Çağdaş Sosyoloji Kuramları Üst“ne

Fahri ATASOY
G.Ü. Fen-Edebiyat Fak“ltesi, Felsefe Böl“m“ Araştırma Görevlisi

Bilge Dergisi, Tanıtım - Tahlil - Eleştiri, Sayı 9, 1996

Eserini inceleyeceğimiz ve tanıtacağımız Pitirim A. SOROK)N Rus asıllı bir

Amerikan sosyologudur. yılında Rusya nın kuzeyinde yer alan Volgeda şehrinde
doğmuştur. Ugro-Finnish adıyla anılan bir halka mensup olduğundan, Rusça yı ikinci dil
olarak öğrenmiştir. Fakat eğitimini Rusya'da yaptığı için, Rus k“lt“r“ içinde yetişmiştir.
Sıkıntılar içinde yaşadığı bu sosyo-k“lt“rel ortam ve d“ş“nce hayatı, “zerinde etkiler
bırakmıştır. Sosyal ve siyasi sistem açısından bir muhalif olan Sorokin, ne Çarlık Rusya sı
ile, ne de Bolşevik ihtilâlcıları ile anlaşabilmiştir. (er iki dönemde de çeşitli
kovuşturmalara ve cezalara maruz kalmıştır. (ZIMMERMAN 1963: 36) St. Petersburg
Üniversitesi'nde sosyoloji profesörl“ğ“ne kadar y“kselmiş olan yazar, asıl verimli
çalışmalarını Amerika'ya yerleştikten sonra “retmiştir. B“t“n çalışmalarının ve
gör“şlerinin odak noktası olan eseri, - yılları arasında cilt olarak yayınladığı
"Social and Cultural Dynamics" ismini taşımaktadır.

Burada tanıtmaya çalışacağımız kitabı "Contemporary Sociological Theories" ise,

yılında New York'ta yayınlanmıştır. Eserin yayınlanması, sosyoloji literat“r“ne
önemli katkı sağlamış ve o yıllarda çeşitli dillere de çevrilmeye başlanmıştır. 'de
Almancaya çevrilmiş ve M“nih'te basılmış; 'de Yugoslavya Belgrat ta; 1936'da
Prag'da; 'da ise "Y“zyılımızın Sosyoloji Nazariyeleri" adıyla T“rkçeye çevrilmiş ve
İstanbul da basılmıştır. (DAVIS 1963: 297) T“rkçe çeviriyi yapan M“nir Raşit Öymen'in
kendi ifadesiyle: "Çağdaş Sosyoloji Teorileri'nin birinci cildini “ç ayrı kitap ve daha
sonra hepsini bir tek ciltte 'Y“zyılımızın Sosyoloji Nazariyeleri' başlığı ile T“rkçeye
çevirmiş ve basmıştım. SOROKİN : vıı Yazarın bu ifadeyi kullandığı yar eserin
yılında K“lt“r Bakanlığı tarafından yeniden basıldığı n“shasının önsöz“d“r. Fakat
eserin kısa bir özeti daha önce Almancadan Macit Gökberk tarafından çevrilmiş ve
M“lkiye mecmuasında yayınlanmıştır. KÖSEMİ(AL : Gör“ld“ğ“ gibi sosyal
teoriler alanında önemli bir eksikliği olan k“lt“r“m“z açısından ilgi çekici bir eser
karşımızdadır.

Eserin ayrıcalığı sosyal doktrinler “zerine yazılmış olması değildir. Daha açık bir
ifadeyle eser, sade bir araştırma, bir derleme veya doktrinlerin genel özeti şeklinde
ortaya konmuş değildir. Felsefi bir bakış açısına sahip olan Sorokin, ele aldığı sosyoloji
teorilerini, kendi fikir sistemine göre tenkit ederek incelemiştir. Bu teorilerin sosyal
gerçekliğe ne kadar yaklaşabildiklerini, nerelerde yanıldıklarını ve çelişkiye d“şt“klerini
belirlemeye çalışmıştır. Aynı zamanda bunu yaparken kendi sisteminin zeminini de
hazırlamaya çalıştığını söyleyebiliriz. Diğer teorilerin yanlışlarını tespit ederek kendi

