333 12.51583333 0.768055556 −0.072530864
Lời giải ví dụ 2.
Lập bảng tính tích (x − 3.2)(x − 3.5)(x − 3.7)(x − 3.8)
0 0 0 0 1
3.2 0 0 0 1 −3.2
3.5 0 0 1 −6.7 11.2
3.7 0 1 −10.4 35.99 −41.44
3.8 1 −14.2 75.51 −178.202 157.472
Thiết lập đa thức nội suy Newton tiến:
P (x) = y0 + f [x0 , x1 ] (x − x0 ) + f [x0 , x1 , x2 ] (x − x0 ) (x − x1 ) + · · · + f [x0 , x1 , . . . , x4 ] (x − x0 ) . . . (x − x3 )

= 30.3222 + 34.195 (x − 3.2) + 11.555 (x − 3.2) (x − 3.5) + 0.833333333 (x − 3.2) (x − 3.5) (x − 3.7)
− 0.072530864 (x − 3.2) (x − 3.5) (x − 3.7) (x − 3.8)
= −0.072530864x4 + 1.863271605x3 − 2.588472222x2 − 0.306688271x + 4.359286419.
Tính xấp xỉ tại x = 3.6 ta thu được kết quả
y(3.6) ≈ P (3.6) = 44.45900864 và y ′ (3.6) ≈ P ′ (3.6) = 39.96431173.
4.4 Đa thức nội suy Newton mốc cách đều
Định nghĩa 5
Sai phân của hàm số tại các mốc nội suy được định nghĩa quy nạp như sau:
Sai phân tiến cấp 1 từ xk và sai phân lùi cấp 1 từ xk+1
∆yk = yk+1 − yk = ∇yk+1 (14)
Sai phân tiến cấp 2 từ xk và sai phân lùi cấp 2 từ xk+2
∆2 yk = ∆yk+1 − ∆yk = ∇yk+2 − ∇yk+1 = ∇2 yk+2 (15)
Sai phân tiến cấp s từ xk và sai phân lùi cấp s từ xk+s
∆s yk = ∆s−1 yk+1 − ∆s−1 yk = ∇s−1 yk+s − ∇s−1 yk+s−1 = ∇s yk+s (16)
Ví dụ: xem slide 36.
4.4 Đa thức nội suy Newton mốc cách đều
Liên hệ giữa sai phân và tỷ sai phân
Sai phân và tỷ sai phân cấp 1

∆yk ∇yk+1
f [xk , xk + 1] = = (17)
h h
Sai phân và tỷ sai phân cấp s
∆s yk ∇s yk+s
f [xk , . . . , xk+s ] = s
= (18)
s!h s!hs
Công thức nội suy Newton tiến mốc cách đều

∆2 y0 ∆3 y0
P (x0 + th) = y0 + ∆y0 t + t (t − 1) + t(t − 1)(t − 2)
2! 3!
(19)
∆n y0
+ ··· + t(t − 1) . . . (t − n + 1).
n!
Ví dụ 3. Cho hàm y = f (x) thỏa mãn bảng dữ liệu sau.
k 0 1 2 3 4 5
xk 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2
yk 2.6158 3.1604 4.0245 5.2754 6.9804 9.2062
1. Xây dựng đa thức nội suy Newton tiến mốc cách đều xuất phát từ x0 = 1.2.
2. Tính gần đúng y(1.7) và y ′ (1.7).
Các mốc nội suy cách đều với bước h = 0.2.
Lập bảng sai phân:
xk yk SP1 SP2 SP3 SP4 SP5

