Dariusz Milewski

Wydział Nauk Historycznych

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
ORCiD 0000-0002-3255-7685

Ochrona południowo-wschodniego
pogranicza Korony w pierwszym okresie
rządów Zygmunta III (1587–1598)

Niespodziewana śmierć Stefana Batorego w Grodnie 12 grudnia 1586 r. postawi-

ła państwo polsko-litewskie w trudnej sytuacji. W polityce wewnętrznej umysły
wzburzone były rozprawą ze stronnictwem Zborowskich, która skonfliktowała
władcę i wspierającego go kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoy-
skiego ze znaczną częścią społeczeństwa. Jak wiadomo, miało to swoje konse-
kwencje w czasie elekcji, prowadząc do wyboru dwóch kandydatów i wojny o tron.
W polityce zagranicznej Stefan Batory utrzymywał dobre stosunki z Osmanami,
koncentrując się na planach wznowienia wojny z Moskwą po śmierci Iwana Groź-
nego w 1584 r.1 Niemniej bezkrólewie mogło przynieść poważne zagrożenie dla kre-
sów Korony ze strony Tatarów, jak tego doświadczono już w 1575 r. Ówczesny na-
jazd tatarski okazał się szczególnie niszczący2.
W dobie trzeciego bezkrólewia siły polskie były rozmieszczone następują-
co: 15 chorągwi kwarcianych na Podolu (2200 jazdy), do Krakowa poszło z Ja-
nem Zamoyskim 2000 jazdy i 700 piechoty, głównie siły prywatne hetmana

1
Z rzekomymi batoriańskimi planami wojny z Osmanami rozprawił się już K. Dopierała,
wskazując na propagandowy wydźwięk hasła walki z Półksiężycem. K. Dopierała, Sto-
sunki dyplomatyczne Polski z Turcją za Stefana Batorego, Warszawa 1986, passim.
2
Zob. H. Beczek, D. Milewski, Sejmiki koronne wobec najazdów tatarskich 1575 r., w: Dia-
log intercultural polono-moldovenesc. Culegere de studii, red. V. Constantinov, N. Pikuła,
Chişinău 2019, t. 3, nr 1, s. 297–304, t. 3, nr 2, s. 247–255.

117
Dariusz Milewski

i wojska nadworne (prywatne na utrzymaniu skarbu państwa); w samej stolicy

stało 1000 jazdy i 300 piechoty pod wojewodą krakowskim Andrzejem Tęczyń-
skim. Ostatecznie dla odparcia ataku arcyksięcia Maksymiliana Habsburga zebra-
no w Krakowie ok. 6 tys. ludzi3. Z podobną siłą wystąpił hetman wielki koronny
w bitwie pod Byczyną 24 stycznia 1588 r. Pod komendą Jana Zamoyskiego walczyło
4220 jazdy w 35 chorągwiach i 2300 piechoty, razem 6520 żołnierzy4.
Jak zatem widać, gros sił koronnych obrócono przeciw arcyksięciu Maksymi-
lianowi, pozostawiając kresy południowo-wschodnie ogołocone z wojska. Było to
oczywiście konieczne wobec realnego zagrożenia, jakie stwarzał arcyksiążę. Szyb-
kie pokonanie Habsburga było więc nader korzystną okolicznością, umożliwiając
ponowne zwrócenie baczniejszej uwagi na pogranicze południowo-wschodnie. Co
prawda dobre stosunki polsko-osmańskie w dobie rządów Stefana Batorego oraz
upadek kandydatury habsburskiej do tronu polskiego pozwalały żywić uzasadnio-
ną nadzieję na utrzymanie pokoju na kresach, niemniej to właśnie początek pano-
wania Zygmunta III przyniósł zaostrzenie sytuacji i postawienie Rzeczypospolitej
i Porty Otomańskiej na krawędzi wojny. Stało się tak za sprawą nowego, coraz bar-
dziej niezależnego czynnika, jaki odgrywał coraz większą rolę w regionie czarno-
morskim. Była nim Kozaczyzna.
Żywioł kozacki na Ukrainie właściwie od początku działał w sposób niezależny
i przysparzał kłopotów władzom litewskim, a później polskim. O ile wszak począt-
kowo Kozacy w dużym stopniu byli narzędziem w ręku krewkich starostów pogra-
nicznych – by przypomnieć najsłynniejszego Bernarda Pretwicza – o tyle w ostat-
niej ćwierci XVI w. zaczęli coraz częściej działać zupełnie samodzielnie i często
zgoła wbrew życzeniom i zakazom władz państwowych. Jaskrawym przykładem
tego był chociażby udział Kozaków w wojnie mołdawskiego hospodara Jana III Sro-
giego przeciw Turkom w 1574 r. czy późniejsze wypady kozackie do Mołdawii w celu
osadzenia tam własnego hospodara (znów z najbardziej znaną próbą w wykona-
niu Iwana Podkowy w 1577 r.)5. Obok najazdów tatarskich na Ukrainę, aktywność
kozacka w Mołdawii i na północnych wybrzeżach Morza Czarnego przysparzała
coraz więcej kłopotów w relacjach Rzeczypospolitej z Portą, z trudem usuwanych
przez Stefana Batorego. Król ten notabene nie przebierał w środkach, by poskromić
Niżowców. Odnowienie rejestru kozackiego za czasów króla Stefana było jednym

3
M. Plewczyński, Wojny i wojskowość polska XVI wieku, t. 3: lata 1576–1599, Zabrze–Tar-
nowskie Góry 2013, s. 211–212.
4
Ibidem, s. 241.
5
D. Milewski, Mołdawia w polityce Stefana Batorego – sprawa Iwana Podkowy, w: Stefan
Batory, król Rzeczypospolitej i książę Siedmiogrodu, red. A. Körmendy, R. Lolo, Pułtusk
2008, s. 129–158.

