Suchcitz, Andrzej

Źródła do historii Policji Państwowej w

Instytucie Polskim i Muzeum im. gen.
Sikorskiego w Londynie

"Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 19, 2006, s.

[160]-165

Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma

Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra

Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

Andrzej Suchcitz
Londyn

Źródła do historii Policji Państwowej

w Instytucie Polskim
i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
ZbiOly Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
są znane przede wszystkim jako źródło dokumentacji do historii Polski z okresu II
wojny światowej i okresu powojennej - działalności prawowitych polskich władz pań­
stwowych na obczyźnie do 1990 r. Mniej znane jest natomiast jako miejsce, w którym
można znaleźć źródła do okresu wcześniejszego, tj. okresu niepodległości 1918-1939.
Mało, kto wie, że akta przedwojenne przechowywane w Instytucie po skomasowaniu
liczą kilkadziesiąt metrów bieżących. Z samych siebie i sposobu, w jaki trafiły z Polski
lub z polskich placówek dyplomatycznych na świecie do Londynu świadczy, że są to
akta fragmentaryczne. Nie pozwalają na odtwarzanie całokształtu jakiegoś konkretnego
zagadnienia, stanowią natomiast ważny element w obrazie całości, są to źródło warte
a czasami wręcz wskazane do wykorzystania w powstających pracach dotyczących
ww. okresu. Oczywiście największą ilość akt przedwojennych stanowią te związane
z polityką zagraniczną - pochodzące z archiwów ambasad, poselstw i konsulów RP
ukazujące stosunki polityczne, handlowe, kulturalne i oświatowe.
Wśród akt przedwojennych znajduje się również szereg zespołów, które choć
ilościowo niewielkie, stanowią nader ciekawe źródło dla dziejów polskiej Policji Pań­
stwowej do wybuchu II wojny światowej . Niewątpliwie najważniejszy pod tym wzglę­
dem jest zespół pod nazwą: Komendant Główny Policji Państwowej (sygnatura: A.43)
zawierający dwanaście teczek. Akta w nim zgromadzone obejmują lata 1934-1939 oraz
szereg dokumentów z lat, lub dotyczących lat dwudziestych. Zespół ten znalazł się na
Zachodzie dzięki Komendantowi Głównemu Policji Państwowej gen. bryg. Kordianowi
Zamorskiemu, który przewiózł te akta z Polski do Rumunii i dalej.
Pokrótce zawierają:
Teczka 1 - zawiera spostrzeżenia komisarza Zygmunta Łuszczyńskiego o pracy
w Urzędzie Śledczym w Warszawie z lipca 1926 r.
Teczka 2 - zawiera akta z 1934 roku, dotyczące m.in. zabójstwa płk. Bronisława
Pierackiego, Ministra Spraw Wewnętrznych, a przede wszystkim dochodzenia, co do
czasu zaalarmowania policji po zabójstwie.
W teczce znajduje się również inny ciekawy dokument "Instrukcja dla szeregowych
PP pełniących służbę przy poselstwie i konsulacie japońskim w Warszawie".
Teczka 3 - zawiera akta z 1935 roku , m.in. wyciągi z Biuletynów Kowieńskich (prasa
litewska), instrukcje i zarządzenia Komendanta Głównego PP, korespondencję urzędową
i pół urzędową z gen. K. Zamorskim, apel emerytowanego gen. dyw. Bolesława Roji
skierowany w rocznicę wymarszu Kadrówki; dokumenty o niemieckiej antypolskiej
propagandzie na Śląsku; pismo-raport komisarza m.st. Warszawy Władysława]aroszyń­
ski ego skierowany do gen. Zamorskiego informujący o stanie policji na terenie stolicy,
 Źródła do historii Policji Państwou'ej w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego... 161

w któlym m.in. informował, że pod względem doboru personalnego [policja) przedstawia