1.2 2.6158
1.4 3.1604 0.5446
1.6 4.0245 0.8641 0.3195
1.8 5.2754 1.2509 0.3868 0.0673
2 6.9804 1.705 0.4541 0.0673 0
2.2 9.2062 2.2258 0.5208 0.0667 −0.0006 −0.0006
Lập bảng tính tích:
0 0 0 0 0 1
0 0 0 0 0 1 0
1 0 0 0 1 −1 0
2 0 0 1 −3 2 0
3 0 1 −6 11 −6 0
4 1 −10 35 −50 24 0
x − 1.2
Đa thức nội suy Newton tiến môc bất kỳ theo biến t = = 5x − 6.
0.2
∆2 y0 ∆3 y0 ∆4 y0
P (t) = y0 + ∆y0 t + t(t − 1) + t(t − 1)(t − 2) + t(t − 1)(t − 2)(t − 3)
2! 3! 4!
∆5 y0
+ t(t − 1)(t − 2)(t − 3)(t − 4)
5!
0.3195 0.0673 0
= 2.6158 + 0.5446t + t(t − 1) + t(t − 1)(t − 2) + t(t − 1)(t − 2)(t − 3)
2! 3! 4!
−0.0006
+ t(t − 1)(t − 2)(t − 3)(t − 4)
5!
= −5 × 10 t + 5 × 10−5 t4 + 0.011041667t3 + 0.12635t2 + 0.407163333t + 2.6158
−6 5
Tính giá trị y và y ′ tại x = 1.7 tương ứng với t = 2.5:

P ′ (2.5)
y(1.7) ≈ P (2.5) = 4.597386719 và y ′ (1.7) ≈ = 6.240465104.
h
Công thức nội suy Newton lùi mốc cách đều

∇2 yn ∇3 yn
P (xn + th) = yn + ∇yn t + t (t + 1) + t(t + 1)(t + 2)
2! 3!
(20)
∇n yn
+ ··· + t(t + 1) . . . (t + n − 1).
n!

Cho hệ hàm độc lập tuyến tính trong không gian các hàm liên tục: {φj (x), j = 1, m} ⊂ C [a, b] .
Tìm hàm thực nghiệm dạng y = a1 φ1 (x) + a2 φ2 (x) + · · · + am φm (x) với tập dữ liệu S = {(xi , yi ) , i = 1, n}
sao cho sai số trung bình phương là nhỏ nhất, tức là:
v
u n
u1 X
σ=t (a1 φ1 (xi ) + a2 φ2 (xi ) + · · · + am φm (xi ) − yi )2 −→ min (21)
n i=1
Bài toán cực trị

Tìm (a1 , . . . , am ) sao cho hàm tổng S dưới đây đạt giá trị nhỏ nhất.
n
X
S (a1 , . . . , am ) = nσ 2 = (a1 φ1 (xi ) + a2 φ2 (xi ) + · · · + am φm (xi ) − yi )2 (22)
i=1
S là hàm đa thức bậc hai đối với các biến aj với các hệ số của các a2j dương. Do đó, S có cực tiểu toàn cục đạt
tại điểm dừng duy nhất, tức là:
n
∂S X
= [2 (a1 φ1 (xi ) + a2 φ2 (xi ) + · · · + am φm (xi ) − yi ) φj (xi )] = 0
∂aj i=1
Do đó, ta có hệ phương trình cho phép xác định các hệ số (a1 , . . . , am )

n
X n
X n
X n
X
a1 φ1 (xi )φj (xi ) + a2 φ2 (xi )φj (xi ) + · · · + am φm (xi )φj (xi ) = yi φj (xi ), j = 1, m. (23)
i=1 i=1 i=1 i=1
Bài toán hình chiếu

Đặt gh = (g(x1 ), g(x2 ), . . . , g(xn ))T là vector sinh từ hàm liên tục g ∈ C [a, b] bất kỳ,
V = span {φ1h , φ2h , . . . , φmh } . Xác định yh ∈ V sao cho S = nσ 2 = ∥yh − fh ∥ nhỏ nhất
∥yh − fh ∥ −→ min tức là yh = proV fh ⇔ ⟨yh − fh , φjh ⟩ = 0.

