ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW, ILIM HAM

INNOVACIYALAR MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

ORGANIKALIQ EMES XIMIYA

PÁNINIŃ OQIW DÁSTÚRI

Bilim tarawı: 500 000 – Tábiyiy pánler, matematika hám

statistika
Tálim tarawı: 530 000 – Fizika hám tábiyiy pánler

Tálim baǵdarı: 60530100 – Ximiya (túrleri boyınsha)

Nókis-2023
1
 Pán/modul kodi Oqıw jılı Semestr ECTS - Kreditler
NOKB112 2023-2024 1-2 12
Pán/modul túri Tálim tili Háptedegi sabaq saatları
Májbúriy Ózbek/ Qaraqalpaq / rus tili 6
Auditoriya Óz betinshe Jámi
Pánniń atı sabaqları (saat) tálim (saat) júkleme
1. (saat)

Organikalıq emes ximiya 180 180 360

2. I. Pánniń mazmuni
Pándi oqıtıwdan maqset - talabalarǵa ximiyalıq elementler hám olardıń
birikpeleriniń qásiyetleri haqqında, D. I. Mendeleevtiń dáwirli nızamına
tiykarlanǵan halda, zat dúzilisin hám basqa teoriyalıq ximiyaniń tiykarǵı
túsiniklerin házirgi zaman maǵlıwmatlarınan paydalanıp, tereń bilim beriw
hám talabalarda logikalıq kónlikpeler payda etiwden ibarat.
Bul maqsetke erisiw ushın pán talabalardı teoriyalıq bilimler, ámeliy
kónlikpeler, ximiyalıq hádiyse hám processlerge stilistik jantasıw hám de
ilimiy dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw, ximiyadaǵı pánniń sapa
xarakteristikaınan muǵdarlıq qaraslarǵa ótiwdi ámelge asırıw wazıypaların
atqaradı.

II. Tiykarǵı teoriyalıq bólim (lekciya shınıǵıwları )

II. 1. Pán quramına tómendegi temalar kiredi:
1-tema. Кirisiw. Ximiyanıń tiykarǵı túsinikleri hám nızamları. D. I.
Mendeleevtiń ximiyalıq elementlerdiń dáwirlik sisteması hám dáwirlik
nızamı
Кirisiw. Ximiyanıń tiykarǵı túsinikleri hám nızamları. Ximiyalıq
elementler. Ximiyalıq elementlerdiń tarqalıwı.
D. I. Mendeleevtiń ximiyalıq elementlerdiń dáwirlik sisteması hám
dáwirlik nızamı.
Ximiyalıq elementler qásiyetleriniń dáwirliligi. Atomlardıń ionlanıw
energiyaları. Atomnıń elektronǵa beyimligi. Elektr terislik. Atom hám ion
radiuslar. Elementlerdiń dáwirli hám dáwirli bolmaǵan qásiyetleri. Vertikal,
gorizontal hám dioganal uqsaslıqlar. Ekilemshi dáwirlilik. Kaynosimmetriya
konsepsiyası. Kaynosimmetriyalıq elementler.

2-tema. Atom dúzilisi

Kvant túsiniginiń payda bolıwı. Atom yadrosı modelleri. Atomnıń
zamanagóy kvant-mexanikalıq modeli: atomda elektronniń jaǵdayı, kvant
sanlar, atom orbitallar. Atom orbitallarınıń tolıw nizamlıqları (Pauli principi.
Gund qaǵıydası. Atom orbitalardıń elektronlar menen tolıw tártibi.
Klechkovskiy qaǵıydaları). Atomlardıń tiykarǵı hám qozǵalǵan jaǵdayları. Bor

2
postulatlari, onıń yadrolıq modeli. Elementlerdiń rentgen spektrleri hám Mozli
nızamı. Shredinger teńlemesi.
Ximiyalıq elementlerdiń radioaktiv ózgeriwi. Tábiyiy radioaktiv
elementler. Radioaktivlik hádiysesiniń ashılıwı. Radioaktivlik túrleri. Yarım
jemiriliw dáwiri. Radioaktiv ıdıraw konstantası. Radioaktiv ózgerislerdiń
tiykarǵı nızamları. Jıljıw qaǵıydası. Jasalma radioaktivlik. Jasalma radioaktiv
izotoplardıń alınıwı. Awır atom yadrolariniń bóliniwi. Yadro reaksiyalariniń
túrleri. Yadro energetikası. Radioaktiv izotoplardan paydalanıw.

3-tema. Ximiyalıq baylanıs

Ximiyalıq baylanıs tuwralı tiykarǵı túsinikler. Molekulaniń ayırım
parametrleri. Ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Molekula ushın tolıq energiya
iymek sızıǵı.
Kovalent baylanısdıń toyınıwshańlıǵı hám baǵıtı. Baylanıs eseligi
(tártibi). Baylanıs polyarlıǵı hám polyarlanıwshılıq. Kovalent molekulalardıń
túrleri.
Ionlıq baylanıs. Baylanıstıń polyar emes túrleri. Metall baylanısı.
Molekulalar-aralıq baylanıs. Vodorodlıw baylanıs.
Valent baylanıslar teoriyası. Molekulyar orbitallar teoriyası. Molekulyar
orbitallar. Túrli dúzilistegi molekulyar orbitallar diagrammaların salıstırıw.

4-tema. Eritpeler
Eritpeler haqqında ulıwma túsinik. Eritpelerdiń kolligativ qásiyetleri:
diffuziya, osmos hám osmotikalıq basım, eritpe ústindegi puw basımı jáne
onıń quramı. Vant-Goff nızamı. Raul nızamları. Eritpelerdiń muzlaw hám
qaynaw temperaturaları, krioskopiya hám ebulioskopiya. Eriwsheńlik. Genri
nızamı. Zatlardıń eriw ıssılıǵı. Erigen zat hám eritiwshiniń óz-ara tásiri.
Solvatlanıw. Suwsız eritiwshiler.

