Bµi 3: X¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña s¾t tõ

1. Môc ®Ých yªu cÇu

1.1. Môc ®Ých: Môc ®Ých cña bµi thÝ nghiÖm nµy lµ trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn
thøc vÒ vËt liÖu s¾t tõ vµ kü n¨ng thùc nghiÖm ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña vËt liÖu s¾t
tõ.
1.2. Yªu cÇu
1. N¾m ®−îc c¬ së lý thuyÕt cña phÐp ®o.
2. N¾m ®−îc cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña thiÕt bÞ thÝ nghiÖm dïng ®Ó x¸c ®Þnh
nhiÖt ®é Curie cña vËt liÖu s¾t tõ.
3. BiÕt c¸ch tiÕn hµnh thÝ nghiÖm nh»m x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña vËt liÖu s¾t tõ.
4. ViÕt ®−îc b¸o c¸o thÝ nghiÖm, tÝnh ®−îc sai sè theo yªu cÇu.

2. C¬ së lý thuyÕt

C¸c vËt liÖu s¾t tõ (Fe, Ni, Co, ferit...) nÕu ®−îc ®Æt trong tõ tr−êng ngoµi B 0 th×
chóng sÏ bÞ tõ ho¸ (nhiÔm tõ) rÊt m¹nh. Nguyªn nh©n lµ do bªn trong khèi s¾t tõ khi ®ã
xuÊt hiÖn mét tõ tr−êng phô B ' cïng h−íng vµ rÊt lín so víi B 0 . V× vËy tõ tr−êng tæng
hîp trong khèi s¾t tõ cã gi¸ trÞ b»ng:
r
B = B0 + B ' = µ B 0 (1)
HÖ sè tû lÖ µ gäi lµ ®é tõ thÈm tû ®èi cña s¾t tõ. TrÞ sè cña µ phô thuéc phøc t¹p
vµo ®é lín cña B 0 vµ cã thÓ ®¹t tíi 104 ÷ 105, nghÜa lµ tõ tr−êng tæng hîp trong khèi s¾t
tõ cã thÓ lín gÊp hµng v¹n lÇn so víi tõ tr−êng bªn ngoµi. Do ®Æc tÝnh nµy, c¸c vËt liÖu
s¾t tõ ®−îc dïng réng r[i trong kü thuËt ®iÖn ®Ó lµm lâi tõ cña biÕn thÕ ®iÖn, ®éng c¬
®iÖn, nam ch©m ®iÖn, r¬le ®iÖn tõ...
Cã thÓ gi¶i thÝch ®Æc tÝnh cña s¾t tõ b»ng thuyÕt miÒn tõ ho¸ tù nhiªn. Theo
thuyÕt nµy, cÊu tróc cña khèi s¾t tõ gåm c¸c miÒn rÊt nhá cì 10-5 ÷ 10-6 m gäi lµ miÒn
tõ ho¸ tù nhiªn. Trong mçi miÒn, do cã “lùc t−¬ng t¸c trao ®æi”, m«men tõ spin cña
c¸c electr«n ®Þnh h−íng song song víi nhau, t¹o thµnh tõ ho¸ ®Õn møc b[o hoµ. NÕu
ch−a cã tõ tr−êng ngoµi, m«men tõ cña c¸c miÒn kh¸c nhau s¾p xÕp hçn lo¹n nªn
m«men tõ tæng hîp cña khèi s¾t tõ b»ng kh«ng vµ s¾t tõ kh«ng cã tõ tÝnh. NÕu ®Æt vµo
tõ tr−êng kh¸ m¹nh, trong khèi s¾t tõ sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh “dÞch chuyÓn v¸ch” cña c¸c
miÒn tõ ho¸ tù nhiªn vµ qu¸ tr×nh “quay m«men tõ” cña c¸c miÒn nµy theo h−íng song
song víi tõ tr−êng ngoµi B 0 . KÕt qu¶ lµ c¶ khèi s¾t tõ trë thµnh mét miÒn tõ ho¸ cã
m«men tõ rÊt lín, do ®ã g©y ra tõ tr−êng phô B ' cïng h−íng vµ rÊt lín so víi tõ tr−êng
ngoµi B 0 .
 Tuy nhiªn, nÕu khèi s¾t tõ bÞ nung nãng ®Õn nhiÖt ®é T ≥ TC th× chuyÓn ®éng
nhiÖt cña c¸c nguyªn tö sÏ t¨ng m¹nh, ph¸ vì cÊu tróc cña c¸c miÒn tõ ho¸ tù nhiªn,
lµm mÊt ®Æc tÝnh cña s¾t tõ. Khi ®ã ®é tõ thÈm cña s¾t tõ gi¶m rÊt nhanh tíi gi¸ trÞ µ
≈ 1 vµ B ≈ B0. NhiÖt ®é Tc ®−îc gäi lµ nhiÖt ®é Curie, gi¸ trÞ cña nã phô thuéc vµo b¶n
chÊt cña s¾t tõ. ThÝ dô: nhiÖt ®é Curie cña s¾t lµ 780oC, cña niken lµ 350oC, cña hîp
kim 30%Ni + 70%Fe lµ 80oC ÷ 85oC... NhiÖt ®é Curie TC cña vËt liÖu s¾t tõ cã ý nghÜa
thùc tÕ. NÕu biÕt TC, ta cã thÓ chän kho¶ng nhiÖt ®é lµm viÖc thÝch hîp ®èi víi c¸c linh
kiÖn ®iÖn vµ ®iÖn tö cã sö dông lâi s¾t tõ. MÆt kh¸c, sù biÕn ®æi ®ét biÕn cña ®é tõ
thÈm µ cña s¾t tõ ë nhiÖt ®é Curie còng ®−îc øng dông ®Ó chÕ t¹o c¸c bé c¶m biÕn, c¸c
r¬le nhiÖt - ®iÖn tõ dïng ®iÒu khiÓn tù ®éng nhiÖt ®é trong c¸c lß h¬i, nåi c¬m ®iÖn....