Do đó, ta có hệ phương trình cho phép xác định vector hệ số a = (a1 , . . . , am )T
a1 ⟨φ1h , φjh ⟩ + a2 ⟨φ2h , φjh ⟩ + · · · + am ⟨φmh , φjh ⟩ = ⟨fh , φjh ⟩, j = 1, m. (24)
Hệ phương trình (24) có thể viết lại dưới dạng ma trận:
ΦTh Φh a = ΦTh fh , (25)
trong đó Φh là ma trận (cột) của hệ vector φih , i = 1, m.
Ví dụ 4.
Tìm hàm thực nghiệm dạng y = ax3 + b cos x biết bảng dữ liệu
xk 1.1 1.3 1.5 1.7 1.9

yk 1.7768 1.7539 1.8608 2.1408 2.6374
xk 2.1 2.3 2.5 2.7 2.9
yk 3.3936 4.4511 5.8497 7.6265 9.8157
Lời giải ví dụ 4. Thiết lập tổng bình phương sai lệch:
10
X 2
S= ax3k + b cos xk − yk
k=1
Đặt
T
φ1 = x31 , x32 , . . . , x310 ,
φ2 = (cos x1 , cos x2 , . . . , cos x10 )T ,
y = (y1 , y2 , . . . , y10 )T ,
g = aφ1 + bφ2 .
2
Khi đó, S = ∥g − y∥ . Do đó, S nhỏ nhất khi và chỉ khi g là hình chiếu của y trong không gian
V = span{φ1 , φ2 }.
g = projV y ⇐⇒ g ⊥ V
  P10 P10 3 P10
6
a ⟨φ1 , φ1 ⟩ + b ⟨φ2 , φ1 ⟩
 = ⟨y, φ1 ⟩ a k=1 xk + b k=1 xk cos xk
 = k=1 x3k yk
⇐⇒ ⇐⇒
 P10 3
a k=1 xk cos xk + b 10
  P 2 P10
a ⟨φ1 , φ2 ⟩ + b ⟨φ2 , φ2 ⟩ = ⟨y, φ2 ⟩ k=1 cos xk = yk cos xk

k=1

1549.35889 −68.1956665 a 607.5998487 a 0.500000988
⇐⇒ = ⇐⇒ =
−68.1956665 3.504156479 b −25.51262763 b 2.450025585
Vậy hàm cần tìm là y = 0.5x3 + 2.45 cos x.
Chú ý.
Có thể sử dụng các phép đổi biến hàm, biến số để đưa dạng hàm cần tìm về dạng hàm tuyến tính theo tham số
để sử dụng phương pháp.
Ví dụ 5.
Dạng hàm y = aebx + 3 không tuyến tính theo tham số b.
Nhận xét: y − 3 = aebx có dấu trùng với dấu của a.
Nếu yk > 3 với mọi k thì y − 3 > 0 và a > 0, nếu trái lại, n yk < 3 với mọi k thì y − 3 < 0 và a < 0.
Lấy logarit 2 vế, ta có ln |y − 3| = ln |a| + bx.
Đổi biến hàm: Y (x) = y(x) − 3 hoặc Y (x) = 3 − y(x) để Y (x) > 0, đổi tham số: A = ln(±a).
Sau đó, áp dụng phương pháp bình phương tối thiểu cho dạng hàm Y = A + bx tuyến tính theo 2 tham số A, b.
Chương 5
Tính gần đúng đạo hàm và tích phân

01/2023
(1)
Viện Toán ứng dụng và Tin học (HUST) MI2010 - CHƯƠNG 5 Tính gần đúng đạo hàm và tích phân 1/16 01/2023 1 / 16
Nội dung
5.1 Các công thức tính gần đúng đạo hàm

5.2 Công thức hình thang tính gần đúng tích phân xác định
5.3 Công thức Simpson tính gần đúng tích phân xác định
Mục tiêu

1 Tính được đạo hàm qua bảng giá trị rời rạc
2 Tính được tích phân xác định và đánh giá được sai số bằng công thức hình thang và công thức Simpson
3 Viết được thuật toán và sơ đồ khối cho các công thức tính
5.1 Tính gần đúng đạo hàm
Công thức 2 điểm

Với 2 điểm nội suy (xk , yk ) , (xk+1 , yk+1 ) , đạo hàm bậc nhất của hàm số y = f (x) tại 2 mốc nội suy tương
ứng có thể được tính theo công thức:
yk+1 − yk
f ′ (xk ) ≈ ≈ f ′ (xk−1 ) (1)
h
Công thức 3 điểm