1
doğrularını ortaya koyma imkânı doğacaktır. Ç“nk“ her filozofun veya bilim adamının
yaptığı gibi, gerçekliğin bilgisine doğru ulaştığını gösterebilmek için, diğerlerinin
yanlışlarını ve çelişkilerini tespit etmek gerekin. Ayrıca Sorokin, bu yaklaşımıyla toplum
felsefesi bakımından, toplumun yapısı ve gelişme safhaları konusunda da farklılığını
ortaya koymaktadır. Bunun etkisini kitabın sayfaları arasında görmek m“mk“nd“r.
Ç“nk“ Sorokin in fikir yapısı, toplum felsefesi eserin b“t“n“ne yansımıştır. Bu y“zden
eser sıradan bir sosyal teoriler kitabı değildir.

Yazar, eserin girişinde kısaca kitabın yazılış hikâyesini anlatır. Ona göre yaşadığı
dönemde ve öncesinde, yağmurdan sonra mantarların ortaya çıkması gibi çok sayıda
kuram ortaya atılmış ve her tarafı kaplamıştır. Bu birbirinden farklı kuramların çoğu
birbiriyle çelişen sistemlerdir. Sosyo-k“lt“rel gerçeklikten de oldukça uzak anlayışlar
benimsemişlerdir. Bundan dolayı meydana gelen karışıklığı önlemek için "Çağdaş
Sosyoloji Kuramları" adlı eseri yazdığını ifade etmektedir. SOROKİN : Bu
çalışmada Sorokin teori geliştiren sosyologların neleri doğru, neleri yanlış söylediğini
göstermeye çalışmaktadır. Sosyolojinin kuruluşundan o g“ne kadar b“t“n sosyoloji
çalışmalarına eserinde yer vermez. Zaten amacı biyografik bir sözl“k hazırlamak
değildir. Onun için önemli olan çağın etkilerini “zerinde taşıyan ve sonrasını etkileyen
teorilerin ve bunların temsilcisi olan d“ş“n“rlerin temel ilkelerinin ortaya konmasıdır.
Bu açıdan ele aldığı d“ş“n“r ve kuramların ilkelerini anlattık tan sonra, kendi gör“ş“ne
göre eleştirilerini yapmaktadır. Yazar sosyal olayların öz“ ve esası “zerindeki, derin bilgi
getiren sosyal felsefeleri diğerlerinden ayırmaya çalışır. Ona göre bu kitap sadece
olgular karşısında varlığını ispat etmiş olan, başka bir deyimle, sosyal olayların
özelliklerini belirtmeyi ve analiz etmeyi deneyen sosyal kuramlarla uğraşır. SOROKİN
1994: 6)

Sorokin kitabında yer verdiği sosyoloji teorilerini okullara ve sınıflara ayırarak,

bu okulların temel ilkelerini analiz etmeye çalışır. Bu okulların önemli temsilcilerine yer
verse de bireysel analizlerden kaçınır. (er okulda en çok temsil edici olan bireysel
teorilerin çoğunu vermeye ve onların asıl varsayımlarını anlatmaya gayret gösterir.
Buna göre eserin birinci cildinde her böl“mde ayrı bir okul ele alınır. Okulun temsilcisi
kişi ve eserler burada tahlil edilir ve eleştirilir. Birinci kitabın konularına bakacak
olursak: . böl“m mekanist okul; . böl“m Frederic Le Play okulu; . böl“m coğrafya
okulu; . böl“m sosyal olayların biyolojik yorumlanması; . böl“m ırk -selektion- ve
soyaçekim okulu; . böl“m yaşamak kavgasının sosyolojik yorumlanması ve savaş
sosyolojisi; . böl“m bio-sociale okul ve demografik okul konuları yer almaktadır. İkinci
kitapta ise ayrı böl“mler halinde: sosyolojizm okulu, sosyal biçimler okulu, ekonomist
okul, psikolojizm okulu ele alınmakta ve bir sonuç değerlendirmesine yer verilmektedir.