5- tema. Elektrolit eritpeler

Elektrolitlik dissociaciya. Kúshsiz elektrolitlerdiń dissciyalanıwı.
Ostvaldtıń suyıltırıw nızamı. Suwdıń dissociyalanıwı. pH-vodorod
kórsetkish. Indikatorlar. Bufer eritpeler. Bufer eritpelerde pH tı esaplaw.
Duzlar gidrolizi. Gidroliz dárejesi hám konstantası. Gidroliz processlerinde
teń salmaqlıqtiń jıljıwı. Eriwsheńlik kóbeymesi. Duz effekti.
Kúshli elektrolitlerde dissociyalanıw. Aktivlik koefficiyenti. Ion kúshi.
Kislota hám tiykarlar teoriyası. Arrenius, Brensted-Louri, Lyuis kislota hám
tiykarları.
6-tema. Ximiyalıq processler teoriyası
Ximiyalıq ózgerisler energetikasi. Reaksiyaniń ıssılıq effekti.
Termoximiyalıq esaplawlar. Ximiyalıq reakciyanıń baǵdarı. Entropiya.
Gibbs energiyası.

3
 Ximiyalıq kinetika. Ximiyalıq reaksiya tezligi. Gibbstiń aktivleniw
energiyası. Ximiyalıq reaksiya mexanizmi. Ximiyalıq ózgerislerdi
tezlestiriwdiń fizikalıq usılları. Kataliz.
Ximiyalıq teń salmaqlılıq. Ximiyalıq teń salmaqlılıq konstantasi. Le Shatele
principi. Ionlanıw konstantasi. Kompleks payda bolıw konstantasi. Suwdıń
avtoprotoliz konstantası. Geterogen sistemalardaǵı teń salmaqlılıq.

7-tema. Oksidleniw-qálpine keliw reaksiyalari

Elementler oksidleniw dárejesinń ózgeriwi menen júz beretuǵın
reaksiyalar. Oksidleniw-qálpine keliw reaksiyalariniń baǵdarı. Oksidleniw-
qálpine keliw reaksiya teńlemelerin dúziw. Elektron balans hám ion -
molekulyar yarım reakciyalar usıllar. Oksidleniw- qálpine keliw
reaksiyalarına ortalıqniń tásiri. Nernest teńlemesi. Oksidleniw- qálpine keliw
potensialı. Latimer hám Frost diagramması.

8-tema. Elektroximiya. Elektroliz.

Galvanikalıq element haqqında túsinik. Standart elektrod. Vodorod hám
metallardı standart elektrod potencialı. Standart elektrod potenciallar qatarı.
Elektr jurgiziwshi kúsh. EJKti esaplaw. Katod hám anodda baratuǵın
processler. Elektroliz nızamları. Elektroliz processleri. Suyıqlanba hám eritpe
elektrolizi. Ximiyalıq tok dárekleri. Akkumulyatorlar. Qurǵaq batareykalar.

9-tema. Elementler ximiyasına kirisiw. Jetinshi gruppaniń p-

elementleri
Ximiyalıq elementlerdiń tarqalǵanlıǵı. Geoximiya hám kosmoximiya.
Jer qabıǵındaǵı ximiyalıq elementler. Ápiwayı zatlar. Ápiwayı zatdıń dúzilisi
hám qasiyetleri. Ápiwayı zatlardıń alınıwı.
Eki elementli (binar) birikpeler. Ximiyalıq baylanıs túrine kóre binar
birikpelerdiń xarakteristikası. Binar birikpeler turaqlılıǵın salıstırıw. Binar
birikpelerdiń kislota – tiykarlı qásiyetleri. Metall birikpeler.
Úsh elementli birikpeler. Aralas birikpeler, qattı eritpeler, evtektika.
Nostexiometrik birikpeler. Ózgeriwshen quramdaǵı birikpeler. Klaster
birikpeler.
s- hám p-elementler ximiyası. s- hám p-elementler ximiyasiniń tiykarǵı
nizamlıqları. Ishki hám ekilemshi dáwirlilik. s- hám p-elementlerdiń
oksidleniw dárejeleri hám koordinacion sanları.
p-Elementlerdiń dáwirli sistemadaǵı ornı. Atomlarıdiń dúzilisi.
Dáwirde hám gruppalarda atomlar radiusı, ionlanıw potencialları, elektronǵa
beyimligi hám elektr terisliginiń ózgeriwi. Gruppa hám dáwirlerde
elementlerdiń metallıq hám metall emeslik qasiyetleriniń ózgeriwi.
Jetinshi gruppaniń p-elementleri. Atomladıń dúzilisi. Elementlerdiń
atom radiusı, ionlanıw potencialı, elektronǵa beyimligi hám elektr terisliginiń
gruppa boylap ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw dárejeleri.
Ápiwayı zatlarıniń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Galogenli vodorodlar.
4
Fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Reakcion qábileti. Kislotalıq hám qálpine
keltiriwshilik qásiyetleri. Galogenli vodorodlardıń alınıwıniń ulıwma usılları.
Ftor, xlor, brom, yod oksidleri. Galogenlardıń kislorodlı kislotaları.
Oksidlewshilik hám kislotalıq qásiyetleri. Ulıwma alınıw usılları.
Galogenlerdiń kislorodlı kislotalarınıń duzları. Oksidlewshilik qásiyetleri.
Duzlar hám kislotalarniń salıstırmalı turaqlılıǵı. Gipoxloritlar, xloratlar,
perxloratlardıń qollanılıwı. Galogenlar-ara birikpeler.

10-tema. Altınshı gruppanıń p-elementleri

Elementlerdiń ulıwma xarakteristikası. Atomlarıniń dúzilisi. Gruppa
boyınsha atom radiusları, ionlanıw potencialları, elementlerdiń elektronǵa
beyimligi, valentligi hám oksidleniw dárejeleri. Ápiwayı zatlarıniń ximiyalıq
qásiyetleri. Oksidleniw-qálpine keliw qásiyetleri. H2E túrindegi gidridler.
Olardıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Altınshı gruppa p-elementleriniń
kislorodlı birikpeleri. Dúzilisiniń ayriqshalıǵı. Oksidlewshilikálpine
keltiriwshilik qásiyetleri. Alınıw usılları. Sulfit, selenit hám tellurit kislotalar.
Sulfit-tellurit kislotalar qatarında oksidlewshilik-qálpine keltiriwshilik
qásiyetleriniń ózgeriwi. Kúkirt, selen hám tellur kislotaları. Kislotalıq hám
oksidlewshilik qásiyetleriniń ózgeriwi.