118
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

ze sposobów na okiełznanie Kozaków. W pierwszym dziesięcioleciu rządów Zyg-

munta III okazało się wszak, że problem kozacki wymyka się spod kontroli6.
Już w ostatnich latach panowania Stefana Batorego Kozacy podejmowali zu-
chwałe wyprawy przeciw Tatarom, wpadając dwukrotnie na Krym w 1585 r., a po
odparciu najazdu ordy nad Dnieprem w 1586 r. uderzając na Akerman (Białogród).
Gdy wojna o tron i rokowania z Habsburgami pochłonęły uwagę władz polskich,
Niżowcy jeszcze bardziej się rozzuchwalili. W 1589 r. ataman Zachar Kułaga po-
wiódł ich do zwycięskiego ataku na tatarski port krymski Gözleve (Kozłów). Na-
stępnie łupem Kozaków padły naddniestrzańskie Akerman i Bendery (Tehinia),
a nawet Azow7.
Brak natychmiastowej reakcji ze strony Osmanów spowodowany był ich za-
angażowaniem w wyczerpującą wojnę z safawidzką Persją. Konflikt ten skończył
się wszak osmańskim sukcesem w 1590 r. i umożliwił Porcie zajęcie się sprawa-
mi północnego pogranicza. Pozycji polskiej nie ułatwiało przy tym zawarcie po-
rozumienia z Habsburgami (układ będzińsko-bytomski z 1589 r.8). Co prawda
Rzeczpospolita uzyskiwała wolną rękę do działań na innych kierunkach, jednak
w oczach Osmanów porozumienie polsko-habsburskie było podejrzane. Co gorsza,
z powodu pustek w skarbie opóźniała się też ekspedycja posła polskiego do sułta-
na. Starosta drohobycki Paweł Uchański, wyznaczony na posła, wyruszył dopiero
w sierpniu 1589 r. i zmarł w trakcie wykonywania swej misji w Stambule w marcu
1590 r. Zabrakło zatem ze strony polskiej szybkich i zdecydowanych działań tak
wobec Kozaków, jak i dyplomatycznych wobec Osmanów. W tej sytuacji na dworze
sułtańskim górę wzięła partia wojenna, domagająca się zbrojnego ukarania Polski
za kozackie grabieże.
Tradycyjnie zapowiedzią burzy znad Bosforu stał się najazd tatarski. Przyszedł
on w bardzo niekorzystnym dla Polski momencie. Wojsko kwarciane, liczące wów-
czas 1700 koni i 300 piechoty, było za słabe dla odparcia najazdu, obliczanego na-
wet na 25 tys. ordy pod wodzą samego chana Gazi Gereja. W dodatku król wyruszył
do Estonii, by spotkać się w Rewlu ze swym ojcem, Janem III. Tymczasem w połowie

6
Wzrost znaczenia Kozaczyzny dla relacji polsko-osmańskich omówiłem w: D. Milewski,
From Świerczowski to Wallachian Expedition of Jan Zamoyski: Rise of the Cossack Fac-
tor in Polish-Ottoman Relations (1574–1600), w: From Pax Mongolica to Pax Ottomanica:
War, Religion and Trade in the Northwestern Black Sea Region (14th–16th Centuries), red.
O. Cristea, L. Pilat, Leiden–Boston 2020, s. 215–227.
7
Ibidem, s. 223–224.
8
Po długich rokowaniach układ zawarto 9 III 1589 r. Ostatnio obszernie na ten temat:
A. Barwicka-Makula, Od wrogości do przyjaźni. Habsburgowie austriaccy wobec Polski
w latach 1587–1592, Katowice 2019, s. 237–271.

119
Dariusz Milewski

sierpnia 1589 r. orda tatarska zjawiła się na Rusi i założywszy kosz pod Tarnopolem,
rozpuściła czambuły po Lwów, Busk i Halicz. Obrona okazała się spóźniona i nie-
skuteczna – ordyńcy wrócili z jasyrem na Krym. Hetman Jan Zamoyski przeprowa-
dził co prawda demonstrację zbrojną nad Dniestrem i do końca roku zdołał zebrać
ok. 14 tys. wojska – w tym 1,2 tys. piechoty i 4 tys. Kozaków – ale zdawał się więcej
zyskiwać na użalaniu się przed szlachtą na niebezpieczeństwo dla kraju, opusz-
czonego w krytycznym momencie przez króla (jak się przypuszcza, hetman liczył
po cichu, że Zygmunt III już z Rewla nie powróci). W styczniu 1590 r. część wojska
rozpuszczono, a z resztą pozostał na Podolu hetman polny Stanisław Żółkiewski9.
Stambuł wysłał zatem do Polski czausza z prowokacyjnymi żądaniami. Po-
seł osmański zjawił się w Warszawie w czasie sejmu wiosennego, obradującego
w marcu i kwietniu 1590 r. Wywołał on niemal panikę, zręcznie podsycaną przez
kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Strasząc posłów wi-
zją niechybnej inwazji tureckiej, zdołał on uzyskać zgodę na znaczne zaciągi woj-
skowe. Uchwalono mianowicie przyjęcie do służby 40 tys. piechoty, 30 tys. ciężkiej
jazdy i 15 tys. arekbuzerów, a także 10 tys. piechoty cudzoziemskiej, 30 tys. piecho-
ty polskiej i 20 tys. Kozaków. Byłaby to zatem armia większa niż ta, którą zebrał
Stefan Batory na wojnę z Moskwą. W zamysłach hetmana miała ona posłużyć do
podjęcia uprzedzającej akcji zaczepnej. Całkowity koszt utrzymania armii przez
dwa kwartały wyliczono na 3 608 680 zł. Zaciągi zamierzano sfinansować z po-
głównego i pożyczek wewnętrznych w wysokości 1,5 mln zł10. Do przygotowań wo-
jennych udało się wciągnąć nawet odległą od spraw tureckich Litwę11. Zwrócono
się też do innych państw z prośbą o pomoc. Między innymi w tym celu król wysłał
wiosną 1590 r. swego sekretarza Jana Szczęsnego Herburta do cesarza i elektorów
brandenburskiego, saskiego i palatynackiego12.

9
Najazd tatarski 1589 r.: T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. 2, Kraków 1912,
s. 105; M. Plewczyński, op. cit., s. 110–113. Na temat machinacji politycznych kancle-
rza: J. Dzięgielewski, Jana Zamoyskiego gra o tron Rzeczypospolitej w latach 1587–1589,
w: Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu w sie-
demdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Dygo i inni, Pułtusk 2009, s. 86; M.A. Pieńkowski,
Kwestia wojny z Turcją na sejmie warszawskim 1590 roku, w: Studia historyczno-wojsko-
we, t. 6, red. K. Maksymiuk i inni, Siedlce 2015, s. 17.
10
T. Korzon, op. cit., s. 105–107; M.A. Pieńkowski, op. cit., s. 27–29.
11
Przodował w tym wojewoda wileński i hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł „Pio-
run”. Zob. P. Łabędź, Zaangażowanie Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” w przygotowanie
kampanii wojennej przeciwko Turcji w 1590 r., w: Radziwiłłowie w służbie Marsa, red.
M. Nagielski, K. Żojdź, Warszawa 2017, s. 53–59.
12
Zygmunt III do Rudolfa II, Warszawa 6 IV 1590 r., w: The House of Vasa and The House
of Austria. Correspondence from the Years 1587 to 1668, part 1: The Times of Sigismund III,

