3.

YÜZÖLÇÜMÜ (ALAN ) HESAPLARI

Parsellerin yüzölçümleri (alanları), eldeki verilere, malzemeye ve istenilen inceliğe göre çeşitli
yöntemlerle hesaplanır. Genel olarak parsellerin yüzölçümleri,
 Ölçü değerleri ile,
 Koordinat değerleri ile,
 Plan değerleri ile,
 Planimetrelerle
hesaplanır. Arazide yapılan ölçüm değerleri ve bunlardan türetilen koordinat değerleri ile alan hesabı
en incelikli sonucu verir. Çünkü sonuca yalnızca ölçme hataları etki eder. Haritadan alınan verilerle
yapılan alan hesabına, ölçmelerdeki hatalardan başka, çizim hatası, kâğıdın deformosyonundan oluşan
hata ve harita üzerinde cetvelle yapılan okumaların hataları da etkili olur.

3.1. ÖLÇÜ DEĞERLERİ İLE ALAN HESABI

Alan hesabı için doğrudan doğruya arazide yapılan ölçü değerlerinden yararlanılır. Ölçülen
büyüklüklere göre çeşitli geometrik şekillerin alanları şu formüllerle hesaplanabilir:

Üçgenin Alanı:

 Üç kenara göre : u = (a+b+c) / 2 olmak üzere,

1
 İki kenar ve bir açıya göre: F bc sin 
2

1 a 2 sin  sin 
 Bir kenar ve iki açıya göre: F 
2 sin(    )

1
 Bir kenar ve yüksekliğe göre: F  ah
2

Karenin Alanı: a

F = a2

Dikdörtgenin Alanı:
a

F=ab b
 TOPOGRAFYA

Yamuğun Alanı: b

ab
F h h
2
a
Paralel kenarın Alanı:
a
F=ah
b

Eşkenar Dörtgenin Alanı:

1
F  ef
2

Birçok Üçgen ve Yamuklardan Oluşan Şeklin Alanı:

2F = a h1 + b h1 + b h2 + c h2 + c h3 + d h3 + (e+f) h4

2F = h1 (a+b) + h2 (b+c) + h3 (c+d) + h4 (e+f)

Bu formüle, THOMSON formülü denilir.

Şekil 3.1
CLB alanı = (b h2) / 2  CLB üçgeninin yerine CLK üçgeninin alanı hesaplanabilir.
CLK alanı = (b h2) / 2 
DMC alanı = (c h3) / 2  DMC üçgeninin yerine DML üçgeninin alanı hesaplanabilir.
DML alanı = (c h3) / 2

 Çapraz Yamuğun Alanı:

Şekil 3.2

2F = (h1+h2) (x2-x1) + (h2-h3) (x3-x2) + (h3+h4) (x3-x4) + (h4+h5) (x4-x5) + (h1-h5) (x1-x5)

36
 703585716.doc

Çapraz yamuklarda alan hesaplanırken, parsel içindeki yükseklikler pozitif, parsel dışındaki
yükseklikler ise negatif olarak alınır. Çapraz yamuk alanı için verilen (h2-h3) (x3-x2) ifadesiyle NMTP
yamuğunun alanı bulunur. BTP üçgeninin alanı, BMN üçgeninin alanı kadar noksan hesaplanıyor.
Ölçü doğrusunun alt kısmında bulunan LTCD dörtgeninin alanı yerine, LRCD yamuğunun alanı
hesaplanır. Burada da TRC üçgeninin alanı fazladan hesaplanmış olur. Fazladan hesaplanan TRC alanı
noksan hesaplanan BMN alanına eşit olduğundan, hesap kolaylığı nedeniyle çapraz yamuk alanı
kullanılır.