Với 3 điểm nội suy (xk , yk ) , (xk+1 , yk+1 ) , (xk+2 , yk+2 ) , đạo hàm bậc nhất của hàm số y = f (x) tại 3 mốc
nội suy tương ứng có thể được tính theo công thức:
Công thức cận trái
−3yk + 4yk+1 − yk+2
f ′ (xk ) ≈ (2)
2h
Công thức trung tâm
−yk + yk+2
f ′ (xk ) ≈ (3)
2h
Công thức cận phải
yk−2 − 4yk−1 + 3yk
f ′ (xk ) ≈ (4)
2h
Ví dụ 1.
Cho hàm số y = f (x) thỏa mãn bảng dữ liệu dưới đây. Dùng các công thức 3 điểm tình gần đúng đạo hàm tại
các mốc nội suy.
i 0 1 2 3 4 5
xi 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
yi 0.41 1.38625 2.5296 3.85295 5.3692 7.09125
Lời giải.
−3y0 + 4y1 − y2
Tại x0 , ta có y ′ (x0 ) ≈ = 8.927.
2h
′ −y0 + y2
Tại x1 , ta có y (x1 ) ≈ = 10.598.
2h
y 3 − 4y4 + 3y5
Tại x5 , ta có y ′ (x5 ) ≈ = 18.2495.
2h
Tại các mốc x2 , x3 , x4 sử dụng công thức trung tâm tương tự mốc x1 (sinh viên hoàn thành).
5.2 Công thức hình thang
Công thức hình thang

Chia [a, b] thành n đoạn lấy tích phân bằng nhau
[a, b] = ∪n−1
i=0 [xi , xi+1 ], xi = a + ih, i = 0, n − 1.
Trên mỗi đoạn [xi , xi+1 ] xấp xỉ hàm f (x) ≈ P1,i (x) qua hai mốc nội suy xi , xi+1 .
xi+1 xi+1
Z Z
h
f (x)dx ≈ P1,i (x)dx = (yi + yi+1 ) = Iih (5)
2
xi xi
Do đó, ta có công thức hình thang áp dụng trên toàn đoạn lấy tích phân [a, b]:
Zb n−1 n−1
!
X h h X
I= f (x)dx ≈ Ih = (yi + yi+1 ) = y0 + yn + 2 yi (6)
i=0
2 2 i=1
a
Sai số trên đoạn nhỏ

M2 3
|Ii − Iih | ≤ h (7)
12
Sai số trên toàn đoạn lấy tích phân
M2 M2 (b − a)3
|I − Ih | ≤ (b − a)h2 = (8)
12 12n2
Z1
2
Ví dụ 2. Tính gần đúng I = ex dx bằng phương pháp hình thang với số đoạn chia là 10 và đánh giá sai số.
0
Lời giải.
b−a
Với số đoạn chia là 10, ta có bước lưới h = = 0.1.
n
Áp dụng công thức hình thang (6), ta có:
9
!
h X 0.1
Ih = y0 + y10 + 2 yi = (1 + 2.718281828 + 2 × 12.81260601) = 1.467174693
2 i=1
2
Sử dụng công thức sai số cho phương pháp hình thang (8) để đánh giá sai số cho Ih , ta có:
M2
(b − a)h2 = 0.013591409,
|I − Ih | ≤
12
trong đó, M2 = max[0,1] |f ′′ (x)| = 16.30969097, a = 0, b = 1, h = 0.1.
5.3 Công thức Simpson
Công thức Simpson

Chia [a, b] thành n đoạn lấy tích phân bằng nhau
[a, b] = ∪n−1
i=0 [x2i , x2i+2 ], i = 0, n − 1, xk = a + kh, k = 0, 2n.
Trên mỗi đoạn [x2i , x2i+2 ] xấp xỉ hàm f (x) ≈ P2,i (x) qua hai mốc nội suy x2i , x2i+1 , x2i+2 .
x2i+2 x2i+2
Z Z
h
f (x)dx ≈ P2,i (x)dx = (yi + 4y2i+1 + y2i+2 ) = Iih (9)
3
x2i x2i
Do đó, ta có công thức hình thang áp dụng trên toàn đoạn lấy tích phân [a, b]:
Zb n−1 n−1 n−1