120
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

Wspomniany sejm podjął także inne ważne uchwały. Jedną z nich była konsty-
tucja Asekuracja hetmańska, dająca Janowi Zamoyskiemu możliwość prowadzenia
wojny „intra et extra fines Regni”, z zachowaniem bezpieczeństwa szlachty i du-
chowieństwa. Dodano do tego specjalną konstytucję Disciplina militaris. Zgodnie
z nią hetman miał możność stanowienia artykułów wojskowych z siłą konstytucji
sejmowej13.
W ramach przygotowań wojennych odnowiono konstytucję Wybrańcy, żąda-
jąc jednego pachołka z dwudziestu kmieci z wolnych i zastawionych dóbr kró-
lewskich14. Uchwalono również konstytucję Porządek ze strony Niżowców i Ukra-
iny, rozumiejąc dobrze, że swawoli kozackiej zawdzięczała Rzeczpospolita w dużej
mierze obecne niebezpieczeństwo ze strony Osmanów15. Była ona rozwinięciem po-
stanowień konstytucji uchwalonej na sejmie pacyfikacyjnym 1589 r., ustanawiają-
cej komisarzy dla sądzenia i karania „swawolników” na czas do przyszłego sejmu16.
Szczęśliwie dla Rzeczypospolitej zagrożenie osmańskie nie przerodziło się
w otwartą wojnę. Nad Bosfor wysłano nowego posła, cześnika łomżyńskiego Jana
Zamoyskiego. Do sukcesu jego misji niemało przyczyniła się dyplomacja angiel-
ska na czele z zasiedziałym w Stambule posłem Edwardem Burtonem. Toczącym
wojnę z Hiszpanami Anglikom wojna polsko-turecka nie była na rękę. Raczej wo-
leli odnowić konflikt osmańsko-habsburski, który miał szansę zaabsorbować siły
i uwagę Filipa II. Burton działał zatem na rzecz pacyfikacji w stosunkach polsko-
-osmańskich, skutecznie popierając zabiegi posła polskiego. W efekcie sułtan

1587–1632, Vol. 1, wyd. R. Skowron i inni, Katowice 2016, nr 16, s. 238–239. Król zwra-
cał się również o pomoc i zgodę na zaciągi wojskowe w Prusach Książęcych – Zygmunt
III do margrabiego Jerzego Fryderyka, Warszawa, 26 III 1590 r., Geheimes Staatsarchiv
Preußischen Kulturbesitz (dalej: GStAPK), XX Hauptabteilung – Staatsarchiv Königs-
berg (dalej: XX HA), Etats Ministerium, sygn. 111m, k. 20–22 (pod tą sygnaturą sporo
materiałów w sprawie pomocy dla Polski przeciw Turkom); Zygmunt III do nadradców
pruskich, Warszawa, 12 i 25 IV 1590 r., GStAPK, XX HA, Rep. Herzogliches Briefarchiv,
B1, Kasten 336.
13
Volumina Legum (dalej: VL), t. 2, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 308; K. Łopatecki,
„Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012,
s. 249. O asekuracji hetmańskiej dającej pełnię władzy administracyjnej i sądowniczej
nad wojskiem, kontrolę nad Kozakami, możliwość zawierania traktatów międzynaro-
dowych nawet bez zgody króla zob. P. Gawron, Hetman koronny w systemie ustrojowym
Rzeczypospolitej w latach 1581–1646, Warszawa 2010, s. 82 i 228–241; kolejny sejm zniósł
tę konstytucję.
14
VL, t. 2, s. 309.
15
VL, t. 2, s. 310–311; P. Gawron, op. cit., s. 229. Obszernie na temat sejmowych przygoto-
wań do odparcia spodziewanej wojny tureckiej: M.A. Pieńkowski, op. cit., s. 21–32.
16
Konstytucja Zahamowanie ukrainnego swawoleństwa, VL, t. 2, s. 288.

121
Dariusz Milewski

Murad III mianował 1 sierpnia 1591 r. nowym wezyrem Ferhada paszę i odnowił
pokój z Polską17.
W tym miejscu wypada postawić pytanie, na ile realne było zagrożenie tureckie
w 1590 r. i jakie cele stawiał sobie Jan Zamoyski, szykując Rzeczpospolitą do pre-
wencyjnej wojny ofensywnej przeciw Osmanom. Jak wiadomo, zjazd szlachty wiel-
kopolskiej w Kole, obradujący 10 sierpnia 1590 r. z udziałem prymasa Stanisława
Karnkowskiego, potępił wojenne uchwały sejmu – w tym szczególnie dokuczliwy
podatek pogłówny – i oskarżył hetmana o bezpodstawne straszenie szlachty woj-
ną. W efekcie kolejny sejm w 1591 r. unieważnił część postanowień wojskowych,
w tym te, dające szerokie uprawnienia hetmanowi18.
Starsza historiografia na ogół przyjmowała, iż zagrożenie osmańskie było re-
alne, a Zamoyski dodatkowo wykorzystał je do umocnienia swej pozycji19. Jest to
zgodne z przekazem Reinholda Heidensteina, kreującym wizerunek przezornego
hetmana, którego wrogowie polityczni niesłusznie oskarżali o zmyślenie wojny tu-
reckiej20. Ostatnio częściej wskazuje się na świadome granie przez kanclerza kar-
tą turecką na potrzeby walki wewnętrznej, jaką toczył z królem Zygmuntem III21.
Sądząc po późniejszych działaniach hetmana na terenie Mołdawii i Wołoszczy-
zny, myśl przesunięcia wpływów polskich nad Dunaj nie była mu obca. Czy jed-
nak hetman gotów był podjąć wyprawę wojenną już w 1590 r., tego się nie dowie-
my. Z pewnością uchwały sejmu i wojenna gotowość Rzeczypospolitej przyczyniły
się do ostudzenia zapału osmańskiego. Trzeba wszak mieć na uwadze, że dopiero
wnikliwa kwerenda w archiwach osmańskich pozwoli odpowiedzieć na pytanie,
na ile sam sułtan i jego doradcy myśleli poważnie o konfrontacji z Polską.

17
R. Heidenstein, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, tł. M. Gliszczyński,
oprac. J. Byliński, W. Kaczorowski, Opole 2015, s. 591–592; Ottoman-Polish Diplomatic Re-
lations (15th–18th Century). An Annotated Edition of Ahdnames and Other Documents, wyd.
D. Kołodziejczyk, Leiden–Boston–Köln 2000, s. 125; na temat posła angielskiego i jego kon-
taktów w Stambule zob. A.H. de Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic. A Hi-
story of the Earliest Diplomatic Relations 1610–1630, Leiden 2012, s. 53 i s. 179, przypis 34.
18
VL, t. 2, s. 332: konstytucja Zniesienie niektórych konstytucji sejmu przeszłego; M.A. Pień-
kowski, op. cit., s. 35–39.
19
Przykładowo: A. Śliwiński, Jan Zamoyski. Kanclerz i hetman wielki koronny, Warszawa
1947, s. 272–277; J. Besala, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988, s. 92–93 i S. Leśniewski,
Jan Zamoyski. Hetman i polityk, Warszawa 2008, s. 122–124.
20
R. Heidenstein, op. cit., s. 592–594.
21
Tak uważa Jan Dzięgielewski i jego uczniowie. Zob. J. Dzięgielewski, Czym Jan Zamoyski „za-
robił” na chwałę, a Jerzy Ossoliński na niesławę, czyli o wyższości kreujących wizerunek nad wy-
pełniającymi powinności, w: idem, O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia i szkice z dzie-
jów Pierwszej Rzeczypospolitej, Kraków 2011, s. 138–139; M.A. Pieńkowski, op. cit., s. 32–33.

