5.

AÇI ÖLÇME ALETLERİ VE AÇI ÖLÇÜMÜ

5.1. AÇI ÖLÇME ALETLERİ
Yatay ve düşey açıları ölçmek için arazide kullandığımız aletlere genel olarak teodolit diyoruz.
Teodolitle açılar, saniye inceliğinde ölçülür. Açıları daha düşük incelikle ölçen teodolitlere de
takeometre denilir. Hem açıları hem de uzunlukları elektronik olarak ölçen aletlere de total station
denilmektedir. Bir teodolitin genel yapısı şematik olarak şekil 1'de görülmektedir.

Şekil 5.1 Bir teodolitin şematik olarak görünüşü

Bir teodolitin önemli elemanları şunlardır:

1. Dürbün : Aleti belli bir noktaya yöneltmeye ve görüntüyü büyütmeye yarar.

2. Yatay Eksen : Dürbünün etrafında döndüğü eksendir. Yatay eksen, dürbünü ve düşey açı bölüm
dairesini taşır.
3. Taşıyıcılar : Dürbün ve düşey açı bölüm dairesi ile beraber yatay ekseni taşıyan ayaklardır.
4. Düzeçler : Düşey ekseni düşeylemeye yarayan küresel ve silindirsel (boru) düzeçlerdir. Küresel
düzeç, kaba yataylama için, silindirsel düzeç ise incelikli (hassas) yataylama için kullanılır.
5. Yatay Açı Bölüm Dairesi : Dürbünün düşey eksen etrafında dönmesini ölçmeye yarayan, alt
yapıya bağlı, merkezi düşey eksen üzerinde bulunan ve çevresinde açı bölümleri bulunan bir
dairedir.
6. Düşey Açı Bölüm dairesi : Dürbünün yatay eksen etrafındaki dönmesini ölçmeye yarayan, yatay
eksene bağlı, merkezi yatay eksen üzerinde bulunan ve çevresinde açı bölümleri bulunan bir
dairedir.
7. Okuma Düzenleri : Yatay ve düşey açı bölüm dairelerindeki açı değerlerini okumaya yarayan ve
taşıyıcılara bağlı göstergelerdir.

Genel olarak bir teodolit, alt yapı ve üst yapı olarak iki kısımda ele alınabilir. Alt yapı, yatay bölüm
dairesini taşıyan ve bir üç ayak düzeni ile sehpa üzerine oturan kısımdır. Üst yapı ise, alt yapı
üstündeki dürbün, yatay eksen, taşıyıcı, vb. nin tamamıdır. Genel olarak bir teodolitte dört eksen
bulunur.
 703585720.doc

1. Düşey (asal) eksen (VV) : Aleti etrafında döndürdüğümüz eksendir. Alet kurulduğu zaman düşey
eksen tam düşey olmalıdır.
2. Düzeç Ekseni (DD) : Silindirsel düzece teğet olan eksendir. Düşey eksenin düşeyliğini (aletin
yataylığını) sağlamak için kullanılır.
3. Yatay (muylu) eksen (YY) : Dürbünü etrafında döndürdüğümüz eksendir. Alet kurulup, düşey
eksen düşey duruma getirildikten sonra, yatay eksenin yatay olması gerekir.
4. Gözlem (optik, dürbün, nişan) ekseni (OO) : Objektif optik merkezi ile gözlem çizgilerinin kesim
noktasından geçen eksendir.

Şekil 5.2 Teodolitin eksenleri

Teodolitte eksen hataları yoksa, dürbün yatay eksen etrafında döndürüldüğü zaman, gözlem ekseni
düşey bir düzlem çizer. Bunun gerçekleşmesi, yani aletin hatasız olabilmesi için eksenler arasında şu
koşulların gerçekleşmesi gerekir.