Şekil 3.3

2F= 24.20 * 16.50 + (16.50 + 18.65) (41.15 - 24.20) + (18.65 -12.15) (63.80 - 41.15) +
+(12.15 + 21.10) (63.80 - 36.85) + 36.85 * 21.10 =

2F = 399.30 + 595.7925 + 147.225 + 896.0875 + 777.535 = 2815.94 m2  F = 1407.97 m2

Kutupsal Alım Ölçüleriyle Alan Hesabı

Ölçülenler:
s1, s2,...,s5 uzunlukları
1, 2,...,5 doğrultuları

Ardışık iki ışının arasındaki üçgenin alanı, Şekil 3.4

1
F  s  s sin(  n1   n )
2 n n1
dır. Şeklin köşe noktaları, saat ibresi yönünde numaralandığında (n+1 - n) miktarı 200 graddan daha
büyük olabilir. Bu durumda üçgen alanı negatif olur (şekildeki P51 üçgeni gibi). P noktası parselin
içinde bulunursa bütün alanlar pozitif olur. Ölçme ve hesap kontrolü için aletin yeri değiştirilerek bir
kez daha ölçme ve hesaplama yapılır.

P23 üçgeninin alanı : 2F= s2  s3 sin( 3  2 )

P34 üçgeninin alanı : 2F= s3  s4 sin( 4  3 )

- 37 -
 TOPOGRAFYA

P45 üçgeninin alanı : 2F= s4  s5 sin( 5  4 )

P51 üçgeninin alanı : 2F= s5  s1 sin( 1  5 )

P12 üçgeninin alanı : 2F= s1  s2 sin( 2  1 )

12345 beşgenin alanı :

Formül genel olarak,

( i = 1,2,...,n köşe sayısı )

biçiminde yazılır.

Örnek :

Nokta Doğrultular n+1-n sn 2F=sn  sn+1 sin

 + -
1 134g.20 78.40 m
368g.20 4904.48 m2
2 102.40 130.60
19.40 6320.57 m2
3 121.80 161.30
24.50 8780.41
4 146.30 145.00
12.20 2270.17
5 158.50 82.20
375.70 2400.58
1 134.20 78.40
 800g.00 +17371.15 -7305.06
- 7305.06

2F= 10066.09 m2
F= 5033.04 m2

 ların toplamı, alanı negatif (-) çıkan üçgen sayısının 400 g ile çarpımı kadardır. Bu toplam 
lara ait hesabın kontrolüne yarar. Örnekteki açıların hesaplanış şekline göre:

1=2+400-1
2=3-2
3=4-3
4=5-4
5=1+400-5

 800g.00

3.2. KOORDİNAT DEĞERLERİ İLE ALAN HESABI

Köşe noktalarının koordinatları verilen bir çokgenin alanını veren formülü çıkartmak için, şekildeki
dörtgenin alanını hesaplayalım.

38
 703585716.doc

FI = A12C yamuğunun alanı

FII = C23D yamuğunun alanı
FIII = B43D yamuğunun alanı
FIV = A14B yamuğunun alanı

F = 1234 dörtgeninin alanı olmak üzere,

F = FI + FII - FIII - FIV

Şekil 3.5

2FI = (x1-x2) (y1+y2)

2FII = (x2-x3) (y2+y3)
2FIII = (x4-x3) (y3+y4)
2FIV = (x1-x4) (y1+y4)

2F = (x1-x2) (y1+y2) +(x2-x3) (y2+y3) - (x4-x3) (y3+y4) - (x1-x4) (y1+y4)

2F = (x1-x2) (y1+y2) +(x2-x3) (y2+y3) +(x3-x4) (y3+y4) + (x4-x1) (y4+y1)
Buna Gauss’un yamuklarla alan formülü denir ve
i
2 F   ( x n  x n1 )( y n  y n1 ) (i =1, 2, ...,n köşe sayısı)
n 1

şeklinde gösterilir. Yukarıdaki formülde parantezler açılıp x lere göre paranteze alınırsa,
2F= x1 y1+x1 y2-x2 y1-x2 y2+x2 y2 +x2 y3-x3 y2-x3 y3+x3 y3 +x3 y4-x4 y3-x4 y4+x4 y4 +x4 y1-x1 y4-x1y1
2F = x1 (y1+y2-y4-y1) + x2 (-y1-y2+y2+y3) + x3 (-y2-y3+y3+y4) + x4 (-y3-y4+y4+y1)
2F = x1 (y2-y4) + x2 (y3-y1) + x3 (y4-y2) + x4 (y1-y3)
Buna Gauss’un üçgenlerle alan formülü denir ve
i
2 F   x n ( y n1  y n1 ) ( i = 1,2,.....,n )
n 1

ve biçiminde gösterilir.