122
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

Uniknięcie zatargu z Osmanami było niewątpliwie sukcesem Rzeczypospolitej,

gdyż trudno było przewidzieć wynik wojny w sytuacji, gdy Murad III zawarł wresz-
cie zwycięski pokój z szachem Abbasem I, pozwalający mu skoncentrować siły
w Europie. Jak wiadomo, na szczęście dla Polski nasilające się od 1591 r. zatargi na
pograniczu osmańsko-węgierskim doprowadziły wreszcie do zerwania w 1593 r. po-
koju adrianopolskiego między Portą a cesarstwem i wybuchu wojny. Odsuwała ona
od Rzeczypospolitej bezpośrednie zagrożenie osmańskie, jednocześnie stwarzając
nieoczekiwane możliwości działania na południowo-wschodnich kresach państwa.
Tymczasem wszakże trzeba było zabezpieczyć bezpieczeństwo kresów, także
wobec wroga wewnętrznego, jakim stali się Kozacy. W efekcie prywatnego zatar-
gu, jaki miał ataman kozacki Krzysztof Kosiński z księciem Konstantym Wasylem
Ostrogskim o wieś Rokitnę, doszło w sierpniu 1591 r. do wybuchu pierwszego po-
wstania kozackiego na Ukrainie. Jego przebieg jest dobrze rozpoznany w literatu-
rze przedmiotu, przypomnijmy zatem tylko najważniejsze fakty. Powstanie poprze-
dziły łupiestwa dokonywane przez Kozaków w okolicach Bobrujska i Słucka już
w 1590 r. Krzysztof Kosiński wezwał do buntu po zajęciu zamku w Pikowie w sierp-
niu 1591 r. W grudniu tegoż roku miał pod Białą Cerkwią 5 tys. ludzi. Po stronie
polskiej znajdowało się wówczas 600 Kozaków rejestrowych i 1 tys. wojsk kwarcia-
nych strzegących szlaków tatarskich, a w tym: 14 chorągwi jazdy po 50 konnych
(700 koni) oraz garnizon Kamieńca Podolskiego w sile jednej 100-konnej chorą-
gwi jazdy i 200 żołnierzy piechoty. Nie były to zatem siły, z którymi można było-
by pokusić się o stłumienie powstania. Król sięgnął więc po inne środki, wydając
w styczniu 1592 r. uniwersał i wysyłając komisję z udziałem starostów ukrainnych,
m.in. kaniowskiego i czerkaskiego ks. Aleksandra Wiśniowieckiego. Komisja mia-
ła zbadać sprawę i ukarać winnych, ale faktycznie nic nie wskórała, gdyż wydany
przez nią w marcu dekret o wyjęciu spod prawa starszyzny kozackiej i zbuntowa-
nych Kozaków został zignorowany. Jesienny sejm 1592 r. próbował ułagodzić Koza-
ków, ale też bez rezultatu. W efekcie magnaci i szlachta sami postanowili zakoń-
czyć sprawę. Na początku 1593 r. wojewoda wołyński ks. Janusz Ostrogski zebrał
5–6 tys. szlachty i wojsk prywatnych, którym Kosiński przeciwstawił 3–4 tys. Ko-
zaków. Powstańcy zostali otoczeni w taborze pod Piątkiem. Tamże 2 lutego 1593 r.
doszło do bitwy, w której tabor kozacki został zdobyty. Kosiński uniósł głowę, ale
zginął kilka miesięcy później. Powstanie upadło. Co ważne, rozprawiono się z Ko-
zakami siłami prywatnymi, co było m.in. wynikiem opinii króla, że bunt wybuchł
ze sporu prywatnego oraz sporu Ostrogskich z Zamoyskim22.

22
M. Plewczyński, op. cit., s. 259–267; T. Bohun, D. Milewski, Wojny polsko-kozackie, War-
szawa 2019, s. 7–14.

123
Dariusz Milewski

Po zwycięstwie nad Kozakami poprawą bezpieczeństwa na Ukrainie zajął się sejm,

obradujący w maju i czerwcu 1593 r. Uchwalono na nim konstytucje Obrona z kwarty
i Deklaracja konstytucji de disciplina militari, zobowiązujące wojsko do przebywa-
nia w dobrach królewskich na Ukrainie pod bezpośrednią kontrolą hetmana polne-
go – z zastrzeżeniem praw hetmana wielkiego – odnosząc się przy tym do postano-
wień konstytucji z 1591 r. Pilną uwagę przykładano do zapewnienia bezpieczeństwa
szlachcie i innym poddanym królewskim od samego wojska, zobowiązując hetmana
do niezwłocznego sądzenia i karania występków23. Jednocześnie swawolnych Koza-
ków, przekraczających granice polskie, uznano za „hostes patriae et perduelles”24.
Ponowne napiętnowanie Kozaków nie było bez przyczyny. Oto jeszcze w czasie
trwania powstania Kosińskiego wybrali się oni do Mołdawii, osadzając w sierpniu
1592 r. na jej tronie Piotra, zwanego Kozakiem (Petru Cazacul). Uzurpator ten został
co prawda szybko usunięty przez Osmanów, którzy przywrócili władzę hospodaro-
wi Aronowi, niemniej polska dyplomacja musiała tłumaczyć się z akcji kozackiej,
przedstawiając ją jako wynik prowokacji habsburskiej25.
Krótkotrwałe powodzenie Piotra Kozaka miało swe źródło w głębokim niezado-
woleniu Mołdawian z ucisku finansowego, jaki systematycznie wzrastał, osiągając
apogeum za rządów Arona, zwanego nie bez kozery Tyranem. Hospodar musiał
spłacić długi poprzednika, Piotra Kulawego – który z zebranym haraczem porzu-
cił Mołdawię w 1591 r. – i zaspokoić rosnące oczekiwania Porty, którą długotrwa-
ła wojna z Persją doprowadziła na skraj bankructwa26. Stwarzało to sprzyjające
okoliczności do wyrwania Mołdawii spod zwierzchności osmańskiej, pozostawia-
jąc jednocześnie otwarte pytanie o autora tego przedsięwzięcia. Wraz z wybuchem
wojny osmańsko-habsburskiej na Mołdawię zwrócił bowiem uwagę także cesarz
Rudolf II. Rzeczpospolita stanęła wobec konieczności interwencji – alternatywą
była zgoda na przeniknięcie wpływów habsburskich daleko nad dolny Dunaj.
Przeszkodą na drodze do zaktywizowania polskiej polityki na południowym
wschodzie okazały się nowe zamieszki wśród Kozaków, które przerodziły się

23
VL, t. 2, s. 343–344; konstytucja Disciplina militaris z 1591 r., ibidem, s. 330–331.
24
Konstytucja O Niżowcach, ibidem, s. 344.
25
G. Ureche, Letopiseţul Ţării Moldovei, wyd. P.P. Panaitescu, Bucureşti 1955, s. 209–210;
o tym hospodarze zob. D. Dragnev, E. Baidaus, Gh. Bodeanu, Domnii Ţării Moldovei: stu-
dii, Chişinău 2005, s. 142–143, hasło: Petru Cazacul.
26
V. Constantinov, Mołdawia w stosunkach międzynarodowych w końcu XVI i na początku
XVII wieku, w: Rzeczpospolita wobec Orientu w epoce nowożytnej, red. D. Milewski, Za-
brze 2011, s. 10–12. Na temat wzrastającego fiskalizmu Porty w XVI w. i jego skutków dla
Mołdawii zob. P. Fodor, The Business of State. Ottoman Finance Administration and Ru-
ling Elites in Transition (1580s–1615), Berlin 2018, s. 41–68.