11-tema. Besinshi gruppanıń p-elementleri

Elementlerniń ulıwma qásiyetleri. Atomlarıniń dúzilisi. Gruppada atom
radiusları, ionlanıw potencialı, elektronǵa beyimligi hám elektr terisliginiń
ózgeriwi. Atomlardıń valentligi hám oksidleniw dárejeleri. Atomlarıniń
joqarı oksidleniw dárejesindegi birikpeler turaqlılıǵınniń ózgeriwi.
Birikpeleregi ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Azot. vodorodlı birikpeleri. Azot
(I, II, III, IV, V) oksidleri. Molekulalariniń dúzilisi. Oksidlewshilik-qálpine
keltiriwshilik qásiyetleri. Nitrit kislotası. Oksidlewshilik-qálpine
keltiriwshilik qásiyetleri. Nitrat kislotası, molekulası hám nitrat ioniniń
dúzilisi. Konsentrlengen hám suyıltırılǵan nitrat kislotasıniń oksidlewshilik
qásiyetleri.
Fosfor, mishyak, surma hám vismut oksidleri. Olardıń ayriqsha dúziliske
iye ekenligi. Suw, kislota hám siltilerge qatnası. Alınıw usılları. Fosfordiń
kislorodlı kislotaları. Olardıń duzları. Gipofosfit kislota hám gipofosfitlar.
Fosfit kislota hám fosfitlar. Meta-, piro- hám ortofosfat kislotaları hám
olardıń duzları. Mishyak, surma (III, V) hám vismut (III) gidroksidlaei. Meta-
orto-formaları. Kislota -tiykar hám oksidlewshilik-qálpine keltiriwshilik
qásiyetleri. Elementleriniń (III, V) galogenidlуrı. Olardıń salıstırmalı
turaqlılıǵı. Mishyak, surma hám vismut sulfidlari. Mishyak hám surmaniń
tioduzları.

12-tema. Tórtinshi gruppanıń p-elementleri

Elementleriniń ulıwma xarakteristikası. Atomlarıniń dúzilisi. Gruppada
elementler atom radiusları, ionlanıw potencialları hám elektr terislikleriniń
5
ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw dárejesindegi birikpeler
turaqlıliginiń gruppada ózgeriwi. Birikpelerinde ximiyalıq baylanıs tábiyaatı,
Ximiyalıq qásiyetleri, reakcion qábileti. EH4 túrindegi gidridlar. Uglerod (II)-
oksid. Uglerod (IV)-oksid. Karbonat kislota jáne onıń duzları, qásiyetleri.
Kremniy (II, IV) oksidleri. Kvarc shıyshe. Silikat kislotalar. Germaniy, qalay,
qorǵasın (II, IV) oksidleri, qásiyetleri. Germaniy, qalay, qorǵasın (II, IV)
gidroksidleri, qásiyetleri. Elementlerniń (II, IV) gidroksidleriniń kation hám
anion formasındaǵı birikpeleri, salıstırmalı turaqlılıǵı, gidrolizleniwi.

13-tema. Úshinshi gruppanıń p-elementleri

Elementlerdiń ulıwma xarakteristikası. Atom dúzilisi. Birikpelerdegi
ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Bordiń ximiyalıq qasiyetleri. Bor oksidi,
dúzilisiniń ayriqshalıǵı, qásiyetleri. Orto-, meta hám poliboratlar. Alyuminiy-
talliy qatarındaǵı metallardıń fizikalıq-qásiyetleri. E(OH)3 lar, dúzilisi,
qózgeshelikleri. Alyuminiy-talliy qatarında gidroksidlerdiń kislota hám
siltilerge qatnası.

14-tema. Metallardıń ulıwma sıpatlaması

Metallardıń ulıwma xarakteristikası. Metallardıń elektroximiyalıq
kernewlik qatarı. Atomlarıniń dúzilisindegi ayriqshalıq. Metallardıń kristall
strukturası. Metallıq baylanıs jáne onıń ayriqshalıǵı. Zonalar teoriyası
tiykarında metalllıq baylanıs, ótkeriwshiler, yarım ótkeriwshiler hám
dielektrikler. Metallardıń ulıwma alınıw usılları. Pirometallurgiya.
Gidrometallurgiya. Elektrometallurgiya. Metallar korroziyasi. Ximiyalıq
hám elektroximiyalıq korroziya. Korroziya mexanizmi. Korroziya tezligin
belgileytuǵın faktorlar. Metallardı korroziyadan qorǵaw usılları.
Elektroximiyalıq qorǵaw usılları.

15-tema. Birinshi hám ekinshi gruppaniń s-elementleri

Vodorod - dáwirli sistemaniń birinshi elementi. Vodorod atomı
dúzilisiniń ózine tán ayrıqshalıǵı. Tábiyaatta tarqalıwı. Fizikaliq hám
ximiyalıq qásiyetleri. Vodorodniń birikpeleri, fizikalıq hám ximiyalıq
qásiyetleri.
Siltili metallar. Atomlarıniń dúzilisindegi ózgesheligi. Atomlarniń
valentligi hám oksidleniw dárejeleri. Ionlanıw potencialları.
Birinshi gruppa s-elementleriniń ulıwma xarakteristikası. Atomlarıniń
dúzilisi. Birikpelerde ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Metallardıń ximiyalıq
aktivligi. Litiy-seziy gidroksidleri qatarında tiykar kúshiniń ózgeriwi.
Ekinshi gruppa s-elementleriniń ulıwma xarakteristikası. Atomlarıniń
dúzilisi. Birikpelerde ximiyalıq baylanıslar tábiyaatı. Gidroksidler. Olardıń
strukturası, kislota - tiykarlıq qásiyetleri. Berilliy gidroksidiniń amfoterligi.
Magniy. Dáwirli sistemadaǵı ornı, tábiyaatta tarqalıwı, izotoplari.
Fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Oksid hám gidroksidleri, qásiyetleri.

