Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα.

Προσδιορισμός της έννοιας "μεσότητα"

• Διευκρίνιση της έννοιας της μεσότητας προκειμένου να συσχετιστεί με την ηθική αρετή.
• Τα κριτήρια προσδιορισμού της έννοιας «μεσότητα»:
-Αντικειμενικά κριτήρια: «κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα» (πχ. αριθμητικό μέσο)
-Υποκειμενικά κριτήρια: «πρὸς ἡμᾶς» (πχ. προσότητα φαγητού)
• Κάθε ειδικός επιδιώκει το υποκειμενικό μέσο, αποφεύγοντας την υπερβολή και την έλλειψη.

Διαίρεση με αντικειμενικά και υποκειμενικά κριτήρια

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η διαίρεση ενός συνεχούς και διαιρετού πράγματος μπορεί να γίνει είτε
σε δύο άνισα είτε σε δύο ίσα τμήματα. Η διάκριση αυτή γίνεται με κριτήριο το ίδιο το πράγμα,
δηλαδή με αντικειμενικά κριτήρια, με βάση την αριθμητική αναλογία. Σε μια τέτοια λοιπόν διαίρεση
το μέσον δε μπορεί παρά να είναι ένα και μοναδικό, αφού μόνο αυτό απέχει από τα δύο άκρα
εξίσου και μόνο αν διαιρέσουμε με αυτό το μέσο παίρνουμε δύο ίσα τμήματα. Επομένως, το
συγκεκριμένο μέσο είναι και αντικειμενικό, δηλαδή αποδεκτό ως μέσο από όλους.
Η διαίρεση όμως μπορεί να γίνει και με υποκειμενικά κριτήρια «προς ημας». Για κάθε συγκεκριμένο
άτομο το μέσο είναι ένα και διαφορετικό, και επομένως σε αυτή τη διαίρεση υπάρχουν τόσα
«μέσα», όσα είναι και τα υποκείμενα.
Από αυτή τη διττή διαίρεση απορρέουν και τα δύο είδη της μεσότητας:
1. Το μέσο (αντικειμενικά) είναι αυτό που απέχει εξίσου από τα δύο άκρα. Είναι πάντα μοναδικό και
κοινό για όλους.
2. Το μέσο (υποκειμενικά) είναι αυτό που δεν είναι ούτε υπερβολή (πλεονάζει), ούτε έλλειψη
(ελλείπει). Ο Αριστοτέλης αφήνει εδώ μετέωρες τις έννοιες (υπερβολή ή έλλειψη σε σχέση με τι;).
Την απάντηση θα τη δώσει παρακάτω στην 15η ενότητα.( του δέοντος = από αυτό που πρέπει).
Έλλειψη Μέσο Υπερβολή
δειλία ανδρεία θρασύτης
αναισθησία σωφροσύνη ακολασία
ειρωνεία αλήθεια αλαζονεία
απέχθεια φιλία κολακεία
ευήθεια φρόνησις πανουργία
ανελευθερία ελευθεριότης ασωτία
αοργησία πραότης οργιλότης
ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ
Κατά τον Αριστοτέλη, η προοδευτική κίνηση ενός όντος προς την τελειότητα, η οποία επιτυγχάνεται
με την πράξη, συντελείται στο πεδίο του συνεχούς. Η πράξη είναι κίνηση και η κίνηση είναι συνεχής.
Συνεχές όμως είναι και το επ’ άπειρον διαιρετό. H αριστοτελική αρετή εντάσσεται στο ευρύτερο
αυτό σχήμα της συνεχούς και διαρετής κίνησης. Μπορεί να προσδιοριστεί, λοιπόν, σε συσχετισμό
με τις συναφείς έννοιες της υπερβολής, της έλλειψης, της ακρότητας και της μεσότητας.
Η έννοια της μεσότητας
Η έννοια της μεσότητας είναι πανταχού παρούσα σε όλους τους τομείς της αρχαίας ελληνικής ζωής
και σκέψης. Στην αριστοτελική φιλοσοφία η έννοια του ορθού μέτρου, της μεσότητας,
χαρακτηρίζεται από εμβέλεια που υπερβαίνει τα όρια της απλής ηθικής.
Ο ορισμός της έννοιας «αρετή»
1. Η αρετή είναι έξη, ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα. (ενότητες 1 έως 6)
2. Η αρετή είναι μεσότητα, είναι δηλαδή η ενέργεια η οποία βρίσκεται στο μέσο μεταξύ των δύο
ακροτήτων και την οποία δε χαρακτηρίζει ούτε η έλλειψη ούτε η υπερβολή.
3. Η αρετή είναι επιλογή, αποτέλεσμα ελεύθερης και συνειδητής βούλησης και προαίρεσης του
ανθρώπου.
πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει
Ο επιστήμονας, ο ειδικός (σε κάποια τέχνη) αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, το πάρα πολύ
και το πολύ λίγο, άρα επιδιώκει το μέσο που προφυλάσσει και από τη μια και από την άλλη. Και το
επιδιώκει, όχι απλώς προσδιορίζοντάς το, αλλά προτιμώντας το, επιλέγοντάς το. Δεν επιζητεί το
μέσο που καθορίζεται με κριτήριο τη μαθηματική λογική, την ίση απόσταση από τα δύο άκρα, το
μέσο «κατά το πράγμα». Επιζητεί το μέσο που ικανοποιεί τις ανθρώπινες ανάγκες, άρα το μέσο σε
σχέση με μας και, ειδικότερα, το σχετικό με τον καθένα από μας και για κάποιες καθορισμένες
περιστάσεις. Πραγματικά, πρόκειται για μία εκλεκτική αποτίμηση με βάση το πρακτικό συμφέρον
που ενεργούντος.
Η μεσότητα αποτέλεσμα επιλογής
Ο Αριστοτέλης λέει ότι ο επιστήμονας επιδιώκει και επιλέγει τη μεσότητα, δηλαδή η μεσότητα είναι
αποτέλεσμα προσωπικής επιλογής, επιδίωξης. Εισάγεται έτσι το στοιχείο της προαίρεσης, της
ελεύθερης και συνειδητής επιδίωξης για την επίτευξη του μέσου. Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, ότι, για
να επιτευχθεί το μέσο, απαιτείται προσπάθεια και κυρίως η βούληση από την πλευρά του
ανθρώπου.
Το «υποκειμενικό» μέσο, η σχετικότητα
Αυτή η υποκειμενικότητα/ σχετικότητα των πραγμάτων θυμίζει τη φιλοσοφία των σοφιστών, οι
οποίοι διακήρυσσαν ότι δεν υπάρχει μία και μόνο αντικειμενική αλήθεια για τα πράγματα, αλλά
πολλές διαφορετικές αλήθειες για κάθε άνθρωπο. Ας θυμηθούμε τον Πρωταγόρα που έλεγε:
«πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», δηλαδή το κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος.
Κάθε πράγμα είναι αυτό που είναι, επειδή έτσι το βλέπει ο άνθρωπος.
Ο Αριστοτέλης δεν ακολουθεί πιστά τη σοφιστική αυτή φιλοσοφική προσέγγιση των πραγμάτων. Δε
«θεοποιεί» τη σχετικότητα, όπως κάνουν οι σοφιστές. Αντίθετα θα θέσει κάποιο κριτήριο, σύμφωνα
με το οποίο μπορεί να ορίσει ποιο είναι το μέσο ενός πράγματος, ώστε να μην είναι τόσο αυθαίρετο.
Το κριτήριο αυτό, όπως θα δούμε στην ενότητα 10, είναι ο ορθός λόγος.