124
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

w powstanie Nalewajki. Semen Nalewajko był dowódcą chorągwi prywatnej księ-

cia Janusza Ostrogskiego i z jego poparciem zwerbował na początku 1594 r. 2,5 tys.
ludzi dla przeszkodzenia Tatarom w pochodzie na Węgry. Przekonał do siebie
Niżowców i w 1594 r. splądrował Husiatyn, należący do Marcina Kalinowskiego,
z którym miał zatarg. Jesienią 1594 r. porozumiał się z niżowym atamanem Hryho-
rym Łobodą i razem napadli na Bracław; na początku 1595 r. obaj napadli Mołda-
wię, pokonali jej wojska i zajęli Jassy, atakując Białogród, Kilię i Tehinię.
Wiosną 1595 r. nastąpił rozpad sił kozackich i powrót na Ukrainę dla łupów. Na-
lewajko przez Polesie ruszył na Słuck z 2 tys. ludzi; pod Mohylewem odparł Krzysz-
tofa Radziwiłła, mającego 3189 ludzi i wycofał się taborem na Ukrainę. 27 stycznia
1596 r. król wydał uniwersał do szlachty, nakazujący bić Kozaków. Wojsko kwarciane
wróciło wówczas z Mołdawii i zostało skierowane przeciw Kozakom. Akcją kierował
hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski, dla którego była to pierwsza samodziel-
na kampania. Miał on w sumie 1600 ludzi, po połowie jazdy i piechoty. Hetman już
w lutym podjął działania, dążąc do pobicia rozdzielonych partii kozackich. Dopadł
Nalewajkę, lecz 3 marca pod Przyłukami ogień kozacki powstrzymał szarżę husarii
na tabor. Spóźnione okazały się działania wydzielonych sił Kiryka Rożyńskiego, dys-
ponującego 500 jazdy i 400 ludźmi piechoty. Nocą 2/3 kwietnia 1596 r. Kozacy niespo-
dziewanie napadli na Białą Cerkiew i zdobyli miasto, pokonując Rożyńskiego; zamku
nie zdobywali, bojąc się odsieczy hetmańskiej. Stanisław Żółkiewski ścigał Kozaków
z 2 tys. wojska. Zaatakował ich tabor 3 kwietnia 1596 r. pod Ostrym Kamieniem i po-
konał, zmuszając do ucieczki. Straty polskie obliczano na 300, kozackie na 1300 ludzi.
Z Białej Cerkwi hetman skierował się na Kijów, który zajął 11 maja 1596 r., ra-
tując miasto przed Kozakami. Następnie udało mu się przeprawić na lewy brzeg
i podjąć pościg za Kozakami, uchodzącymi ku granicy moskiewskiej. Polacy dopa-
dli Kozaków 26 maja pod Sołonicą nad rzeką Sułą; mieli 5400 ludzi, w tym 500 pie-
choty i dwukrotną przewagę liczebną nad Kozakami. Walki z taborem kozackim
trwały do 7 czerwca; tego dnia ataman Krempski zaczął rozmowy pokojowe, po-
zbawiwszy władzy Nalewajkę. Porozumienie zawarto 8 czerwca 1596 r. Zakłada-
ło ono wydanie broni i łupów, złożenie przysięgi wierności i zgodę na powrót na
Niż. Niestety szarpanina między szlachtą i żołnierzami a Kozakami przerodziła się
w walkę, w której Polacy wycięli ok. 3 tys. Kozaków27. Powstanie krwawo stłumio-
no, a w ślad za tym obradujący wiosną 1596 r. sejm uchwalił restrykcyjne prawa,
zamierzając raz na zawsze rozwiązać problem kozacki28.
27
Opis przebiegu powstania za: M. Plewczyński, op. cit., s. 268–294; T. Bohun, D. Milewski,
op. cit., s. 15–21.
28
„Iż Ukraina swawolą kozacką im dalej tym barziej się z szkodą Rzeczypospolitej szerzy:
przetoż konstytucję anni 1593, w której ci swawolni za perduelles et hostes patriae są

125
Dariusz Milewski

Zdecydowane rozwiązanie problemu kozackiego było konieczne z kilku po-

wodów. Po pierwsze, Rzeczpospolita musiała zlikwidować przyczynę nieustan-
nych zatargów z Osmanami, mając na uwadze realizację własnych celów wobec
Mołdawii. To zaś mogło się dokonać albo na drodze wojny z Osmanami, albo po-
przez – nawet jeśli wymuszone – porozumienie. Do wciągnięcia Polski w wojnę
parli Habsburgowie i wspierająca ich dyplomacja papieska29. Zygmunt III, który
w 1593 r. opuścił na jakiś czas Polskę dla przejęcia tronu szwedzkiego po zmar-
łym ojcu, nie potrzebował w tym czasie awantury na południu. Wyjątkowo wręcz
scedował rozwiązanie kwestii tureckiej na hetmana wielkiego koronnego. Ten zaś
miał własne plany, bynajmniej niekorelujące z pomysłami Habsburgów.
Rudolf II spodziewał się, że Polska tak czy inaczej wesprze go w wojnie z Tur-
kami. Zabiegał więc o powstrzymanie planowanego na 1594 r. przemarszu wojsk
tatarskich na Węgry. Armia koronna pod wodzą Jana Zamoyskiego podjęła pewne
działania, okazały się one wszak nieskuteczne – co spowodowało falę krytyki ze
strony przeciwników hetmana i oskarżanie go o celowe sprzyjanie muzułmanom.
Zamoyski istotnie niechętnie odnosił się do planów sojuszu z cesarstwem, jednak
trudno go posądzać o chęć szkodzenia mu rękami Turków. Raczej chciał skorzystać
z dogodnej sytuacji i włączyć się do wojny na własnych zasadach30. Niemało też zra-
żała hetmana – jak i innych polskich statystów – dwulicowa postawa cesarza. Ten
bowiem z jednej strony zabiegał oficjalnie o sojusz, a z drugiej podejmował niele-
galne działania, organizując z początkiem 1594 r. samowolne wyprawy Kozaków na
Morze Czarne. Cesarz liczył, że sprowokuje w ten sposób wojnę polsko-turecką31. Co
więcej, polityka Rudolfa II wobec Siedmiogrodu i księstw naddunajskich również
nie mogła spotkać się z aprobatą Krakowa. Cesarz – w dobrze pojętym interesie
własnym – zawarł sojusz z księciem siedmiogrodzkim Zygmuntem Batorym (układ
w Pradze w styczniu 1595 r.), utwierdzony małżeństwem księcia z krewną cesarza,

poczytani, in exequutionem przywodząc, hetmanowi wojska naszego te swawolniki ad in-