6
 Siltili-jer metalları. Kalciy, stronsiy, bariy atomlarıniń dúzilisi, izotop
quramı, tábiyaatta tarqalıwı. Fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Oksid hám
gidroksidleri, qásiyetleri. Suwdıń qattılıǵı. waqtınshalıq hám turaqlı qattılıq.

16-tema. Kompleks birikpeler

Vernerdiń koordinacion teoriyası. Koordinacion teoriyaniń tiykarǵı
jaǵdayları: oraylıq atom hám addendlar (ligandlar), sırtqı hám ishki sfera,
koordinacion san. Kompleks yadrosı jáne onıń tiykarǵı hám qosımsha
valentlikleri.
Kompleks birikpelerde ximiyalıq baylanıstıń tábiyaatı, oraylıq ionniń
ligandlar menen elektrostatikalıq hám kovalent tásirlesiwi. Kompleks
birikpelerdiń dúzilisin valent baylanıslar kózqarasınan túsindiriw. Tómen
spinli hám joqarı spinli kompleksler. Spektroximiyalıq qatar.

17-tema. d-Elementlerdiń ulıwma xarakteristikası.

Úshinshi gruppaniń d-elementleri
Atomlarıniń dúzilisi. Gruppa hám dáwirlerde atomlar radiusı hám
ionlanıw potenciallariniń ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw
dárejeleri. Atomlarıniń joqarı oksidleniw dárejesindegi birikpeler
turaqlıliginiń gruppalarda ózgeriwi. Dáwir hám gruppalarda elementler
ximiyalıq qásiyetleriniń uqsaslıǵı. Gruppalarda d-elementler qásiyetleriniń p-
elementlerge salıstırǵanda ózgeriwindegi ózgesheligi. V hám VI dáwirler d-
elementleriniń ximiyalıq qásiyetlerindegi ózgesheligi. d-elementler
atomlarıniń hár túrlı oksidleniw dárejesindegi oksid hám gidroksidleriniń
kislota –tiykarlıq qásiyetleri.

18-tema. Tórtinshi gruppanıń d-elementleri

IV gruppanıń d-elementleri Elementlerniń ulıwma xarakteristikası.
Atomlarıniń dúzilisi. Gruppada atom radiusları hám ionlanıw potenciallariniń
ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw dárejeleri. Birikpelerdegi
ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Ápiwayı zatlarniń fizikalıq-ximiyalıq
qásiyetleri. Ádetdegi hám joqarı temperaturalardaǵı ximiyalıq aktivligi. Titan
(II, III) oksidleniw dárejesindegi birikpeleri hám olardıń qásiyetleri. Gafniy
(IV), titan (IV), cirkoniy (IV) oksidleri, qásiyetleri. Ti-Zn-Hf qatarındaǵı
E(OH)4 túrindegi gidroksidleriniń kislota -tiykarlıq qásiyetleri.

19-tema. Besinshi gruppanıń d-elementleri

V gruppaniń d-elementleri. Elementlerdiń ulıwma xarakteristikası.
Atomlarıniń dúzilisi. Gruppada atom radiuslariniń hám ionlanıw
potenciallariniń ó
zgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw dárejesi. Birikpelerdegi
ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Ápiwayı zatlarıniń fizikalıq hám ximiyalıq
qásiyetleri. Tantal(V), vanadiy (V), niobiy(V) oksidleri. Olardıń suwdaǵı

7
eritpeleri. Kislota - tiykarlıq qásiyetleri. Vanadiy (II, III, IV) - oksidleri hám
gidroksidleri, qásiyetleri.

20-tema. Altınshı gruppanıń d-elementleri

VI gruppaniń d-elementleri. VI gruppa d elementlerdiń ulıwma
xarakteristikası. Atomlarıniń dúzilisi. Gruppada atom radiusları, valentligi
hám ionlanıw potenciallariniń ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám
oksidleniw dárejeleri. Joqarı oksidleniw dárejelerindegi birikpeleri,
turaqlılıǵıniń gruppada ózgeriwi. Atomlarıniń hár túrlı oksidleniw
dárejelerindegi birikpeleriniń oksidleniw-qálpine keliw qásiyetleri. Kislorod,
suw, kislota hám siltilerge tásiri. Xrom (II, III, VI) oksidleri. Olardıń
salıstırmalı turaqlılıǵı. Kislota - tiykarlıq, oksidleniw-qálpine keliw
qásiyetleri. Suw, kislota hám siltilerge tásiri. Volfram (IV) hám molibden
(IV) oksidleri. Suw, kislota hám siltilerge tásiri. Xrom-volfram (VI) oksidleri
qatarında oksidlewshilik, kislotalıq qásiyetleri hám turaqlılıǵınıń ózgeriwi.
Xrom (II, III, VI) gidroksidleri. Kislota - tiykarlıq hám oksidleniw-qálpine
keliwshilik qásiyetleri. Xrom (II, III) duzları. Xromatlar, polixromatlar.
Xromat hám bixromatlardıń oksidlewshilik qásiyetleri.

21-tema. Jetinshi gruppanıń d-elementleri

VII gruppaniń d-elementleri. VII gruppa d elementlerdiń ulıwma
xarakteristikası. Atomlarıniń dúzilisi. Elementlerniń atom radiusları hám
ionlanıw potenciallariniń ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw
dárejesi. Gruppadaǵı ximiyalıq baylanıslarıniń tábiyatı. Ápiwayı zatlarıniń
fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri, Ximiyalıq aktivligi; kislorod, suw, kislota
hám siltilerge tásiri. Marganec (II, III, IV, VII) oksidleri. Turaqlılıǵı, kislota
- tiykarlıq hám oksidlewshi-qálpine keltiriwshilik qásiyetleri. Suw, kislota
hám siltilerge tásiri. Marganec (II, III, IV, VII) gidroksidleri. Turaqlılıǵı,
kislota - tiykarlıq hám oksidleniw-qálpine keliwshilik qásiyetleri. Texneciy
hám reniy (VII) gidroksidleri. Marganec (II, III, IV, VII) duzları.
Permanganatlardiń kislotalı, neytral hám siltili ortalıqlardaǵı oksidlewshilik
qásiyetleri.