1. Düzeç ekseni düşey eksene dik olmalıdır (DD  VV).

2. Gözlem ekseni yatay eksene dik olmalıdır (OO  YY).
3. Yatay eksen düşey eksene dik olmalıdır (YY  VV).

Teodolitlerde, açı bölümlerinin üzerine çizildiği daireye açı bölüm dairesi denilir. Yatay açıların üzerine
çizildiği daireye yatay açı bölüm dairesi ya da kısaca yatay daire; düşey açıların üzerine çizildiği
daireye de düşey açı bölüm dairesi ya da kısaca düşey daire denilir. Açılar klasik aletlerde çeşitli açı
okuma düzenleri yardımıyla okunur. Elektronik teodolitlerde ise, açılar elektronik olarak okunur ve
sonuçlar bir tuşa basılmak suretiyle ekranda görülür. Aşağıda bazı aletlerdeki açı okuma düzenleri ve
okuma değerleri görülmektedir.

a) Wild T1 Teodoliti b) Wild T16 Teodoliti (Skalalı açı okuma düzeni)

(Mikrometreli açı okuma düzeni) Yatay açı okuması : 214g.964
Yatay açı okuması : 122g.360 Düşey açı okuması : 94g.064

51
 TOPOGRAFYA

c) Wild T2 Teodoliti d) Wild T2 Teodoliti

(Mikrometreli açı okuma düzeni) (Sayısal (dijital) açı okuma düzeni)
Açı okuması : Taksimattan 105g.80 Açı okuması : Taksimattan 105g.80
Mikrometreden 2c.24 Mikrometreden 2c.238
105g.82 24 105g.82 238

Şekil 5.3 Bazı teodolitlerdeki açı okuma düzenleri

Teodolitin Nokta Üzerine Kurulması

Teodolitin nokta üzerine kurulması demek, düşey hale getirilmiş teodolit asal ekseninin zemindeki
noktanın merkezinden geçecek şekilde teodolitin nokta üzerine yerleştirilmesidir. Yani aletin optik
çekülünden bakıldığı zaman zemindeki noktanın merkezi ile optik çekül göstergesinin merkezinin
çakışması ve teodolitin düzeçlerinin yataylanmış olması gerekir.

Sehpa ayakları yeterli uzunlukta açılarak, sehpa tablası yaklaşık olarak yatay ve noktanın üzerinde
olacak şekilde, teodolit sehpası nokta üzerine kurulur. Sehpa üzerine yerleştirilen teodolit, optik
çekülden bakılarak zemindeki nokta üzerine sehpa ayakları yardımıyla merkezlenir. Aletin kaba
yataylanması küresel düzeçle, hassas yataylanması da silindirsel düzeçle yapılır. Kaba düzeçlemeden
sonra aletin merkezlendirilmesi kontrol edilir ve merkezden kayıklık varsa düzeltilir.

Bir teodolitin noktanı üzerine kurulması, merkezlendirme ve yataylama aşamalarından oluşur. Aletin
merkezlendirilmesinde aşağıdaki adımlar izlenir:

1. Sehpa ayakları yeterince uzatılarak sabitlenir. Sehpa başlığı (tablası) mümkün olduğunca yatay
ve noktanın üzerinde olacak şekilde sehpa, nokta üzerine yerleştirilir.
2. Alet, sehpa üzerine yerleştirilir ve sehpaya bir vida yardımıyla bağlanır. Üç ayak tablası düzeçleme
vidaları yaklaşık aynı seviyeye getirilir.
3. Sehpa ayaklarından ikisi, ayak uçları yerden fazla kaldırılmadan sağa, sola, ileri, geri, hareket
ettirilerek optik çekül göstergesinin merkezi, zemindeki noktanın merkezine ayarlanır ve sehpa
ayaklarına basılarak yumuşak zeminlerde sehpanın zemine iyice oturması sağlanır.

52
 703585720.doc

4. Küresel düzeç kabarcığının, gösterge ortasından kayma doğrultusu yönündeki sehpa ayağı,
gereği kadar uzatılarak ya da kısaltılarak küresel düzeç kabarcığı ortalanır. Bu durumda aletin
yalnızca kaba yataylanması yapılmış olur. Bu işlemi yaparken sehpa ayaklarının ucunun yer
değiştirmemesi gerekir. Bunun için de, boyu değiştirilen sehpa ayağının ucuna basılır. Ayakları
uzatma ya da kısaltma işlemi, sehpa ayak vidaları gevşetilerek yapılır.
5. Hassas merkezlendirme için, sehpanın altında bulunan aleti bağlama vidası gevşetilerek, üç ayak
tablası yana kaydırılır ve optik çekül göstergesinin merkezi ile zemin noktasının merkezinin tam
olarak çakışması sağlanır.