Örnek : Nokta y x
3
2 1 1285.14 m 3695.43 m
2 1315.30 3724.27
3 1361.72 3735.21
1 4 4 1376.89 3673.46
5 1326.91 3651.95
5

2F = x1 (y2-y5) + x2 (y3-y1) + x3 (y4-y2) + x4 (y5-y3) + x5 (y1-y4)

2F = 3695.43 (1315.30-1326.91) + 3724.27(1361.72-1285.14) + 3735.21(1376.89-1315.30)+
+3673.46(1326.91 - 1361.72) + 3651.95(1285.14 - 1376.89)=

- 39 -
 TOPOGRAFYA

2F = 3695.43 (-11.61) + 3724.27 (76.58) + 3735.21 (61.59) + 3673.46 (-34.81) + 3651.95 (-91.75)
2F = - 42903.9423 + 285204.5966 + 230051.5839 - 127873.1426 -335066.4125 = 9412.6831
F = 4706.34 m2

3.3. PLAN DEĞERLERİ İLE ALAN HESABI

Alanı hesaplanacak parseller, genellikle üçgenlere ayrılarak bu üçgenlerin taban ve yükseklikleri plan
üzerinden ölçülerek alanlar grafik olarak hesaplanır. Alanların hesaplanmasında iki yol izlenir:

a- Alan hesabı, plandan alınan değerlerle yapılır. Parselin plan üzerindeki alanı, ölçeğin paydasının
karesi ile çarpılarak arazideki alan hesaplanır.

b- Plandan alınan değerler, ölçeğine göre arazideki karşılıklarına dönüştürüldükten sonra alan hesabı
yapılır.

Örnek:

Şekil 3.6

Şekildeki ölçüler 1/500 ölçekli bir plandan alınmıştır. Bu parselin arazideki alanını bulunuz.

a- 2F = 20*24 + (20+25) (46-24) + (25-14) (63-46) + (28+14) (63-32) + 28*32

2F = 20*24 + 45*22 + 11*17 + 42*31 + 28*32 = 480 + 990 +187 +1302 + 896 = 3855 mm2
F = 1927.5 mm2 (plandaki alan)
F = 1927.5 * 500 = 481875000 mm2 = 481.875 m2 (arazideki alan)
2

b- 20mm = 10 m 28 mm = 14 m 46 mm = 23 m
25 mm = 12.5 m 24 mm = 12 m 63 mm = 31.5 m
14 mm = 7 m 32 mm = 16 m

2F =10*12 + (10+12.5) (23-12) + (12.5-7) (31.5-23) + (7+14) (31.5-16) +14*16

2F = 120 + 247.5 + 46.75 + 325.5 + 224 = 963.75 m2
F = 481.875 m2

3.4. PLANİMETRE İLE ALAN HESABI

40
 703585716.doc

Parsel alanlarını mekanik olarak ölçmeye yarayan aletlere planimetre denilmektedir. Özellikle
geometrik olmayan parsellerin alanlarının bulunmasında büyük kolaylık sağlar. Genel olarak
planimetre iki kol ve bir ölçme makarasından oluşur. Kollar bir eklemle birbirlerine bağlanmıştır. Bu
kollardan biri kutup kolu, diğeri de gezici kol olarak adlandırılır. Prensip bakımından aynı olmakla
beraber yapıları, şekilleri ve kullanılış yöntemleri değişik olduğundan planimetreler kutupsal, doğrusal
ve sayısal planimetreler olmak üzere üç grupta ele alınabilir:

3.4.1. KUTUPSAL PLANİMETRE

Şekil 3.7 Planimetre

Şekilde görüldüğü gibi kutupsal planimetre, izleme ucu (İ), izleme kolu (a), kutup kolu (b), kutup
noktası (K) ve ölçme makarasından (M) oluşmuştur. Kutup kolu, bir eklemle E noktasında izleme
koluna bağlanmıştır. E eklem noktası, ana çizgi dediğimiz K merkezli ve b yarıçaplı bir daire üzerinde
hareket eder. Ölçme makarası, eklem noktasından sabit bir c uzaklığındadır. Ölçme makarasının
ekseni, izleme kolu eksenine paraleldir. Ölçme makarasının dönme miktarı, yani tekerleğin aldığı yol,
bir sayaç ile ölçülür.

Planimetrenin kutup noktası, ölçme makarası düzleminde olacak şekilde planimetre çevrilecek olursa
planimetre asal dairesi elde edilir. Kutup noktası, alanı belirlenecek parselin içinde iken planimetre
çevrilirse elde edilen alan, parsel alanı ile asal daire alanı arasındaki farktır. Uygulamada parsel
alanları, kutup genellikle parsel dışında olacak şekilde çevrilir ve asal daire probleminden sakınılır.
Ölçme makarasının çevresi u, izleme kolu uzunluğu a ve ölçme makarasının dönme miktarı n
verniyer birimi olmak üzere planimetre ile çevrilen parselin alanı;
F=a.u.n
olur. Ayarı yapılmış bir planimetre ile ölçüm yapılırken izleme kolu uzunluğu sabit kalacağından ve
ölçme makarasının çevresi de sabit olduğundan a.u=k kısaltması ile,
F = k .n
olur. k sayısına planimetre verniyer katsayısı denilir ve verniyer birimine karşılık olan kağıt
üzerindeki alanı mm2 biriminde verir. Alanı m2 biriminde elde etmek için bu ifade, (1000) 2 ile
bölünür ve 1/M çizim ölçeğinin paydasının karesi (M 2) ile çarpılarak arazideki alan cinsinden
verniyer katsayısı,

olarak elde edilir. Buna göre; Ölçme makarası  yolu boyunca n verniyer birimi kadar dönerse,
Kâğıt üzerindeki alan : f = k n (mm2 biriminde)
Arazideki alan : F= K n (m2 biriminde)

olur. İzleme kolunun boyu değiştirilebileceğinden, k verniyer katsayısı yuvarlak bir sayı olacak
biçimde uygun bir izleme kolu uzunluğu (a) seçilir. Genellikle fabrikalarca, ölçek sayısı da dikkate
alınarak, çeşitli ölçekler için K nın yuvarlak değerlerine karşılık gelen a izleme kolu boyları bir
çizelge halinde verilir.

- 41 -
 TOPOGRAFYA

K verniyer katsayısı, genellikle bilinen bir f alanı yardımıyla belirlenir. Bilinen f alanı olarak, çizim
sırasında yapılmış karelajın bir karesi alınır. F alanı planimetre ile çevrildiğinde okumalar farkından n
değeri elde edilmişse K verniyer katsayısı, K= F/n ile bulunur. Bu şekilde bulunan verniyer
katsayısı yuvarlak bir sayı olmayabilir. Hesap kolaylığı açısından K nın yuvarlak bir sayı olması
istenir. Bu nedenle planimetrenin a izleme kolu uzunluğu değiştirilerek, K nın yuvarlak bir değer
alması sağlanır. Önceden bilinen K değeri için planimetre kolunun a uzunluğu şöyle belirlenir: Bilinen
F karşılaştırma alanını verecek olan verniyer okumaları farkı,
F = K n n = F / K
bağıntısından bulunur. Yaklaşık bir a1 (planimetre kutusunda yazılı olan) değerine ayarlanan
planimetre kolu ile F alanının çevrilmesiyle elde edilen okumalar farkı n1 olmak üzere,

olarak düzeltilmiş izleme kolu uzunluğu bulunur.Bulunan bu değere göre, planimetrenin izleme kolu
ayarlandıktan sonra F alanı tekrar çevrilerek kontrol yapılır.