Kendisi de bir sosyal sistem teorisyeni olan Sorokin'in, bu kitapta takip ettiği
yöntemi anlayabilmek için az çok onun sosyal felsefesini de bilmek gerekir. Zaten kendi
sisteminin ipuçlarını eleştiri böl“mlerinde vermektedir. Ama onun sosyal felsefe
açısından farklılığını kendi b“t“nl“ğ“ içinde görmek daha faydalıdır. Öncelikle Sorokin,
sosyal gerçekliğin nasıl bir yapıya sahip olduğunu, toplumların nasıl bir değişme s“reci

2
yaşadıklarını diğer teorisyenlerden farklı olarak ortaya koymuştur. Zaten bu farklılık
diğer teorileri eleştiri s“zgecinden geçirmesine yol açmaktadır. Özellikle yaşadığı
bunalımlı çağın iyi bir tahlilini yapmaya çalışan Sorokin, o dönemde ortaya atılan
teorilerin sosyal olaylar karşısında nasıl çelişkiye d“şt“klerini görm“ş ve göstermeye
çalışmıştır. Sosyal olaylar hiç de o teorilerin ileri s“rd“ğ“ gibi ilerlememiş ve basit
şartlarda yaşanmamıştır. Sosyal gerçekliğe n“fuz edebilen doğru bakış açısına sahip bir
bilim adamı bunu rahatlıkla anlayabilir.

Sorokin'in bu konularla ilgili kapsamlı öğretisini ve teorisinin ana unsurlarını

onun temel kitabı sayılabilecek olan "Sosyal ve K“lt“rel Dinamikler" adlı dört ciltlik
hacimli eserinde bulmak m“mk“nd“r. Bu eserde toplumların karakterini yansıtan,
yaşadıkları tarihi s“recin evrelerini belirleyen sistemleri kategorize etmektedir. Bu
sistemler doğrultusunda k“lt“r sistemleri “zerimde ayrıntılı incelemelerde
bulunmaktadır. (LOOMIS tarihsiz: 442) Buna göre toplumlarda birçok faktör“n karşılıklı
etkisiyle çok yönl“ ve çok faktörl“ bir değişim şekli yaşanmaktadır. Çeşitli ritmik
periyotlar vardır ki, biri inerken diğerinin y“kselmesi söz konusudur. Sosyologların ve
tarih filozoflarının değişim safhası olarak görd“kleri bu ritimlerden sadece biri veya
birkaçıdır. Toplumsal hayatın ritim ve nabız atışları alt k“lt“r sistemleri ve sosyal
gruplarla ilgili olduğu kadar veya daha çok “st k“lt“r sistemiyle alakalıdır. Üst k“lt“r
sistemleri tarihteki safhalar arasındaki değişim d“zeninin bir şemasını, genel formunu
yansıtmaktadır. Sosyo k“lt“rel fenomen ve s“recin yapısı ritmik tekrarlanmalardan
oluşmaktadır. Sorokin'in tespit ettiği, toplumların k“lt“rel hayatına hakim olan “ç
“stsistem vardır ki bunlar: Sensate duyumcul , )dealistic “lk“sel , )deational
d“ş“nsel safhalar olarak adlandırılır. (SOROKIN 1962: 428) (er toplumun yapısı bu
k“lt“r sistemlerinin altındadır. Toplumların yapılarını belirleyen k“lt“r “st
sistemlerinin temeli ise dış gerçeklerin algılanma biçimleridir. Bu sistemleri belirleyen
temel nitelik algılanan gerçeklerdir. (SOROKIN 1942: 86) (KONGAR 1981: 118)

Sorokin'e göre, yaşadığı . y“zyılın ilk yarısına kadar yaklaşık yıllık dönem
ve özellikle son asırda duyumcul “st sistem Batı toplumlarına hakim olmuştur. Tarihteki
bazı dönemleri kapsayacak bir Batı medeniyeti kavramından çok, buradaki inen-çıkan
safhaları görmek daha isabetlidir. İşte son asırlardaki duyumcul doğruluk sisteminin
“st-sistem olarak Batı toplumlarına egemen olması, oradaki k“lt“rel ve toplumsal
faaliyetler “zerinde kendisini göstermiştir. Eserinde incelediği sosyal teoriler de bu
safhanın genel karakterini “zerlerinde taşırlar. Böyle bir doğruluk sisteminin sonucu
toplumlardaki k“lt“r sistemleri “zerinde materyalist, relativist, empirist, nihilist gibi
anlayışlar yerleşmiştir. Bunlar ön plana çıkmıştır. (SOROKIN 1962: 96) İşte doğrusal
ilerlemeci tarih felsefeleri ve tek faktörl“ toplum felsefeleri bu dönemde daha çok
gelişmiştir. Bu y“zyıllarda bilim-felsefe, toplum ve insan konularındaki d“ş“n“rlerin
başlıca tutkusu, bu ilerleme ve evrimin ebedi yasalarını bulmak ve form“lleştirmektir.
Tarih ve toplum teorilerinin odak noktası bu olmuştur. Bu anlamda ve . y“zyılların
toplumsal d“ş“n“ş“, gerçekten doğrusal evrimi ve ilerleme yasalarına bir inanışın
damgasını taşırlar. (SOROKIN 1962: 236) Bu dönemdeki değişim tekbiçimliliklerinin
çoğu doğrusal bir nitelik taşımıştır. (âlbuki Sorokin hiçbir şeyin tek bir istikamette