się na ogół niezadowalająco ( . .). Pod względem moralnym niemal wszyscy oficerowie
pozostawiają dużo do życzenia, wyliczał, że brakuje 10 oficerów i 375 szeregowych
PP; listy imienne policjantów; sprawozdania o stanie policji w województwach nowo-
gródzkim i krakowskim z lutego 1935 r.
Teczka 4 - zawiera akta z 1936 roku, m.in.: obszemy raport pL "Koń w Polsce i je-
go produkcja"; sprawy związane z wizytą gen. K. Zamorskiego na Węgrzech ; sprawy
dotyczące opłat za telefony Policji Państwowej; pisma różnych wojewodów do gen.
Zamorskiego; sprawozdania ze służby ochronnej przy osobie Generalnego Inspektora
Sił Zbrojnych; wykaz osób umysłowo chorych, które są stałym ciężarem ulicy, jej bez-
pieczeństwa oraz spokoju obywateli w Warszawie. Na liScie znajdowało się 76 osób;
wykaz statystyczny kar dyscyplinamych wymierzonych szeregowcom PP w 1936 r.,
pismo gen. Zamorskiego do Ministra Spraw Wewnętrznych informujące o wypadkach
w MySIenicach i na Zamojszczyinie.
Teczka 5 - zawiera akta z 1937 roku, m.in.: korespondencję Komendanta Głównego
PP, pisma Ministra SprawiedliwoSci W. Grabowskiego, odpisy listów gen. Zamorskiego
i pisma z różnych województw; sprawy nadużyć w magistratach powiatu zaleszczyc-
kiego; pisma wojewody Alfreda Bityka do gen. Zamorskiego informujące o stanie dróg
w województwie (Drogi moje bolą mnie i to bardzo), chodziło w nich gen. Zamorskiemu
m.in. o wybudowanie drogi do Mostów Wielkich, gdzie znajdowała się Szkoła Policji
Państwowej; różne sprawy indywidualne; sprawy dotycząca Towarzystwa Patronatu nad
Nieletnimi (dawniej Osad Rolnych i Przytułków RzemieSlniczych); załączniki techniczne
do kwestionariusza ze stażu w Niemczech.
Teczka 6 - zawiera akta z 1938 roku, m.in.: dotyczące nadinspektora Juliusza
Gleiba, zastępcy Komendanta Głównego PP; korespondencję gen. K. Zamorskiego;
informacje o niejakim Józefie Kozaku, znanym oszuScie warszawskim w tym m.in. no-
tatkę służbową, fotografie i ogłoszenie jego firmy - Zakładu Wydawniczego "Omnia";
dokumenty informuj ące o bezpieczeństwie osobistym na terenach graniczących ze
Związkiem Radzieckim; memoriał w sprawie Związku Gmin Wiejskich RP; doniesienia
o planowanych strajkach rolnych.
Teczka 7 - zawiera akta z 1939 roku, m.in. podteczkę o wdrożeniu postępowań
dyscyplinamych przeciwko podinsp. Wiktorowi Gorczyńskiemu oficerowi inspekcyjne-
mu Komendy Wojewódzkiej w Tamopolu oraz nadkom. Romualdowi Gonczarczykowi,
naczelniKowi Urzędu Śledczego w Tamopolu, obwinionym o lekceważenie obowiązków
służbowych w związku z postrzeleniem patrolu PP przez bandytów, załączony jest
dokładny szkic i fotografie miejsca zbrodni; referat nadkom. Alfreda Mańkowskiego,
zastępcy naczelnika Urzędu Śledczego w Lublinie o przyczynach zmniejszania się
wydajnoSci pracy policjantów; akta z okresu kampanii 1939 r. - w tym indywidualne
meldunki oraz meldunki sytuacyjne z m. Łodzi.
Teczka 8 - zawiera szereg akt z 1939 r. i 1940 r., głównie listy do gen. Zamorskie-
go oraz wykaz policjantów, którzy ubyli z intemowania w Rumunii po 26 listopada
1939 r.
Teczka 9 - zawiera akta przedwojenne z nieustalonych lat, m.in.: wykazy imienne ofi-
cerów PP z różnych województw, którzy zapisali się do Klubu Oficerów PP w Warszawie;
162 Andrzej Suchcitz

opinie o kilkudziesięciu wyższych oficerach PP sporządzone po kampanii wrześniowej