Merkezlendirme işlemi sırasında alet kabaca yataylanmış olur. İncelikli (hassas) yataylama için
aşağıdaki adımları izlenir:

1. Silindirsel düzeç, üç ayak tablasının iki düzeç ayağına paralel hale getirilir.
2. İki düzeç ayağı, içe ya da dışa doğru birlikte döndürülerek silindirsel düzeç kabarcığı ortalanır.
3. Alet 100g döndürülür ve kullanılmayan üçüncü düzeç ayağı ile silindirsel düzeç kabarcığı ortalanır.
4. Alet, yavaşça kendi ekseni (düşey ekseni) etrafında döndürülür. Kabarcık ortadan ayrılırsa tüm
yataylama işlemleri tekrarlanır.

Şekil 5.4 Teodolitin yataylanması Şekil 5.5 Teodolit sehpası

Düzeç Kontrolü : Yukarıda açıklanan yataylama işlemi yapıldıktan sonra silindirsel düzeç, iki düzeç
ayağına paralel hale getirilir ve düzeç kabarcığı iki ayak vidası yardımıyla ortalanır. Silindirsel düzeç,
200g döndürülür. Kabarcık ortada ise, düzeçte hata yoktur. Kabarcık ortadan kaymışsa, kayma miktarı,
hatanın iki katıdır. Bu kayma miktarının yarısı, düzeç ayak vidaları yardımıyla, diğer yarısı da düzeç
ayar vidası yardımıyla giderilir. Kontrol için işlem yinelenir; yine hata kalmışsa aynı şekilde giderilir.

Şekil 5.6 Düzeçler ve düzeç hatasının giderilmesi

53
 TOPOGRAFYA

5.2. AÇI ÖLÇÜMÜ

Kesişen iki doğrultu arasındaki yön farkına açı denir. Deniz yüzeyinden farklı yükseklikte olan A,B,C
gibi üç nokta arasında üç çeşit açı vardır (şekil 5.7).

Şekil 5.7 Açı çeşitleri

1. Yatay Açı : AB ve AC doğrularının yatay bir düzlem üzerindeki izdüşümleri olan A'B' ve A'C'
doğruları arasında kalan  açısına yatay açı denir. Topografik amaçlı açı ölçme aletlerinde
(teodolitlerde) yatay düzlem, aletin yatay açı bölüm dairesinden geçen düzlemdir. Yatay açı,
noktaların konumlarının belirlenmesinde kullanılır.

2. Düşey Açı : A noktasından geçen yatay düzlemin, AB ve AC doğrularından geçen düşey

düzlemlerle olan arakesitleri ile AB ve AC doğruları arasında kalan ve düşey düzlem içinde ölçülen
açılara düşey açı denir. Düşey açılar, noktalar arasındaki yükseklik farklarının hesaplanmasında
ve eğik uzunlukların yatay uzunluklara dönüştürülmesinde kullanılır. Düşey açılar iki şekilde ifade
edilebilir ve ölçülür (şekil 6).

Z : Zenit (başucu) açısı Zenit (Başucu)

 : Yükseklik açısı
 : Eğim açısı

Z +  = 100g

Şekil 5.8 Düşey açı

 eğim açısı, yataydan yukarıya doğru büyürse pozitif (+), aşağıya doğru büyürse negatif (-)
işaretli olur.

3. Pozisyon (konum) Açısı1 : Uzayda kesişen iki doğru arasındaki açıdır. Şekil 1 'de AB ve
AC doğruları arasındaki açı olup  harfi ile gösterilmiştir. Pozisyon açısı, iki doğrultunun
oluşturduğu eğik düzlem üzerinde oluşur. Pozisyon açısı haritacılıkta kullanılmaz.