Σπέρματα της έννοιας της μεσότητας στην ενότητα 13

Στην ενότητα 4 γίνεται λόγος για τις αρετές που ταιριάζουν σε κάθε περίσταση. Σύμφωνα με τον
Αριστοτέλη, κάθε αρετή είναι μεσότητα, είναι δηλαδή η συμπεριφορά που βρίσκεται στο μέσον
μεταξύ δύο ακροτήτων, της έλλειψης και της υπερβολής, οι οποίες έχουν αρνητικό χαρακτήρα. Για
παράδειγμα, ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσο, πράγμα που καθιστά την ανδρεία αρετή, ενώ στο ένα
άκρο της υπερβολής βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο της έλλειψης βρίσκεται ο δειλός. Το ίδιο
συμβαίνει και με τις αρετές της σωφροσύνης και της πραότητας, οι οποίες είναι μεσότητες. Στο άκρο
της υπερβολής βρίσκονται αντίστοιχα ο ακόλαστος και ο οργίλος. Ο Αριστοτέλης δεν ανέφερε στην
ενότητα 4 το άκρο της έλλειψης σχετικά με τις αρετές αυτές.

Ερωτήσεις
1. Στην προσπάθειά του να ορίσει την ηθική αρετή ο Αριστοτέλης διερευνά στην ενότητα το
περιεχόμενο της έννοιας «μεσότητα». Ποια είδη μεσότητας διακρίνει, πώς ορίζει το καθένα από
αυτά και ποια κριτήρια χρησιμοποιεί για τον προσδιορισμό τους;
2. Ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1-3 υποστήριξε ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν
ἐγγίνεται». Να δείξετε με επιχειρήματα ότι όσα λέγονται στην ενότητα 7 υποστηρίζουν την
παραπάνω βασική σκέψη του Αριστοτέλη.
3. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις προκειμένου σε ένα πράγμα να αποδοθούν οι έννοιες τὸ πλεῖον, τὸ
ἔλαττον καὶ τὸ ἴσον;
4. Ποιον στόχο θέτει κάθε επιστήμονας σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη;

4ο