T µA
S
F
iC
i1

mV L
~50V
~u1 µA

§ R1 R2
C
~3V

a b
H×nh 1

Trong thÝ nghiÖm nµy, ta sÏ x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña ferit (s¾t tõ b¸n dÉn)
b»ng ph−¬ng ph¸p c¶m øng ®iÖn tõ. ThiÕt bÞ thÝ nghiÖm bè trÝ nh− trªn h×nh 1a. Thanh
ferit F ®−îc ®Æt ë bªn trong lß ®iÖn §. Lß ®iÖn § nèi víi nguån ®iÖn xoay chiÒu ~50V,
nã gåm hai cuén d©y ®iÖn trë gièng nhau m¾c nèi tiÕp vµ cuèn ng−îc chiÒu nhau sao
cho khi dßng ®iÖn ch¹y qua lß ®iÖn th× thanh ferit F bÞ nung nãng, nh−ng dßng ®iÖn
nµy kh«ng sinh ra tõ tr−êng. NhiÖt ®é T cña thanh ferit F ®o b»ng cÆp nhiÖt C, suÊt
nhiÖt ®iÖn ®éng cña nã chØ thÞ trªn miliv«nkÕ mV. Hai cuén d©y c¶m øng - cuén s¬ cÊp
S vµ cuén thø cÊp T, quÊn chång lªn nhau bao quanh lß ®iÖn §. Cuén s¬ cÊp S nèi víi
nguån ®iÖn xoay chiÒu ~3V vµ cuén thø cÊp T nèi víi micr«ampekÕ µA. S¬ ®å nguyªn
lý m¹ch ®iÖn cña thÝ nghiÖm biÓu diÔn trªn h×nh 1b, trong ®ã R1 vµ R2 lµ ®iÖn trë thuÇn
cña cuén s¬ cÊp S vµ cuén thø cÊp T, cßn L lµ hÖ sè tù c¶m cña cuén s¬ cÊp S. TrÞ sè
cña L phô thuéc vµo kÝch th−íc, sè vßng d©y cña cuén s¬ cÊp S vµ tû lÖ víi ®é tõ thÈm
tû ®èi µ cña thanh ferit F ®Æt bªn trong cuén d©y ®ã.
 NÕu ®Æt hiÖu ®iÖn thÕ xoay chiÒu u1 vµo hai ®Çu cña cuén d©y s¬ cÊp S, trong
cuén d©y sÏ cã dßng ®iÖn xoay chiÒu i1 ch¹y qua vµ lµm xuÊt hiÖn suÊt ®iÖn ®éng tù
c¶m ε1C cã gi¸ trÞ b»ng:
dφ 0
ε1C = − N1 (2)
dt
dφ 0 di
víi N1 lµ sè vßng d©y, cßn = L 1 lµ tèc ®é biÕn thiªn tõ th«ng qua mçi vßng d©y
dt dt
cña cuén s¬ cÊp S. ¸p dông ®Þnh luËt ¤m cho ®o¹n m¹ch cña cuén s¬ cÊp S, ta cã:
u1 = i1R1 - ε1C
suy ra: ε1C = i1R1 - u1 (3)
V× cuén thø cÊp T quÊn chång lªn cuén s¬ cÊp S trªn cïng lâi ferit F, nªn tèc ®é