1939 roku; instrukcję o posługiwaniu się przez policję konfidentami i informatorami;
przemówienia radiowe Komendanta Głównego PP; egzemplarz broszUly o Wincencie
Witosie autorstwa Jana Marcikowskiego ze stemplem "skonfiskowano"; notatkę służ­
bową w sprawie anonimu chorążego o organizowanym zamachu na życie ambasadora
Niemiec; wniosek do rozkazu Komendanta Głównego PP w sprawie scentralizowania
rejestracji zwłok osób nieznanych i zaginionych; notatkę w sprawie Obywatelskiego
Pogotowia Wojennego; opracowanie pL: "Związek Polaków powołany w 1933 celem
rozszerzenia ideologii strzeleckiej"; dokumenty dotyczące różnych aspektów pracy
i działalności Policji Państwowej .
Teczka 10 - zawiera bardzo ciekawe matetiały do biografii oficerów policji państwowej,
m.in. arkusze ewidencyjne i kwalifikacyjno-personalne kilkudziesięciu wyższych oficerów
Policji Państwowej w tym m.in.: insp. Edmunda Czyniowskiego - komendanta PP w wo-
jewództwie białostockim, zmarłego w 1936 r.; wśród innych akt personalnych znajdziemy
dokumenty inspektorów: Władysława Goidzieńskiego, Adama Nowodworskiego i Czesława
Grabowskiego - komendantów PP w województwie tarnopolskim, pomorskim, krakowskim;
spośród akt dotyczących pracowników Komendy Głównej znajdziemy informacje dotyczące
znanego specjalisty sądowego nadinspektora dr. Leona Naglera.
Teczka 11 - zawiera różne obsady, wykazy jednostek policji państwowej w woje-
wództwach wileńskim, białostockim i nowogródzkim, stan PP powiatu Mołodeckiego
w 1939 r; różne próby odtwarzania obsad posterunków PP w poszczególnych woje-
wództwach dokonane na podstawie relacji przez ppłk . mgr Juliusza Kozolubskiego;
opracowanie podkom. Wacława Salmańskiego z Wilna pL "Historia dywersji sowieckiej
na Wileńszczyinie i w Nowogródzkim w latach 1923-1935" napisana w 1945 r. ; Statut
Zrzeszenia Koleżeńskiego Żołnierzy Policji Państwowej i ich Rodzin powstałego w lutym
1954 r. w Londynie.
Teczka 12 - zawiera raport Komendanta Głównego Policji Państwowej z prac PP
podczas kampanii 1939 roku.
Z powyższego przedstawienia widać, że zespół zawiera dużą mieszaninę akt doty-
czących Policji Państwowej, od spraw zasadniczych na wyższym szczeblu państwowym ,
po indywidualne kryminalne sprawy, o małym znaczeniu historycznym, lecz służące
jako ilustracja przedwojennej pracy policji polskiej. Interesująca jest korespondencja
gen. Zamorskiego, pokazująca stosunki, jakie istniały pomiędzy nim a poszczególnymi
wojewodami, które często odbywały się na płaszczyinie starych znajomości.
Drugim zespołem bezpośrednio związany z Policją Państwową jest zespół pod nazwą
Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Lesku (sygnatura A. 28), który obejmuje
zaledwie trzy jednostki archiwalne. Pierwsza teczka zawiera wykaz szeregowych policji
powiatu leskiego z lat 1938-1939 z podaniem stopnia, daty przydziału, adresu prywat-
nego i uwag. Ostatni wpis - przydział obejmujący 73 osoby pochodzi z 11 lipca 1939
roku . Dwie pozostałe teczki są obszernymi aktami osobowymi starszych przodowników
Franciszka Machacza i Franciszka Pawłowskiego .
Kolejnych iródeł do historii PP należy już szukać w innych zespołach zawierających
pojedyncze teczki związane z policją.
 Źródła do historii Policji Państwowej w Instytucie Polskim i Muzeum
im. gen. Sikorskiego... 163