1
E. Özbenli ve T. Tüdeş'in "Ölçme Bilgisi - Pratik Jeodezi" kitabında "uzay açı" olarak ifade edilmektedir.

54
 703585720.doc

5.2.1. YATAY AÇI ÖLÇÜMÜ

Yatay açılar, incelikli sonuç istenen çalışmalarda genellikle refraksiyonun (ışığın kırılmasının) etkisinin
en az olduğu sabah ve akşam saatlerinde ölçülür. Yatay açı ölçme yöntemleri şöyle sıralanabilir:
1. Basit açı ölçümü,
2. İki yarım silsile (seri) yöntemi,
3. Silsile (seri) yöntemi,
4. Yineleme (repetisyon) yöntemi,
5. Kombinasyon yöntemi,
6. Sektör yöntemi,
7. Reiterasyon yöntemi,

Bu yöntemlerin birçoğu, farklı ülkelerde ve özel koşullarda uygulanmıştır. Ülkemizde, Büyük Ölçekli
Haritaların Yapım Yönetmeliğine (BÖHYY) göre bu yöntemlerden yalnızca ilk üç tanesi kullanılır. Bu
nedenle, burada yalnızca ilk üç yöntem ele alınacaktır.

5.2.1.1. Basit Açı Ölçümü

Basit açı ölçümünde açı, yalnızca bir dürbün durumunda ölçülmektedir. Şekilde, P noktasındaki 
açısının ölçümü için teodolit P noktasına kurulur ve A noktasına bakılarak a doğrultu değeri okunur.
Daha sonra alet B noktasına yöneltilerek b doğrultu değeri okunur.  açısı, bu iki doğrultunun farkı
alınarak elde edilir yani, =b-a olur. Bu yöntem, fazla incelik aranmayan nirengi istikşafı gibi işlerde
uygulanır. Doğruluğu arttırmak için açı birkaç kere aynı şekilde ölçülür ve tüm ölçülerin aritmetik
ortalaması alınarak kesin değer bulunur.

5.2.1.2. İki Yarım Silsile Yöntemiyle Açı Ölçümü

1 = b1-a1
 = (1+2) / 2
2 = b2-a2

BÖHYY' ne göre, bütün poligon açıları iki yarım silsile (seri) olarak ölçülür. Her yarım silsile öncesinde
aletin merkezlendirilmesi ve düzeçlenmesi kontrol edilir. Alet hatalarının etkisiz hale getirilebilmesi için
açının iki dürbün durumunda ölçülmesi gerekir. İki yarım silsile açı ölçümü şöyle yapılır:

Alet, P noktasına kurulur ve 1. Dürbün durumunda A noktasına yöneltilerek a1 okuması yapılır. Alet,
daha sonra saat ibresi yönünde döndürülerek dürbün B noktasına yöneltilerek b 1 okuması yapılır. Bu
iki doğrultu arasındaki açı, 1 = b1-a1 dir.

55
 TOPOGRAFYA

Buraya kadar yapılan işlem bir yarım silsiledir. İkinci yarım silsileye başlamadan önce dürbüne takla
attırılarak alet ikinci duruma getirilir ve yatay açı bölüm dairesi bir miktar kaydırılır. Dürbün yine A
noktasına yöneltilerek a2 doğrultu değeri okunur. Alet, daha sonra saat ibresi yönünde döndürülerek B
noktasına bakılır ve b2 doğrultu değeri okunur. Bu iki doğrultu arasındaki açı, 2=b2-a2 dir. Bu şekilde
iki yarım silsile açı ölçümü tamamlanmış olur. Aradaki açının kesin değeri, =(1+2)/2 bağıntısı ile
bulunur.