22-tema. Segizinshi gruppanıń d-elementleri

Elementlerdiń ulıwma xarakteristikası. Temir-nikel hám temir-osmiy
qatarlarında atomlarıniń radiusı hám ionlanıw potenciallariniń ózgeriwi.
Elementlerdiń temir hám platina semeystvosına bóliniwi. Atomlarıniń
valentligi hám oksidleniw dárejeleri. Birikpelerindegi ximiyalıq baylanıs
tábiyatı. Temir, kobalt hám nikeldiń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri.
Elementlerniń oksidleri hám aralas oksidleri. Qásiyetleri. Temir, kobalt hám
nikel (II, III) gidroksidleri, kislota – tiykarlıq hám oksidlewshi –qálpine
keltiriwshilik qásiyetleri. Ferratlar, turaqlılıǵı, gidrolizi, oksidlewshilik
qásiyetleri. Temir, kobalt hám nikeldiń kompleks birikpeleri. Platina
gruppashası elementleri. Platina metallariniń fizikalıq hám ximiyalıq
8
qásiyetleri. Platina semeystvosınıń ápiwayı birikpeleri, oksid hám
gidroksidleri. Platinaniń kompleks birikpeleri.

23-tema. Birinshi gruppanıń d-elementleri

Birinshi gruppaniń d-elementleri. Birinshi gruppa elementleriniń
ulıwma xarakteristikası. Gruppada atom radiusları hám ionlanıw
potenciallarınıń o'zgeriwi. Atomlarınıń valentligi hám oksidleniw dárejesi.
Birikpelerindegi ximiyalıq baylanıs tábiyatı. Ápiwayı zatlarınıń ximiyalıq
qásiyetleri. Altınniń patsha araǵında eriwi. Mıs (I, II), gúmis (I, II) oksidleri,
qásiyetleri. Kislota, silti hám suwǵa tásiri.

24-tema. Ekinshi gruppanıń d-elementleri

Ekinshi gruppaniń d-elementleri. Elementlerdiń ulıwma
xarakteristikası. Gruppada atom radiuslariniń hám ionlanıw potenciallariniń
ózgeriwi. Atomlarıniń valentligi hám oksidleniw dárejesi. Birikpelerdegi
ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Ápiwayı zatlarıniń ximiyalıq qásiyetleri. Zink
hám kadmiy oksid hám gidroksidleri. Kislota - tiykarlıq qásiyetleri.

25-tema. f-Elementler
f-Elementlerdiń ulıwma xarakteristikası. Dáwirli sistemadaǵı ornı.
Atomlarıniń dúzilisi. 4 f- hám 5 f- elementleri. Qásiyetlerindegi ishki
dáwirlilik. Birikpelerindegi ximiyalıq baylanıs tábiyaatı. Lantanoidlar (4 f-
elementler). Metallardıń ximiyalıq qásiyetleri. Oksid hám gidroksidleri.
Dáwirde kislota -tiykarlıq qásiyetleriniń ózgeriwi.

26-tema. Inert gazlar

Geliy hám segizinshi gruppaniń p-elementleri. Inert gazlardıń ulıwma
xarakteristikası Atomlarıniń dúzilisi, valentlik hám oksidleniw dárejesi.
Gruppa boyınsha atom radiusı hám ionlanıw potencialiniń ózgeriwi.
Ximiyalıq inertlik sebepleri.

27-tema. Bioanorganikalıq ximiya

Tiri tábiyatdaǵı ximiyalıq elementler. Kletkalardiń dúzilisi.
Kletkalardiń organikalıq emes quramı. Metall ionlariniń biologiyalıq roli.
Transport, transfer hám transkripciya. Kislorodtiń transportı hám saqlanıwı.
Biologiyalıq cikller. Medicinadagi ximiyalıq elementler. Kislotalı kataliz
mexanizmi boyınsha tásir etiwshi fermentler. Oksidleniw-qaytarılıw katalizi.

III. Ámeliy shınıǵıwlar boyınsha kórsetpe hám usınıslar

Ámeliy shınıǵıwlar ushın usınıs etiletuǵın temalar:
1. Eritpelerdiń kolligativ qásiyetleri. Eriwsheńlik kóbeymesi. Duzlardiń
gidrolizi.
2. Oksidleniw-qálpine keliw reakciyaların yarım reakciya usılı menen
teńlestiriw.
9
3. Molekulyar orbitallar usılı. Geteroyadroli molekulalardıń dúzilisin MO
usılında yreniw.
4. Kompleks birikpelerdiń atalıwı. Kompleks birikpelerdiń izomeriyasi.
5. S hám P-elementlerdiń qásiyetlerine baylanıslı máseleler sheshiw.
6. d-elementlerdiń qásiyetlerine baylanıslı máseleler sheshiw
Ámeliy shınıǵıwlarda talabalar tema boyınsha máseleler sheshedi. Ámeliy
shınıǵıwlarda sheshiletuǵın máseleler tómendegi principlerge tiykarlanıp
tańlanadı: máselelerdi sheshiwge ilimiy tájriybe payda ettiriwshi, pánniń
mánisin ashıp beriwshi hám temalar arasındaǵı baylanıstı ańlatiwshı
máseleler saylanadı.
Ámeliy shınıǵıwlardı shólkemlestiriw boyınsha kafedra professor -
oqıtıwshıları tárepinen kórsetpe hám usınıslar islep shıǵıladı. Lekciya
shınıǵıwlarında alǵan bilim hám kónlikpelerdi máseleler sheshiw menen
bekkemleydi hám de jáne de bayıtadı. Buǵan jámáát bolıp shınıǵıw islew jolı
menen hám óz betinshe islew jolı menen erisiledi