!
X h h X X
I= f (x)dx ≈ Ih = (yi + 4y2i+1 + y2i+2 ) = y0 + y2n + 4 y2i+1 + 2 y2i (10)
i=0
3 3 i=0 i=1
a
Sai số trên đoạn nhỏ

M4 5
|Ii − Iih | ≤ h (11)
90
Sai số trên toàn đoạn lấy tích phân
M4 M4 (b − a)5
|I − Ih | ≤ (b − a)h4 = , m = 2n. (12)
180 180m4
Z1
2
Ví dụ 3. Tính gần đúng I = ex dx bằng phương pháp Simpson với số đoạn chia là 10 và đánh giá sai số.
0
Lời giải.
b−a
Với số đoạn chia là 10, ta có bước lưới h = = 0.1.
n
Áp dụng công thức Simpson (10), ta có:
4 4
!
h X X
Ih = y0 + y10 + 4 y2i+1 + 2 y2i
3 i=0 i=1
0.1
= (1 + 2.718281828 + 4 × 7.268474074 + 2 × 6.258423907) = 1.510300865.
3
Sử dụng công thức sai số cho phương pháp Simpson (12) để đánh giá sai số cho Ih , ta có:
M4
|I − Ih | ≤ (b − a)h4 = 0.000114772
180
trong đó, M4 = max[0,1] f (4) (x) = 206.589419, a = 0, b = 1, h = 0.1.
Chương 6
Giải số phương trình vi phân

01/2023
(1)
Viện Toán ứng dụng và Tin học (HUST) MI2010 - CHƯƠNG 6 Giải số phương trình vi phân 1/27 01/2023 1 / 27
Nội dung

6.1 Bài toán Cauchy
6.2 Các công thức Euler
6.3 Các công thức Runge-Kutta
Mục tiêu

1 Đưa phương trình vi phân, hệ phương trình vi phân các cấp về dạng phương trình tổng quát cấp 1.
2 Áp dụng các công thức tìm nghiệm của phương trình trên một đoạn đóng.
3 Viết được thuật toán và sơ đồ khối cho các phương pháp.
6.1 Bài toán tổng quát cấp 1
Bài toán Cauchy

Cho I = [x0 , X] là một đoạn con đóng trong R. Tìm hàm vector y ∈ C 1 [I, Rk ] sao cho
dy

 dx = f (x, y), x ∈ I


(1)


y(x0 ) = y0

Ví dụ bài toán 1 chiều cấp 1

Cho I = [1, 5] là một đoạn con đóng trong R. Tìm hàm vector y ∈ C 1 [I, R] sao cho
dy xy

 dx = x2 + y 2 , x ∈ I,


(2)


y(1) = 1.


Cho I = [1, 5] là một đoạn con đóng trong R. Tìm hàm vector y ∈ C 1 [I, R2 ] sao cho
 dy xyz
 = , x ∈ I,
dx 1 + x2 + y 2








dz x+y+z (3)
= , x ∈ I,


 dx 1 + x2 + y 2





y(1) = 1, z(1) = −1.

Đưa bài toán về dạng tổng quát cấp 1 trong không gian hai chiều với u = (y, z)T .

Cho I = [1, 5] là một đoạn con đóng trong R. Tìm hàm vector y ∈ C 2 [I, R] sao cho
xy sin y ′
 2
d y
 dx2 = 1 + x2 + y 2 , x ∈ I,


(4)


y(1) = 1, y ′ (1) = −0.5.

Đặt z = y ′ , u = (y, z)T . Bài toán đưa được về dạng tổng quát với k = 2.
 " #  

 du y ′ z
 xy sin z  x ∈ I,
 dx = z ′ =



,
1 + x2 + y 2 (5)




u(1) = (1, −0.5)T .