dφ 0
biÕn thiªn tõ th«ng qua mçi vßng d©y cña cuén thø cÊp T còng b»ng , do ®ã, suÊt
dt
®iÖn ®éng c¶m øng ε2C xuÊt hiÖn trong cuén thø cÊp T cã gi¸ trÞ b»ng:
dφ 0
ε 2C = − N 2 (4)
dt
víi N2 lµ sè vßng d©y cña cuén thø cÊp T. So s¸nh (2) víi (4), ®ång thêi chó ý ®Õn (3),
ta t×m ®−îc:
N2
ε 2C = (i1R 1 − u 1 ) (5)
N1
Khi nung nãng thanh ferit F ®Õn nhiÖt ®é Curie TC, ®é tõ thÈm tû ®èi cña ferit
gi¶m nhanh xuèng ®Õn gi¸ trÞ µ ≈ 1 vµ hÖ sè tù c¶m cña cuén s¬ cÊp S còng gi¶m
xuèng ®Õn gi¸ trÞ rÊt nhá, thùc tÕ cã thÓ coi L ≈ 0. Khi ®ã suÊt ®iÖn ®éng tù c¶m trong
cuén s¬ cÊp ε1C ≈ 0 vµ u1 ≈ i1R1. Tõ c«ng thøc (5), ta suy ra: ε2C ≈ 0 vµ dßng ®iÖn c¶m
øng ch¹y trong cuén thø cÊp T còng gi¶m xuèng ®Õn gi¸ trÞ iC ≈ 0.
Nh− vËy, muèn x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie TC cña thanh ferit F, ta chØ cÇn theo dâi
gi¸ trÞ cña dßng c¶m øng iC ch¹y qua cuén thø cÊp T thay ®æi phô thuéc nhiÖt ®é t cña
thanh ferit F.

3. Dông cô

Bé thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña s¾t tõ (h×nh 2) gåm:
1/ ThiÕt bÞ thÝ nghiÖm vËt lý MC - 956
2/ C¸c d©y dÉn dïng nèi m¹ch ®iÖn (9 d©y)
3/ Nguån ®iÖn ~220V.
 H×nh 2: Bé thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña s¾t tõ

4. Tr×nh tù thÝ nghiÖm

1/ ChuÈn bÞ bé thÝ nghiÖm MC - 956 ®Ó thùc hiÖn thÝ nghiÖm nµy:

a/ Ch−a c¾m phÝch lÊy ®iÖn cña bé MC - 956 vµo nguån ®iÖn ~ 220V.
b/ Dïng c¸c d©y dÉn nèi m¹ch ®iÖn trªn mÆt m¸y MC - 956 (h×nh 3):
- Lß ®iÖn § nèi víi nguån ~50V-1A,
- Cuén s¬ cÊp S nèi víi nguån ~3V-1A,
- Cuén thø cÊp T nèi víi micr«ampekÕ µA,
- CÆp nhiÖt C nèi víi miliv«nkÕ ®iÖn tö mV,
- C¸c c«ng t¾c K, K1, K2 ë tr¹ng th¸i ng¾t ®iÖn.
-
-
-
-
-