IV. Laboratoriya shınıǵıwları boyınsha kórsetpe hám usınıslar

Laboratoriya shınıǵıwlar ushın tómendegi temalar usınıs etiledi:

1. Laboratoriyada islew qaǵıydaları. Birinshi járdem kórsetiw. Ximiyalıq
ıdıslar. Texnika qawipsizliginen sınaw. Ximiyalıq ıdıslardı juwıw.
2. Tárezide ólshew. Qizdırıw ásbapları. Gorelkalar hám basqa qızdırıw
ásbapları. Filtrlew. Zatlardi tazalaw usılları. Qayta kristallaw
3. Ximiyalıq reakciya tezligi. Reakciya tezliginiń konsentraciyaǵa,
temperaturaǵa, katalizatorǵa baylanıslıǵı. Avtokataliz.
4. Ximiyalıq teń salmaqlıq. Ximiyalıq teń salmaqlıqniń jıljıwına tásir etiwshi
(konsentraciya, basım hám temperatura ) faktorlar.
5. Eritpeler. Túrli konsentraciyadaǵı eritpelerdi tayarlaw.
6. Elektrolitlik dissociyalanıw. Eritpeler ortalıǵıniń xarakteristikası.
Indikatorlar. Vodorod kórsetkish pH.
7. Duzlardiń gidrolizi. Gidrolizdiń qaytımlı process ekenligi. Tolıq gidroliz.
8. Oksidleniw-qálpine keliw reakciyaları.
9. Eritpelerdiń elektroximiyalıq qásiyetleri. Metallardıń aktivligin tekseriw.
Galvanikalıq element tayarlaw. Suwdaǵı eritpelerdi elektroliz qılıw.
10. Kislorod hám ozon. Alınıwı hám qásiyetleri. Gazlar menen islew.
11. Vodorod hám vodorod peroksidi. Alınıwı hám qásiyetleri.
12. Galogenler. Galogenlerdiń vodorodlı birikpeleri. Galogenlerdiń
kislorodlı birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri.
13. Kúkirt hám onıń vodorodlı birikpeleri. Vodorod sulfidtiń alınıwı hám
qásiyetleri. Kúkirttiń kislorodlı birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri.
14. Azot hám onıń birikpeleri. Azottıń alınıwı hám qásiyetleri. Ammiaktıń
alınıwı hám qásiyetleri. Azottiń kislorodlı birikpeleri. Azot (I, II hám IV)-
oksidleriniń alınıwı hám qásiyetleri. Azotli kislotasınıń alınıwı hám
qásiyetleri. Azot kislotasiniń alınıwı hám qásiyetleri.
10
 15. Fosfor hám onıń birikpeleri. Fosfor (V)-oksidiniń alınıwı hám qásiyetleri.
Meta- hám ortofosfat kislotalarınıń alınıwı. Mishyak, surma, vismut hám
olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri
16. Uglerod, kremniydiń qásiyetleri hám olardıń birikpeleri. Alınıwı hám
qásiyetleri. Qalayı, qorǵasın hám olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri
17. Bor hám alyuminiy. Olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri
18. Natriy, kaliy, litiy hám olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri.
Kalciy hám magniy hám olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri
19. Kompleks birikpeler. Kompleks birikpelerdiń alınıwı hám qásiyetleri.
Kompleks birikpeler qatnasıwındaǵı oksidleniw-qálpine keliw reakciyaları.
20. Xrom hám onıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri.
21. Marganec hám onıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri.
22. Temir, kobalt, nikel hám olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri.
23. Mıs hám gúmis. Olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri
24. Zink hám kadmiy. Olardıń birikpeleri. Alınıwı hám qásiyetleri
Laboratoriya shınıǵıwları laboratoriya qurılmaları menen úskenelestirilgen
laboratoriyada bir gruppaǵa bir oqıtıwshı tárepinen ótkeriliwi kerek.
Shınıǵıwlar aktiv hám ınteraktiv usıllar járdeminde ótiliwi, soǵan sáykes
pedagogikalıq hám informaciya texnologiyalar qollanılıwı maqsetke
muwapıq.

V. Seminar shınıǵıwları boyınsha kórsetpe hám usınıslar

Seminar shınıǵıwlar ushın tómendegi temalar usınıs etiledi:
1. Ximiyalıq termodinamika tiykarları. Sistemaniń ishki energiyası.
Entalpiya haqqında túsinik. Gess nızamı. Entropiya haqqında túsinik. Gibbs
energiyası haqqında túsinik. Gibbs energiyasıniń ózgeriwi hám reakciyaniń
baǵdarı.
2. Atom dúzilisi. Bor teoriyası. Atom dúzilisiniń tolqın teoriyası.
Elektronniń eki qıylı tábiyatqa iye ekenligi. Geyzenbergtiń anıq emeslik principi.
3. Elektroximiya. Nernst teńlemesi. Metallardıń elektroximiyalıq kernewlik
qatarı. Galvanik element haqqında túsinik. Elektroliz processleri.
Seminar shınıǵıwları pán boyınsha bilimlerdi keńeytiw hám tereńlestiriw,
talabalardi ilimiy-izertlew jumıslarına baǵdarlaw, bilim qábiletlerin ósiriw,
lekciyada ótilgen teoriyalıq bilimlerdi bekkemlew maqsetinde ótkeriledi.
Teoriyalıq ótilgen lekciya materialları tiykarında máseleler sheshiw hám treniń
qılıw arqalı bekkemlew, talabalarda jańa pedagogikalıq texnologiyalarǵa
kónlikpeler payda etiw hám basqalardan ibarat.

