Nihat İSMUK

nihatismuk@hotmail.com
31 Ocak 2015, Cumartesi
HAZID/HAZOP RISK YONETIM YAKLAŞIMLARI

Endüstride “İş Güvenliği” çok disiplinli bir bilim dalıdır. Bu nedenle iş güvenliği konusunda çalışan meslek
elemanlarına gerek öğrenimlerinde, gerekse çalışma yaşamı süresince farklı disiplinlerden uzmanların katkı
vermesi önemlidir.

İş aktivitesinin bulunduğu her yerde risk vardır. Riski önlemenin ilk aşaması farkındalık oluşturarak risklerin
tanımlanması ve çözümlerinin üretilmesidir.

Endüstriyel tesislerde risk değerlendirme yöntemleri ve yaklaşımları arasında farklılıklar olmakla birlikte; dünya da
kullanılan başlıca risk önleme yaklaşımları aşağıdakilerle sınırlamaksızın

· COMAH(Control of Major Accident Hazards-Büyük Kaza Tehlikelerinin Kontrolü)

· HAZID(Hazard Identification-Tehlike Tanımlama)
· HAZOP(Hazard and Operability- Tehlike ve İşletilebilirlik)
· QRA(Quantitative Risk Analaysis-Nicel Risk Analizleri)
· SIL(Safety Integrity Level- Güvenlik Bütünlük Seviyesi)
· ALARP(As Low As Reasonable Practicable-Makul uygulanabilirlik)

sayılabilir. Dünyadaki sigorta şirketleri yukarıda anılan risk yönetim metotlarının uygulandığı tesislerin
sigortalanmasında önemli indirimler yapabilmektedir. Bu nedenle; bahis konusu risk yönetim metotları maliyet
olmaktan çıkıp gelir hanesine yazılabilmektedir.

Bu yazıda aralarında önemli benzerlikler olan HAZID ve HAZOP risk yönetim çalışmalarına giriş yapılacaktır.

Risk değerlendirme yöntemlerinin en önemli aşaması her tür tehlikenin kapsamlı olarak tanımlanmasıdır.
Eğer tehlike tanımlanmamışsa tehlikeyi azaltıcı tedbirlerin uygulanması mümkün olmayacaktır.
Proje esnasında değerlendirmeye alınmamış bir tehlike projeyi bütünüyle başarısız kılabilir.

HAZID (Hazard Identification-Tehlike Tanımlama)

HAZID yeni bir projenin en erken modelleme aşamasında potansiyel tehlikeleri tanımlayan bir risk değerlendirme
yaklaşımdır.

HAZID adeta projenin ilk safhasındaki önemli HSE( Health & Safety Engineering-İş Güvenlik Mühendisliği)
mühendislik çalışması gibidir. HAZID'in en önemli faydası daha projenin modelleme aşamasında tüm potansiyel
HSE, çevre, yangın, gaz…vb. tehditlerin ve detaylı çözümlerinin en baştan raporlanmasıdır.
Farklı tehlike önleme yaklaşımlarıyla mutlak doğru metot seçiminden ziyade, olası tehlikelerin farklı yaklaşımlarla
filtre edilerek belli bir metotla elimine edilemeyen tehlikelerin bir diğerinde veya bu sistemlerin bütününün
kullanımıyla elimine edilerek daha güvenli tesislerin oluşturulması hedeflenir.
HAZOP; tesisteki belli bir makinanın bir bölümü veya bir hattın döngüsü ile ilgilenirken HAZID tesisin bütününü
bir döngü olarak aldığından işletme içi tehlike senaryoları ile ilgilenmez. HAZOP, proses ilişkili, dahili tehlikelerle
ilgilenirken HAZID, daha ziyade tesislerin harici tehditleriyle ilgilenen risk yaklaşım metodudur.

HAZID yer seçimi, yerleşim düzeni, büyük kaza senaryoları …vb. konuların proses tehlike analizleri için çok
kullanışlıdır. Dünyada bir çok modern şirket, HAZID’i inşaat ve operasyonel aşamalarda dahi uygulamaktadır.

Tehlike analizinin ilk aşaması HAZID ile daha tesis hayata geçirilmeden bazı önlemler alınarak veya bazı tehlikeler
ortadan kaldırılarak HAZOP çalışmalarının yükü azaltılabilir.

HAZOP ve HAZID birbirinden farklı çok önemli güvenlik enstrümanlarıdır ve kesinlikle birbirinin alternatifi değil
aksine her biri diğerinin tamamlayıcısıdır.
Örneğin;

Nadiren açma kapama yapılan ve operatör mahallinin 2 m. üzerinden geçen bir hattaki vananın salmastra sızıntısı
durumu operatör için tehlike oluşturabilir.
Bu şekilde montaj yapılan vananın oluşturacağı tehlike HAZID’ın konusu iken operatörün gözünün salmastra
sızıntılarından korunması HAZOP’un konusu olacaktır.
Yine bir bölgeye yapılacak bir limanın bölgeye olabilecek çevresel güvenlik etkilerini kapsayan bir beyin fırtına
toplantısı HAZID için bir başka örnektir.
HAZOP ekipman ve hattın bir bölümüyle ilgilenirken, HAZID tesisin bütününü bir obje olarak görür.
HAZID; COMAH veya QRA için girdi sağlarken, HAZOP; tasarım, çalışma ve bakım çalışmalarına girdi sağlar.