Belli bir 1/M1 ölçeği için ayarlanmış bir planimetre ile 1/M 2 ölçeğinde çizilmiş bir şeklin alanı
hesaplanmak istenirse, 1/M2 ölçeğine karşı gelen K2 katsayısı aşağıdaki formülden bulunur.

Planimetre ile ölçme işlemi, daima yatay ve düz bir masa üzerinde yapılmalı. Gezici uç, şeklin sınırları
üzerinde yavaş gezdirilmelidir. Planimetrenin kutbu, makara düzlemi kutuptan geçtiği zaman gezici
uç, yaklaşık olarak şeklin ortasına (ağırlık merkezine) gelecek şekilde yerleştirilmelidir.

PLANİMETRE İLE ALAN HESABI İŞLEMİ

PLANİMETRE İLE YÜZÖLÇÜMÜ HESAP ÇİZELGESİ

Parsel Planimetre Farklar Farkların Katsayı İlk Yüzölçüm Düzeltmeler Kesin Yüzölçüm
No Okumaları Ortalaması m2 ha m2 dm2 ± m2 ha m2
3745
ADA 1 3995 250
4245 250
4495 250 250.00 10 2500 00
4512
1 4596 84
4680 84
4763 83 83.67 10 836 70 -2.24 834.46
4792
2 4865 73
4939 74
5012 73 73.33 10 733 30 -1.97 731.34
5028
3 5122 94
5216 94
5309 93 93.67 10 936 70 -2.51 934.20
2506 70
2500 00
Fark : -6,70 m2
Planimetre ile alan belirlemesi genellikle ada bazında yapılır. Eğer ada çok büyükse, yeteri kadar
parselden bir grup oluşturulur. Planimetrenin kol ayarı kontrol edildikten sonra öncelikle adanın ya da
parsellerden oluşan grubun etrafı 4 defa çevrilir, ardışık okumalar farkı ile n değerleri belirlenir bu n

42
 703585716.doc

değerlerinin en büyüğü ile en küçüğü arasındaki farkın 2 verniyer biriminden küçük kalması gerekir.
Aksi takdirde planimetreyi çevirme işlemine devam edilir.

Adanın ya da parsellerin oluşturduğu grubun alanı belirlendikten sonra, tek tek parsellerin alanları
belirlenir. Her parselin sınırları üzerinde planimetre 4 kez çevrilerek ardışık okumalar farkından n
değerleri hesaplanır. Yine bu n değerlerinin en büyüğü ile en küçüğü arasındaki farkın 2 verniyer
biriminden fazla olmaması gerekir. Bu şekilde adayı ya da grubu oluşturan parsellerin alanlarının
toplamı, adanın ya da grubun başlangıçta çevrilerek bulunan alanı ile karşılaştırılır. Aradaki fark,

bağıntısı ile bulunan değeri geçmiyorsa, adanın yüzölçümü kesin değer kabul edilerek, fark
parsellerin büyüklüğü ile orantılı olarak dağıtılır ve desimetre kare birimine kadar hesaplanır Aksi
takdirde parsellerin alanları yeniden çevrilir.

Yukarıdaki planimetre okumaları, 1/1000 ölçekli bir plan üzerinde yapılmışsa tolerans sınırı;

f = 0.0004 * M  F +0.0003*F = 0.0004*1000*2500 + 0.0003*2500 = 20+7.5 = 27.5 m2

olur. 6.70 m2 <27.5 m2 olduğundan, 6.70 m2 lik hata, parsellerin büyüklüğü ile orantılı olarak
dağıtılır. Parsellere getirilecek düzeltme miktarları,

biçiminde hesaplanır. Hata ile düzeltmenin ters işaretli oldukları unutulmamalıdır.

