‫ء‬۲۰۲۳‫ اسؽۺ‬،۳۶۹:‫ۺلسلسمۺامشرہ‬،۳‫ۺامشرہ‬،۹۸‫ ۺدلج‬،‫اورینٹل كالج میگزین‬

‫اوحاؽۺفۺدخامتۺیملعۺفۺرفاحین‬،ؒ‫اشہۺفہیجۺادلنیۺولعیۺرجگایت‬
‫ۺیپۺاچیۺڈی‬،‫ااسحؿۺادمح‬
‫اٹنٹسسۺرپفرسیفافریس‬
‫ۺالوہر‬،‫ۺاجنپبۺویوینریٹسۺافرلٹنیۺاکجل‬
‫دمحمۺریہظۺابرب‬
‫اٹنٹسسۺرپفرسیفۺافریس‬
‫الوہر‬،‫وگرٹنمنۺرگوجیاٹیۺاکجلۺاٹفؿۺپشۺ‬
LIFE HISTORY, SPIRTUAL AND EDUCATIONAL
SERVICES OF SHAH WAJEEHUDDIN ALVI GUJRATI
Ihsan Ahmad, PhD
Assistant Professor of Persian
Punjab University Oriental College, Lahore
Muhammad Zaheer Baber
۳1 ‫دمحمریہظابرب‬/‫ااسحؿۺادمح‬

Govt. Graduate College, Township, Lahore

Abstract
Shah Wajeehuddin Alvi Gujrati is one of the famous
saints of the Shattari dynasti. He was born in
Champaneer, an area of Gujrat (India). His father Qazi
Syed Nasrullah was appointed as chief justice of
Champaneer in the last era of Sultan Mehmood Begra.
Shah Wajeehuddin was the disciple of Shah Ghaos
Muhammad Gawaliyari, the great Shattari saint of the
subcontinent. Shah Wajeehuddin was the man of true
morality and Enthusiesm. From every part of the Sub-
Continent, students and lovers of spirtulism appeared
before this saint and quenched their thurst of
knowledge. Personalities like Shah Abdullah Alavi
Ahmadabadi, Syed Sibghat-Ullah Bharoachi, Sheikh
Fazl-u-allah Burhanpuri, Qazi Jalal al-Din Multani,
Syad Jalal Mah Alam and Sheikh Ahmad Gujrati are
counted his students and khaliphes.
Keywords:
Shah Wajeehuddin, Silsila Shattari, Shah Abdullah Alvi
Ahmadabadi, Syed Sibghat-ul-Allah Bhrochi.
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫ربریغص ۺنیم ۺاشاہؿ ۺرجگات ۺیک ۺوکحتم ۺرقتةی ۺ‪ ۲۰۰‬ۺربس(‪1۴۰۷‬۔‪1۵۷۳‬ء) کت ۺریہ۔ ۺاؿ ۺںیمۺ‬
‫ڑبے ۺڑبےافولازعلؾ ۺافردیبارزغم ۺرفامں ۺرفا ۺدیپا ۺوہےئ ۺوھنجں ۺ ے ۺڑبی ۺ تمظ ۺافر ۺاشؿ ۺف ۺکو ت ۺاحلۺ‬
‫یک۔ ۺفہ ۺذمبہ ۺےک ۺدؽ ۺدادہ ۺیھب ۺےھت ۺافرملع ۺف ۺنف ۺےک ۺدقرداؿ ۺیھب۔ ۺاہجں ۺاُؿ ۺےک ۺدفرمكح ۺراین ۺںیم ۺرجگاتۺ‬
‫تعنصۺفۺرحتف‪،‬ۺاجترتۺفۺزراتعۺافرۺیکلمۺاالصاحتۺےکۺاابتعرۺےسۺذہتبیۺفۺاقثتفۺاکۺرمزکۺنبۺایگۺ‪،‬ۺفںیہۺاُؿۺ‬
‫یک ۺیملع ۺدقرداین ۺافر ۺرسرپیتس ۺیکۺہ ۺدفتل ۺریشاز‪ ،‬ۺااہفصؿ‪،‬ۺاگزرفؿ‪ ،‬ۺارتس ۺٓاابد‪ ،‬ۺاطرؾ ۺ‪ ،‬ۺنمی ۺافررصمۺف ۺاجحزۺےکۺ‬
‫دّیج ۺافر ۺربسگہدہ ۺ امل ۺف ۺ الض ۺ ے ۺٓا ۺ ر ۺرجگات ۺںیم ۺدود ۺف ۺابش ۺارایتر ۺیک۔ ۺ ن ۺےک ۺضویض ۺف ۺرباکت ۺےس ۺڑوھےےۺ‬
‫رعےص ۺںیم ۺرجگات ۺوہگار ٔہ ۺملع ۺف ۺنف ۺنب ۺایگ ۺافر ۺاہیں ۺیک ۺاخک ۺےس ۺاےسی ۺاےسی ۺ امل ۺف ۺرعاف ۺافرارابب ۺامکؽ ۺدیپاۺ‬
‫وہےئۺہکۺ نۺےکۺضیفۺےسۺۺوپراۺدنہفاتسؿۺریسابۺوہا۔‬
‫اؿ ۺیہ ۺمیظع ۺارملتبت ۺافرابامکؽ ۺویتسہں ۺںیم ۺاشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺ(‪۹1۰‬ھ‪1۵۰۴/‬ء) ۺیک ۺذاتۺ‬
‫رگایم ۺیھب ۺےہ۔ ۺ ۺاگنشتؿ ۺملع ۺیک ۺسج ۺڑبی ۺدعتاد ۺ ے ۺاؿ ۺےس ۺریسایب ۺاحل ۺیک ۺاشہد ۺیہ ۺوکیئ ۺدفرسی ۺذات ۺاُؿۺ‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۲‬‬
‫ےکۺدماقملبۺےلکن۔ۺاشہۺفہیجۺادلنیۺاکۺیملعۺافرۺرفاحینۺاضیفؿۺدمرہسۺافراخاقنہۺیکۺلکشۺںیمۺدصویںۺراہ۔ۺرجگاتۺ‬
‫یکۺدحۺکتۺاؿۺےکۺیملعۺاکرانےمۺمیلستۺدشہۺںیہ۔‬
‫انؾۺفۺبسن‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺرجگایت ۺاوحاؽ ۺف ۺٓااثرےک ۺفنصم ۺومالان ۺدمحم ۺرپفاز ۺاالصیح ۺےک ۺاطمقب اُؿ ۺاکۺ‬
‫ایلصۺانؾۺدّیسۺادمحۺےہ۔ۺاُؿۺاکۺہلسلسۺبسنۺھچکۺویںۺےہ‪ :‬ۺفہیجۺادلنیۺادمحۺنبۺاقیضۺدّیسۺرصنۺاہللۺنبۺاقیضۺدّیسۺ‬
‫امعدۺادلنیۺنبۺاقیضۺدّیسۺاطعءۺادلنیۺنبۺاقیضۺدّیسۺنیعمۺادلنیۺنبۺدّیسۺاہبءۺادلنیۺنبۺدیسۺریبکۺادلنی۔ۺویںۺ‬
‫ہیۺہلسلسۺاامؾۺیقتۺ(‪۸11‬۔‪۸۳۵‬ء)ۺکتۺاتچنہپۺےہ۔ (‪)1‬‬
‫گ‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺےکۺفادلۺامدجۺاقیضۺرصنۺاہللۺاطلسؿۺومحمد ی ڑ‬
‫ۺبہۺ(‪1۴۴۵‬۔ۺ‪1۵11‬ء)ےکۺٓارخیۺزام ےۺ‬
‫ںیم ۺہ ۺاقمؾ ۺاچناپنری ۺاقیض ۺےکۺدہعے ۺرپ ۺرسرفازۺےیک ۺےئگ۔ ۺاقیضۺرصن ۺاہلل ۺاتممز ۺاعمل ۺدنی ۺافرۺیہقف ۺولعؾ ۺںیمۺ‬
‫دتس ۺاگہ ۺاکلم ۺرےتھک ۺےھت۔ ۺٓاپ ۺےک ۺفادل ۺ ے ۺاطلسؿ ۺومحمد ۺاثثل ۺ(‪1۵۳۷‬۔‪1۵۵۴‬ء) ۺےک ۺدہع ۺںیم‬
‫‪۹۵۸‬ھ‪1۵۵1/‬ءۺںیمۺفافتۺاپیئ۔(‪)۲‬‬
‫فالدت‬
‫ریرجگاتۺںیمۺوہیئ۔ۺ‬
‫رضحتۺاشہۺفہیجۺادلنیۺیکۺدیپاشئۺ‪۲۲‬رحمؾ‪۹1۰‬ھ‪1۵۰۴/‬ءہۺاقمؾۺاچناپن ۺ‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫اترخی ۺوصایفےئ ۺرجگات ۺےک ۺاطمقب ۺاُؿ ۺیک ۺفالدت ۺ‪ ۲۲‬ۺرحمؾ ‪۹1۰‬ھ ۺرجگات ۺےک ۺدقیمی ۺرہش ۺاچناپنری ۺںیمۺ‬
‫وہیئ۔(‪ )۳‬اترخیۺافایلےئۺرجگاتۺےکۺاطمقبۺیھبۺاؿۺاکۺاسؽۺفالدت(‪۹1۰‬ھ)ۺۺےہ۔(‪)۴‬‬
‫داشنۺان ہمۺادبۺافریس‪،‬شخبۺہبشۺاقرہۺ‪،‬دلجۺ‪۴‬ۺںیمۺاؿۺیکۺاترخیۺفالدتۺےکۺقلعتمۺویںۺرموقؾۺےہ‪:‬‬
‫ۺاسؽۺ‪۹1۰‬ھۺزادہۺدش۔‘‘(‪)۵‬‬
‫’’ فہیجۺادلنیۺادمحۺدرۺاچناپنریۺ؍ۺدمحمۺٓاابدۺدرۺرجگاتۺدنہ ِ‬
‫میلعتۺفۺرتتیب‬
‫دقرتۺ ےۺرشفعۺیہۺےسۺاںیھنۺکینۺتنی‪،‬ۺ اصحل افر وہاہنر انبایۺاھت۔ۺذاہتنۺافرۺذاکفتۺےسۺ‬
‫ونازا ۺاھت۔ ۺاحہظف ۺافر ِ‬
‫ۺوقت ۺاید ۺداتش ۺالب ۺیک ۺیھت۔انچں ۺہچ ۺاست ۺاسؽ ۺیک ۺرمع ۺںیم ۺرقٓاؿ ۺاپک ۺظفح ۺ ر ۺایل ۺافرۺ‬
‫ٓاوھٹںیۺاسؽۺوجتہدۺےکۺاسھتۺ املۺےکۺاسےنمۺرقٓاؿۺاپکۺانسایۺ۔ۺولگۺاُؿۺیکۺریغۺومعمیلۺذاہتنۺافرۺالصتیحۺرپۺ‬
‫اتشگن ۺہ ۺددناؿ ۺرہ ۺےئگ۔ ۺاِس ۺےک ۺدعب ۺولعؾ ۺدتمافہل ۺیک ۺلیصحت ۺاےنپ ۺاچچ ۺدّیس ۺسمش ۺادلنی ۺےس ۺاحل ۺیک۔ۺ‬
‫دنپرہۺاسؽۺیکۺرمعۺںیمۺاباقدعہۺنفِۺدحثیۺںیمۺاسۺدرہجۺاہمرتۺاحلۺ رۺیلۺہکۺاُسۺزام ےۺےکۺوہشمرۺدحمثۺ‬
‫ن‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۳‬‬