W dziale relacji z Kampani i Wrześniowej znajduje si ę jedna teczka poświęc

ona Policji
Państwowej (sygnatura B.I.l25). Zawiera interesujące akta złożone przez nadkom
. Jakuba
Hostyńskiego z rejonu Cieszyn a oraz Tarnow a, m.in.:
różne rozkazy , w tym Rozkaz nr
3 z 5 IX 1939 insp. C. Grabow skiego Kome ndanta Wojewó dzkiego
w Krakowie, w któ-
rym objął dowódz two nad wycofuj ącymi się jednostk ami policji spływaj
ących na teren
wojewó dztwa krakows kiego str. 9. Oprócz tych akt, osobną podtecz
kę stanowią relacje
- sprawow ania poszcze gólnych oficerów policji i osób mających do
czynien ia z policją
państwową z racji zajmow anych stanowi sk. Znajduj
e się w niej m.in. sprawoz danie
Szefa Sztabu Komend y Głównej PP mjr. dypl. Juliusza Kozolub skiego
obejmujące lata
1936-1939. Ciekawe jest końcowe spostrzeżenie, w którym autor
pisze: Na roli w po-
licji w czasie wojny zaważyło ogromnie późne zmilitar yzowan ie jej,
o którem nie cała
dowiedziała się na czas, wojsko zaś ma ogół nie było
o tem powiado mione. Wywołało to
szereg incyden tów i tłumaczeń w razie interwencji policji wobec osób
wojskowych .
Pozostawienie policji w zależności od władz adminis tracyjny ch stworzył
o cały cha-
os ewakuacyjny, w którym dOPiero Komend anci jednostek policyjn
ych szukali swych
przełożonych policyjnych wtedy, gdy zostali opuszcz
eni przez władze administracyjne.
Niemni ejjedna k energic zni Komend anci policji dostosowali się do sytuacji
i niezależ­
nie od tych, czy innych zarządzeń, działali tak, jak tego wymagało położen
ie. Jest cały
szereg świadectw świetnego zachow ania się policji, nie mówiąc już o
udziale bojowym
jednostek policji, lub całości załogi policyjnej, jak np. we Lwowie.
Naturalnie, że policja czy zmilitar yzowan a, czy niezmili taryzow ana,
nie mogła
zasadni czo wpłynąć na zmianę sytuacji, jednak wobec braku żandarm
erii w tyłach,
policja mogła zahamowaćpanikę i dezercję na tyłach, gdyby od razu miała
uprawn ienia
wynikające z military zacji.ja k się dowiedziałem
od płk. Bałabana, w chwili mobilizacji
żandarmeria rozdziel ona została na jednostk i armii
czynnej, tak, że od War:5'zaZ0' jadąc
pierwszego żandarma spotkałem w Kowlu .
Wobec nieureg ulowan ia organiz acji etapów brak jakiejś wojskow
ej organiz acji
bezpieczeństwa w tej strefie nie rzucał się tak bardzo
w oczy, jednak brak ten zauważył
zasadni czo na panice tyłów i chaotyc znej ewakua cji. Użycie policji
zm.'jako jednoste k
walczących poza jednost kami rezerwy było niecelow
e, gdyż duży procent star:5'zych
policjantów Iponad 40 latl czynił te jednostk i ciężkimi i nieruchaZ0'mi.
Należało je
rozdzielić na star:5'zych policjan tów, pełniących
służbę w kraju i w etapach i na młod­
szych do 40 lat, tworzących kadry wojskoZ0'ch jednostek. To samo było
i w stosunk u do
oficerów policji.
Stacje zborne policji i rozpoczęte nowe formacje nie dały oczekiw anych
rezultat ów
wobec postępu działań wojennych.
Dobrzy oficerowie i szeregowi policji spełnili swój obowiązek, słabi zawiedl
i - tak jak
to było i w wojsku. Generalizowanie jednak jakichś zarzutó w w stosunk
u do policji jest
nieuzas adnione wobec strat, jakie policja poniosła w walce, do której
jako policja nie
była zasadni czo powołana.jednak w walce wzięły
udział tysiące policjantów, nie bacząc
na rozkazy ewakuacji, a jeżeli policjanci uciekali gdzieś, co zresztą i
sam stwierdziłem,
to byli także i w wojsku dezerterzy i uciekinierzy' .
Archiwalia znajdujące się w ww. zespole części owo pokrywają
się z materiałami
znaj dującym i się w teczce podzespołu Komisji
powołanej w związku z wynikie m
164 Andrzej Suchcitz