Lß ®iÖn § Cuén s¬ cÊp S Cuén thø cÊp T CÆp nhiÖt C

~50V ~3V ~50V

Nguån xoay chiÒu µA mV

AC ~50V-1A
~3V-1A
µA mV
~50V ~3V “0”
K1 K2 K

H×nh 3

2/ Mêi gi¸o viªn tíi kiÓm tra m¹ch ®iÖn trªn mÆt m¸y MC - 956 vµ c¾m phÝch lÊy ®iÖn
vµo nguån ~220V. Chó ý: khi ®ã c¸c ®Ìn tÝn hiÖu LED ®Òu ch−a s¸ng.
Dïng mét d©y dÉn nèi ®o¶n m¹ch hai cùc cña miliv«nkÕ ®iÖn tö mV. BÊm c«ng
t¾c K: ®Ìn LED cña nã ph¸t s¸ng b¸o hiÖu ®[ cã ®iÖn vµo m¸y. NÕu thÊy kim cña
miliv«nkÕ ®iÖn tö mV lÖch khái vÞ trÝ sè 0, th× vÆn tõ tõ nóm xoay quy kh«ng “0” ®Ó
®−a kim quay trë vÒ ®óng sè 0. Sau ®ã th¸o bá d©y dÉn nèi ®o¶n m¹ch hai cùc cña
miliv«nkÕ ®iÖn tö mV.

3/ BÊm c«ng t¾c K2: ®Ìn LED cña nã ph¸t s¸ng b¸o hiÖu cuén s¬ cÊp S ®[ ®−îc nèi víi
nguån ®iÖn ~3V vµ micr«ampekÕ µA chØ gi¸ trÞ IC cña dßng ®iÖn c¶m øng ch¹y qua
cuén thø cÊp T.

4/ BÊm c«ng t¾c K1: ®Ìn LED cña nã ph¸t s¸ng b¸o hiÖu lß ®iÖn § ®[ ®−îc nèi víi
nguån ®iÖn ~ 50V vµ nhiÖt ®é t cña thanh ferit F t¨ng dÇn. Khi ®ã gi¸ trÞ cña suÊt ®iÖn
®éng εnd cña cÆp nhiÖt C trªn miliv«nkÕ mV còng t¨ng dÇn.
Theo dâi sù biÕn thiªn cña dßng ®iÖn c¶m øng IC trªn micr«ampekÕ µA theo
nhiÖt ®é t cña thanh ferit F chØ thÞ qua suÊt nhiÖt ®iÖn ®éng εnd cña cÆp nhiÖt C trªn
miliv«nkÕ mV. Ghi c¸c gi¸ trÞ t−¬ng øng cña IC vµ suÊt nhiÖt ®iÖn ®éng εnd cña cÆp
nhiÖt C vµo b¶ng sè liÖu.
Chó ý: TiÕn hµnh thÝ nghiÖm trªn ®èi víi c¶ hai tr−êng hîp: t¨ng dÇn nhiÖt ®é
cña thanh ferit F ®Õn gi¸ trÞ t > tC qua vïng IC gi¶m nhanh, tiÕp ®ã l¹i gi¶m dÇn nhiÖt ®é
cña thanh ferit nµy ®Õn gi¸ trÞ t < tC qua vïng IC t¨ng nhanh, víi tC lµ nhiÖt ®é Curie cña
thanh ferit.
5/ C¸ch x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie (b»ng c¸ch vÏ ®å thÞ):
a) Chän hÖ trôc to¹ ®é
- Trôc tung cã chiÒu d−¬ng biÓu diÔn dßng c¶m øng IC theo ®¬n vÞ µA, vµ chiÒu
©m biÓu diÔn hiÖu nhiÖt ®é (t - t0) theo ®¬n vÞ 0C.
- Trôc hoµnh biÓu diÔn suÊt nhiÖt ®iÖn ®éng (εnd) theo ®¬n vÞ mV.
b/ VÏ ®−êng cong IC(εnd) vµ ®−êng lÊy mÉu cÆp nhiÖt εnd = C(t - t0) theo b¶ng sè
liÖu trªn cïng mét ®å thÞ cã d¹ng nh− h×nh 4 ®èi víi c¶ hai tr−êng hîp t¨ng vµ gi¶m
nhiÖt ®é.
T×m gi¸ trÞ tC: Khi nhiÖt ®é t¨ng, vÏ tiÕp tuyÕn I
ab cña ®−êng cong I C = f (ε nd ) t¹i phÇn dèc nhÊt cña
c