Nghiệm số của bài toán

Nghiệm số của bài toán là hàm lưới yh (x) xác định trên
Ωh = {x0 , x1 , x2 , ...., xn = X} ⊂ I
thỏa mãn giá trị của nghiệm đúng của bài toán:
y(xi ) ≈ yh (xi )
Ký hiệu: yi = yh (xi )
Ý tưởng
xn+1
Z
y(xn+1 ) = y(xn ) + f (t, y(t))dt = yn + Sn (6)
xn
Dùng các công thức tính gần đúng tích phân xác định Sn xây dựng các công thức giải gần đúng phương trình vi
phân.
Công thức Euler hiện
yn+1 = yn + Sn = yn + hf (xn , yn ) (7)
Ví dụ 1. Dùng công thức Euler hiện (7) giải gần đúng bài toán (2) với bước lưới h = 0.1 trên đoạn [1, 2]

 dy = xy
, x ∈ I,
dx x2 + y 2
y(1) = 1.

Lời giải.
B1. Xác định các yếu tố đầu vào:
xy
f (x, y) = 2 ,
x + y2
x0 = 1, h = 0.1, xk = x0 + kh, y0 = 1.
B2. Viết công thức Euler hiện cho bài toán (2):
hxk yk
yk+1 = yk + hf (xk , yk ) = yk +
x2k + yk2
B3. Lập bảng tính toán

k xk yk
0 1 1
1 1.1 1.05
2 1.2 1.099945946
3 1.3 1.149757054
4 1.4 1.19938233
5 1.5 1.248790198
6 1.6 1.297961916
7 1.7 1.346887319
8 1.8 1.395562002
9 1.9 1.443985451
10 2 1.492159764
Công thức Euler ẩn
yn+1 = yn + Sn = yn + hf (xn+1 , yn+1 ) (8)
Công thức Euler ẩn (8) là công thức ẩn cần giải phương trình để tìm yn+1
Công thức Euler ẩn


tn,0 = yn + hf (xn , yn )

tn,k+1 = yn + hf (xn+1 , tn,k ) (9)

yn+1 = yn + hf (xn+1 , tn,k+1 )

Quy ước, nếu không nói rõ yêu cầu sai số, khi giải phương trình (8), chỉ cần lặp 1 lần, tức là dùng công thức (9)
bỏ qua công thức ở giữa.
Ví dụ 2. Sử dụng công thức Euler ẩn tìm nghiệm số của bài toán (3) trên đoạn [1, 2] với bước lưới h = 0.1.
 dy xyz
 = , x ∈ I,
dx 1 + x2 + y 2








dz x+y+z
= , x ∈ I,


 dx 1 + x2 + y 2





y(1) = 1, z(1) = −1.

Lời giải.
B1. Xác định các yếu tố đầu vào:
xyz x+y+z
f (x, y, z) = , g(x, y, z) = ,
1 + x2 + y 2 1 + x2 + y 2
x0 = 1, h = 0.1, xk = x0 + kh, y0 = 1, z0 = −1.
B2. Công thức Euler ẩn (9) cho bài toán:
hxk yk zk
uk = yk + hf (xk , yk , zk ) = yk +
1 + x2k + yk2
h(xk + yk + zk )
vk = zk + hg(xk , yk , zk ) = zk +
1 + x2k + yk2
hxk+1 uk vk
yk+1 = yk + hf (xk+1 , uk , vk ) = yk +
1 + x2k+1 + u2k
h(xk+1 + uk + vk )
zk+1 = zk + hg(xk+1 , uk , vk ) = zk +
1 + x2k+1 + u2k
B3. Lập bảng tính toán
k xk yk zk uk vk
0 1 1 −1 0.966666667 −0.966666667
1 1.1 0.967310954 −0.965017668 0.934668856 −0.92997629
2 1.2 0.935832743 −0.928661728 0.904380549 −0.892254911
3 1.3 0.905928295 −0.891256896 0.876030056 −0.853809404
4 1.4 0.877835261 −0.853101353 0.849731554 −0.814910823
5 1.5 0.851685419 −0.814460773 0.825511829 −0.775792036
6 1.6 0.827526794 −0.77556577 0.803335261 −0.736648488
7 1.7 0.80534506 −0.736612046 0.783124773 −0.697640986
8 1.8 0.785082249 −0.697762401 0.764778096 −0.658899505
9 1.9 0.766651956 −0.659149835 0.74817969 −0.620527352
10 2 0.749951059 −0.620881143