Kampanii Wojennej 1939 rok będącej w aktach Ministerstwa Sprawiedliwości. Teczka

(sygnatura A.205/ 42) zawiera zeznania zarówno policjantów (m.in. gen. Zamorskiego
i mjr. Kozolubskiego) jak i urzędników państwowych dotyczące działań PP. Jest tu m.in.
krótkie zeznanie st. przod. Jana Sikory dotyczące polskości red. Mostowicza.
W tym samym ministerstwie w dziale Kamo-Sądowym są teczki dotyczące finanso-
wych rozliczeń policji państwowej w 1940 r. (m.in. o mieniu wywiezionym do Rumunii
przez Komendę Wojewódzką PP w Krakowie) oraz sprawa oszustw w Rumunii, w którą
zamieszany był jeden z inspektorów PP.
Wśród spuścizn osobistych, czyli kolekcji, znajdują się trzy zespoły, na które za-
interesowani tematyką policyjną badacze powinni zwrócić szczególną uwagę. Są to
spuścizny po: gen. bryg. Kordianie Zamorskiem, ppłk. dyp!. mgr. Juliuszu Kozolubskim
oraz mjr. Janie Bobrze.
Pierwsza z nich, kolekcja gen. K. Zamorskiego (sygnatura: KOL.251) zawiera sze-
reg teczek związanych z Policją Państwową : (sygnatury: KOL 251/ teczki numery 5, 6,
8, 9, 10, 15, i 21, z tym, że rzetelny badacz zajrzy i do innych pokrewnych jednostek
archiwalnych). Na szczególną uwagę zasługuje teczka nr 5, zawierające dokumentację
Komendanta Głównego Policji Państwowej z lat 1935-1939. Można w niej m.in. przy-
kładowo znaleźć: sprawozdanie o "Strajku rolnym w Małopolsce" zorganizowanym
w 1937 r. przez Stronnictwo Ludowe, autorstwa nadkom. Jana Zdanowicza, dowódcy
Grupy Rezerwy PP w Warszawie. W końcowych uwagach autor podkreślił: fakt dobrego
wywiadu ze strony Stronnictwa Ludowego. Władze Stronnictwa Ludowego mają dokładne
wiadomoki o zarządzeniach władz naczelnych, prędzej aniżeli te zarządzenia docie-
rają do Województw. Dzieje się to za pośrednictwem urzędników nieraz na wysokich
stanowiskach, którzy pochodzą z miejscowej ludności, a urzędują w MinisterstwacJ:r.
Nader ciekawe informacje można znaleźć o stosunkach personalnych w różnych
województwach. Jako przykład może służyć list wojewody poleskiego do gen. K. Za-
morskiego, w którym prosił o przeniesienie insp. Budzińskiego do Brześcia i usunięcia
za wszelką cenę mjr. J. Bobera, najlepiej jak pisze do Łucka (czyli województwa wołyń­
skiego), Niech Bober rozkwitnie w łucku, tam będą mu radzi, jako, że ja go nie chcę, to
wystarczy. Jest to aluzja do wojewody wołyńskiego Henryka Józewskiego.
W teczce tej znajdzie badacz również korespondencję gen. Zamorskiego z różnymi
osobistościami ówczesnego życia politycznego.
W innej teczce znajdują się różne pisma z lat 1931-1937, z prośbą o jego wspar-
cie w różnych sprawach. Z lat II wojny światowej są różne zapiski dotyczące okresu
przedwojennego, w tym okresu od 1935, gdy gen. Zamorski pełnił funkcję Komendanta
Głównego PP.
Ciekawostką jest teczka zawierająca wykazy i spisy zabitych, zmarłych i zamordo-
wanych przez Sowietów policjantów. Głównym inspiratorem (wykonawcą) tychże list
był ppłk. dyp!. J. Kozolubski 4 •
To prowadzi do kolejnego zespołu, mianowicie samego Juliusza Kozolubskiego,
który wśród owoców mrówczej pracy polegającej na wypisywaniu tematycznych in-
formacji z różnych źródeł, zostawił plik kartek z wypisami o losach oficerów Policji
Państwowej. Niekiedy zawierają one opinie gen. Zamorskiego o danym oficerze oraz
udział w Kampanii 1939 roku s.
 Źn5dła do historii Policji Państwowej w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego.. . 165