‫ۺبین ۺابعیس ۺےس ۺلیصحت ۺ ر ۺےک ۺنسِ ۺرفااح ۺاحل ۺیک۔ ۺبج ۺہکۺ‬
‫الع ہم ۺدمحم ۺنب ۺامیکل ۺافر ۺرضحت ۺادو ۺاربلاکت ا‬
‫اترخیۺوصایفےئۺرجگاتۺںیمۺوہظرۺانسحلۺاشربۺ(‪1۹1۴‬۔‪1۹۹۶‬ء)ےکۺاطمقبۺاوھنںۺ ےۺاےنپۺامومںۺرضحتۺ‬
‫ادوااقلمسۺےسۺملعۺدحثیۺڑپاھۺافررھپۺدنپرہۺاسؽۺیکۺرمعۺںیمۺالع ہمۺدمحمۺیلقۺےسۺہیۺمیلعتۺلمکمۺیک۔ۺ(‪)۶‬‬
‫ذت رہۺ املےئۺدنہۺںیمۺویںۺٓااتۺےہ‪:‬‬
‫’’ولعؾ ۺاظرہی ۺالمّ ۺامعد ۺاطریم ۺےس ۺاحل ۺ رےک ۺف خ ۺافض ۺےک ۺ ٔہقٔ ۺارادت ۺںیم ۺاشلمۺ‬
‫وہےئ۔‘‘(‪)۷‬‬
‫بجۺولعؾۺہیلقعۺیکۺرطػۺوتہجۺیکۺوتۺومالانۺادوۺالضفلۺدمحمۺرہظمۺادلنیۺاگزرفینۺافرۺومالانۺامعدۺاطریمۺ‬
‫ےسیجۺاراببۺامکؽۺےکۺاسےنمۺزاونےئۺذملتۺہتۺایک۔ۺاشہۺفہیجۺادلنیۺیکۺہیۺوخشۺیتمسقۺریہۺہکۺاُؿۺوکۺوجۺیھبۺااسذتہۺ‬
‫افر ۺویشخ ۺےلم‪ ،‬ۺفہ ۺاگیہن ۺافر ۺبختنم ۺرفزاگر ۺےھت۔ ۺاُؿ ۺںیم ۺالع ہم ۺدمحم ۺنب ۺدمحم ۺااملیکل ۺ‪ ،‬ۺومالان ۺادواربلاکت ۺدبع ۺاکلملۺ‬
‫ن‬
‫ابعیسۺباین‪،‬ۺالع ہمۺدمحمۺنبۺومحمدۺاطریمۺافرۺالع ہمۺادوۺالضفلۺرہظمۺادلنیۺبیطخۺاگزرفینۺاقلبۺذ رۺںیہ۔‬
‫رفاحینۺاشبرت‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺوخدۺیھبۺذنیہۺفۺنیطفۺےھتۺافرۺبتکۺینیبۺےکۺکوؼۺ ےۺاؿۺیکۺالصوتیحںۺںیمۺاچرۺاچدنۺ‬
‫اگل ۺدےی ۺےھت۔ ۺوخد ۺاُیھن ۺےس ۺاکی ۺفاہعق ۺوقنمؽ ۺےہ ۺہک ۺبج ۺریقف ۺےک ۺااتسد ۺومالان ۺامعد ۺاطریم ۺیک ۺفافت ۺوہیئ ۺوتۺ‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫اہنتی ۺاتفس ۺوہا ۺافر ۺہشیمہ ۺایس ۺمغ ۺںیم ۺراتہ ۺہک ۺارگ ۺاُؿ ۺیک ۺزدنیگ ۺافر ۺابیق ۺریتہ ۺوت ۺزمہد ۺملع ۺاحل ۺ رات۔ ۺاقافاۺ‬
‫اکی ۺرات ۺرضحت ۺراستل ۺامٓب ۺﷺ یک ۺوخاب ۺںیم ۺزایرت ۺوہیئ۔داھکی ۺہک ۺرفامےت ۺںیہ ۺ’’اے ۺرفزدن ۺ! ۺمغۺ‬
‫تم ۺ ر۔ ۺوج ۺملع ۺریتے ۺاُاتسد ۺوک ۺٓاےتۺےھت‪ ،‬ۺاُؿ ۺرپ ۺسیت ۺملع ۺافر ۺااضہفۺ رےکۺےھجت ۺانعتی ۺےیک ۺےئگ ۺںیہ۔‘‘ افرۺ‬
‫اکیۺاکذغۺسجۺںیمۺاُؿۺامتؾۺولعؾۺےکۺانؾۺےھکلۺےئگۺےھت‪،‬ۺریمےۺاہھتۺںیمۺدای۔ۺںیمۺاسۺوخیشۺںیمۺدیبارۺوہۺایگ۔ۺ‬
‫ہیۺاسۺیکۺرب تۺیھتۺہکۺسجۺملعۺیکۺرطػۺںیمۺوتمہجۺوہاتۺ‪،‬ۺویںۺولعمؾۺوہاتۺوگایۺربوسںۺاُسۺملعۺاکۺدرسۺدےۺ‬
‫اکچۺوہں۔(‪)۸‬‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺےکۺرمدش‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺٓااغز ۺابشب ۺیہ ۺےس ۺفادی ۺّوصتػ ۺںیم ۺدقؾ ۺرھک ۺےکچ ۺےھترگم ۺسج ۺتیصخش ۺ ےۺ‬
‫اُںیھن ۺرفاحینۺوطر ۺرپۺبس ۺےس ۺزایدہۺاتمرث ۺایک ۺفہ ۺاشہ ۺوغث ۺدمحم ۺوگاایلریۺ(‪۹۷۰‬ھ‪1۵۶۲/‬ء) ۺیک ۺدنلبۺف ۺابالۺ‬
‫تیصخشۺےہۺ نۺاکۺہلسلسۺبسنۺوخاہجۺرفہدۺادلنیۺاطعر(‪۶۲۸‬ھ‪1۳۳۰/‬ء ۺ)ےسۺاجۺاتلمۺےہ۔‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۴‬‬
‫االخؼۺفۺاعدات‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺ ے ۺسج ۺاموحؽ ۺںیم ۺرپفرش ۺاپیئ‪ ،‬ۺفہ ۺوخد ۺڑبا ۺاپزیکہ ۺافر ۺدینی ۺاالخؼ ۺےک ۺاحلظ ۺےس ۺاانپۺ‬
‫اایتمزی ۺاقمؾ ۺراتھک ۺاھت۔رھپدّیج ۺااسذتہ ۺافر ۺاصنیحل ۺیک ۺتبحص ۺ ے ۺاس ۺںیم ۺافر ۺیھب ۺادعتساد ۺافر ۺفتعس ۺدیپا ۺ رۺ‬
‫ن‬
‫دی ۺیھت۔اس ۺےیل ۺاؿ ۺ ۺیکۺزابؿ ۺےسۺوج ۺیھب ۺاافلظ ۺنکلتے ۺدؽ ۺرپ ۺشقنۺوہ ۺاجےت۔اُؿ ۺےک ۺیوقی ۺ‪ ،‬ۺدخا ۺرتیس‪،‬ۺ‬
‫زجعفااسکنرۺ‪،‬ۺمہۺدردیۺافرۺولخصۺوکۺوجۺوکیئۺداتھکیۺرگفہدہۺوہۺاجات۔فہۺتقیقحۺںیمۺاکمرؾۺاالخؼۺےکۺرکیپۺافرۺاانغتسۺ‬
‫فۺےبۺاینزیۺیکۺیتیجۺاجیتگۺوصتریۺےھت۔(‪)۹‬‬
‫اشمخیۺادمحۺٓاابدۺےکۺاطمقب ۺالع ہمۺفہیجۺادلنیۺانقتعۺفۺاخسفتۺےکۺرکیپۺےھتۺافرۺاحلۺوہ ےۺفایلۺ‬
‫امتؾۺٓادمؿۺہبلطۺرپۺرخچۺ رےتۺےھت۔(‪)1۰‬‬
‫لضفۺفۺامکؽۺاکۺارتعاػ‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺیملع ۺف ۺرفاحین ۺامکالت ۺاک ۺرکیپ ۺےھت۔ ۺدنہفاتسؿ ۺےک ۺوگےش ۺوگےش ۺےس ۺاطابلؿۺ‬
‫ملعۺۺافرۺدردۺدنماؿۺِۺرفاحتینۺاسۺرمدۺِۺدرفشیۺیکۺدختمۺںیمۺاحرضۺوہےتۺافرۺاینپۺیملعۺایپسۺاھجبےت۔ۺاُؿۺیکۺ‬
‫تیصخش ۺوگان ۺوگں ۺافاصػ ۺافر ۺاحمنس ۺاک ۺومجمہع ۺیھت۔ ۺدےنھکی ۺںیم ۺاہنتی ۺاسدہ ۺرگم ۺتفگ ۺوگ ۺدؽ ۺشک ۺافر ۺرپاتریثۺ‬
‫اطابلؿ ۺملع ۺیک ۺاالصح ۺےک ۺاسھتۺ‬
‫یھت۔ ۺابلس ۺومعمیل ۺدھکر ۺاک ۺرگم ۺابفاقر ۺ‪ ،‬ۺوخراک ۺافر ۺراہشئ ۺریقففں ۺیسیج۔فہ ۺ ِ‬
‫اسھت ۺوعاؾ ۺےک ۺدر ِد ۺدؽ ۺاک ۺالعج ۺیھب ۺ رےت۔ ۺبختنم ۺاوتلارخی ۺںیم ۺالمدبع ۺااقلدر ۺاداویین ۺےک ۺہ ۺوقؽ ۺاؿ ۺاک ۺبسنۺ‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫ولعی ۺےہ ۺافر ۺفہ ۺرہشت ۺےک ۺینمتم ۺںیہن ۺےھت۔اوھنں ۺ ےاےنپ ۺفتق ۺےک ۺدیج ۺااسذتہ ۺےس ۺبسک ۺضیف ۺایک ۺافرۺ‬
‫رشتعیۺیکۺاپدنبیۺیک۔(‪)11‬‬
‫اؿۺےکۺاعمرصۺافرۺوہشمرۺومرخۺوخاہجۺاظنؾۺادلنیۺادمحۺشخبۺاقبطتۺاربکیۺںیمۺویںۺےتھكلۺںیہ‪:‬‬
‫ایمںۺفہیجۺادلنیۺرجگایتۺ ےۺردشۺفۺدہاتیۺںیمۺاچپسۺاسؽۺرصػۺےیکۺ۔ۺرقفۺفۺافہقۺافرۺوتلکۺاؿۺ‬
‫یکۺزدنیگۺاکۺومعمؽۺاھت۔ۺیلقعۺفۺیلقنۺولعؾۺےکۺامرہۺافرۺ یئۺہدمہۺناص فیۺےکۺفنصمۺںیہ۔(‪)1۲‬‬
‫المۺدبعۺاابلیقۺاہنفدنیۺامرثۺریمیحۺںیمۺےتھكلۺںیہۺہکۺایمںۺفہیجۺادلنیۺاکیۺداشنۺدنمۺافلضۺافرۺوہایشرۺ‬
‫اعمل ۺںیہ۔ ۺفہ ۺالع ہم ۺاطریم ۺےک ۺاشرگد ۺںیہ۔ ۺفہ ۺالع ہم ۺٔ زامؿ ۺافر ۺاگیہن ۺٔ رفزاگر ۺومالان ۺالجؽ ۺادلنی ۺدفاین ۺےکۺ‬
‫اشرگدفں ۺںیم ۺےھت۔ ۺوموصػ ۺاینپۺےب ۺااہتن ۺرہشت ۺیکۺانبۺرپۺیسک ۺاعترػ ۺف ۺوتفیص ۺےک ۺاتحمج ۺںیہن ۺںیہ۔ۺ‬
‫رحبتم املۺایمںۺاصبحۺوموصػۺےسۺاشرگدیۺاکۺقلعتۺرےتھکۺںیہ۔(‪)1۳‬‬
‫دنہفاتسؿۺےکۺارثکۺ ۺ‬
‫دمحم ۺوغیث ۺڈنمفی ۺزلگار ۺاربارںیم ۺرمق رطاز ۺںیہ ۺہک ۺفہ ۺدفونں ۺاہجونں ۺےک ۺبطق‪ ،‬ۺدفونں ۺاعمل ۺےکۺ‬
‫اقحقی ۺےک ۺرمزک ۺ‪ ،‬ۺوصحیل ۺافر ۺوضحری ۺملع ۺےک ۺامکل ۺ‪ ،‬ۺااستکیب ۺافر ۺفیبہ ۺونفؿ ۺےک ۺامرہ‪ ،‬ۺاکذغی ۺوقنمش ۺاایش ۺےکۺ‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۵‬‬