HAZOP (Hazard and Operability- Tehlike ve işletilebilirlik)

HAZOP, tanım ve prosedürleri IEC 61882 standartlarında detaylı olarak açıklanan bir risk yönetim tekniğidir.
HAZOP çalışmalarının amacı; hatalı operasyon ve imalatlar sebebiyle oluşacak tehlike kaza senaryolarını dizayn
aşamasında kurgulayarak her bir hattın, ekipmanın güvenli çalışmasını hedefler.

HAZOP NE ZAMAN YAPILIR?

HAZOP, dizayn çalışmaları tamamlanması ve P&ID(Pipe & Instrument Drawings- Borulama ve Enstrüman
Resimleri) yayınlanmasından sonra yapılır. HAZOP sonrası yapılan tadilat tavsiyelerinin projelere işlenmesiyle
P&ID'ler onaylanır.

HAZOP çalışmaları; HAZOP tavsiyelerinin yapılıp yapılmadığının denetlenmesi için belli aralıklarla
tekrarlanmalıdır(REHAZOP).

Ayrıca proje koşullarında önemli değişiklikler, ilaveler olduğunda veya en az 5 yılda bir HAZOP çalışması
tekrarlanmalıdır.

Yeni tesislerdeki HAZOP çalışmaları P&ID’lerin ilk yayınlanmasıyla başlatılarak, P&ID’lerin farklı enstrüman
satıcılarından gelen son değişikliklerin P&ID’lere işlenmesiyle HAZOP çalışmaları nihayetlendirilir.

Bir projenin başlıca aşamaları;

· Projenin düşüncesinin olgunlaşması

· Proses ve projenin tanımlanması
· Projenin tasarımı
· İnşaata başlama ve ekipmanların temini
· Devreye alma çalışmaları
· İşletmeye geçiş

olarak düşünüldüğünde HAZOP için en uygun zaman” projenin dizaynı” aşamasının son çeyreğindeki P&ID’lerin
yayınlanmasından önceki en son aşamadır.

HAZOP TAKIMI KİMLERDEN OLUŞUR?

HAZOP çalışmaları mevcut bir Yakıt ve Gaz devresinden müteşekkil P&ID döngüsünde 5-8 saat sürebileceği gibi,
orta ölçekli bir soğutma tesisinde 3-5 gün veya bir rafineride 3-5 hafta sürebilir.
Seçilecek HAZOP takımının her bir elemanı en azından temel mühendislik bilgisine haiz ve P&ID diyagramlarını
anlayabilir olmalıdır. Mümkünse bu kişiler proses bilgisine ilave olarak 1-2 günlük temel HAZOP eğitimini almış
olmalıdır.

Literatürde, verimlilik açısından en uygun HAZOP takım eleman sayısı 5-7 kişi olarak verilmektedir.
HAZOP lideri şirket içinden olabileceği gibi şirket dışından bir uzman da olabilir.
HAZOP Takımı;
· HAZOP Lideri(HAZOP oturumu yönetmiş, bağımsız, deneyimli )
· Güvenlik Mühendisi
· Proses Mühendis (ilgi proje grubunda yer alan)
· Enstruman Mühendisi (ilgi proje grubunda yer alan)
· Mühendis(farklı disiplinlerde tecrübeli gerektiğinde çağrılabilir)
· Devreye alma mühendisi (ilgi proje grubunda yer alan)

gibi farklı disiplinlerden yeter sayıda uzmandan oluşturulur.

HAZOP liderinden; her bir HAZOP elemanının “düşünülmeyeni düşünebileceği” ve herkese “aptalca” gelecek
soruları rahatlıkla sorabileceği bir çalışma ortamı oluşturması beklenir.

Takım lideri güvenliği artırıcı düşünceleri teşvik etmek için; bazı kısıtları(para, zaman, ekip…vb.) kaldıran
varsayımlarla, “Sonsuz paramız olsa ne yapardınız” gibi açılımlarla, takım elemanlarının “düşünülmeyenleri
düşünme senaryoları” kurgulayacak “beyin fırtınası” yapmalarına fırsat vermelidir.

Diğer yandan; P&ID’ler sonlandırılırken çalışmayı çözümsüzlüğe götürecek zaman ve para israfına sebebiyet
verecek “makul” olmayan kurgular elenmelidir.

SONUÇ

Dünyada endüstriyel tesislerde yaygın olarak, ülkemizde ise henüz az sayıda güzide sanayi tesisinde tasarım
aşamasında kullanılan risk yönetim modelleri kullanımı teşvik edilmelidir. Ülkemizde ise; büyük ölçekte
kayıplara(İnsan, verim üretim,…vb.) sebebiyet veren, geleneksel tehlikelerin yaşanarak düzeltilmesi anlayışına son
verilmelidir.

KAYNAKLAR

IDC Technologies, Practical HAZOPS- Hazard and Operability Studies for Engineers &Technicians
TGE Gas Engineering Hazop Procedure
Suttonbooks, HAZOP Team Selection and Management, Sutton Ian
Improving Reliability of Fertilizer Plants By: S.C.Kar, Sr. Advisor&R.G.Rajan,CMD
Limanlarda Gemi Kaynaklı Çevresel Risk Değerlendirmesi ve Yönetimi Araş. Gör. Barış Kuleyin, Yrd. Doç. Dr.
Ender Asyalı
Bureu Veritas Turkey, Hazard& Operability Study(HAZOP)
GL-Germanischer Lloyd Safety& Risk Management Services Safety Integrity Level(SIL) Studies