3/10/2017

Dinamika fluida i toplotnih sistema

Moment količine kretanja

Primjeri

Šefko Šikalo

Elektrotehnički fakultet Sarajevo

1 Moment količine kretanja u toku

U mehanici, količina kretanja čestice
ili objekta se definiše kao proizvod
njegove mase m i njegove brzine v:
Količina kretanja = mv.

Slika 5.1 Količina kretanja u toku fluida

Da bi odredili brzinu promjene količine kretanja u toku fluida razmotrimo kontrolnu
zapreminu ABCD (sl 5.1). Pretpostavlja se da je protok fluida stacionaran i neuniforman,
onda je jednačina kontinuiteta (održanja mase) za kontrolu zapreminu
(5.1)
Tok količine kretanja
j na izlazu kroz ggranicu CD jje

Tok količine kretanja na ulazu kroz granicu AB je

Promjene toka količine kretanja za kontrolnu zapreminu je

(5.2)

Šefko Šikalo 2

1
 3/10/2017

Primjenom jednačine kontinuiteta

ρ1A1v1 = ρ2A2v2
dobijemo
= maseni protok × promjena brzine (5.3)
Po Newtonovom zakonu je
(5.4)

Ovo je rezultantna sila koja djeluje na element fluida ABCD u smjeru kretanja.
Po Newtonovom trećem zakonu, fluid će izazvati jednaku i suprotnu silu reakcije na
okolinu (zidove cijevi).

Šefko Šikalo 3

2 Jednačina količine kretanja u dvodimenzionalnom i

trodimenzionalnom toku duž strujne linije
Slika 5.2 prikazuje dvodimenzionalni tok gdje v1 pravi ugao θ sa x osom, a v2 ugao φ. Pošto
su i moment količine kretanja i sila vektorske veličine, oni se moraju razložiti u
komponente u x i y smjeru i primijenjuje se jed. (5.4). Tako su Fx i Fy komponente
rezultantne sile na element fluida ABCD,
Fx = Brzina promjene momenta količine kretanja
fluida u smjeru x
= Maseni protok × Promjena brzine u x smjeru

Slično za y smjer
Ove komponente daju rezultantnu silu,

Sila kojom djeluje fluid na okolinu (zijev) će biti

jednaka i suprotnog smjera.
Slika 5.2 Dvodimenzionalni tok

Šefko Šikalo 4

2
 3/10/2017

Za trodimenzionalni tok, za promjenu brzine od vz1 do vz2, u smjeru ose z, za promjenu

količine kretanja potrebna je sila

Kao rezime, možemo reći, generalno, da je

Ukupna sila koja djeluje na fluid u kontrolnoj zapremini u datom smjeru
= Brzini p
promjene
j količiine kretanja
j u datom smjeru
j za fluid kojij p
prolazi kroz
kontrolnu zapreminu

Veliča F je pozitivna u smjeru u kojem je pretpostavljeno da je v pozitivano.

F1 je sila kojom u datom smjeru čvrsto tijelo djeluje na fluid u kontrolnoj zapremini.
F2 je sila u datom smjeru kojom djeluju zapreminske sile na fluid u kontrolnoj
zapremini, kao što su sile gravitacije.
F3 je sila u datom smjeru kojom djeluje fluid izvan kontrolne zapremine na fluid u
kontrolnoj zapremini.
zapremini
(5.5)

Sila kojom fluid djeluje na čvrstu površinu R je supronog smjera R = – F.

Šefko Šikalo 5

Faktor korekcije količine kretanja

Jednačina količine kretanja (5.5) je bazirana na pretpostavci da je brzina konstantna po
bilo kojem datom poprečnom presjeku.
(5.5)
Kada stvarni fluid teče preko čvrste granice, naponi smicanja se javljaju i brzina nije više
uniformna po presjek.
presjek
U cijevi, na primer, brzina varira od nule na zidu do maksimuma u centru.
Količina kretanja u jedinici vremena (tok količine kretanja) za cijeli tok može se dobiti
sumiranjem količina kretanja u jedinici vremena kroz svaki element poprečnog
presjeka, pod uslovom da su oni dovoljno mali za brzinu normalnu na svaki element koji
se uzima kao uniformi. Stoga, ako je brzina normalna na elementa u i površina
elementa δA,

Tok mase kroz element p j =ρ

površine je ρδAu

Tok količine kretanja kroz element površine je = tok mase×brzina = (ρδAu)u = ρu2δA

Ukupni tok količine kretanja kroz poprečni presjek = ∫ρu2δA.