‫رومزفںۺافرۺارسارۺولحۺوفحمظۺےکۺرازۺدارۺےھت۔(‪)1۴‬‬
‫ف خ ۺدمحم ۺا راؾ ۺےک ۺاطمقب ۺف خ ۺفہیج ۺادلنی ۺدیپا ۺوت ۺرشمیق ۺرجگات ۺےک ۺدقمی ۺرہش ۺاچناپنری ۺںیم ۺوہےئ۔ۺ‬
‫نکیلۺاُؿۺےکۺملعۺفۺلضفۺاکۺدرایۺادمحۺٓاابدۺںیمۺاتہبۺراہ۔ۺاُوھنںۺ ےۺ یئۺاسؽۺدرسۺدایۺافرۺاکیۺاعملۺوکۺریسابۺایکۺافرۺ‬
‫دعتمدۺدریسۺبتکۺرپۺاحےیشۺافرۺرشںیحۺںیھکل۔ۺاُؿۺیکۺزدنیگۺاسدہۺیھت۔ۺفہۺاکیۺدّیجاعملۺےھت۔(‪)1۵‬‬
‫السنیطۺفۺارماۺیکۺدیقعتۺ‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺولعیۺاکۺاخدناؿۺملعۺفۺلضفۺافرۺدینیۺفاجتہۺےکۺاابتعرۺےسۺرہۺدفرۺںیمۺاتممزۺراہ۔ۺاسۺ‬
‫گ‬
‫ےیلۺرجگاتۺےکۺالسنیطۺفۺارماۺاِسۺاخدناؿۺےکۺزبروگںۺےکۺدیقعتۺدنمۺرےہ۔ۺاطلسؿۺومحمد ی ڑ‬
‫ۺبہۺ ے ۺاؿۺ‬
‫ےک ۺفادل ۺوک ۺاچناپنری ۺاک ۺاقیض ۺ ررر ۺایک۔ ۺاہبدر ۺاشہ ۺرجگایت(‪۹۳۴‬ھ‪1۵۳۶/‬ء) ۺ ے ۺابراہ ۺداعےئ ۺریخ ۺیک ۺااجتل ۺیک۔‬
‫اطلسؿۺومحمدۺاثثلۺ(‪1۵۳۷‬۔‪1۵۵۴‬ء)ۺیھبۺدعتمدۺابرۺاحرضۺِۺدختمۺوہۺ رۺرشػۺِۺدقؾۺدویسۺاحلۺ رۺاکچۺاھت۔ۺ‬
‫اطلسؿۺرفظمۺوسؾۺ(‪1۵۶1‬۔‪1۵۷۳‬ء)ۺوجۺرجگاتۺاکۺٓارخیۺابداشہۺاھت‪،‬ۺدعتمدۺابرۺاؿۺیکۺابراگہۺںیمۺاحرضۺوہاتۺراہۺ۔ۺ‬
‫اشنہشہۺالجؽۺادلنیۺدمحمۺاربک(‪1۵۴۲‬۔‪1۶۰۵‬ء)ۺبجۺرجگاتۺٓاایۺوتۺابفوجدۺاس ےکۺہکۺاحدسفںۺ ےۺاےسۺف خۺیکۺ‬
‫رطػۺےسۺادنظۺ ر ےۺںیمۺوکیئۺدہقیقۺرففذگاتشۺہنۺایک‪،‬ۺرھپۺیھبۺفہۺاؿۺےسۺالمۺافرۺےبۺدحۺادبۺفۺارتحاؾۺہۺاج الای۔‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫اس ۺےک ۺدعب ۺونرادلنی ۺدمحم ۺاہجریگن(‪1۵۶۹‬۔‪1۶۲۷‬ء)تخت ۺنیشنۺوہا ۺافر ۺہ ۺرغض ۺرفتحی ۺادمح ۺٓاابدۺٓاای ۺوتۺاخصۺ‬
‫وطرۺرپۺاشہۺفہیجۺادلنیۺولعیۺیکۺدراگہۺرپۺافہحتۺےکۺےیلۺاحرضۺوہا۔‬
‫ارماےئۺوکحتمۺیھبۺہشیمہۺٓاپۺےکۺدیقعتۺدنمۺرےہ۔ۺاغلۺاخؿۺ(‪1۳1۵‬ء)ۺاؿۺےسۺڑبیۺدیقعتۺ‬
‫ۺاخؿۺامظعۺافرۺرمزاۺدبعۺارلمیحۺاخؿۺاخانؿۺ(‪1۵۵۶‬۔‪1۶۲۷‬ء)ۺاہنتیۺدیقعتۺدنمیۺ‬
‫راتھکۺاھت۔دہعۺاربکیۺںیم ِ‬
‫ےس ۺاؿ ۺیک ۺدختم ۺںیم ۺاحرض ۺوہےت۔آمرث ۺریمیح ۺںیم ۺدبع ۺاابلیق ۺاہنفدنی ۺاخؿ ۺاخانؿ ۺیک ۺدیقعت ۺاک ۺااہظر ۺاِؿۺ‬
‫اافلظۺںیمۺ راتۺےہ‪:‬‬
‫’’ہیۺہپسۺاسالرۺارثکۺافاقتۺبسکۺِۺامکؽۺافرۺوصحؽۺلضفۺفۺٓادابۺےکۺاِۺسۺزبرگۺفارۺیکۺدختمۺ‬
‫ںیمۺاحرضۺوہات۔ۺاینپۺذاہتنۺفۺتناتنۺےکۺابفوجدۺاِسۺداشنۺدنمۺیکۺتبحصۺںیمۺاطمہعلۺ‪،‬ۺابمثحۺ‬
‫ےس ۺدؽ ۺیپسچ ۺےل ۺ ر ۺدخا ۺانشیس ۺاک ۺرہبت ۺاپای۔ ۺاِس ۺزبرگ ۺےک ۺافاصػ ۺف ۺامکؽ ۺےس ۺدح ۺدرہجۺ‬
‫دیقعتۺیہۺیکۺانبۺرپۺاتحمجۺفۺرقفاۺافرۺرضفرتۺدنمۺرضحاتۺایمںۺاصبحۺوموصػۺوکۺاِسۺےکۺ‬
‫درابر ۺںیم ۺفہلیس ۺانبےت ۺافر ۺاےنپ ۺدصقم ۺںیم ۺاکؾ ۺایب ۺوہ ۺ ر ۺاُس ۺےک ۺوخاؿۺِ ۺ رؾ ۺےس ۺضیف ۺایبۺ‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۶‬‬
‫وہےت۔‘‘(‪)1۶‬‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺیکۺافالد‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺرجگایت ۺےک ۺاپچن ۺےٹیب ۺافر ۺدف ۺاصزبحادایں ۺںیھت۔اِؿ ۺںیم ۺاشہ ۺدبع ۺاہلل ۺولعیۺ‬
‫(‪1۰۴1‬ھ‪1۶۳1/‬ء)ۺبسۺےسۺڑبے ۺںیہ۔ۺوجۺٓاپۺےکۺدعبۺاجنیشنۺےھت۔ۺ ُاؿۺےکۺلضفۺفۺامکؽۺافرۺاحمنسۺےکۺ‬
‫ابرےۺںیمۺامتؾۺذت رہ ۺاگنرفںۺ ےۺذ رۺایکۺےہ۔ ۺٓاپۺڑبےۺافلضۺزامہنۺافر ۺیقتمۺفۺرپزیہاگرۺافرۺرایتضۺ‬
‫فااغشؽ ۺںیم ۺکمہنم ۺرےنہ ۺفاےل ۺےھت۔دترسی ۺےک ۺامرہ ۺےھت۔ ۺاشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺےک ۺدفرسے ۺےٹیب ۺاشہۺ‬
‫دبعاولادح ۺاےنپ ۺاھبیئ ۺیک ۺرطح ۺوخویبں ۺےک ۺامکل ۺےھت۔ ۺاوھنں ۺ ۺ ے‪1۰۳۲‬ھ‪1۶۲۲/‬ء ۺںیم ۺفافت ۺاپیئ۔‬
‫رسیتے ۺےٹیب ۺاشہ ۺدبع ۺاقحل ۺہشیمہ ۺذ ر ۺف ۺااغشؽ ۺںیم ۺرصمفػ ۺرےتہ۔ ۺوچےھت ۺےٹیب ۺاشہ ۺاغبل ۺامتؾ ۺرمع ۺذجمفبۺ‬
‫رےہ۔ۺاشہۺاحدمۺاپوچنںیۺےٹیبۺدّیجۺاعملۺفۺاحظفۺافرۺاتکدوںۺےکۺاشقئۺےھت۔ۺ‬
‫ومالانۺدبعۺارلنمحۺرپفازۺاالصیحۺاینپۺاتکب ۺاشہۺفہیج ۺادلنیۺولعیۺ‪،‬ۺاوحاؽۺفۺٓااثرںیمۺاتبےتۺںیہۺہکۺ‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺےکۺاکیۺرفزدنۺفادلنیۺیکۺزدنیگۺںیمۺرباہؿۺوپرۺیہۺںیمۺفافتۺ ۺاپےئگۺےھت۔(‪)1۷‬‬
‫افلخےئۺابکرۺافرۺاتممزۺالتذمہ‬
‫اشہ ۺدبع ۺاہلل ۺولعی ۺادمح ۺٓاابدی‪ :‬اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺیک ۺافالد ۺںیم ۺاشہ ۺدبع ۺاہلل ۺاجعم ۺامکالت ۺےھت۔ ۺدریس ۺولعؾۺ‬
‫ںیم ۺاہمرت ۺےک ۺاسھت ۺوصتػ ۺےک ۺارسار ۺف ۺاقحقی ۺںیم ۺاایتمزی ۺاشؿ ۺرےتھک ۺےھت۔ ۺریست ۺف ۺامشلی ۺافر ۺیوقیۺ‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫فزبریگۺںیمۺاےنپۺاالسػۺےکۺدقؾۺہۺدقؾۺےھت۔ۺاؿۺیکۺاق ِلبۺدقرۺوصخایصتۺاکۺذت رہۺاؿۺےکۺاعمرصۺدمحمۺنسحۺ‬
‫وغیثۺاطشریۺ ےۺزلگارۺاربارۺںیمۺاہنتیۺادبۺفۺارتحاؾۺےسۺایکۺےہ‪:‬‬
‫’’ٓاپۺیکۺذاتۺںیمۺامتؾۺیلقعۺفۺیلقنۺولعؾۺعمجۺےھت۔ۺیبسکۺافرۺیفشکۺدےقیقۺافرۺلکشمۺاسمۺلئۺٓاپۺ‬
‫یک ۺادٰین ۺوتہج ۺےس ۺلح ۺوہ ۺاجای ۺ رےت ۺےھت۔ ۺاعمل ۺاہشدت ۺافر ۺاعمل ۺبیغ ۺےک ۺاقحقی ۺاک ۺولجہ ۺٓاپۺ‬
‫ےکۺافرپۺوہاتۺاھت۔‘‘(‪)1۸‬‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫دّیسۺصۺاہللۺۺڑھبفی‪ :‬اشہۺفہیجۺادلنیۺےکۺالتذمہۺافرۺافلخۺںیمۺاتممزۺرتنیۺتیصخشۺدّیسۺصۺاہللۺڑھبف ۺ‬
‫ی‬
‫یک ۺےہ۔ ۺاؿ ۺاک ۺال ۺفنط ۺڑھبفچ ۺےہ ۺوج ۺوسرت ۺافر ۺڑبفدہ ۺےک ۺدرایمؿ ۺفاعق ۺےہ۔ ۺفـ ۺاشہ ۺرفح ۺاہلل ۺینیسح ۺےکۺ‬
‫ن‬
‫انں ۺ ے ۺاشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺےس ۺتعیب ۺیک ۺافر ۺرفاحین ۺامکالت ۺافرۺ‬‫رفزدن ۺںیہ ۺ۔ ۺاظرہی ۺولعؾ ۺیک ۺلیمکت ۺےک ۺدعب ۺ و‬
‫دمارجۺِۺولسکۺےطۺےیک۔ۺ‬
‫ن‬
‫امٓرث ۺارکلاؾ ۺںیم ۺالغؾ ۺیلع ۺٓازاد ۺرگلبایم ۺےک ۺہ ۺوقؽ‪ ’’ :‬ف خ ۺریبک ۺ‪ ،‬ۺاعمل ۺریہش ۺدّیس ۺص ۺاہلل ۺنب ۺدّیسۺ‬
‫رفحۺاہللۺینیسحۺف خۺااعلملۺرطہقیٔۺاطشرہیۺہیقشعۺںیمۺافرۺامتؾۺولعؾۺفۺاعمرػۺےکۺاجعمۺےھت۔‘‘ (‪)1۹‬‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۷‬‬

‫اکیۺافرۺہگجۺف خۺدمحمۺا راؾۺ ےۺاھکلۺےہۺہکۺ’’ ف خۺفہیجۺادلنیۺوخدۺوتۺاطشرہیۺےلسلسۺںیمۺف خۺدمحمۺوغثۺ‬