3
nihayetsiz olarak ilerleyemeyeceğini d“ş“n“r. Doğrusal toplum dinamiği t“r“n“n
verimsizliği anlaşılınca araştırıcıların dikkati toplumsal k“lt“rel değişimin bir başka
yanına kaymıştır. Bu değişimin sabit ve tekrarlanan özelliklerine, yani g“çlere ,
s“reçlere, ilişkilere, tekrarlara ve tekbiçimliliklere çevrilmiştir. (ZIMMERMAN 1964: 28)
(SOROKIN 1972: 242) İşte devrevi tarih anlayışının, çok faktörl“ sosyal değişim
anlayışının ortaya çıkması veya ilgi toplaması buna bağlanabilir.

Toplumsal değişmenin ve tarihsel s“recin tek doğrusal çizgi “zerinde

olamayacağını kabul eden Sorokin, devrevi toplumsal değişim anlayışının gelişmekte
olduğuna dikkatleri çeker. Kendisi de aynı devrevi toplumsal değişim gör“ş“ne sahip
olmasına rağmen, onların da tek faktörl“ açıklamalarını eleştirir. Ona göre değişen ve
hareket halinde olan sosyal sistemi yönlendiren, sevk ve idare eden karmaşık
prensipleri vardır. Bu değişme çok basit ve tek yönl“ değildir. Bir zamandan diğerine, bir
mekandan diğerine farklılık gösterdiğini izah etmeye çalışır. (ZIMMERMAN 1964: 27)
Sorokin e göre sosyal ve k“lt“rel sistemlerin hayat s“relerinde birçok değişik ritimler
bir arada gör“l“r. Aynı anda sosyo k“lt“rel yapıda birbirini karşılıklı etkileyen pek çok
faktör vardır. Bir sosyal bilimcinin bunları ayrı ayrı göremediği taktirde yanlışa d“şme
ihtimali kuvvetlidir. İncelediği sosyal teorilerin de bu açıdan birçok yanlışlıklar içinde
olduklarını tespit etmiştir. Kendi doğruluk anlayışı bakımından eleştirilerini dile
getirmiştir.

İşte kısaca vermeye çalıştığımız "Sorokin'in toplum felsefesi" doğrultusunda,

Çağdaş Sosyoloji Kuramlarını daha iyi anlamamız m“mk“n olacaktır. Ç“nk“ Sorokin, Bir
Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri adlı eserinde yaptığı gibi, bu çalışmasında da kendi
teorisinin ön“n“ açmakta ve temellerini oluşturmaktadır. Birer okul haline gelmiş
başlıca sosyoloji teorilerinin hangi noktalarda sosyal gerçeklikten uzaklaştığını, hangi
noktalarda yaklaştığını kendi tespitlerine göre yapmaktadır. Bunlara eserin içinden
birçok örnek gösterebiliriz. Ç“nk“ incelemeye layık görd“ğ“ okulların hepsini zaten bu
çerçevede ele almaktadır.