ternecionem wyniszczyć poruczyliśmy. Daniny Zelechmirową i Boryspalu i gruntów ktemu
należących podnosimy: a te grunty stołowi naszemu przywracamy. A dla zahamowania
na potem tej swawoli, potrzebną konstytucję anni 1590 in suo robore zostawujemy, wedle
której hetman nasz i obywatele tamtych krajów, z których ci swawolni ludzie wychodzili,
zachować się mają” – konstytucja O Kozakach i ludziach swawolnych, w: VL, t. 2, s. 364.
29
A. Barwicka, Rzeczpospolita w planach dyplomacji papieskiej i habsburskiej w okresie
wojny austriacko-tureckiej 1593–1606, w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie no-
wożytnej, wyd. R. Skowron, Kraków 2009, s. 297–307.
30
P. Gawron, Jan Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny, wobec zmagań turecko-habs-
burskich w latach 1593–1605/6, w: Polska wobec wielkich konfliktów…, s. 23–31.
31
R. Heidenstein, op. cit., s. 620–621; W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczy-
zny do 1648 roku, Kraków 2008, s. 127–130; A. Barwicka, Rzeczpospolita…, s. 299–300.

126
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

Marią Krystyną. Sojusz przewidywał współdziałanie przeciw Osmanom, a zapo-

biegliwy książę wciągnął do przymierza także hospodarów: wołoskiego Michała
Walecznego i mołdawskiego Arona Tyrana (którego niebawem zastąpił bardziej
posłusznym Stefanem Razwanem)32. Obaj hospodarowie stawali się przy tym lenni-
kami Batorego. Rysowała się zatem niewesoła dla Polski perspektywa rozciągnię-
cia wpływów habsburskich na obszary, do których pretensje rościli sobie Polacy.
Wiosną 1595 r. hetman zaproponował uderzenie na Krym. Było to nawiązanie
do koncepcji sprzed pięciu lat, jednak Zamoyski musiał z niej zrezygnować, gdyż
do lipca zebrał jedynie 5,5 tys. żołnierzy. W tej sytuacji zdecydował się na przepro-
wadzenie ograniczonej operacji w Mołdawii. Jak się okazało, miała ona przynieść
nieoczekiwane wręcz powodzenie33.
Jan Zamoyski, planując wkroczenie do Mołdawii, wykorzystał niestabilność poli-
tyczną tego kraju, której nie mógł zapewnić marionetkowy Razwan. Bojarzy niepoko-
ili się o los własny i państwa na wypadek zwycięstwa osmańskiego – wszak Stambuł
zapowiadał, że karą za obecny bunt będzie zlikwidowanie autonomii księstwa i prze-
kształcenie go w osmański ejalet34. Co więcej, w Polsce znajdowała się liczna emigra-
cja bojarska, która uciekła z Mołdawii wraz z Piotrem Kulawym. Dawała ona oparcie
mołdawskim planom hetmana, a jej przywódcy – na czele z Jeremim Mohyłą i Łuka-
szem Stroiczem – cieszyli się od 1593 r. polskim indygenatem. Byli oni też osobiście po-
wiązani z hetmanem, co było dodatkową zachętą do ich popierania i wykorzystania.
Ostatecznie 27 sierpnia 1595 r. Jan Zamoyski w 7250 ludzi (4950 jazdy i 2300 pie-
choty) przeszedł Dniestr, odmówiwszy pierwej pomocy Razwanowi. Siedmiogro-
dzianie wycofali się, opuszczając też Chocim, gdzie mieli załogę w liczbie 200 pie-
choty. Stefan Razwan w 1000 piechoty i 300 jazdy węgierskiej próbował się bronić,
ale spędzony przez 500-konny podjazd Stanisława Gólskiego uciekł na Węgry.
Mołdawia została bez hospodara. Korzystając z tego, hetman doprowadził do ogło-
szenia przez bojarów Jeremiego Mohyłę nowym hospodarem. Stało się to 1 wrze-
śnia 1595 r. pod Stepanowcami.
32
L. Bazylow, Siedmiogród a Polska 1576–1613, Warszawa 1967, s. 72–78; D. Dragnev, E. Ba-
idaus, Gh. Bodeanu, op. cit., s. 143, hasło: Ştefan Răzvan.
33
Podobnie jak powstanie Nalewajki wyprawa mołdawska 1595 r. jest dobrze rozpoznana
w literaturze przedmiotu. Ograniczymy się zatem ponownie do streszczenia najważniej-
szych faktów, idąc za najnowszymi opracowaniami: M. Plewczyński, op. cit., s. 295–304;
D. Milewski, A Campaign of the Great Hetman Jan Zamoyski in Moldavia (1595). Part I. Po-
litico-diplomatic and military preliminaries, „Analele ştiinţifice de Istorie, Codrul Cosmi-
nului”, 2012, t. 18, nr 2, s. 261–286; Part II. The Battle of Ţuţora and Aftermath, ibidem,
2013, t. 19, nr 1, s. 57–76.
34
Jakkolwiek groźby te były mało realne. M. Wasiucionek, The Ottomans and Eastern Euro-
pe. Borders and Political Patronage in the Early Modern World, London 2019, s. 153–160.

127
Dariusz Milewski

Pozbycie się Razwana było stosunkowo łatwe – Batory nie udzielił mu żadnej
pomocy, zaabsorbowany inwazją osmańską na Wołoszczyznę. Tamże w sierpniu
1595 r. wojska wołoskie i siedmiogrodzkie odniosły zwycięstwo w bitwie pod Călu-
găreni. Tymczasem Polacy musieli obronić intronizowanego przez siebie hospodara
mołdawskiego przed Tatarami. Jan Zamoyski założył obóz pod Cecorą nad Prutem,
osłaniając od wschodu mołdawską stolicę – Jassy. W dniach 18–22 października pod
Cecorą wojska polskie spotkały się z przeciwnikiem. Chan Gazi II Gerej nadszedł
z 20 tys. ordy, wiodąc ze sobą przewidzianego na bejlerbeja nowej prowincji moł-
dawskiej Ahmeda paszę z Tehini z 2 tys. jazdy tureckiej i 200 janczarami. Główny
atak janczarów na obóz polski nastąpił 19 października. Nazajutrz uderzyli Tatarzy.
W obu starciach zwycięzcami okazali się Polacy. Już zatem 21 października przystą-
piono do rozmów i zawarto porozumienie, a następnego dnia nastąpił odwrót ordy.
Zawarty układ był sukcesem hetmana. Przewidywał uznanie przez chana Je-
remiego Mohyły jako hospodara oraz wstawiennictwo chańskie w Stambule dla
wyjednania takiegoż uznania ze strony sułtana. Miano również wymienić się po-
selstwami dla utwierdzenia porozumienia, przy czym Polacy zobowiązali się wy-
słać posła do Stambułu. Mohyła, choć osadzony na tronie przez Polaków, miał być
nadal lennikiem osmańskim i płacić wymagany haracz35.
Co prawda świeżo zawarte porozumienie mogło zostać zniweczone jeszcze
w tym samym roku przez Siedmiogrodzian. Zamoyski wycofał wojsko z Mołdawii,
m.in. w celu stłumienia powstania Nalewajki – miało zostać tylko tysiąc Polaków
w Chocimiu. Tymczasem w końcu listopada 1595 r. wszedł do Mołdawii Razwan
z 5 tys. Węgrów (4 tys. piechoty i 1 tys. jazdy). Ruszył mu naprzeciw Stanisław Chań-
ski z Jass z 1,5 tys. ludzi. Jan Potocki z posiłkami zjawił się pod Suczawą 12 grudnia,
tuż przed bitwą. Razem zebrało się 2,5 tys. Polaków. Starcie zakończyło się zwycię-
stwem, pomimo początkowej ucieczki mołdawskich oddziałów Jeremiego Mohyły.
Pojmany Razwan został stracony.
Sprawę polskiej obecności w Mołdawii trzeba było jeszcze rozwiązać na arenie
międzynarodowej. Oczywiście rządy Mohyły były kwestionowane przez Zygmun-
ta Batorego i wspierających go Habsburgów. Ci jednak musieli działać ostrożnie,
wciąż licząc na wciągnięcie Polski do sojuszu przeciw Osmanom. Było im to tym
bardziej potrzebne, że w kampanii 1596 r. utracili Eger, po czym ponieśli klęskę
w krwawej bitwie pod Mezőkeresztes36; sam Zygmunt Batory zaczął nieoczekiwa-
ny cykl abdykacji i powrotów do władzy. Siedmiogród uległ zatem destabilizacji