‫ن‬
‫وگاایلریۺےک ۺرمہد ۺوہ ۺےئگ ۺافر ۺاُؿۺےک ۺاکی ۺاشرگد ۺدّیس ۺص ۺاہلل ۺڑھبفیۺ ے ۺاِس ۺےلسلس ۺوک ۺاجحز ۺدقمس ۺںیمۺ‬
‫ن‬
‫اعؾۺایک۔ۺدّیسۺصۺاہللۺڑھبفچۺےکۺرےنہۺفاےلۺےھتۺوجۺابۺوسرتۺافرۺڑبفدہۺےکۺدرایمؿۺفاعقۺےہ۔‘‘(‪)۲۰‬‬
‫ف خ ۺدمحم ۺنب ۺلضف ۺاہللۺرباہوپنری‪ :‬اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺےک ۺاتممز ۺاشرگدفں ۺںیم ۺےس ۺےھت۔ف خ ۺدمحم ۺنب ۺلضف ۺاہلل ۺےکۺ‬
‫لضفۺفۺامکؽۺیکۺرہشتۺدفرۺدفرۺکتۺیھت۔ۺاؿ ۺاکۺالۺفنطۺوجؿۺوپرۺاھت‪،‬ۺنکیلۺرباہؿۺوپرۺںیمۺمیقمۺوہۺےئگ۔ۺافرۺ‬
‫فںیہۺدرسۺفۺدترسیۺاکۺہلسلسۺرشفعۺ رۺدای۔ۺزلگارۺاربارۺںیمۺاؿۺےکۺقلعتمۺویںۺٓااتۺےہ‪:‬‬
‫’’ٓاپ ۺاخدنسی ۺےک ۺابداشہ ۺدمحم ۺاشہ ۺانب ۺابمرک ۺاشہ ۺافرفیق ۺےک ۺدہع ۺوکحتم ۺ(‪1۵۶۶‬ء) ۺںیمۺ‬
‫رجگات ۺےس ۺاخدنسی ۺرشتفی ۺالےئ۔ ۺرباہؿ ۺوپر ۺںیم ۺدجسم ۺافر ۺاخاقنہ ۺریمعت ۺیک۔ ۺدحثی ۺ‪ ،‬ۺریسفتۺ‬
‫افرۺدفرسےۺدینیۺولعؾۺاکۺدرسۺدےنیۺںیمۺوغشمؽۺرےتہۺےھت۔‘‘(‪)۲1‬‬
‫اقیضۺالجؽۺادلنیۺاتلمین‪ :‬اقیضۺالجؽۺادلنیۺاکۺامشرۺدہعۺاربکیۺےکۺاتممزۺ املۺںیمۺوہاتۺےہ۔ۺاہنتیۺرحبتمۺ‪،‬ۺقحۺوگۺ‬
‫افرۺقحۺرپتسۺاعملۺےھت۔ۺنسھۺےکۺالعہقۺرکھبۺںیمۺدیپاۺوہےئ۔ۺاتلمؿۺںیمۺرپفاؿۺڑچےھ۔ۺلیصحتِۺملعۺےکۺےیلۺ‬
‫ادمحٓاابدۺٓاۺ رۺف خۺفہیجۺادلنیۺولعیۺےسۺاالسیمۺولعؾۺیکۺلیمکتۺیک۔ۺ‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫زلگار ۺاربار ۺںیم ۺدمحم ۺوغیث ۺاطشری ۺاؿ ۺےک ۺقلعتم ۺےتھكل ۺںیہ ۺہک ۺفہ ۺانؾ ۺفر ۺ امل ۺںیم ۺےس ۺےھت۔ ۺف خ ۺفہیجۺ‬
‫ادلنیۺےسۺھچکۺدریۺبسکۺضیفۺایکۺافرۺرقفۺفۺوصتػۺےسۺدیفتسمۺوہےئ۔(‪)۲۲‬‬
‫ف خۺفہیجۺادلنیۺرجگایتۺےکۺافلخۺافرۺابکرۺالتذمہۺںیمۺاِؿۺےکۺالعفہۺمیکحۺامثعؿۺدواکبین‪،‬ۺف خۺویفسۺاگنبیل‪،‬ۺ‬
‫ی ین‬
‫ۺی ۺاسامونی‪ ،‬ۺاقیض ۺایضء ۺادلنی ۺویسیت ۺ‪ ،‬ۺدّیسۺ‬ ‫ومالان ۺامثعؿ ۺیلفس ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺدبع ۺاہلل ۺوصیف ۺاطشری ۺاربک ۺٓاابدی ۺ‪ ،‬ۺدّیس‬
‫دبعارلنمح ۺڑھبفی ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺریپ ۺدمحم ۺرباہؿ ۺوپری ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺدبع ۺااقلدر ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺدبع ۺاہلل ۺوگاایلری ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺونر ۺادلنی ۺایضء ۺاہلل ۺ‪،‬ۺ‬
‫اقیض ۺدبع ۺاہلل ۺاجیب ۺوپری ۺ‪ ،‬ۺدّیس ۺیلع ۺاباب ۺریم ۺینیسح ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺدبع ۺااملکل ۺاطشری ۺاسر گ ۺوپری ۺ‪ ،‬ۺدّیس ۺالجؽ ۺامہ ۺاعمل ۺ‪ ،‬ۺف خۺ‬
‫دبعازعلزی ۺاُینیج ۺ‪ ،‬ۺدمحم ۺوغیث ۺاطشری ۺامڈنفی ۺ‪ ،‬ۺمیکح ۺرفح ۺاہلل ۺڑھبفی ۺاہجریگنی ۺافر ۺف خ ۺادمح ۺرجگایت ۺفریغہ ۺاقلبۺ‬
‫ذ رںیہ۔ۺ‬
‫فافتۺ‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺ‪ ۲۹‬ۺرفص‪۹۹۸‬ھ‪۲۷ /‬دربمس‪ 1۵۷۹‬ۺء ۺ‪ ،‬ۺاوتار ۺوک ۺحبص ۺاصدؼ ۺےکۺفتق ۺاِسۺ‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۸‬‬
‫دارِافین ۺےس ۺاعمل ۺاجفداین ۺوک ۺرتصخ ۺوہ ۺےئگ۔ ۺاُس ۺفتق ۺاؿ ۺیک ۺرمعااھٹیس ۺربس ۺیھت۔ای ِد ۺاایؾ ۺںیم ۺمیکح ۺدّیسۺ‬
‫دبعایئحلۺاترخیۺفافتۺویںۺےتھكلۺںیہ‪:‬‬
‫’’ ف خۺفہیجۺادلنیۺولعیۺ ےۺ‪۹۹۸‬ھۺںیمۺفافتۺاپیئۺافرۺادمحۺٓاابدۺںیمۺدموفؿۺوہےئ۔ۺٓاپۺیکۺربقۺ‬
‫ابمرکۺزایرتۺاگہِۺالخقیۺےہ۔‘‘(‪)۲۳‬‬
‫ڈارٹکۺوہظرۺانسحلۺاشربۺاینپۺفینصتۺاترخیۺوصایفےئۺرجگاتۺںیمۺویںۺرمقۺرطازۺںیہ‪ ’’ :‬ف خۺفہیجۺ‬
‫ادلنیۺیکۺفافتۺ‪۹۹۸‬ھ‪1۵۹۰/‬ءۺںیمۺوہیئۺافرۺاُؿۺاکۺزمارۺادمحۺٓاابدۺرہشۺےکۺفطسۺںیمۺےہ۔‘‘(‪)۲۴‬‬
‫اُردف ۺےک ۺدقمی ۺاشرع ۺفیل ۺدینک(‪1۶۶۷‬۔‪1۷۰۷‬ء) ۺںیھنج ۺفیل ۺرجگایت ۺیھب ۺج ا ۺاجاتۺےہ‪ ،‬ۺضعب ۺنیققحمۺ‬
‫ ے ۺاِؿ ۺاک ۺہلسلس ۺبسن ۺاشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺکت ۺایبؿ ۺایک ۺےہ۔ ۺاوھنں ۺ ے ۺاشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺیک ۺدمح ۺںیم ۺاکی ۺوطلیۺ‬
‫دیصقہۺمظنۺایکۺےہ۔ۺسجۺےکۺدنچۺااعشرۺدرجۺذلیۺںیہ‪:‬‬
‫ۺاعمل‬ ‫ۺرسفر‬ ‫ۺوبقمؽ‬ ‫ۺوت‬ ‫اے‬
‫ۺاعمل‬ ‫ۺدرتف‬ ‫ۺرہفتس‬ ‫ۺوت‬ ‫اے‬
‫ۺٓااتفب ۺنیقی‬
‫ِ‬ ‫ولجہ ۺرگ ۺوت ۺےہ‬
‫ھجت ۺوسں ۺرفنش ۺےہ ۺرکیپ ۺاعمل‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫ۺوسں‬ ‫ۺابنط‬ ‫ۺف‬ ‫ۺاظرہ‬ ‫ملع‬
‫وت ۺےہ ۺاعمل ۺںیم ۺرربہِ ۺاعمل)‪(۲۵‬‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺاک ۺزمار ۺدمرہس ۺولعہی ۺےک ۺنحص ۺںیم ۺانبای ۺایگ۔ ۺارماےئ اربکی ۺںیم ۺاصدؼ ۺاخؿ ۺ ےۺ‬
‫رفےضۺیکۺامعرتۺایترۺ رفایئۺافرۺدہعۺاہجریگنیۺںیمۺرفہدۺاخؿ (‪1۶1۶‬ء) ےۺرمدقۺےکۺافرپۺرتھچیۺایترۺ رفایئۺ‬
‫افرۺدرجۺذلیۺااعشرۺدنکہۺ رفاےئ‪:‬‬
‫ۺدؽ‬ ‫ۺدرای‬ ‫ۺرفہد‬ ‫ۺاخؿ‬ ‫رمٰیضت‬
‫ۺاشلم‬ ‫ۺرتمح‬ ‫ۺف‬ ‫ۺفایخ‬ ‫ضیف‬
‫رعش ۺرب ۺرطح ۺ رد ۺاز ۺتمہ‬
‫ۺاکلم‬ ‫ۺرمدش‬ ‫ۺربق‬ ‫ۺرس‬ ‫رب‬
‫ات ۺکلف ۺابد ۺ‪ ،‬ۺابد ۺابینٗ ۺانی‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۳۹‬‬