h h
yn+1 = yn + Sn = yn + f (xn , yn ) + f (xn+1 , yn+1 ) (10)
2 2
Công thức Euler ẩn (10) là công thức ẩn cần giải phương trình để tìm yn+1



tn,0 = yn + hf (xn , yn )
h h


tn,k+1 = yn + f (xn , yn ) + f (xn+1 , tn,k ) (11)
2 2
yn+1 = yn + h f (xn , yn ) + h f (xn+1 , tn,k+1 )



2 2
Quy ước, nếu không nói rõ yêu cầu sai số, khi giải phương trình (8), chỉ cần lặp 1 lần, tức là dùng công thức (11)
bỏ qua công thức giữa.
Ví dụ 3. Dùng công thức Euler cải biên (công thức hình thang) tìm nghiệm số của bài toán (4) trên đoạn [1, 2]
với bưới lưới h = 0.1.
 2 ′
 d y = xy sin y , x ∈ I,
dx2 1 + x2 + y 2
y(1) = 1, y ′ (1) = −0.5.

Lời giải.
Xác định các yếu tố đầu vào:
xy sin z
z = y ′ , f (x, y, z) = z, g(x, y, z) = .
1 + x2 + y 2
x0 = 1, h = 0.1, xk = x0 + kh = 1 + 0.1k, y0 = 1, z0 = −0.5.
Công thức Euler cải biên (11) cho bài toán:
un = yn + hf (xn , yn , zn ) = 0.1zn ,
0.1xn yn sin zn
vn = zn + hg(xn , yn , zn ) = ,
1 + x2n + yn2
h h 0.1zn 0.1vn
yn+1 = yn + f (xn , yn , zn ) + f (xn+1 , un , vn ) = yn + + ,
2 2 2 2
h h 0.1xn yn sin zn 0.1xn un sin vn
zn+1 = zn + g(xn , yn , zn ) + g(xn+1 , un , vn ) = zn + + .
2 2 2 (1 + x2n + yn2 ) 2 (1 + x2n + u2n )
Lập bảng tính toán
k xk yk zk uk vk
0 1 1 −0.5 0.95 −0.515980851
1 1.1 0.949200957 −0.516273007 0.897573657 −0.53284084
2 1.2 0.896745265 −0.532985803 0.843446685 −0.549839863
3 1.3 0.842603982 −0.549835341 0.787620448 −0.566670435
4 1.4 0.786778693 −0.566519423 0.730126751 −0.583037017
5 1.5 0.729300871 −0.582747506 0.67102612 −0.598666134
6 1.6 0.670230189 −0.598250456 0.610405143 −0.613314659
7 1.7 0.609651933 −0.61278855 0.548373078 −0.626775798
8 1.8 0.547673716 −0.626157312 0.485057985 −0.638882597
9 1.9 0.48442172 −0.638190988 0.420602621 −0.649509069
10 2 0.420036717 −0.648763747
Công thức RK3 cho bài toán 1 chiều



 k1,n = hf (xn , yn )





h k1,n


k = hf x + , y +


 2,n n n

 2 2
(12)





 k3,n = hf (xn + h, yn − k1,n + 2k2,n )




yn+1 = yn + 1 (k1,n + 4k2,n + k3,n )



6
Công thức RK3 cho bài toán 2 chiều



 k1,n = hf (xn , yn , zn )




 l 1,n = hg(xn , yn , zn )





h k1,n l1,n


k = hf x + , y + , z +

2,n n n n

2 2 2




h k l


l2,n = hg xn + , yn + 1,n 1,n
, zn +

2 2 2


(13)


k3,n = hf (xn + h, yn − k1,n + 2k2,n , zn − l1,n + 2l2,n )





3,n = hg (xn + h, yn − k1,n + 2k2,n , zn − l1,n + 2l2,n )



 l





1


yn+1 = yn + (k1,n + 4k2,n + k3,n )