Örnek problemler

1- 1/1000 ölçekli plan üzerindeki parsellerin alan hesapları için, incelikli olarak çizilen 5 cm kenar
uzunluklu kare planimetre ile çevriliyor. Planimetrenin kol uzunluğu, kutusunda yazılı olan 200
değerine ayarlanıyor. Verilen planimetre okumalarına göre planimetrenin kol ayarını kontrol ediniz.

Başlangıçta : 4765
......244
1. çevirme sonunda : 5009
......246
2. çevirme sonunda : 5255
......245
3. çevirme sonunda : 5500

Çözüm:

1/1000 ölçeğindeki 5 cm arazideki 50 m ye karşılık geleceğinden, arazideki alan

F = 50 x 50 = 2500 m2
olarak bulunur. Verniyer okumaları farkının ortalaması n1,

n1=(244+246+245) / 3 = 245 olarak bulunur.

F= K n  K = F / n = 2500 / 245 = 10.20 m2

Katsayının, hesap kolaylığı açısından yuvarlak bir sayı olması istenir. Bu nedenle K=10 olacak şekilde
gezici kol uzunluğunun değiştirilmesi gerekir. Bu durumda n hesaplanabilir.
F = K n  n = F / K = 2500 /10 = 250

- 43 -
 TOPOGRAFYA

olmalıdır. Bunu sağlayacak kol uzunluğunun bulunması gerekir.

F = a1 n1 = a n  a = a1 n1 / n = 200 * 245 / 250 = 196
Bu planimetrede K = 10 olması için gezici kol uzunluğu 196 değerine ayarlanmalıdır.

3.4.2. DOĞRUSAL PLANİMETRE

Bu planimetreler, bir kutup noktasına bağlı olmayıp bir doğru boyunca hareket edebilirler. Bu
doğrusal hareket bir ray ya da planimetrenin üzerine yerleştirildiği ağır makaralar (tekerlekler)
yardımıyla sağlanır. Böylece gezici kolun bir ucu, kutupsal planimetrede kutup kolunun çizdiği daire
yerine, bir doğru boyunca hareket etmiş olur.

3.4.3. ELEKTRONİK SAYAÇLI PLANİMETRELER

Grafik alan ölçümünün modern yöntemi sayısallaştırmaya dayanır. Köşe koordinatları, sayısallaştırma
ile elde edilip, hesaplayıcıda koordinatlara göre alan belirlenir. Eğri sınıra sahip bir yüzeyin çevresi
boyunca izleme ucu dolaştırılıp uygun küçük aralıklarla noktaların koordinatları belirlenir. Eğri bir
sınır böylece küçük doğru parçacıklarının oluşturduğu bir sınır haline gelir. Çevre boyunca
sayısallaştırma ile daha önce belirlenmiş aralığa göre koordinat belirlemesi ve kaydı
gerçekleştirilebilir. Bugün mekanik planimetrelerin yerini elektronik sayısal planimetreler almaktadır.
Bu planimetrelerde ölçme tekerleğinin dönüş hareketleri elektrik sinyaline dönüştürülür. 1000 impuls
tekerleğin bir dönüşüne karşılık gelir. Alan, tekerlek dönüşünün fonksiyonu olmaktadır. Ayrıca bu
aletler, bir hesaplayıcıya sahiptirler.

Şekil 3.13 Sokkisha Digital Planimetresi

Büyük Ölçekli Haritaların Yapım Yönetmeliğine göre parsellerin yüzölçümleri, köşe noktalarının
koordinatları ile desimetrekareye kadar hesaplanır. Kontrol amacı ile ada veya parsel topluluğunun
yüzölçümleri grafik yöntemle hesaplanarak parsel yüzölçümleri toplamı ile karşılaştırılır. M ölçeğin
paydası, F m2 biriminde alanı göstermek üzere; bu iki hesaptan bulunan yüzölçümü farkı,

formülünün verdiği miktardan büyük olamaz. Farkın büyük olması durumunda çizim ve hesaplar
kontrol edilerek hata giderilir.

44