‫ات ۺاہجؿ ۺابد‪ ،‬ۺابد ۺانی ۺزنمؽ(‪)۲۶‬‬

‫اِس ۺےس ۺہی ۺولعمؾ ۺوہات ۺےہ ۺہک ۺاس ۺزمار ۺیک ۺریمعت‪1۰1۷‬ھ‪1۶۰۹/‬ء ۺںیم ۺوہیئ۔ ۺٓاج ۺیھب ۺہی ۺزمار ۺرپۺ‬
‫اونار ۺزایرت ۺاگہ ۺاخص ۺف ۺاعؾ ۺےہ۔اشنہشہ ۺاربک ۺیک ۺفافت ۺےک ۺدعب ۺبج ۺونر ۺادلنی ۺاہجریگن ۺتخت ۺنیشن ۺوہا ۺوت ۺ‬
‫ہ ۺرغض ۺرفتحی ۺادمح ۺٓاابد(‪1۰۶۶‬ھ‪1۶۵۶/‬ء)ۺٓاای ۺوت ۺوصختیص ۺےس ۺنیت ۺہگج ۺافہحت ۺوخاین ۺےک ۺےیلۺاحرض ۺوہا۔ ۺ‬
‫ک گ‬
‫رضحت ۺاشہ ۺاعمل ۺ(‪۸۸۰‬ھ‪1۴۷۵/‬ء) ۺےک ۺزمار ۺرپ ۺ‪ ،‬ۺرسچیھک ۺںیم ۺف خ ۺادمح ۺ ھتوو ۺ(‪1۴۴۵‬ء) ۺیک ۺابراگہ ۺںیم ۺافر ۺاشہۺ‬
‫فہیجۺادلنیۺیکۺدراگہۺرپ۔زتکۺاہجریگنیۺںیمۺویںۺرموقؾۺےہ‪:‬‬
‫’’ اوتارۺ‪۲۷‬ۺدیۺامہۺوکۺںیمۺ ےۺف خۺفہیجۺادلنیۺےکۺربقمےۺرپۺوجۺریمیۺایقؾۺاگہۺےکۺرقبیۺےہۺ‬
‫اج ۺ ر ۺافہحت ۺوخاین ۺیک۔ ۺہی ۺاخاقنہ ۺریمے ۺفادلِ ۺزبروگار ۺےک ۺارماء ۺںیم ۺےس ۺاصدؼ ۺاخؿ ۺ ے ۺریمعتۺ‬
‫ رفایئ ۺیھت۔ ۺف خ ۺفہیج ۺادلنی ۺ‪ ،‬ۺف خ ۺوغث ۺدمحم ۺوگاایلری ۺےک ۺہفیلخ ۺےھت۔ ۺ ن ۺرپ ۺوخد ۺاُؿ ۺےکۺ‬
‫رمدشۺوکۺرخفۺاھت۔ۺف خۺفہیجۺادلنیۺاظرہیۺفۺابینطۺافصتۺےسۺرہبہۺفرۺےھت۔‘‘ (‪)۲۷‬‬
‫بتکۺاخہنۺفۺدمرہس‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺاکۺبتکۺاخہنۺرجگاتۺےکۺوہشمرۺبتکۺاخونںۺںیمۺےسۺاھتۺافرۺرقتةیۺرہۺنفۺیکۺاتکںیبۺ‬
‫وموجدۺںیھت۔’’ومالانۺادوۺرفظۺدنفیۺبجۺاسۺبتکۺاخ ےۺوکۺ‪1۹۲1‬ءۺںیمۺدےنھکیۺےئگۺوتۺاتبےتۺںیہۺہکۺدعتمدۺڑبےۺ‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫ڑبے ۺدنصفوقں ۺںیم ۺاتکںیب ۺےب ۺرتیبیت ۺےس ۺڑپی ۺںیہ۔ ۺدنچ ۺ ِدؿ ۺیک ۺوکشش ۺےک ۺدعب ۺاِؿ ۺوک ۺرمبت ۺایک ۺ۔ ۺھچکۺ‬
‫اتکںیب ۺاةحب ۺاےنپ ۺاسھت ۺےل ۺےئگ ۺافر ۺ رؾ ۺوخردہ ۺاتکںیب ۺدرایےئ ۺاسرب ۺیتم ۺیک ۺذنر ۺوہ ۺںیئگ۔ ۺڑوھےی ۺاتکںیبۺ‬
‫ریپدّیسۺینیسحۺفنصمۺذت رۃۺاولہیجۺافرۺانجبۺڑباۺایمںۺاصبحۺوموجدہۺوتمیلۺدراگہۺےکۺاپسۺںیہ۔‘‘(‪)۲۸‬‬
‫ناص فی‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺاک ۺلقتسم ۺہلغشم ۺدرس ۺف ۺدترسی ۺافرۺاےنپ ۺرمہدفں ۺیک ۺرفاحین ۺرتتیب ۺاھت ۺنکیلۺ‬
‫رھپۺیھبۺبجۺومعقۺاتلم‪،‬ۺفینصتۺفۺاتفیلۺاکۺہلسلسۺاجریۺرےتھکۺافرۺاِسۺںیمۺیھبۺاُؿۺاکۺدصقمۺہبلطۺےکۺےیلۺوہستلۺ‬
‫مہب ۺاچنہپان ۺافر ۺلکشم ۺاسملئ ۺاک ۺلح ۺوہات۔ ۺالم ۺدبعااقلدر ۺاداویین ۺےک ۺہ ۺوقؽ’’فہ ۺہشیمہ ۺولعؾ ۺدینی ۺےک ۺدرس ۺںیمۺ‬
‫وغشمؽ ۺرےتہۺےھت۔ۺامتؾ ۺولعؾ ۺیلقع ۺفۺیلقن ۺرپ ۺوبعر ۺاِس ۺدح ۺوک ۺاھتۺہک ۺرصػۺوہایئ ۺےسۺاقونؿ ۺفۺافش ۺفۺرشحۺِۺاتفمحۺ‬
‫افر ۺدضعی ۺکت ۺاشہد ۺیہ ۺوکیئ ۺاتکب ۺوہ ۺسج ۺرپ ۺاُوھنں ۺ ے ۺرشح ۺای ۺاح ہی ۺہن ۺاھکل ۺوہ۔ ۺولگ ۺہشیمہ ۺاُؿ ۺیک ۺذاتِۺ‬
‫ابرباکتۺےسۺضیفۺاحلۺ رےتۺرےتہۺےھت۔‘‘(‪)۲۹‬‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۰‬‬
‫ضعب ۺولوگں ۺ ے ۺایبؿ ۺایک ۺےہ ۺہک ۺٓاپ ۺیک ۺناص فی ۺیک ۺدعتاد ۺنیت ۺوس ۺےس ۺزایدہ ۺےہ۔ ۺاؿ ۺںیم ۺےسۺ‬
‫اکیۺڑبیۺدعتادۺوتۺاضعئۺوہۺیکچۺےہۺافرۺوجۺدتسۺربدۺزامہنۺےسۺوفحمظۺرہۺیئگۺںیہۺفہۺیھبۺوطخماطتۺیکۺوصرتۺںیمۺ‬
‫ںیہ۔ ۺذت رہ ۺاگنرفں ۺ ے ۺفلتخم ۺونفؿ ۺیک ۺدریس ۺاتکدوں ۺںیم ۺےس ۺسیچپ ۺاتکدوں ۺرپ ۺاؿ ۺےک ۺوحایش ۺف ۺاقیلعتت ۺیکۺ‬
‫رہفتسۺدیۺےہ۔ۺاِؿۺںیمۺےسۺضعبۺوحایشۺیکۺاؿۺےکۺدہعۺےکۺدعبۺڑبیۺاتیمہۺریہ۔ۺہبلطۺاںیھنۺہنۺرصػۺ‬
‫دؽ ۺیپسچ ۺےس ۺڑپےتھ ۺلب ۺہک ۺاِس ۺیک ۺلقن ۺاک ۺاامتہؾ ۺیھبۺ رےت ۺےھت۔اؿ ۺیک ۺۺناص فی ۺوج ۺوطخماطت ۺیکۺلکش ۺںیمۺ‬
‫دتسۺایبۺںیہۺافرۺادمحۺٓاابدۺ‪،‬ۺدیحرۺٓاابد‪،‬ۺونھکلٔۺ‪،‬ۺراؾۺوپرۺ‪،‬ۺیلعۺزگھۺافرۺیئبمبۺفریغہۺےکۺبتکۺاخونںۺںیمۺوموجدۺ‬
‫ںیہ‪،‬ۺاُؿۺںیمۺےسۺدنچۺاکۺاعترػۺشیپۺدختمۺےہ‪:‬‬
‫‪1‬۔ۺتقیقحۺِۺدمحمی‪:‬‬
‫ہیۺاتکبۺوصہیفۺافرۺنیملکتمۺےکۺدرایمؿۺامہۺوموضعۺےسۺقلعتمۺےہ۔اِسۺںیمۺافلضۺومفلۺ ےۺ‬
‫دفۺاطمبلۺےکۺناواؿۺدےیۺںیہۺ۔ۺا ّفؽۺںیمۺذاتۺتۺےکۺوصترۺوکۺفاک ۺایکۺےہ۔ۺافرۺرھپۺاؿۺرمابتۺاکۺذ رۺایکۺ‬
‫سج ۺںیم ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺیلجت ۺاظرہ ۺوہیئ ۺےہ۔بلطم ۺد ّفؾ ۺاک ۺاملصح ۺہی ۺےہ ۺہک ۺاہلل ۺیک ۺافصت ۺےک ۺاےنپ ۺاقلعتتۺ‬
‫وہےت ۺںیہ ۺ۔ ۺاِؿ ۺاقلعتت ۺرپ ۺدحفث ۺف ۺااکمؿ ۺرمبت ۺوہےت ۺںیہ۔ ۺ ن ۺاک ۺرتبیت ۺسفنِ ۺپ ت ۺرپ ۺہ نک ۺوہ۔ ۺاِؿۺ‬
‫اقلعتتۺےسۺسفنِۺپ تۺںیمۺوکیئۺریغتۺفاعقۺوہاتۺےہۺہنۺزجتی۔(‪)۳۰‬‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬

‫‪۲‬۔ۺرشحۺاجؾۺاہجؿۺامن(افریس)‪:‬‬
‫اجؾۺاہجؿۺامنۺوصتػۺںیمۺوہشمرۺنتمۺےہ۔ۺاِسۺےکۺفنصمۺدمحمۺنبۺزعادلنیۺنبۺاعدؽۺنبۺویفسۺ‬
‫رغمیبۺرعمفػۺہۺریسنیۺںیہ۔ۺہیۺ(‪۷۸۵‬ھ‪1۳۶۳/‬ء)ۺیکۺفینصتۺےہ۔ۺاشہۺفہیجۺادلنیۺ ےۺاِسۺیکۺاکیۺرشحۺ‬
‫یھکل۔ۺاۺ ِسۺےکۺدفۺےخسنۺبتکۺاخہنۺدراگہۺریپۺدمحمۺاشہ‪،‬ۺادمحۺٓاابدۺںیمۺوموجدۺںیہ۔(‪)۳1‬‬
‫‪۳‬۔ۺاح ہیۺیلعۺاولتلحی‪:‬‬
‫ولتحی ۺوتحیض ۺالع ہم ۺدعس ۺادلنی ۺاتفتزاین(‪۷۹۳‬ھ‪1۳۹1/‬ء)یک ۺاُوصؽ ۺہقف ۺںیم ۺوہشمر ۺدریس ۺاتکبۺ‬
‫ےہ۔ۺفلتخمۺ املءۺ ےۺاےنپۺہطقنۺرظنۺےسۺاسۺیکۺرشحۺافرۺوحایشۺےھکلۺںیہ۔ۺاشہۺفہیجۺادلنیۺ ےۺیھبۺاکیۺاح ہیۺ‬
‫تشےسۺوقنمؽۺےہۺافرۺاح ہیۺرپۺرہۺہگجۺ‬
‫اھکلۺےہ۔ۺبتکۺاخہنۺریپۺدمحمۺاشہۺادمحۺٓاابدۺںیمۺیملقۺہخسنۺفنصمۺےکۺوخدۺون ۺ‬
‫حیحصتۺیکۺیئگۺےہ۔ۺ(‪)۳۲‬‬
‫‪۴‬۔اح ہیۺیلعۺاوملافل‪:‬‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴1‬‬

‫اِسۺوہشمرۺالکیمۺاتکبۺےکۺفنصمۺاقیضۺدضعۺادلنیۺدبعۺارلنمحۺںیہۺ۔اسۺیکۺرشحۺالع ہمۺدّیسۺیلعۺ‬
‫نب ۺدمحم ۺرجاجین(‪۸1۶‬ھ‪1۴1۳/‬ء) ۺ ےۺیک۔ ۺرھپ ۺتہب ۺےس ۺ امل ۺ ے ۺاِس ۺرپ ۺوحایشۺےھکل۔ ۺربریغص ۺںیم ۺاّلم ۺدبعامیکحلۺ‬
‫ایسوکلیٹ(‪1۵۶1‬۔‪1۶۷۵‬ء)ۺےکۺاحےیشۺیکۺڑبیۺاتیمہۺےہ۔ۺاشہۺفہیجۺادلنیۺاکۺاح ہیۺاِسۺےسۺےلہپۺاکۺےہ۔ۺاِسۺاکۺ‬
‫اکیۺیملقۺہخسنۺبتکۺاخہنۺدراگہۺریپۺدمحمۺاشہ‪،‬ۺادمحۺٓاابد‪،‬اھبرتۺںیمۺوموجدۺےہ۔(‪)۳۳‬‬
‫‪۵‬۔اح ہیۺیلعۺرصتخمۺااعملین‪:‬‬
‫الع ہمۺدعسۺادلنیۺاتفتزاینۺ ےۺفلتخمۺونفؿۺیکۺتہبۺیسۺاتکںیبۺفینصتۺیکۺںیہۺافرۺہیۺوصختیصۺایھنۺ‬
‫یہ ۺوک ۺاحل ۺےہ ۺہک ۺاؿ ۺیک ۺفینصت ۺںیم ۺاپچن ۺاتکںیب ۺذہتبی ۺاقطنمل ۺ‪ ،‬ۺرصتخم ۺااعملین ۺ‪ ،‬ۺوطمؽ ۺ‪ ،‬ۺرشح ۺاقعہد ۺافرۺ‬
‫ولتحیۺاشلمۺںیہۺ۔ۺزریِۺرظنۺاتکبۺبتکۺاخہنۺدراگہۺریپۺدمحمۺاشہ‪،‬ۺادمحۺٓاابدۺںیمۺیملقۺوموجدۺےہ۔ۺۺ(‪)۳۴‬‬
‫‪۶‬۔ۺراشدۺرشحۺاالراشد‪:‬‬
‫وحن ۺںیم ۺاالراشد ۺانیم ۺاتکب ۺاقیض ۺاہشب ۺادلنی ۺدفتل ۺٓاابدی ۺیک ۺ(‪۸۶۰‬ھ‪1۴۵۶/‬ء) ۺیک ۺفینصتۺ‬
‫ےہ۔ ۺاشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺےک ۺزام ے ۺںیم ۺدالخۺِ ۺدرس ۺیھت۔ ۺاِس ۺےیل ۺاوھنں ۺ ے ۺاس ۺیک ۺرشح ۺیھکل ۺافر ۺاس ۺاک ۺانؾۺ‬
‫راشدۺراھک۔ۺ(‪)۳۵‬‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬

‫‪۷‬۔ۺفاہیفۺرشحۺاکہیف‬
‫ہبلط ۺیک ۺرعیب ۺمیلعت ۺےک ۺےیل ۺوحن ۺےک ۺاینبدی ۺاسملئ ۺایبؿ ۺ ر ے ۺںیم ۺا ِن ۺاحبج(‪11۷۴‬۔‪1۲۴۹‬ء)ۺ‬
‫یکۺاتکبۺاکہیفۺیکۺاخصۺرہشتۺےہ۔ۺا ِسۺاتیمہۺےکۺشیپۺرظنۺادتباۺیہۺےسۺہیۺاتکبۺدالخۺدرسۺریہۺ۔ۺوچںۺہکۺ‬
‫وحنۺیکۺڑبیۺاتکدوںۺںیمۺاسملئۺوحنہیۺافرۺوقادعۺِۺوحنہیۺںیمۺڑباۺاالتخػۺراہۺےہۺ‪،‬ۺاِسۺےیلۺاِؿۺاسملئۺےسۺعطقۺرظنۺ‬
‫اسۺاتکبۺںیمۺاہنتیۺااصتخرۺےسۺاکؾۺایلۺایگۺےہ۔ۺاسۺاتکبۺیکۺدعتمدۺرشںیحۺافرۺاحےیشۺےھکلۺےئگ۔ۺاِؿۺںیمۺاشہۺ‬
‫فہیج ۺادلنی ۺ ے ۺرشح ۺفاہیف ۺےک ۺانؾ ۺےس ۺرشح ۺیھکل۔ ۺاس ۺاک ۺاکی ۺہخسن ۺاقیض ۺونر ۺادلنی ۺاصبح ۺڑھبفی ۺےکۺ‬
‫بتکۺاخ ےۺںیمۺوموجدۺےہ۔ۺ(‪)۳۶‬‬
‫ل ن‬ ‫ن‬
‫اِؿۺےکۺالعفہۺراسہلۺالن ووہیۺ‪،‬ۺاح ہیۺیلعۺارصتخملۺااعملینۺ‪،‬ۺاح ہیۺیلعۺا ضدیۺ‪،‬ۺرشحۺزنۃہۺارظنلۺیف ۺ‬
‫ۺوتحیض‬ ‫ع‬ ‫ک‬ ‫س‬
‫ۃبخن ۺارکفل ۺ‪،‬ۺاح ہی ۺرشح ۺفاقہیۺ‪،‬ۺراسہل ۺرتبیت ۺاراکؿ ۺاولصلۃۺ‪،‬ۺرشح ۺاطیسبل ۺ‪ ،‬ۺرشحۺدیلک ۺاخمزؿۺ‪،‬ۺارلاسہلۺفریغہۺیھبۺ‬
‫اشہۺفہیجۺادلنیۺولعیۺیکۺناص فیۺںیمۺاشلمۺںیہ۔‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۲‬‬
‫وفلماظت‬
‫ۺدنہفاتسؿ ۺںیم ۺوفلماظت ۺعمج ۺ ر ے ۺاک ۺایخؽ ۺبس ۺےس ۺےلہپ ۺافریس ۺےک ۺوہشمر ۺاشرع ۺاریم ۺنسح ۺالعءۺ‬
‫ۺوبحمب ۺایہل ۺرضحت ۺوخاہج ۺاظنؾ ۺادلنی ۺافایلۺ‬
‫زجسی ۺ(‪۶۶۰‬۔‪۷۳۶‬ھ‪1۲۵۴/‬۔‪1۳۳۷‬ء) ۺےک ۺدؽ ۺںیم ۺٓاای۔ ۺفہ ِ‬
‫(‪۶۳۶‬۔‪۷۲۵‬ھ‪1۲۳۷/‬۔‪1۳۲۴‬ء) ےکۺےتیہچۺرمہدۺافرۺاُؿۺیکۺاپزیکہۺسلجمۺےکۺاحرضۺابشۺاصبحۺملقۺےھت۔ۺ‬
‫‪۷۰۷‬ھ‪1۳۰۷/‬ءںیم ۺاُوھنں ۺ ے ۺرفانیم ۺف ۺاوقاؽۺِ ۺرضحت ۺوبحمبۺِ ۺایہل ۺوک ۺوفادئ ۺاوفلاد ۺےک ۺانؾ ۺےس ۺرتبیت ۺدانیۺ‬
‫رشفعۺایکۺافرۺ(‪۷۲1‬ھ‪1۳۲1/‬ء)ۺںیمۺبجۺفہۺاسۺیکۺرتبیتۺےسۺافرغۺوہےئۺوتۺوگایۺملعۺوصتػۺںیمۺاکیۺےئنۺ‬
‫ناواؿۺاکۺااضہفۺوہۺایگ۔ۺاریمۺنسحۺزجسیۺ ےۺہنۺرصػۺوفلماظتۺونیسیۺیکۺداغۺلیبۺڈایلۺلبۺہکۺاےسۺوصتػۺیکۺ‬
‫رحتکیۺیکۺرشنۺفۺااشتعۺاکۺاکیۺؤمرثۺذرہعیۺانبۺدای۔‬
‫دنہفاتسؿۺےکۺا لیۺا ردرۺاشمخیۺںیمۺاشہۺفہیجۺادلنیۺولعیۺیکۺذاتۺابرباکت ۺ ےۺوجۺاپدئارۺوقنشۺ‬
‫وھچےے‪،‬ۺفہۺوصتػۺںیمۺایداگرۺرںیہۺےگ۔اؿۺیکۺاکرٓادمۺابوتںۺافرۺاُؿۺیکۺربۺفتقۺدہاوتیںۺوکۺاُؿۺےکۺرمہدفںۺ‬
‫ ےۺیھبۺملقۺدنبۺ ر ےۺیکۺوکششۺیکۺےہ‪،‬ۺانچںۺہچۺاُؿۺےکۺوفلماظتۺاکۺومجمہعۺرحبۺااقحلقیۺےکۺانؾۺےسۺرتبیتۺدایۺ‬
‫ایگۺےہ۔ۺاؿۺےکۺوفلماظتۺدرجۺذلیۺوحاولںۺےسۺزایدہۺوبقمؽۺوہےئ۔‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬

‫‪1‬۔درسۺفۺدترسی‪:‬‬
‫ۺاحؽ ۺریپی ۺدترسی ۺعیمج ۺولعؾ ۺیم ۺرفامدنی۔ ۺوشتشی ۺوخد ۺیمن ۺکود؟ۺ‬
‫’’رپدیسدن ۺہک ۺرضحت ۺدر ِ‬
‫ن‬
‫ۺت‘‘ چیہۺسکۺراۺوجابۺیمنۺوتامنۺداد۔‘‘ (‪)۳۷‬‬‫رفومددنۺہۺمكحۺ’’ فۺاامۺااسللیۺالف ڑ‬
‫(ولوگںۺ ےۺوپاھچۺہکۺرضحتۺیفیعضۺیکۺاحتلۺںیمۺامتؾۺولعؾۺاکۺدرسۺدےتیۺںیہۺ۔ۺرپاشیینۺوتۺںیہنۺوہیت؟ۺاوھنںۺ ےۺ‬
‫ج اۺہکۺاہللۺاعتٰیلۺاکۺمكحۺےہۺہکۺاسلئۺوکۺتمۺکڑھوک۔اسۺانبۺرپۺیسکۺاطبلۺملعۺوکۺاراکرۺںیمۺوجابۺںیہنۺدےۺاتک۔)‬
‫‪۲‬۔ملعۺفۺلغش‪:‬‬
‫نن‬
‫’’ اطبل ۺرا ۺابہد ۺہک ۺلغش ۺمہ ۺبکنند ۺف ۺملع ۺزین ۺوخبادنن‪ ،‬ۺرہ ۺہچ ۺاغبل ۺٓاہد‪ ،‬ۺاسکل ۺرا ۺرسیمۺ‬
‫ابہد۔‘‘(‪)۳۸‬‬
‫(اطبل ۺملع ۺوک ۺاچےیہ ۺہک ۺذ رف ۺرماہبق ۺیھب ۺ رے ۺافر ۺملع ۺیھب ۺڑپےھ۔ ۺاِس ۺںیم ۺےس ۺوج ۺیھب ۺاغبل ۺٓااجےئ ۺاگۺ‬
‫ۺزنمؽۺوصقمدۺرپۺاچنہپےئۺاگ۔)‬
‫اسکلۺوک ِ‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۳‬‬