6





z 1
n+1 = zn + (l1,n + 4l2,n + l3,n )
6
Công thức RK4



k1,n = hf (x
n , yn )

k2,n = hf xn + h , yn + k1,n



2 2




h k2,n (14)
k 3,n = hf xn + , y n +


 2 2
k4,n = hf (xn + h, yn + k3,n )




yn+1 = yn + 1 (k1,n + 2k2,n + 2k3,n + k4,n )



6
Bài tập 1. Viết công thức RK4 cho bài toán 2 chiều.
Bài tập 2. Áp dụng công thức RK3, RK4 giải các bài toán (2), (3), (4).

Phương Pháp Tính

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Phương Pháp Tính

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phương Pháp Tính

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 1

BỘ MÔN TOÁN ỨNG DỤNG(1)

VIỆN TOÁN ỨNG DỤNG VÀ TIN HỌC

Nội dung Chương 1

1.2.1 Phân loại sai số theo ý nghĩa

Ví dụ 3. Với a∗ = 21.31075490 ± 0.00043, ta có: Các chữ số có nghĩa của a là 2;1;3;1;0;7;5;4;9;0.

0.5 × 10−4 ≤ ∆a = 0.43 × 10−3 ≤ 0.5 × 10−3

0.5 × 10−3 ≤ ∆a1 = ∆a + 2.4510 × 10−4 = 6.7510 × 10−4 ≤ 0.5 × 10−2

Chữ số 1 với thứ nguyên 10−3 không còn đáng tin.

0.5 × 10−3 ≤ ∆a2 = ∆a + 0.75490 × 10−3 = 1.18490 × 10−3 ≤ 0.5 × 10−2

Trường hợp hàm một biến

Trường hợp hàm n biến

Một số loại chuẩn thông dụng

Sai số tương đối:

BỘ MÔN TOÁN ỨNG DỤNG(1)

VIỆN TOÁN ỨNG DỤNG VÀ TIN HỌC

Nội dung Chương 1

Phát biểu bài toán

Hình 1: Khoảng cách ly

Phương pháp khảo sát

Tìm các điểm dừng của f (x)

Phương pháp vẽ đồ thị

Thu hẹp khoảng cách ly nghiệm bằng cách chia đôi.

Điều kiện thực hiện

Thực hiện chia đôi

Hình 2: Sơ đồ thuật toán chia đôi

n an bn dấu của f (xn+1 )

Bảng I: Thực hiện phương pháp chia đôi

Hình 3: Phương pháp dây cung

1. (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.

[1] và [2] là các điều kiện thực hiện phương pháp.

Điểm mốc và điểm xuất phát

B1. Xác định input.

B1. Xác định input.

M1 = max f ′ (x) = f ′ (2) = 0.5, m1 = min f ′ (x) = f ′ (3) = 1/3

B6. Xác định output: α ≈ 2.718281834.

Giả sử tiếp tuyến thứ k với tiếp điểm Mk (xk , f (xk )) là dk

y = f (xk ) + f ′ (xk )(x − xk )

1. (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.

[1] và [2] là các điều kiện thực hiện phương pháp.

B1. Xác định input.

B1. Xác định input.

M2 = max |f ”(x)| = f ”(3) = 108, m1 = min f ′ (x) = f ′ (2) = 32

B6. Xác định output: α ≈ 2.279507057.

xk+1 = φ(xk ) (9)

Nếu ∃ limk→∞ xk = α và φ(x) liên tục thì α = φ(α)

Điều kiện hội tụ

1. (a, b) là khoảng cách ly nghiệm của phương trình.

B1. Xác định input.

B1. Xác định input.

Điều kiện dừng: Tính đến x8 .

B6. Xác định output: α ≈ 0.302775636.

BỘ MÔN TOÁN ỨNG DỤNG(1)

VIỆN TOÁN ỨNG DỤNG VÀ TIN HỌC

Nội dung Chương 3

Phát biểu bài toán

Quy trình thuận - Khử

Quy trình ngược - Thế