VI. Óz betinshe tálim hám óz betinshe jumıslar

Kurs boyınsha óz betinshe jumıs studentlerge aldınan berip qoyılǵan temalar
boyınsha kurs jumısı, referat, kartalar sızıw hám analiz etiw, tablicalar toltırıw,
qosımsha maǵlıwmatlar toplaw arqalı ámelge asırıladı.
Óz betinshe tálim ushın usınıs etiletuǵın temalar:
11
1. Standart jaǵdaydaǵı standart payda bolıw ıssılıǵı haqqındaǵı túsinik.
Gibbs energiyasınıń ózgeriwi hám reakciyanıń baǵdarı. Gelmgolctıń
erkin energiyası.
2. Reakciyalardıń tártibi hám molekulyarlıǵı. Teń-salmaqlılıq konstantasın
esaplawda reakciyanıń standart jaǵdaydaǵı entalpiya hám entropiyasınıń
mánislerinen paydalanıw
3. Element atomlariniń spektrları. Mozli nızamı.
4. Kaynosimmetriya konsepsiyasi.
5. Elementlerdiń dáwirli ózgeriwsheńlik qásiyetleri. Ekilemshi dáwirlik.
Gorizontal uqsaslıq.
6. Kristallardiń zonalar nazariyasi. Yarim ótkizgishler. Qatti eritpeler.
7. Valent baylanıslar teoriyası. Molekulyar orbitallar usılı. Getero atomlı
molekullardıń payda bolıwın MO usılında úyreniw.
8. CO, CO2, BF3, NO3- molekulalariniń duzilisin molekulyar orbitallar usuli
menen túsindiriw.
9. Duz effekti. Kem eriwshi duzlarda shókpe payda bolıwı hám shókpeniń
eriw shártleri. Gidroliz reaktsiyası teńsalmaqlıqqa tásir etiwshi faktorlar.
Eriwsheńlik kóbeymesi.
10. Kislota hám tiykarlar teoriyası. Solvo sistema teoriyası.
11. Qattı hám jumsaq kislota hám tiykarlar teoriyası
12. Oksidleniw-qálpine keliw reakciyaların dúziw hám koefficiyentlerin
anıqlaw.
13. Tok derekleri. Akkumulyatorlar. Qurǵaq batareykalar
14. Janılǵı elementleri.
15. Elektroximiya. Elektroliz procesi
16. Eritpe hám balqımalarda baratuǵin processler.
17. Metallardiń korroziyasi hám oǵan qarsi gúres usillari
18. Vodorod elektrodi. Galvanik elementler haqqinda túsinik. Joqari
kushleniw
19. Kompleks birikpelerdiń izomeriyasi. Orayliq ionniń ligand benen
elektrostatik tásirlesiwi.
20. Kompleks birikpelerdiń qollanılıwı hám áhimiyeti. Yana-Teller effektına
túsinik
21. Galogenlerdiń sulfidleri. Galogenlerdiń oksokislotalari.
22. Selenit hám telluritkislotalar. Sulfit-tellurit kislotalar qatarinda
oksidlewshilik-qálpine keltiriwshilik qásiyetleriniń ózgeriwi.
23. Nidridlar, gidrazin, gidroksilamin, azid kislotasi, qásiyetleri. Azottiń
oksokislotalari
24. Fosfordiń oksokislotalari. Tómen oksidleniw darejesindegi galogenli
birikpeleri.Mishyakdiń oksibirikpeleri hám qásiyetleri.
25. d-elementleriniń izopoli, pereokso hám geteropolibirikpeleri hám olardiń
qásiyetleri.
26. Aktinoidlar. Radioximiya. Transuran elementler. Tabiiy hám jasalma
radioaktivlik.
12
 Kurs jumısı ushın usinis etiletuǵın temaları:

1. Kobalt(II) hám kobalt(III) dıń kompleks birikpelerin salıstırıw (ligandtıń dúzilisi

hám tábiyatına qaray qásiyetleri).
2. Metall karboniller: alınıwı, qásiyetleri, qollanılıwı.
3. Temirdiń kompleks birikpeleri: dúzilisindegi ayırmashılıǵı, temirdiń
bioximiyası, qásiyetleri.
4. Altın birikpeleriniń qásiyetleri hám medicinada qollanılıwı.
5. Ligand maydanı teoriyasın kristall maydan teoriyası hám valent baylanıslar usılı
menen salıstırıw.
6. Organikalıq emes gidratlar ximiyası (kristal gidratlar, akvakompleksler, alınıwı
hám qásiyetleri)
7. Atmosfera azotındaǵı ximiyalıq baylanıs.
8. Uglerodtıń allotropiyası (fullerenlar, grafit, uglerod nanotubalari, alınıwı hám
qásiyetleri).
9. Organikalıq emes nanomateriallardıń alınıwı hám olardıń qásiyetleri.
10. Natriy gidroksidtiń alınıwı hám qásiyetleri.
11. Kaliy manganatıniń alınıwı hám qásiyetleri.
12. Bariy selitrasınıń alınıwı hám qásiyetleri.
13. Sınap tiosiyanattıń alınıwı hám qásiyetleri.
14. Mıs ammiakatıtıń alınıwı hám qásiyetleri.
15. Gúmis nitrattıń alınıwı hám qásiyetleri.
16. Marganec sulfattıń alınıwı hám qásiyetleri.
17. Konsentrlengen nitrat kislotanıń alınıwı hám qásiyetleri.
18. Sulfat kislotanıń alınıwı hám qásiyetleri.
19. Alyuminiy oksidtiń alınıwı hám qásiyetleri.
20. Xrom (III) oksidtiń alınıwı hám qásiyetleri.
21. Mıs (II) gidroksidiniń alınıwı hám qásiyetleri.
22. Zink gidroksidtiń alınıwı hám qásiyetleri.
23. Alyuminiy gidroksidtiń alınıwı hám qásiyetleri.
24. Kaliy xromat tuzinıń alınıwı hám qásiyetleri.
25. Natriy tetraborat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
26. Natriy sulfat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
27. Mıs (II) nitrat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
28. Mıs (II) sulfat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
29. Mıs (II) xlorid duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
30. Zink sulfat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
31. Zink nitrat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
32. Zink acetat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
33. Alyuminiy nitrat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
34. Alyuminiy sulfat duzınıń alınıwı hám qásiyetleri.
35. Mor duzın tayarlaw hám anıqlaw usılları