Šefko Šikalo 6

3
 3/10/2017

Da bi izračunali ovaj integral, mora biti poznata raspodjela brzina. (Slika 5.3) Ako
uzmemo u obzir turbulentni tok kroz cijev radijusa R (slika 5.3), brzina u na bilo kojoj
udaljenosti y od zida cijevi je data približno Prandtlovim zakonom jedne sedmine:

Pošto je brzina konstantna na bilo kojem radijusu r = R – y,

pogodno je uzeti element površine δA u jed. (5.6) kao
prsten radijusa r i širine δr,

Ukupni protok količine kretanja je

Slika 5.3 Računanje faktora

korekcije količine kretanja.

Pošto je r = R – y, dr = –dy, i smjenom za r i dr u gornju jednačinu i promjenom

granica (y = 0 za r = R),

Šefko Šikalo 7

Ukupni tok količine kretanja =

U praksi je obično zgodnije koristiti srednju brzinu umesto maksimalne brzine umax:
V& Ukupni zapreminski protok
u= =
A Ukupna površina poprečopr presjeka
Smjenom u = umax(y/R)1/7 i δA = 2πrδr,

Smjenom r = R – y, dr = –dy, i promjenom granica,

Šefko Šikalo 8

4
 3/10/2017

Sada se dobije
ukupni tok količine kretanja

pošto je maseni protok ρπR 2u

Tok momenta količine kretanja = 1.02 × Maseni tok × Srednja brzina

Da bi uzeli u obzir raspodjelu brzine, faktor korekcije količine kretanja β mora se

uvesti, tako da, za cijeli tok,
Stvarni tok momenta količine kretanja = β × Maseni tok × Srednja brzina

Vrijednost β zavisi od oblika poprečnog presjeka i raspodele brzine

brzine.

Šefko Šikalo 9

Primjer 5.1
Voda teče kroz cijev dužine 60 m brzinom 1.8 m/s kad je razlika pritisaka između ulaza i
izlaza 25 kPa. Koliki porast razlike pritiska je potreban da bi se voda ubrzala sa 0.02 m/s2?
Zanemariti efekte elastičnosti.

Rješenje
Neka je A = poprečni presjek cijevi, L = dužina cijevi, ρ = gustina vode, a = ubrzanje vode,
δp = povećanje pritiska na ulazu koji je potreban da proizvede ubrzanje a. a
Pošto ovo nije stacionaran tok, razmotrimo kontrolnu masu koja obuhvata svu vodu u
cijevi. Po Newtonovom drugom zakonu,

Sila usljed δp u smjeru kretanja=Brzina promjene količine kretanja vode u cijevi

= Masa vode u cijevi × Ubrzanje
Sila u cijevi = Aδp,
Masa vode u cijevi = ρAl,

F = ma, Aδp=ρAla,
δp = ρla = 1000⋅60⋅0.02 = 1200 Pa =1.2 kPa

U ovom primjeru, promjena razlike pritisaka je mala, jer je ubrzanje malo, ali veoma veliki
pritisak može da se razvija iznenadnim ubrzanjem ili usporavanjem, kao što se može desiti
kada se ventili iznenada zatvore. Elastičnost fluida i cijevi onda se moraju uzeti u obzir.
Šefko Šikalo 10

5
 3/10/2017

Sila kojom mlaz fluida djeluje na ravnu ploču

Razmotrimo mlaz fluida koji udara u ravnu ploču koja može biti normalno postavljena ili
nageta u odnosu na pravac mlaza, ili se može kretati u početnom smjeru mlaza (sl 5.4).

Slika 5.4 Djelovanje mlaza na ploču

Šefko Šikalo 11

Kontrola zapremina koja obuhvata mlaz koji se približava ploči može se postaviti tako da
ova kontrolna zapremina se fiksira u odnosu na ploču i zato se kreće sa njom. Korisno je
razmotriti komponente brzine i vektore sila koji su normalni i paralelni na površinu ploče.
U slučajevima kada se ploča kreće najbolja tehnika je vratiti ploču u početni položaj i tako
vezati kontrolnu zapreminu za ploču, dovođenjem u nepokretni položaj superponiranjem
sa sistemom brzinom jednakom a suprotnom brzini ploče, kao što pokazuje sl. 5.4. Ovo
svodi sve prikazane slučajeve na jednostavno razmatranje udara mlaza u nepokretnu
ravnu površinu,
ši početno
č t kkretanje
t j površine
ši se ogleda
l d u promjeni
j i brzine
b i mlazal u odnosu
d na
ploču.
U svakom od prikazanih slučajeva udar mlaza u površinu ploče svodi komponentu brzine
mlaza koja je normalna na površinu ploče u nulu. Generalno, brzina mlaza se tako može
izraziti kao

Na maseni protok koji ulazi u kontrolu zapreminu takođe utiče superponiranje brzine koja
je jednaka i suprotna brzini ploče i može se izraziti kao

što se svodi na

ako je ploča nepokretna (u=0).