Örnek:
Durulan Bakılan Ölçülen Doğrultular Sıfıra İndirgenmiş Doğrultular
Nokta Nokta 1. Durum 2. Durum 1. Durum 2. Durum Ortalama
P1 P2 0g.03 80 49g.08 20 0g.00 00 0g.00 00 0g.00 00
P3 154.86 10 203.90 40 154.82 30 154.82 20 154.82 25
P4 206.45 80 255.50 50 206.42 00 206.42 30 206.42 15

5.2.1.3. Silsile (seri) Yöntemiyle Açı Ölçümü

Teodolit, ölçüm yapılacak noktaya (P) kurulur ve dürbünün birinci durumunda en iyi görülebilen
noktaya (P1) yöneltilerek doğrultu değeri okunur. Sonra, saat ibresinin hareketi yönünde tüm
noktalara (P2, P3, P4) bakılarak doğrultular okunur. Kontrol için ilk noktaya tekrar bakılır ve okunan
değer parantez içinde yazılır. BÖHYY' ne göre parantez içinde yazılan bu değer hesaba katılmaz ve iki
okuma değeri arasındaki fark 10cc' yi geçemez. Aksi durumda o yarım silsile yinelenir. Dürbün ikinci
duruma getirilir ve ilk noktadan (P 1) başlamak üzere saat ibresinin ters yönünde tüm noktalara
bakılarak doğrultular okunur. Kontrol için ilk noktaya yine bakılır. İki okuma arasındaki farkın, BÖHYY'
ne göre 10cc den küçük kalması gerekir. Bu şekilde bir silsile açı ölçümü tamamlanmış olur.

Bir noktada n silsile ölçüm yapılacaksa, yatay açı bölüm dairesi, her silsile başlangıcında 200 g /n kadar
kaydırılır. Örneğin, n=4 ise, silsile başlangıçları 0g, 50g, 100g ve 150g olacaktır. Silsile yöntemiyle açı
ölçümünde sonuçlar, kolimasyon ve yatay eksen hataları ile sürüklenme hatasının etkilerinden arınmış
olur.

BÖHYY' ne göre bir noktadaki ölçülecek doğrultular toplamı 10 dan fazla ise, doğrultular, gruplara
ayrılır. Bu şekilde parça silsileler düzenlenmesi durumunda parçalar arasında birisi başlangıç olmak
üzere en az iki ortak doğrultu bulunur.

56
 703585720.doc

Ölçüm sırasında teodolitin yeniden yataylanmasından kaçınılmalıdır. Eğer aletin düzeci kaymışsa,
düzeç ayarlanır ve o yarım silsileye baştan (yeniden) başlanır. Bir noktada durulup s tane noktaya n
silsile gözlem yapılmışsa bir doğrultunun bir silsiledeki ortalama hatası,

eşitliği ile hesaplanır. Bir doğrultunun n silsileden elde edilen kesin değerinin ortalama hatası ise,

eşitliği ile bulunur.

Örnek:

Ölçülen Doğrultular Sıfıra İndirgeme Kesin d v vv

(cc) (cc) (cc)
DN BN 1. Durum 2. Durum 1. Durum 2. Durum Ortalama Doğrultular
P1 P2 0g.00 45 200g.00 48 0g.00 00 0g.00 00 0g.00 00 0g.00 00 0 1.7 2.89
P3 11.28 34 211.28 46 11.27 89 11.27 98 11.27 94 11.27 90 -4 -2.3 5.29
P4 226.36 64 26.36 84 226.36 19 226.36 36 226.36 27 226.36 26 -1 0.7 0.49
( 0.00 56 200.00 65) 4 08 4 34 4 21 4 16 -5 0.1
5 43 5 78 3*45=1 35 3*48=1 44 5/ 3 = 1.7

5 43 5 78

P1 P2 100.00 43 300.00 45 0.00 00 0.00 00 0.00 00 0 -1.7 2.89

P3 111.28 31 311.28 29 11.27 88 11.27 84 11.27 86 4 2.3 5.29
P4 326.36 68 126.36 71 226.36 25 226.36 26 226.36 25 1 -0.7 0.49
(100.00 49 300.00 54) 4 13 4 10 4 11 5 -0.1 17.34
5 42 5 45 3*43=1 29 3*45=1 35 -5/ 3 = -1.7

5 42 5 45

Bir doğrultunun bir silsiledeki

ortalama hatası.

Bir doğrultunun kesin değerinin ortalama hatası.

57