‫‪۳‬۔وصترۺروسؽﷺ‪:‬‬
‫’’ ارگ ۺدر ۺرہ ۺرفز ۺکی ۺاستع ۺای ۺدف ۺاستع ۺرضحت ۺراستل ۺامٓبﷺ را ۺوصتر ۺدنک ۺ‪ ،‬ۺدرفشنۺ‬
‫ۺرقبۺٓاؿۺرسۺدرۺزینۺلصحمۺفۺرسیمۺرگدد۔‘‘ (‪)۳۹‬‬
‫افصییۺیبۺاغتی ِ‬
‫(ارگۺرہۺرفزۺاکیۺڑھگیۺایۺدفۺڑھگیۺرضحتۺراستلۺامٓبۺﷺ اکۺوصترۺ رےۺوتۺاُسۺےکۺدؽۺںیمۺاہنتیۺافصیئۺ‬
‫دیپاۺوہۺیگۺافرۺٓارضحنتۺﷺ اکۺرقبۺیھبۺاحلۺوہۺاگ۔)‬
‫‪۴‬۔ فوسوسںۺاکۺالعجۺ‪:‬‬
‫ۺاپسۺاافنس ۺنک۔ ۺسفنۺدرۺاک ِرۺوخد ۺابدش۔ۺامشۺدرۺ‬
‫’’یصخش ۺازۺفوساسۺاکشتیۺ رد۔ ۺرفومددن ۺہکۺامش ِ‬
‫اک ِرۺوخدۺابدیش۔‘‘(‪)۴۰‬‬
‫(یسکۺ ےۺسفنۺےکۺفوسوسںۺیکۺۺاکشتیۺیک۔رفامایۺسفنۺرپۺہشیمہۺرظنۺروھک۔ۺسفنۺاکۺاکؾۺیہۺفوسےسۺڈاانلۺےہ۔ۺرگمۺ‬
‫ت‬
‫مھااراۺاکؾۺہیۺےہۺہکۺرہۺدؾۺسفنۺاکۺاحلظۺروھکۺ۔ۺسفنۺاےنپۺاکؾۺںیمۺاگلۺرےہۺافرۺ مۺاےنپۺاکؾۺںیمۺ ےگۺروہ۔)‬
‫‪۵‬۔ التفتۺرقٓاؿۺدقمس‪:‬‬
‫رقٓاؿ ۺدقمس ۺیک ۺالتفت ۺرپ ۺزفر ۺدےتی ۺوہےئ ۺرفامےت ۺںیہ ۺہک ۺرہ ۺرفز ۺرقٓاؿ ۺاپک ۺیک ۺالتفت ۺالزیمۺ‬
‫ رینۺاچےیہ۔افرۺاسۺںیمۺذراۺیھبۺتلفغۺںیہنۺوہینۺاچےیہ۔‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫ی ین‬
‫ۺیۺیمۺرفومددنۺہکۺالتفتِۺۺرقٓاؿۺدیجمۺراۺایقؾۺامندنیۺفۺرہۺہچۺ‬ ‫’’ وگدنیۺہکۺرضحتۺااشیؿۺہۺدّیس‬
‫ن‬
‫ۺک۔ۺارگۺہتفگٔۺرماۺالمزؾۺریگہد‪،‬ۺوچمہۺنمۺوخادیہۺ‬ ‫ومبجۺتلفغۺاتسۺازۺوضحرۺقح‪،‬ۺازۺفۺارتحاز ی‬
‫دش۔ۺ(ینعیۺعمجمۺارحبلنی)۔‘‘(‪)۴1‬‬
‫ی ین‬
‫ۺی ۺےس ۺرفامےت ۺےھت ۺہک ۺالتفت ۺرقٓاؿ ۺدیجم ۺہشیمہ ۺایک ۺ رف ۺافر ۺوج ۺزیچ ۺ ۺوضحر ۺقح ۺںیمۺ‬ ‫(ےتہک ۺںیہ ۺہک ۺرضحت‬
‫تلفغۺاکۺببسۺوہۺ‪،‬اُسۺےسۺرپزیہۺ رف۔ۺارگۺریمیۺابتۺرپۺہشیمہۺلمعۺ رفۺےگۺوتۺریمےۺیہۺےسیجۺنبۺاجٔوۺےگ۔)‬
‫ِ‬
‫۔ذلتۺلمع‪:‬‬ ‫‪۶‬‬
‫’’ یسک ۺہ ۺذ ر ۺردیس ۺف ۺیسک ۺہ ۺرکف ۺف ۺیسک ۺہ ۺدرفد۔ ۺف ۺرفومددن ۺہک ۺسفن ۺرا ۺااحتمؿ ۺہ ۺاحتل ۺدش ۺف ۺہۺ‬
‫احتلِ ۺدشت ۺف ۺہ ۺاحتل ۺٓااسشئ ۺہک ۺدکاؾ ۺاحؽ ۺذفؼۺِ ۺاامعؽ ۺدارد ۺف ۺرب ۺوساحن ۺاوحاؽ ۺاگنہۺ‬
‫دارد۔‘‘(‪)۴۲‬‬
‫( وکیئ ۺوت ۺذ ر ۺ ر ۺےک ۺرعمتف ۺےک ۺدرےج ۺوک ۺاچنہپ ۺ‪ ،‬ۺوکیئ ۺرکف ۺ ر ۺےک ۺافر ۺوکیئ ۺدرفد ۺڑپھ ۺےک۔ ۺافر ۺرفامےت ۺےھت ۺہکۺ‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۴‬‬
‫سفنۺاکۺااحتمؿۺفیلکتۺافرۺٓاراؾۺدفونںۺاحوتلںۺںیمۺایکۺاجےئۺ‪،‬ۺاتہکۺولعمؾۺوہۺےکسۺہکۺوکؿۺیسۺاحتلۺںیمۺلمعۺیکۺ‬
‫ذلتۺاحلۺوہیتۺےہ۔)‬
‫‪۷‬۔ۺرمدشۺیکۺرضفرتۺفۺاتیمہ‪:‬‬
‫’’ از ۺتقشم ۺرعمتف ۺدخا ۺرا ۺاحل ۺ ردؿ ۺمہ ۺنینچ ۺاتس ۺہک ۺرمدش ۺضیف ۺشخب ۺدنارد۔ ۺٓاؿۺ‬
‫سکۺراۺدرۺرطقیۺاطشرہیۺنینچۺتقشمۺاہۺتسین۔ۺرپدیسدنۺہکۺارگۺانیۺدقرۺتقشم ۺدنک‪،‬ۺاحتجۺ‬
‫رمدشۺمہۺدارد؟ۺرفومددن‪،‬ۺفہۺفہۺ‪:‬ۺرمدشۺرپدہۺاجحبۺراۺیمۺدرد۔‘‘(‪)۴۳‬‬
‫(رایتضۺف ۺتنحم ۺےسۺدخا ۺکت ۺانچنہپ ۺاِس ۺفتقۺوہات ۺےہ ۺہک ۺبج ۺہک ۺاُس ۺاک ۺوکیئ ۺضیف ۺشخب ۺرمدش ۺہنۺوہ۔ ۺرطہقیۺ‬
‫اطشرہیۺںیمۺاینتۺںیتقشمۺںیہنۺںیہ۔ۺوپاھچۺہکۺارگۺوکیئۺاینتۺںیتقشمۺ رےۺوتۺایکۺاُےسۺرمدشۺیکۺرضفرتۺوہیتۺ‬
‫ےہ؟ۺرفامای۔ۺفاہۺفاہۺ‪،‬ۺرمدشۺوتۺاجحبۺےکۺرپدےۺاٹہۺداتیۺےہ۔)‬
‫اکیۺافرۺہگجۺرفامےتۺںیہ‪:‬‬
‫ۺرمدشیکشخ دامغۺایۺفعضِۺادؿۺایۺزایینۺدرگیۺیمۺٓارد۔‘‘(‪)۴۴‬‬
‫’’رایتضۺیبۺارم ۺ‬
‫(رایتض ۺریغب ۺرمدشۺےک ۺمكح ۺےک ۺیکشخۺدامغ ۺای ۺفعضۺِ ۺادؿ ۺدیپاۺ ریتۺےہ ۺای ۺاِسۺےس ۺدفرسے ۺاصقنانت ۺالقحۺ‬
‫وہےتۺںیہ۔)‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬

‫‪۸‬۔ۺاطمےعلۺیکۺنیقلت‪:‬‬
‫’’ رمدش ۺٓاؿ ۺرا ۺابہد ۺہک ۺوچؿ ۺاطبل ۺولمؽ ۺکود ۺاز ۺاامعؽ ۺف ۺااغشؽ ۺہ ۺدقر ۺدعف ۺالمؽ ۺملع ۺوتدیحۺ‬
‫فابنطۺازۺبتکِۺومدحاؿۺاطمہعلۺ ردؿۺرفامہد۔‘‘ (‪)۴۵‬‬
‫(رمدشۺوکۺاچےیہۺہکۺبجۺاطبلۺاامعؽۺافرۺااغشؽۺےسۺربھگاۺاجےئۺوتۺاُسۺےسۺںیہکۺہکۺومدحۺوصہیفۺیکۺاتکدوںۺاکۺ‬
‫اطمہعلۺ رںیۺاتہکۺملعۺِۺوتدیحۺافرۺملعۺِۺابنطۺےکۺببسۺالمؽۺفۺزیباریۺدفرۺوہۺاجےئ۔)‬
‫افریسۺاشرعی‪:‬‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺولعی ۺاشرع ۺیھب ۺےھت۔ ۺیھبک ۺیھبک ۺننفتِ ۺعبط ۺےک ۺےیل ۺرعش ۺہہک ۺایل ۺ رےت ۺےھت۔ ۺاُؿۺ‬
‫ےکۺااعشرۺںیمۺفااہلہنۺافرۺوصایفہنۺر گۺےہ۔ۺفہۺ‚فیج‛ۺصلختۺرفامےتۺےھت۔ۺاُوھنںۺ ےۺوکیئۺدویاؿۺںیہنۺوھچےاۺ‬
‫نکیلۺضعبۺرمہدفںۺ ےۺاینپۺایبوضںۺںیمۺاؿۺےکۺدنچۺااعشرۺلقنۺےیکۺںیہ۔ۺحبصۺنشلگۺںیمۺونابۺدّیسۺیلعۺنسحۺ‬
‫اخؿ(‪1۶۶۶‬۔‪1۷۲۲‬ء)ۺ ےۺٓاپۺےکۺدفۺرعشۺلقنۺےیکۺںیہ‪:‬‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۵‬‬

‫ز ۺاربی ۺزک ۺومندش ۺرب ۺزنیم ۺرتمح ۺرفف ۺرزید‬

‫وچ ۺرب ۺتشکِ ۺتبحم ۺذگبرد ۺتنحم ۺرفف ۺرزید‬
‫ۺویمہ ۺراتف‬
‫ز ۺاتسبمن ۺہک ۺابدش ۺٓارزفمی ٔ‬
‫داامؿ ۺبلط ۺٓاتف ۺرفف ۺرزید‬
‫ز ۺلخنِ ۺاُف ۺہ ۺ ِ‬
‫(ااسیۺابدؽۺسجۺےکۺاظرہۺوہ ےۺےسۺزنیمۺرپۺرتمحۺربیتسۺےہ۔ۺبجۺہیۺتبحمۺیکۺ یتیھۺرپۺےسۺسگراتۺےہۺوتۺتنحمۺ‬
‫ربیتس ۺےہ۔ ۺ ےھج ۺاےنپ ۺابغ ۺےس ۺبرہابین ۺےک ۺ لھ ۺیک ۺا دی ۺریتہ ۺےہ۔ ۺاس ۺےک ۺدر ت ۺبلط ۺ ر ے ۺفاولں ۺےکۺ‬
‫دانمۺںیمۺٓاتفۺربیتسۺےہ۔)‬
‫دّیسۺادوۺرفظۺدنفیۺاےنپۺاقمہلۺںیمۺہیۺااعشرۺلقنۺ رےتۺںیہ۔‬
‫ہک ۺہ ۺرگ ِد ۺام ۺردس ۺرہ ۺوعصہ‬
‫ۺام‬ ‫ۺرپفازمی‬ ‫ۺرعش‬ ‫ابہش ِز‬
‫س ۺفدحت ۺرا ۺزابؿۺِ ۺدرگی ۺاتس‬
‫ّ ڑ‬
‫اب ۺحیسم ۺف ۺرضخ ۺمہ ۺرازمی ۺام‬
‫رس ۺدمھ ۺدر ۺرگ ہی ۺمشچ ۺاكش ۺاب ِر ۺوخشی ۺرا‬
‫رب ۺمنک ۺاز ۺتبحم ۺدؽ ۺرہ ۺدؾ ۺانک ِر ۺوخشی ۺرا‬
 ‫اورینٹلكالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫دؽ ۺارگ ۺاگیبہن ۺدش ۺاز ۺیب ۺفاف ۺرب ۺام ۺہچ ۺرُجؾ‬
‫نشن‬
‫ٓادیم ۺنادسار ۺرپفرداگرۺِ ۺوخشی ۺرا‬
‫ات ۺردس ۺرب ۺرسِ ۺوکی ۺوت ۺرگ ِد ۺنم ۺمیسن‬
‫در ۺرہِ ۺاب ِد ۺابص ۺرنؾ ۺابغرۺِ ۺوخشی ۺرا(‪)۴۶‬‬
‫(امہرے ۺرگد ۺٓا ۺاجات ۺےہ ۺرہ ۺوھچاٹ ۺرپدنہ۔ ۺمہ ۺرعش ۺرپ ۺاے ے ۺفاےل ۺابہشز ۺںیہ۔ ۺفدحت ۺےک ۺراز ۺیک ۺزابؿ ۺافرۺ‬
‫ےہ۔ ۺمہ ۺحیسم ۺافر ۺرضخ ۺےک ۺمہ ۺراز ۺںیہ۔ ۺںیم ۺہشیمہ ۺاینپ ۺٓاوھکنں ۺےس ۺاجری ۺٓاوسنفں ۺرپ ۺوتہج ۺداتی ۺوہں ۺافر ۺاےنپۺ‬
‫دؽ ۺےس ۺرہ ۺہظحل ۺتبحم ۺوک ۺمتخ ۺ ر ے ۺںیم ۺاگل ۺراتہ ۺوہں۔ ۺارگ ۺامہرا ۺدؽ ۺےب ۺفاف ۺےس ۺاگیبہن ۺوہ ۺایگ ۺوت ۺایک ۺرجؾ ۺےہ۔ ۺہکۺ‬
‫ٓادیمۺارگۺاےنپۺرپفرداگرۺوکۺیہۺہنۺاچہپ ےۺ۔ۺاتہکۺریمیۺرگدۺاہمترےۺوکےچۺکتۺچنہپۺاجےئ۔ۺاسۺےیلۺابدۺابصۺےکۺ‬
‫راےتسۺںیمۺاےنپۺابغرۺوکۺاھچبۺدایۺےہ۔ۺ)‬
‫اشہ ۺفہیج ۺادلنی ۺےک ۺابرے ۺںیم ۺاس ۺومضمؿ ۺاک ۺدصقم ۺاؿ ۺیک ۺیملع‪ ،‬ۺرفاحین ۺافر ۺادیب ۺدخامت ۺاک ۺااحہطۺ‬

‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۶‬‬
‫افر ۺدتس ۺایب ۺولعمامت ۺوک ۺاکی ۺہگج ۺعمج ۺ ر ۺےک ۺاقرنیی ۺیک ۺرظن ۺ ران ۺاھت ۺسج ۺےک ۺےیل ۺامتؾ ۺامہ ۺانمعب ۺےسۺ‬
‫اافتسدہۺ رےکۺاؿۺیکۺتیصخشۺاکۺدرتسۺااحہطۺایکۺایگۺےہ۔‬
‫٭٭٭٭٭‬
‫وحاےل‬
‫دبعۺارلنمحۺرپفازۺاالصیح‪،‬ۺ شاہ وجیہ الذین علوی گجزاتی ؒ‪ ،‬احوال و آثار‪(،‬یئبمم‪ :‬انمجنۺاالسؾۺ‬ ‫(‪)1‬‬
‫اُردفۺررسیچۺایٹسنۺویٹٹ‪،‬ۺ‪۲۰1۵‬ء)‪1۶،‬۔‬
‫ۺاًاضیۺ‪1۷،‬۔‬ ‫(‪)۲‬‬
‫وہظرۺانسحلۺاشرب‪،‬ۺ تاریخ صوفیائے گجزات‪(،‬ۺادمحۺٓاابد‪:‬ۺلیمجۺاڈیکیم‪1۹۸1 ،‬ء)‪۲1۰،‬۔‬ ‫(‪)۳‬‬
‫ۺدّیسۺادوۺرفظۺدنفی‪،‬ۺ تاریخ اولیائے گجزات ‪،‬ۺ(ادمحۺٓاابد‪ :‬ۺس۔ؿۺ)‪،‬ۺ‪۸۷‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫نسحۺاونہش‪،‬ۺدانشنامہ ادب فارسی‪(،‬ۺرہتاؿۺ‪:‬ۺفزارتۺرفگنہۺفۺاراشدۺاالسؾ‪،‬ۺ‪1۳۸۰‬ش)‪۲۶۵۵،‬۔‬ ‫(‪)۵‬‬
‫وہظرۺانسحلۺاشربۺ‪،‬ۺ تاریخ صوفیائے گجزات‪ ۲11،‬۔‬ ‫(‪)۶‬‬
‫رامحؿۺیلع‪،‬ۺ تذکزہ علمائے ہنذ‪،‬ۺرتممجۺومالانۺزنیۺادلنی‪،‬ۺ(ۺدیحرۺٓاابد‪:‬ۺہبتکمۺاقدرہیۺ‪،‬ۺ‪۲۰۰۵‬ء)‪،‬ۺ‪۴۰۹‬۔‬ ‫(‪)۷‬‬
‫گجزاتی‪ ،‬احوال و ٓاثار‪،‬ۺ‪۲۰‬۔‪۲1‬۔‬
‫ؒ‬ ‫دبعۺارلنمحۺرپفاز‪،‬ۺاالصیح‪،‬ۺ شاہ وجیہ الذین علوی‬ ‫(‪)۸‬‬
‫اًاضی‪۴۲ ،‬۔‬ ‫(‪)۹‬‬
‫دمحمۺویفسۺاتمال‪،‬ۺ مشایخ احمذ ٓاتاد‪،‬ۺ(ادمحۺٓاابد‪:‬ۺارمنیۺکبۺایسنجی‪،‬ۺ‪۲۰1۳‬ء)‪ ۲۷۶،‬۔‬ ‫(‪)1۰‬‬
 ‫اورینٹل كالج میگزین‪ ،‬ۺدلج‪،۹۸‬ۺامشرہ‪،۳‬ۺلسلسمۺامشرہ‪ ،۳۶۹:‬اسؽۺ‪۲۰۲۳‬ء‬
‫المۺدبعۺااقلدرۺاداویین۔ۺ منتخة التواریخ‪،‬ۺ(ۺاکوپنر‪:‬ۺیشنمۺونؽۺوشکر‪1۸۷۶ ،‬ء)‪۲۹۲ ،‬۔‪۲۹۳‬۔‬ ‫(‪)11‬‬
‫وخاہجۺالغؾۺادلنیۺادمحۺیشخبۺ‪،‬ۺ طثقات اکثزی‪،‬ۺدلجۺ۔‪،۲‬ۺ( اگنبؽۺ‪:‬ۺوبطمہعۺاایشیکٹۺوساسیٹئ‪،‬ۺس۔ؿ)ۺ‪،‬ۺ‪۵۰۴‬۔‬ ‫(‪)1۲‬‬
‫المۺدبعۺاابلیقۺاہنفدنی‪،‬ۺ مآثز رحیمی‪،‬ۺدلج‪،۳‬ۺ( ہتکلکۺ‪1۹۲۴:‬ء)‪1۷،‬۔‪1۸‬۔‬ ‫(‪)1۳‬‬
‫دمحم ۺنسح ۺوغیث ۺاطشری ۺ ۺامڈنفی‪ ،‬ۺ گلزار اتزار‪ ،‬ۺرتممج ۺلضف ۺادمح ۺویجری( ۺالوہر‪ :‬ۺہبتکم ۺاطلسؿ ۺاعریگمل‪ ،‬ۺولرئ ۺامؽ‪،‬ۺ‬ ‫(‪)1۴‬‬
‫‪۲۰۰۶‬ء)‪۴۰۵،‬۔‬
‫ف خۺدمحمۺا راؾ‪،‬ۺ رود کوثز‪،‬ۺ(الوہر‪:‬ۺریففزۺزنس‪1۹۶۸ ،‬ء)‪۳۹۳ ،‬۔‪۳۹۴‬۔‬ ‫(‪)1۵‬‬
‫المۺدبعۺاابلیقۺاہنفدنی‪،‬ۺ مآثز رحیمی‪،‬ۺ‪1۷ :۳‬۔‪1۸‬۔‬ ‫(‪)1۶‬‬
‫گجزاتی ‪ ،‬احوال و آثار‪،‬ۺ‪۸۰‬۔‬
‫ؒ‬ ‫دبعۺارلنمحۺرپفاز‪،‬ۺاالصیح‪،‬ۺ شاہ وجیہ الذین علوی‬ ‫(‪)1۷‬‬
‫دمحمۺوغیثۺاطشریۺامڈنفی‪،‬ۺ گلزار اتزار‪،‬ۺ‪۴۷۰‬۔‬ ‫(‪)1۸‬‬
‫ریم ۺالغؾ ۺیلع ۺٓازاد ۺرگلبایم‪ ،‬ۺ مآثز الکزام‪ ،‬ۺرتممج ۺالع ہم ۺیتفم ۺدمحم ۺویسن ۺراض‪(،‬ربیلی‪ :‬ۺرمزک ۺادلراست‪،‬‬ ‫(‪)1۹‬‬
‫‪۲۰۰۸‬ء)‪11۶ ،‬۔‪11۷‬۔‬
‫المۺدبعۺاابلیقۺاہنفدنی‪،‬ۺ مآثز رحیمی‪،‬ۺ‪1۷ : ۳‬۔‪1۸‬۔‬ ‫(‪)۲۰‬‬
‫ااسحؿۺادمح‪/‬دمحمریہظابرب ‪۴۷‬‬

‫دمحمۺوغیثۺاطشریۺامڈنفی‪،‬ۺ گلزار اتزار‪۴۸۰،‬۔‬ ‫(‪)۲1‬‬

‫ااضیۺ‪،‬ۺ‪۵۹۷‬۔‬ ‫(‪)۲۲‬‬
‫ل‬
‫میکحۺدیسۺدبعۺا یحیی‪،‬ۺ یاد ایام‪ ،‬تاریخ گجزات (ؤنھکل‪:‬اشیہۺرپسی‪،‬ۺس‪-‬ؿۺ)‪۵۷،‬۔‬ ‫(‪)۲۳‬‬
‫وہظرۺانسحلۺاشرب‪،‬ۺ تاریخ صوفیاے گجزات‪(،‬ادمحۺٓاابد‪:‬ۺلیمجۺاڈیکیم‪1۹۸1،‬ء)‬ ‫(‪)۲۴‬‬
‫دیسۺریہظۺادلنیۺدمین‪،‬ۺ انتخاب ولی‪،‬ۺ فیلۺدمحمۺفیل(وینۺدیلہ‪:‬ۺہبتکمۺاجعم‪1۹۸۹ ،‬ء)‪11۴،‬۔‬ ‫(‪)۲۵‬‬
‫گجزاتی‪ ،‬احوال و آثار‪،‬ۺ‪۶۹‬۔‬
‫ؒ‬ ‫ومالانۺدبعۺارلنمحۺرپفازۺاالصیح‪،‬ۺشاہ وجیہ الذین علوی‬ ‫(‪)۲۶‬‬
‫ونر ۺادلنی ۺدمحم ۺاہجریگن‪ ،‬ۺ تزک جھانگیزی‪ ،‬ۺرتممج ۺومولی ۺدیس ۺادمح ۺیلع ۺراؾ ۺوپری‪( ،‬الوہر‪ :‬ۺگنس ۺلیم ۺیلبپۺ‬ ‫(‪)۲۷‬‬
‫نشیک‪1۹۶۷ ،‬ء)‪،‬ۺ‪۲۷۷‬۔‬
‫گجزاتی‪ ،‬احوال و آثار‪۷۷ ،‬۔‬
‫ؒ‬ ‫دبعۺارلنمحۺرپفازۺاالصیح‪،‬ۺ شاہ وجیہ الذین علوی‬ ‫(‪)۲۸‬‬
‫المدبعۺااقلدرۺاداویین‪،‬ۺ منتخة التواریخ‪۲۹۲،‬۔‬ ‫(‪)۲۹‬‬
‫گجزاتی‪ ،‬احوال و آثار‪1۲1 ،‬۔‬
‫ؒ‬ ‫ۺدبعۺارلنمحۺرپفازۺاالصیح‪،‬ۺ شاہ وجیہ الذین علوی‬ ‫(‪)۳۰‬‬
‫اًاضی‪1۲۵ ،‬۔‬ ‫(‪)۳۳‬‬ ‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۲۴‬۔‬ ‫(‪)۳۲‬‬ ‫اًاضی‪1۲۲،‬۔‬ ‫(‪)۳1‬‬
‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۳1‬۔‪1۳۲‬۔‬ ‫(‪)۳۶‬‬ ‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۲۸‬۔‬ ‫(‪)۳۵‬‬ ‫اًاضی‪1۲۷ ،‬۔‬ ‫(‪)۳۴‬‬
‫اًاضی‪1۴۳،‬۔‬ ‫(‪)۳۹‬‬ ‫اًاضی‪1۴۲،‬۔‬ ‫(‪)۳۸‬‬ ‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۴1‬۔‬ ‫(‪)۳۷‬‬
‫اًاضی‪1۴۵،‬۔‬ ‫(‪)۴۲‬‬ ‫اًاضی‪1۴۷،‬۔‬ ‫(‪)۴1‬‬ ‫اًاضی‪1۴۳،‬۔‬ ‫(‪)۴۰‬‬
‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۵۲‬۔‬ ‫(‪)۴۵‬‬ ‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۴۶‬۔‬ ‫(‪)۴۴‬‬ ‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۴۵‬۔‬ ‫(‪)۴۳‬‬
‫اًاضی‪،‬ۺ‪1۷۳‬۔‬ ‫(‪)۴۶‬‬
 ‫ء‬۲۰۲۳‫ اسؽۺ‬،۳۶۹:‫ۺلسلسمۺامشرہ‬،۳‫ۺامشرہ‬،۹۸‫ ۺدلج‬،‫اورینٹلكالج میگزین‬
BIBLIOGRAPHY
- Abdur Rehman Parwaz Islahi, Shah Vajih Al-Dīn Alvī Gujrātī:
Ahvāl-o Āsār, (Mumbai: Anjuman-e Islam Urdu Research
Institute, 2015)
- Hasan Anusheh, Dānishnāma-e Adab-e Fārsī, (Tehran: Wizarat-e
Farhang-o Irsah-e Islam 1380S)
- Khawaja Ghulam al-Din Ahmad Bakhshi, āt-i Akbarī,
(Bangal: Matboa Aisisa Society)
- Mir Ghulam Ali Azad Balgarami, Muāasir al-Kirām, (trans.)
Allama Mufti Muhammad Younas Raza, (Barayli: Markaz al-
Dirasat, 2008)
- Muhammad Hasan Ghosi Shattari Maoundvi, Gūlzār-e Abrār,
(trans.) Fazal Ahmad Jewi, (Lahore: Maktabah Sultan Aalamgir,
2006)
- Muhammad Yousaf Matala, Mashā’ kh Ahm d A ād, (Ahmad
Abad: Amreen Book Agency, 2013)
- Mullah Abdul Baqi Nahawandi, Mu ’sir R hīmī, (Kalkata: 1924)

۴۸ ‫دمحمریہظابرب‬/‫ااسحؿۺادمح‬
- Mullah Abdul Qadir Badayuni, Mutakhib al-Tavārīkh, (Kanpur:
Munshi Naul Kashor, 1876)
- Rehman Ali, Tazkira-e Ulama-e Hind, (trans.) Maulana Zain al-
Din, (Haider Abad:Maktabah Qadiria, 2005)
- Syed Abu Zafar Nadavi, ārīkh-i Sūfiya-i Gujrāt, (Ahmad Abad)
- Zahoor Al-Hsan Sharab, ārīkh-i Sūfiya-i Gujrāt, (Ahmad Abad:
Jameel Acadamy, 1981)