35
Układ polsko-tatarski, Cecora, 22 X 1595 r., w: Ottoman-Polish Diplomatic Relations…,
nr 25 i 26, s. 298–302.
36
C. Imber, Imperium Osmańskie 1300–1650, tł. P. Zarawska, Kraków 2018, s. 96–97.

128
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

i przestał być silnym sojusznikiem – stał się raczej dla cesarza obszarem ekspansji,
który trzeba było utrzymać wbrew Turkom, a i Polakom.
Tak więc Habsburgowie zajęli się pozyskiwaniem Rzeczypospolitej do sojuszu,
co ostatecznie zakończyło się fiaskiem w 1597 r. Przyczyniła się do tego rozbieżność
interesów w obszarze naddunajskim i nieufność, podsycana przez ciągłą odmowę
zaprzysiężenia układu będzińsko-bytomskiego przez arcyksięcia Maksymiliana.
Rok 1597 jest również znamienny, gdyż wtedy udało się sfinalizować rozmowy
polsko-osmańskie. Kasztelan halicki Stanisław Gólski, wysłany nad Bosfor jako
poseł wielki, zręcznie wykorzystał fakt znanych powszechnie rozmów polsko-
-habsburskich o sojusz, by wymóc korzystne warunki pokoju. Sułtan Mehmed III
zgodził się zachować autonomię Mołdawii oraz płacenie przez nią trybutu Polsce.
Potwierdzono linię graniczną na Dniestrze37.
Czausz osmański przywiózł list przymierny w czasie sejmu wiosennego 1598 r.
Postanowiono wówczas wysłać z kolejną misją Jana Szczęsnego Herburta, by wy-
móc dalsze ustępstwa. Legacja zakończyła się sukcesem. Sułtan zatwierdził Mohy-
łę jako dziedzicznego hospodara pod warunkiem płacenia przezeń haraczu. Porta
zgodziła się też akceptować hospodarów wskazanych przez króla polskiego38.
Podsumowując, możemy podzielić okres 1587–1598 na dwie części. W pierwszej,
do roku 1594, obrona południowo-wschodniego pogranicza Korony nie była naj-
lepsza. Wynikało to po części ze skupienia uwagi polskiej na sprawie walki o koro-
nę. Później liczne napady kozackie destabilizowały sytuację, z trudem uratowaną
na drodze dyplomatycznej (1591 r.). Nieskuteczna okazywała się też obrona kre-
sów przed Tatarami (1589, 1594). Sytuacja zmieniła się w drugiej części okresu, po-
cząwszy od 1595 r. Osmańskie zaangażowanie się w wojnę na Węgrzech odwróciło
od Polski groźbę wojny z Turkami. Jednocześnie pozwoliło na podjęcie aktywnych
działań w Mołdawii i wobec Kozaków. Stłumienie dwóch powstań kozackich za-
owocowało uspokojeniem Ukrainy. Z kolei udana interwencja w Mołdawii i zręcz-
na gra dyplomatyczna tak wobec Habsburgów, jak i Osmanów, pozwoliły Polsce na

37
‘Ahdname sułtana Mehmeda III dla króla Zygmunta III, 11–20 XI 1597 r., w: Ottoman-Po-
lish Diplomatic Relations…, nr 27, s. 303–312.
38
‘Ahdname sułtana Mehmeda III dla króla Zygmunta III, 4 VIII 1598 r., ibidem, nr 28,
s. 313–323. Omówienie obu traktatów zob. ibidem, s. 126–127 i H. Wisner, Dyplomacja
polska w latach 1572–1648, w: Historia dyplomacji polskiej, t. 2, red. G. Labuda, Wro-
cław 1982, s. 73–75. Na patronacko-klientalny charakter stosunków polsko-mołdawskich
(ze szczególnym uwzględnieniem relacji J. Zamoyskiego z Jeremim Mohyłą) wskazują
C.A. Bobicescu, Tyranny and Colonization. Preliminary Considerations about the Colo-
nization Plans of Moldavia during the Time of Jan Zamoyski, „Revue des études sud-est
européennes”, 2016, t. 54, nr 1–4, s. 99–118 i M. Wasiucionek, op. cit., s. 164–171.

129
Dariusz Milewski

przywrócenie swych wpływów w rejonie naddunajskim. Z tą chwilą zagrożenie dla

kresów mogły stanowić już tylko łupieskie wyprawy tatarskie. Miało się to zmienić
dopiero z chwilą załamania się wpływów polskich w Mołdawii, a próba ich przy-
wrócenia w 1620 r. doprowadziła do otwartej konfrontacji z potęgą osmańską.

Bibliografia

Źródła:

Geheimes Staatsarchiv Preußischen Kulturbesitz, XX Hauptabteilung – Staatsarchiv Königsberg:

Etats Ministerium, sygn. 111m,
Rep. Herzogliches Briefarchiv, B1, Kasten 336.

Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, tł. M. Gliszczyński,
oprac. J. Byliński, W. Kaczorowski, Opole 2015.
Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th–18th Century). An Annotated Edition of Ahdnames
and Other Documents, wyd. D. Kołodziejczyk, Leiden–Boston–Köln 2000.
The House of Vasa and The House of Austria. Correspondence from the Years 1587 to 1668.
Part I: The Times of Sigismund III, 1587–1632. Volume 1, wyd. R. Skowron i inni, Katowi-
ce 2016.
Ureche G., Letopiseţul Ţării Moldovei, wyd. P.P. Panaitescu, Bucureşti 1955.
Volumina Legum, t. 2, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859.