Kitabın birinci cildinde, mekanist okulun önemli bir temsilcisi olarak Pareto'nun
gör“şlerini aktarırken ve eleştirirken, kendi gör“ş“ne yakın bazı noktalara da işaret
eder. Bu anlamda Pareto'nun. "tek nedensellik" anlayışını eleştirmesini önemli bulur. Bir
neden ve bir sonuç anlayışı, iki ya da birçok olayların arasındaki bir tek bağlı olma
ilişkisini kabul eder ve buna bağlı tahminler geliştirir. Pareto'ya göre aslında bir
toplumun karakteri ve dengesi karmaşıktır ve birbirine bağlılık içindedir. Coğrafi çevre,
ekonomik durum, politik yapı, din, ahlak ve bilgi gibi değişkenler birbirine bağlıdır ve
karşılıklı etkide bulunurlar. (C.I, s. Sosyoloji yanlışlıklardan kurtulmak için bir tek
nedenli ilişki yerine sosyal olaylar arasındaki işler ilişki anlayışını koymalıdır. Pareto'ya
göre toplum kendisine etki eden b“t“n elemanlar tarafından tayin edilmiştir. Toplumun
biçimi de bu elemanlar “zerine tekrar etki eder. (C.I, s.49-52) Sorokin, Pareto'nun bu
anlayışını b“y“k oranda onaylar. Ona göre Pareto'nun sosyoloji anlayışı özel sosyal
bilimlerle ilişkisinde, onlara karşılık olan öteki kuramlardan çok iyidir. Sosyal
değişmenin d“z çizgi doğrultusu ona yabancıdır. ( C.I, s. Sorokin kendisinin çok

4
rahatsız olduğu tek faktörl“ ve d“z çizgisel ilerleme anlayışını Pareto'nun eleştirmesini
onaylar. Devrevi bir anlayışa geçmiş olmasını olumlu olarak gör“r.

İkinci örneği de şiddetle eleştirdiği ve yanlışlarını gösterdiği bir okuldan seçecek

olursak sanırım ekonomist okul daha isabetli olur. Bu okulun tek faktörc“ ve materyalist
yaklaşımını eleştiren yazar, burada bir Markizim veya sosyalizm kritiği yapmayacağını
da özellikle belirtir. Sadece onların sosyolojik gör“şlerini dikkate aldığını vurgular. Ona
göre bu ekonomist okul yalnızca . y“zyıla mahsus değil, insan d“ş“n“ş“ kadar eskidir.
Fakat bu y“zyılda biraz fazla rağbet görm“şt“r. C.II, s.90 Bunun sebebi yukarda kısaca
anlatmaya çalıştığımız Sorokin'in tespit ettiği sansate dönemin karakterinden
kaynaklanmaktadır. Bu dönemin bir “r“n“d“r. Yazar bu okulun, materyalist ve
determinist bir şekilde sosyal olayların meydana gelmesinde ekonomik faktör“ temel
neden olarak görmelerini b“y“k bir yanlışlık olarak gör“r. Ona göre: ekonomik
faktör“n karşısında tek faktörlerin tek yanlı tabii olmasına değil, fakat ne hareket
ettirici, ne mobil kalmayan karşılıklı tâbi olma interdepence mutuelle ya malik
olacaktık. Bununla ekonomik faktör“n “st“nl“ğ“ kaldırılmıştır. B“t“n başka faktörlerin
ekonomik faktör “zerine olan ters etkisini kabul etmek bu teoriyi ç“r“t“r. C.)), s.96 )
Böylece ekonomik faktör“ temele alan bu okulun sosyal gerçeklerden ne kadar uzak
olduğunu gösteren Sorokin, eserinde sadece bir aktarmacı olmadığını göstermektedir.
Zaten onun anlayışına göre ekonomik faktör, diğer pek çok faktörden sadece biridir.

Marks'ın b“t“n toplumların gelişme tarihini sadece ekonomik faktöre dayalı olan
bir sınıf kavgası tarihi olarak yorumlamasını tamamen yanlış bulur. Bu tarihsel s“reç
anlayışının eleştirisini Sorokin'in toplum felsefesine baktığımızda daha iyi anlayabiliriz.
Yukarıda göstermeye çalıştığımız şekilde, toplumsal değişme safhalarında iç içe girmiş
ritimler, g“çler ve etkiler olduğunu tespit ettiğini iddia eden Sorokin'in bakış açısına
göre, bu okul, sosyo k“lt“rel gerçeklikten çok uzaktadır. Sansate dönemin bir temsilcisi
olarak bu anlayış toplumsal gelişimin tek faktörl“ ve ilerlemeci yasalarını ortaya
koymaya çalışmıştır. Ama gerçekliğin bilgisine Sansate dönemin özelliklerini “zerinde
taşıdığından dolayı ulaşamamıştır. Ç“nk“ bu dönemde gör“len doğru bilgi anlayışı
yanıltıcıdır. B“t“n bunları Sorokin'in kendi teorisi açısından söylemek m“mk“nd“r. Yine
Sorokin eleştirisini yaparken ekonomist, okulun ve özel olarak Marks'ın temel yanlışının
bu tek faktörc“ ve ilerlemeci anlayışa sahip olduğunu gösterir. (C.II, s.93 )