13
3. VII. Pánniń oqıtılıwınıń nátiyjeleri / Kásiplik kompetenciyalar
Pándi ózlestiriw nátiyjesinde talaba:
• Organikalıq emes ximiyaniń házirgi zaman jaǵdayı, oniń rawajlanıw
jolları, ximiyalıq elementler hám olardıń birikpeleriniń qásiyetleri, jańa
qásiyetlerge iye bolǵan zatlardı sintez qılıwda teoriyalıq ximiya nizamlıqların
qóllanıwdı biliw hám olardan paydalana alıw, házirgi zaman zat dúzilisi
haqqında maǵlıwmatlar, ximiyalıq baylanıs túrleri hám tábiyaatı tuwrısında
oyda sawlelendiriwdi ıyelewi;
• Organikalıq emes ximiyaniń teoriyalıq tiykarların, ximiyalıq nızamlar,
túsinikler, ximiyalıq elementlerdiń qásiyetleri, elementlerdiń jer qatlamındaǵı
tarqalǵanlıǵı hám bólistirilgenligi máseleleri, elementler hám olardıń
birikpeleriniń ámeliy áhmiyetin biliwi hám olardan paydalana alıwı;
• Talaba ximiyalıq hádiyse hám processlerdi analiz qılıw usılların
qollanıwı, ximiyalıq máseleler boyınsha sheshimler qabıllaw, hár qıylı
konsentraciyalı eritpelerdi tayarlaw, organikalıq emes birikpelerdi sintez
qılıw, olardı ajıratıp alıw, tazalaw hám izertlew; málim usıllardan paydalanıp
tájiriybeler ótkeriw, temalarga tiyisli máselelerdi islew kónlikpelerine ıyelewi
kerek.
4. VIII. Tálim texnologiyalar hám metodlari:
 lekciyalar;
 interaktiv keys-stadilar;
 ámeliy shınıǵıwlar (tereń pikirlew, tez soraw-juwaplar);
 gruppalarda islew;
 prezentaciya qılıw;
 individual temalar;
 kollektiv bolıp islesiw hám qorǵaw ushın temalar.
5. IX. Kreditlerdi alıw ushın talaplar:
Pánga tiyisli teoriyalıq hám stilistik túsiniklerdi tolıq ózlestiriw, analiz
nátiyjelerin tuwrı sáwlelendire alıw, úyrenilip atırǵan processler haqqında
ǵárezsiz baqlaw júrgiziw, tájiriybeler ótkeriw hám ámeldegi, oralıq qadaǵalaw
formalarında berilgen wazıypa hám tapsırmalardı orınlaw, juwmaqlawshı
qadaǵalaw boyınsha jazba jumıstı tapsırıw.
6.
Tiykarǵı ádebiyatlar
1. Parpiev N.A., Muftaxov A.G., Raximov X.R. Anorganik kimyo. -
Toshkent: “O‘zbekiston”, 2003. - 504 b.
2. Parpiev N.A., Kadirova Sh.A., Ibragimova Yu.E., Raxmonova D.S.
Noorganik ximiya - I, II, III bosqich. O‘quv qo‘llanma. Toshkent: “Mumtoz
so‘z” nashriyoti. 2019.-170 b.
3. Parpiev N.A., Raximov H.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo (nazariy
asoslari). - Toshkent, “O‘zbekiston”, 2000.- 479 b.
4. Угай Я.А. Неорганическая химия. Учебник. Моска “ВШ”, 1989 г.-
463 с.

14
 Qosimsha ádebiyatlar
1. Parpiev N.A., Kadirova Sh.A., Nuralieva G.A., Raxmonova D.S.
Noorganik ximiyadan laboratoriya mashg‘ulotlari – Toshkent: “Noshir”
nashriyoti, 2020. - 274 b.
2. Шрайвер Д., Эткинс П. Неорганическая химия. В двух томах. -
Москва: “Мир”, 2004.
3. Общая и неорганическая химия. В 3 томах. Под ред. Третьякова Ю.Д.
Москва: “Академия”, 2008.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. -“Высшая школа”,
2002. - 743 с.
5. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. - Москва: “Высшая
школа”, 2002. - 527 с.
6. Коренев Ю.М., Григорьев А.Н., Желиговская Н.Н., Дунаева К.Н.
Задачи и вопросы по общей и неорганической химии. Москва: “Мир”,
2004. -368 с.
7. Глинка Н.Л. Общая химия. Москва: “Интеграл-Пресс”, 2006. -728 с.
8. Глинка Н.Л. Задачи и упражнения по общей химии. Ленинград,
“Химия”, 1985. - 263 с.
9. Uzakbergenova Z.D., Sidrasuliyeva G.B., Atashov A.K. Ximiya. Tashkent
“Noshir”, 2018. - 555 b.
10. Inorganic Chemistry. T. L. Overton, J. P. Rourke, M. T. Weller, and F.
A. Armstrong 2018. 7 th edition. Oxford University Press. -967 p.

Xabar informacion derekler

1. www. nuuz. uz.
2. www. natlib. uz.
3. www. ziyo net. uz.
4. www.chemexpress.fatal.ru.
5. https://t.me/elib_karsu
7. Pán dástúri Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Keńesniń
2023 jıl 04 sentyabrdegi 1-sanlı protokolı menen maqullangan.
8. Pán/modul ushın juwapker:
Uzaqbergenova Z.D - Organikalıq hám organikalıq emes ximiya kafedrası
docenti, ximiya ilimleri kandidatı, docent.
9. Pikir bildiriwshiler:
Sh. N. Turemuratov - ÓzRIA QQBTIII bas ilimiy xatker, ximiya ilimleri doktorı
B.S.Torambetov – Mirzo Ulugꞌbek atındaǵı Ózbekstan milliy universiteti,
organikalıq emes ximiya kafedrası docenti, ximiya ilimleri boyinsha filosofiya
doktorı(PhD).

15
16