Opracowania:

Barwicka A., Rzeczpospolita w planach dyplomacji papieskiej i habsburskiej w okresie wojny

austriacko-tureckiej 1593–1606, w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożyt-
nej, wyd. R. Skowron, Kraków 2009, s. 297–307.
Barwicka-Makula A., Od wrogości do przyjaźni. Habsburgowie austriaccy wobec Polski w la-
tach 1587–1592, Katowice 2019.
Bazylow L., Siedmiogród a Polska 1576–1613, Warszawa 1967.
Beczek H., Milewski D., Sejmiki koronne wobec najazdów tatarskich 1575 r., w: Dialog intercul-
tural polono-moldovenesc. Culegere de studii, red. V. Constantinov, N. Pikuła, Chişinău
2019, t. 3, nr 1, s. 297–304, t. 3, nr 2, s. 247–255.
Besala J., Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988.
Bobicescu C.A., Tyranny and Colonization. Preliminary Considerations about the Coloniza-
tion Plans of Moldavia during the Time of Jan Zamoyski, „Revue des études sud-est eu-
ropéennes”, 2016, t. 54, nr 1–4, s. 99–118.

130
Ochrona południowo-wschodniego pogranicza Korony w pierwszym okresie rządów Zygmunta III…

Bohun T., Milewski D., Wojny polsko-kozackie, Warszawa 2019.

Constantinov V., Mołdawia w stosunkach międzynarodowych w końcu XVI i na początku XVII
wieku, w: Rzeczpospolita wobec Orientu w epoce nowożytnej, red. D. Milewski, Zabrze
2011, s. 10–21.
Dopierała K., Stosunki dyplomatyczne Polski z Turcją za Stefana Batorego, Warszawa 1986.
Dragnev D., Baidaus E., Bodeanu G., Domnii Ţării Moldovei: studii, Chişinău 2005.
Dzięgielewski J., Czym Jan Zamoyski „zarobił” na chwałę, a Jerzy Ossoliński na niesławę, czy-
li o wyższości kreujących wizerunek nad wypełniającymi powinności, w: idem, O ustroju,
decydentach i dysydentach. Studia i szkice z dziejów Pierwszej Rzeczypospolitej, Kraków
2011, s. 135–144.
Dzięgielewski J., Jana Zamoyskiego gra o tron Rzeczypospolitej w latach 1587–1589, w: Prze-
szłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu w siedemdzie-
siątą rocznicę urodzin, red. M. Dygo i inni, Pułtusk 2009, s. 81–88.
Fodor P., The Business of State. Ottoman Finance Administration and Ruling Elites in Transi-
tion (1580s–1615), Berlin 2018.
Gawron P., Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646,
Warszawa 2010.
Gawron P., Jan Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny, wobec zmagań turecko-habsbur-
skich w latach 1593–1605/6, w: Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej,
wyd. R. Skowron, Kraków 2009, s. 23–47.
Groot A.H. de, The Ottoman Empire and the Dutch Republic. A History of the Earliest Diplo-
matic Relations 1610–1630, Leiden 2012.
Imber C., Imperium Osmańskie 1300–1650, tł. P. Zarawska, Kraków 2018.
Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. 2, Kraków 1912.
Leśniewski S., Jan Zamoyski. Hetman i polityk, Warszawa 2008.
Łabędź P., Zaangażowanie Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” w przygotowanie kampanii wo-
jennej przeciwko Turcji w 1590 r., w: Radziwiłłowie w służbie Marsa, red. M. Nagielski,
K. Żojdź, Warszawa 2017, s. 49–59.
Łopatecki K., „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Bia-
łystok 2012.
Milewski D., A Campaign of the Great Hetman Jan Zamoyski in Moldavia (1595). Part I. Po-
litico-diplomatic and military preliminaries, „Analele ştiinţifice de Istorie, Codrul Cosmi-
nului”, 2012, t. 18, nr 2, s. 261–286; Part II. The Battle of Ţuţora and Aftermath, „Analele
ştiinţifice de Istorie, Codrul Cosminului”, 2013, t. 19, nr 1, s. 57–76.
Milewski D., From Świerczowski to Wallachian Expedition of Jan Zamoyski: Rise of the Cos-
sack Factor in Polish-Ottoman Relations (1574–1600), w: From Pax Mongolica to Pax Ot-
tomanica: War, Religion and Trade in the Northwestern Black Sea Region (14th–16th Cen-
turies), red. O. Cristea, L. Pilat, Leiden–Boston 2020, s. 215–227.

131
Dariusz Milewski

Milewski D., Mołdawia w polityce Stefana Batorego – sprawa Iwana Podkowy, w: Stefan
Batory, król Rzeczypospolitej i książę Siedmiogrodu, red. A. Körmendy, R. Lolo, Pułtusk
2008, s. 129–158.
Pieńkowski M.A., Kwestia wojny z Turcją na sejmie warszawskim 1590 roku, w: Studia histo-
ryczno-wojskowe, t. 6, red. K. Maksymiuk i inni, Siedlce 2015, s. 11–40.
Plewczyński M., Wojny i wojskowość polska XVI wieku. Tom III: lata 1576–1599, Zabrze–Tar-
nowskie Góry 2013.
Serczyk W.A., Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 2008.
Śliwiński A., Jan Zamoyski. Kanclerz i hetman wielki koronny, Warszawa 1947.
Wasiucionek M., The Ottomans and Eastern Europe. Borders and Political Patronage in the
Early Modern World, London 2019.
Wisner H., Dyplomacja polska w latach 1572–1648, w: Historia dyplomacji polskiej, t. 2, red.
G. Labuda, Wrocław 1982, s. 5–161.

Streszczenie
Artykuł przedstawia ochronę południowo-wschodniego pogranicza Korony w okresie od
wstąpienia na tron Zygmunta III do odnowienia traktatu pokojowego z Osmanami (1597
i 1598 r.). Myślą przewodnią jest ukazanie sposobu utrzymania pokojowych stosunków z Tur-
cją przy jednoczesnej realizacji własnych celów politycznych (opanowanie Mołdawii) w kon-
tekście zagrożeń wypływających z kozackich rajdów na wybrzeża czarnomorskie i ataków
Tatarów krymskich, a także działalności Habsburgów i papiestwa, zmierzających do włącze-
nia Polski do sojuszu przeciw Porcie. Przedstawione zostaną działania polskich jednostek
oraz projekt rozbudowy armii i władzy hetmana w przewidywaniu wojny tureckiej (1590).

Summary
The article presents the protection of the south-eastern border of the Crown in the period
from the accession to the throne of Sigismund III until the renewal of the peace treaty with the
Ottomans (1597 and 1598). The main idea will be to show how to maintain peaceful relations
with Turkey while pursuing its own political goals (taking over Moldavia) in the context of the
threats stemming from the Cossacks raids on the Black Sea coast and attacks by Crimean Ta-
tars as well the activities of the Habsburgs and the papacy aimed at including Poland into the
alliance against the Porte. There will be presented activities of Polish troops and the project of
the development of the army and Hetman`s authority in anticipation of the Turkish War (1590).

Słowa kluczowe: Polska, pogranicze, obrona, Zygmunt III

Keywords: Poland, borderland, defense, Sigismund III

132