Sorokin'in bu eserinde daha çok çarpıcı örnekler göstermek m“mk“nd“r.

Okuyucuya bilgi vermesi ve ilgisini kitap “zerine çekebilmesi için seçtiğimiz örneklerin
yeterli olduğunu d“ş“n“yoruz. Sosyal felsefeyle, sosyolojiyle ve ilgili bilimlerle uğraşan
okuyucu bu kitaptan çok şey kazanacaklardır. (er şeyden önemlisi karşımıza teori
olarak sunulan bilgilerin mutlak doğru bilgi olmadıklarını görecek, bilim adına da olsa
gerçekliğin doğru bilgisine ulaşamamış olabileceğini d“ş“necektir. Zaten başta da
söylediğimiz gibi burada okullarla, teorilerle ilgili çok detaylı bilgi sunulmamıştır. Genel
bilgiler ana hatlarıyla verildiği için o konuda derinleşmeyi d“ş“nmeyenler için yeterli
d“zeyde olduğu söylenebilir. Eğer daha teferruatlı bilgi edinmek isteyen olursa da
mutlaka teori sahiplerinin kendi eserlerine gitmeleri gerekmektedir. Sorokin burada

5
sosyal gerçeklik “zerine d“z“nce “retmiş belli başlı teorileri ve d“ş“n“rleri ana
hatlarıyla anlatmıştır. Bunu yaparken de yaşanan sosyal olaylar ve gerçekliklerle
karşılaştırıp, bunların nereye kadar doğru bilgiye ulaşmış olabileceklerini irdelemiştir.
İşte kitabın önemli olan yeri burasıdır.

Kanaatimizce bu eser bir modeldir. Sorokin'in diğer teorisyenlere yaptığı

eleştirileri unutarak, biz de onu aynı duruma getirecek olursak b“y“k yanlışlığa yol
açarız. Bizim için burada takınılan tavır önemlidir. Bir örnek veya model oluşturur.
Doğru zannettiğimiz pek çok bilginin aslında doğru olmayabileceğini gösterilir. Bu da
gösteriyor ki sorular zihnimizden eksik olmamalıdır.

KAYNAKLAR

DAVIS, Arthur K. 1963, "Lessons Prom Sorokin", Essays in Honor of P. A. Sorokin, Ed. by Edward
A. Tiryakiyan, New York

KÖSEMİHAL, N. Şazi. , Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, .b., İstanbul

LOOMIS, Charles P., Modern Social Theories (Selected American Writers), New York

SOROKIN, Pitirim A. 1942, The Crisis of Age, New York; ayrıca: KONGAR,Emre. , Toplumsal
Değişme Kuramları ve T“rkiye Gerçeği, Remzi K., İstanbul

SOROKIN, Pitirim A. 1962, Social and Cultural Dynamics, American Book Co., Volume – IV, New
York

SOROKIN, Pitirim A. , Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri, Çev. Mete Tuncay, Bilgi
yayınları, Ankara

SOROKIN, Pitirim A. , A. Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev.M.Raşit Öymen, K“lt“r

Bak.Yayınları, Cilt ) - II, Ankara (Eserin orjinali: Contemporary Sociological Theories, New York-
1928

ZIMMERMAN, Carle. 1963, "The Sorokin Revival-Books and Meaning", İ.Ü.Edebiyat Fak.
Sosyoloji dergisi, sayı - 'den ayrı basım, İstanbul

ZIMMERMAN, Carle. , Yeni Sosyoloji Dersleri, Çev. Amiran Kurtkan, İ.Ü.İktisat Fak.
Yayınları, İstanbul