nã. KÐo dµi tiÕp tuyÕn ab c¾t trôc hoµnh t¹i ®iÓm A.
KÎ ®−êng th¼ng song song víi trôc tung ®i qua ®iÓm A a
c¾t ®−êng th¼ng εnd = C(t - t0) t¹i ®iÓm B. Tung ®é cña b εnd
B biÓu thÞ hiÖu nhiÖt ®é: t1C - t0 = δt1. 0 A
LÆp l¹i ®éng t¸c trªn khi nhiÖt ®é gi¶m, ta t×m
®−îc hiÖu nhiÖt ®é: t2C - t0 = δt2. B
tC - t0
NhiÖt ®é Curie lµ gi¸ trÞ trung b×nh:
t 1C + t 2 C t - t0
tC =
2

H×nh 4
6/ Ghi c¸c sè liÖu sau ®©y vµo b¶ng sè liÖu.
- NhiÖt ®é t0 cña phßng thÝ nghiÖm vµ ®é chÝnh x¸c cña nhiÖt kÕ.
- HÖ sè suÊt nhiÖt ®iÖn ®éng C cña cÆp nhiÖt.
- Gi¸ trÞ cùc ®¹i Um cña thang ®o vµ cÊp chÝnh x¸c δV cña miliv«nkÕ mV
- Gi¸ trÞ cùc ®¹i Im cña thang ®o vµ cÊp chÝnh x¸c δA cña micr«ampekÕ µA.
5. B¸o c¸o thÝ nghiÖm
x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña s¾t tõ

X¸c nhËn cña gi¸o viªn

Líp .......................................
KÝp ................ Nhãm ...........
Hä tªn ..................................

Môc ®Ých thÝ nghiÖm

...........................................................................................................................................
.........................................................................................................................

KÕt qu¶ thÝ nghiÖm

B¶ng sè liÖu
t0 = ... ± ... C 0
C = ... ± ... µV
Um = ... mV δV = ...
Im = ... µA δA ...
Khi nhiÖt ®é t¨ng Khi nhiÖt ®é gi¶m
εnd IC εnd IC

... ... ... ...

5.1. VÏ ®å thÞ IC = f(εεnd) vµ εnd = C(t - t0)

(§å thÞ vÏ trªn giÊy vÏ ®å thÞ, c¨n cø vµo b¶ng sè liÖu vµ h−íng dÉn ë trªn)
5.2. TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh vµ sai sè tuyÖt ®èi trung b×nh cña nhiÖt ®é Curie
- Gi¸ trÞ trung b×nh t C
t1C = t0 + δt1 = ... = ... 0C
t2C = t0 + δt2 = ... = ... 0C
t 1C + t 2C
tC = = ... = ... 0 C
2

- Sai sè tuyÖt ®èi ∆t C :

∆t 1C + ∆t 2C
∆t C = = ...0 C
2
trong ®ã:
∆t 1C = ∆t 0 + ∆(δt 1 )
∆t 2C = ∆t 0 + ∆(δt 2 )
víi ∆(δt 1 ), ∆(δt 2 ) lµ ®é chÝnh x¸c cña hÖ trôc to¹ ®é dïng ®Ó vÏ ®å thÞ.
 KÕt qu¶: t C = t C ± ∆t C = ... ± ...0 C

6. C©u hái kiÓm tra

1/ §Æc tÝnh cña s¾t tõ? NhiÖt ®é Curie cña s¾t tõ? Nªu ý nghÜa vµ øng dông.
2/ Tr×nh bµy néi dung cña ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh nhiÖt ®é Curie cña s¾t tõ.
3/ T¹i sao ®å thÞ IC = f(εnd) cã d¹ng nh− trªn h×nh 3?
4/ Gi¶i thÝch râ c¸ch tÝnh gi¸ trÞ trung b×nh cña nhiÖt ®é Curie vµ sai sè cña nã.