Ostatnim osobnym zespołem zawierającym bezpośrednie informacje o policji pań­

stwowej jest kolekcja tak nielubianego przez wojewodę Kostkę-Biernackiego, insp.
Jana Bobera6 . Znajdziemy w niej m.in. opis udziału funkcjonariuszy Policji Państwowej
w kampanii 1939 i przedstawienie późniejszych ich losów w obozach jenieckich na
terenie Związku Radzieckim. Autor zauważył, że najwięcej ofiar według opowiadań
ocalałych policjantów, poniosły posterunki PP na Polesiu. Tam nie tylko mordowali sze-
regowych policji żołnierze sowieccy, ale także skomunizowana ludność wiosek poleskich .
Brali odwet za bezkompromisowe rządy na Polesiu wojewody W. Kostka-Biernackiego7 .
Opisuje również stosunki panujące pomiędzy oficerami i szeregowymi Policji Państwo­
wej w obozie w Szepietówce. Z jego wypowiedzi wynika, że stosunek szeregowych do
oficerów PP był jak najgorszy. Ukazuje zachowanie się szeregowych wobec oficerów,
widząc w tym wręcz zbolszewiczenie. Autor pamiętnika wyraża swoje zdziwienie taką
postawą szeregowych, ponieważ zawsze uważał , że oficerowie opiekowali się swoimi
podwładnymi i ich rodzinami poprzez " Rodzinę Policyjną "8. Mjr J. Bober pisze: łączyło
nas z nimi wszystko: tęsknota za krajem, troska o rodziny, niedola - nie łączyło nas
braterstwcY. Stosunki te poprawiły się dopiero po upływie kilku miesięcy .
Tak, więc historyk zajmujący się dziejami Policji Państwowej doby niepodległości
Polski znajdzie w Archiwum Instytutu Polskiego skromne objętościowo, lecz ciekawe
i ważne dokumenty do dziejów nie tylko samej policji, lecz i do stosunków władz cywil-
nych. Odnajdzie dane o udziale policji w kampanii wrześniowej 1939 roku, jak i o losie
policjantów w niewoli sowieckiej . Sporządzone wykazy osobowe, obsady w terenie,
czy lista zaginionych w Związku Radzieckim, stanowią bezcenne źródło ratujące od
zapomnienia wiele osób, skądinąd już oprócz ich rodzin zapomnianych.
Jak zawsze przy podobnych artykułach, zwracam uwagę, że oprócz zbadania wyżej
wymienionych, głównych źródeł do omawianej tematyki, badacz gotowy poświęcić
więcej czasu, z pewnością natrafi na dodatkowe informacje w innych zespołach, nie
koniecznie automatycznie związanymi z Policją Państwową.

Przypisy:

1 Instytut Polski i Muzeum im. Gen. Sikorskiego (dalej IPMS), B.I.125, zeznanie mjr. dyp\.
Juliusza Kozolubskiego, s. 27-28.
IPM, KOL. 251/ 8, sprawozdanie nadkom. T. Zdanowicza do Komendanta Głównego Policji
Państwowej, 8 września 1937, s. 6.
3 IPMS, KOL. 251/8, pismo wojewody poleskiego płk. Kostki-Biernackiego do gen. K. Za-
morskiego z 5 stycznia 1938 r.
4 IPMS, KOL. 251/6.
5 IPMS, KOL. 468/ 24.
6 IPMS, KOL. 154, Pamiętniki mjr Jana Bobera z niewoli sowieckiej 1939-1941.
7 Ibidem, s. 5-6.
8 Ibidem, s. 40.
9 Ibidem, s. 41.