Šefko Šikalo 12

6
 3/10/2017

Tako je brzina promjene količine kretanja normalno na površinu ploče data sa d(mv)/dt,

Ovaj izraz se svodi na

ako je ploča nepokretna, i na

ako je ploča nepokretna i normalna na početni pravac mlaza.

(I jt na umu d
(Imajte da b
brzina
i ploče,
l č predstavljena
d t lj superponiranjem
i j j d k i suprotne
jednake t
brzine na sistem u cjelini dovodi kontrolu zapreminu u mirovanje i ona se pojavljuje u
članu masenog toka i u članu relativne brzine mlaza.)

Prema tome, sila kojom djeluje mlaz jednaka je brzini promjene momenta količine
kretanja normalnog na ploču, koji je dat u opštem slučaju izrazom
Sila normalno na ploču = ρA(v–u) (v–u)cosθ.
Postoji jednaka i suprotna sila reakcije koja djeluje na mlaz od strane ploče.
U pravcu paralelnom ploči, sila koja djeluje zavisiće od napona smicanja između fluida i
površine ploče.

Šefko Šikalo 13

Sila uslijed skretanja mlaza na zakrivljenoj lopatici

Brzina i količina kretanja su vektorske veličine, prema tome, čak i ako intezitet brzine
ostaje nepromijenjen, promjena u pravcu toka fluida će dovesti do promjene količine
kretanja. Ako zakrivljena lopatica skreće mlaz (sl. 5.5), koji ulazi i izlazi tangencijalno bez
udara, sila koja djeluje između fluida i površine lopatice izaziva ovu promjenu količine
kretanja. Obično je zgodno izračunati komponente ove sile, paralelnu i normalnu na
pravac dolazećeg toka preko računavanja brzine promjene količine kretanja u ova dva
pravca. Iz komponenti se dobije rezultantna sila kojom lopatica djeluje na fluid, a
jednaka je i suprotnog smjera reakcija fluida na lopaticu.

F1=Fw, F2=Fg, F3=Fp.

F1 – sila djelovanja lopatice (zida ‐ wall) na
fl id
fluid
F2 – zapreminske sile (gravitacije)
F3 – sila pritiska na fluid
Slika 5.5 Djelovanje sile mlaza na lopaticu.

Šefko Šikalo 14

7
 3/10/2017

Primjer 5.3
Mlaz vode je skrenut pod uglom θ=60° od svog početnog smjera pomoću zakrivljene
lopatice, a ulazi u lopaticu tangencijalno, sl. 5.5, bez udara sa srednjom brzinom v1 = 30
m/s, a napušta lopaticu srednjom brzim v2=25 m/s. Ako iz mlaznika ističe 0.8 kg/s,
izračunati intenzitet i smjer rezultantne sile na lopaticu ako ona miruje.
Rješenje
Kontrolna zapremina je pokazana na sl. 5.5. Rezultantna sila R kojom djeluje fluid na
lopaticu se dobije iz komponenti sile Rx i Ry u x i y smjerovima, kao što je prikazano.
Koristeći jed. (5.5),

Zanemarujći silu F2=Fg uslijed gravitacije i smatrajući da je za slobodni mlaz pritisak

konstantan svugdje u kontrolnoj zapremini, tako da je F3=0 (djelovanje fluida izvan
kontrolne zapremine, sile pritiska)
(a)
(b)
Pošto su mlaznik i lopatica fiksirani jedno u odnosu na drugo, po jednačini
kontinuiteta, maseni protoci na ulazu i izlazu su jednaki,
m& in = m& out = m&

Šefko Šikalo 15

U x smjeru,
vin= komponenta od v1 u x smjeru = v1,
vout= komponenta od v2 u x smjeru = v2cosθ.
Smjenom u jed. (a)
(c)
Uvrštavanjem m=0.8 kg/s, v1=30 m/s, v2=25 m/s, θ=60°,

U y smjeru,
vin= komponenta od v1 u y smjeru = 0,
vout= komponenta od v2 u y smjeru = v2sinθ.

Iz jed. (b) dobijemo

(d)
Uvrštavanjev vrijednosti dobijemo,

Rezultantna sila R je
(
R = Rx2 + R y2 )
12
( )
= 14 2 + 17.32 2 = 22.27 N
Ry 17.32
Nagib rezultantne sile u odnosu na x osu je φ = arctg = = 51o3′
Rx 14
Šefko Šikalo 16

8
 3/10/2017

Sile koja djeluje pri skretanju mlaznika na pokretnoj zakrivljenoj lopatici

Ako mlaz fluida skreće na pokretnoj zakrivljenoj lopatici bez udara na ulazu u lopatice,
odnos između smjera mlaza i tangente na krivu lopatice na ulazu mora biti takav da je
relativna brzina fluida na ulazu tangencijalna na lopaticu.
Sila u pravcu kretanja lopatice će biti jednaka brzini promjene količine kretanja fluida u
smjeru kretanja, to jest, maseni protok skrenutog fluida pomnožen sa promjenom
brzine u tom pravcu. Sila pod pravim uglom u odnosu na smjer kretanja će biti jednaka
proizvodu masenog protoka skrenutog fluida i promjenu brzine pod pravim uglom u
odnosu na smjer kretanja.

Primjer 5.4
Mlazom vode prečnika 100 mm izlazi iz mlaznice srednjom brzinom v1=36 m/s, sl. 5.6, i
skreće na nizu lopatica koje se kreću brzinom u=15 m/s u smjeru 30° na smjer mlaza,
tako da napušta lopaticu sa apsolutnom srednjom brziom v2 koja je pod pravim uglom u
odnosu na smjer kretanja lopatice
lopatice. Zahvaljujući trenju
trenju, brzina fluida u odnosu na
lopatice na izlazu vr2 je 0.85 od relativne brzine vr1 na ulazu (vr2=0.085vr1).
Izračunajte (a) ulazni ugao α i izlazni ugao β lopatice koji će omogućiti fluidu da ulazi i
izlazi sa pokretne lopatice tangencijalno bez udara, i (b) silu koja djeluje na niz lopatica
u smjeru kretanja u.

Šefko Šikalo 17

Rješenje
Ako je apsolutna brzina v2 pod pravim
uglom u odnosu na pravac kretanja,
lopatica mora skrenuti fluid tako da on
izlazi sa relativnom brzinom vr2, koja ima
komponentu brzine jednaku a suprotnog
smjera brzini u kao što je prikazuje
trougao izlaznih brzina (sl. 5.6).

a) Da bi se odredili ulazni ugao α,

Slika 5.6 Sila koja djeluje na niz pokretnih lopatica
razmotrimo trougao ulaznih brzina.
Brzina fluda u odnosu na lopatice na
ulazu, vr1, mora biti tangencijalna na
lopaticu i praviti ugalo α sa pravcem
kretanja,

Uvrštavanjem v=36 m/s, u=15 m/s,

Šefko Šikalo 18

9
 3/10/2017

Da bi se odredio izlazni ugao β, ako v2 nema komponentu u pravcu kretanja, trougao

izlaznih brzina je pravougli trougao, cosβ=u/vr2, ali vr2=0.085vr1 i iz trougla ulaznih
brzina,

Prema tome,

Pošto mlaz udari u niz lopatica, koje su postavljene na periferiji točka, tako da se svaka
lopatica kreće a njegovo mesto zauzima sledeća u nizu, srednja dužina mlaza se ne
mijenja, a cijeli tok iz mlaznice prečnika d skreću lopatice.
Zanemarujući silu gravitacije i pod pretpostavkom da slobodni mlaz ne popunjava
potpuno prostor između lopatica, tako da je svugdje konstantan pritisak, komponente
sile u x i y smjeru (sl. 5.6) mogu se naći iz jed. (5.5) stavljajući R= –F1 i F2=F3=0. U smjeru
kretanja, x smeru,
(a)
Maseni protok na ulazu u kontrolnu zapreminu = masenom protoku koji izlazi iz mlaznika
m& = ρ (π 4) d 2 v1
vin = komponenta v1 u x smjeru = v1cos30°,
vout = komponenta v2 u x smjeru = v2cos90°=0,
Šefko Šikalo 19

Maseni protok na ulazu u kontrolnu zapreminu

= masenom protoku koji izlazi iz mlaznika
m& = ρ (π 4) d 2 v1
vin = komponenta v1 u x smjeru = v1cos30°,
vout = komponenta v2 u x smjeru = v2cos90° = 0,

Smjenom u jed. (a) dobijemo silu na lopatice u smjeru kretanja

uvrštavanjem brojčanih vrijednosti dobijemo

Šefko Šikalo 20

10