"KONFRONTACJE HISTORYCZNE"

PRACE

INSTYTUTU HISTORII

POLSKIEj AKADEMII NAUK

POLSKA
XVII WIEKU

Pa�stwo spo�ecze�stwo
kultura

pod redakcJ�
JANUSZA TAZBIRA

pod redakcj�

BOGUS�AwA LEsNODORSgIEGO

WIEDZA POwSZECHNA WArSZAWA 1969 wyd.I.

PRZEDmOwA

Tom ten stanowi kolejn� pozycj� serii "Kon-

frontacje Historyczne"; celem jej jest przedsta-
wienie Polski XVII wieku na tle por�wnaw-
czym. Chodzi wi�c zar�wno o zestawienie w �wie-
tle najnowszyh studi�w i dyskusji sprzecz-
nych nieraz opinii badawczych na temat r�nych
wydarze�, jak i o por�wnanie tych spraw i wyda-
rze� ze sob�, o konfrontowanie z innymi krajami,
ukazywanie w czym Rzeczpospolita XVII wieku
im dor�wnywa�a, a nawet w niekt�rych dziedzi-
nach je prze�ciga�a, w czym za� r�ni�a si� od nich
na niekorzy��. Tu zreszt� nasuwa si� do�� wa�ki
problem badawczy, mianowicie z kim mo�na Pol-
sk� por�wnywa�. Z najbardziej rozwini�tymi kra-
jami Zachodniej Europy, czy te� z jej najbli�szymi
s�siadami. wydaje si�, �e przy omawianiu zagad.
nie� polityczno-spo�ecznych i ustrojowych bardziej
celowe jest konfrontowanie Polski z Prusami, Au-
stri� i Rosj�, podczas gdy w zakresie kultury umy-
s�owej i artystycznej, b�d� ideologii wyznaniowej,
mo�na zestawia� nasze �ycie kulturalne z francu-
skim, w�oskim lub angielskim. T� te� drog� poszli
autorzy naszego tomu.

PRZEDMOWA

Parokrotnie spotykamy w poszczeg�lnych szki-

cach rozwa�ania na temat, co stanowi�o w polskim
rozwoju historycznym �w niepowtarzalny, rodzimy
czynnik, co za� by�o echem obcych wp�yw�w. Na-
suwa si� por�wnanie kultury europejskiej do rzeki
posiadaj�cej liczne dop�ywy na obszarze r�nych
kraj�w, przebiegaj�ce zale�nie od miejscowego
ukszta�towania terenu. Trafnie pisze o tym w swym
szkicu W�adys�aw Tomkiewicz: "Pami�ta� bowiem
nale�y, i� mimo ca�ej swej specyficzno�ci sarmatyzm
by� jednak odro�l� barokowego drzewa, kt�rego
korzeniami si� karmi�, a kt�rego konary rozpo�cie-
ra�y si� nad ca�� niemal Europ� w ci�gu p�tora
stulecia."
�aden z tych termin�w nie figuruje jednak na
ok�adce naszego tomu. Do poj�� baroku i sarma-
tyzmu si�gaj� tylko autorzy pisz�cy o zagadnie-
niach kultury artystycznej, literatury czy religii.
Dla pozosta�ych bowiem terminy te okaza�y si� nie
tyle obce, ile nieprzydatne. Zreszt� r�wnie� autorzy
zajmuj�cy si� problemami ideologii nie zawsze s�
zgodni w ocenie pewnych zjawisk. Dla Stanis�awa
Cynarskiego sarmatyzm jest wi�c przede wszyst-
kim wyrazem wstecznej ideologii szlachty w dobie
baroku; na zwi�zany z nim �ci�le problem stylu
�ycia w tej epoce autor zwraca mniejsz� uwag�.
Natomiast dla autora szkicu o kulturze artystycz-
nej sarmatyzm by� przejawem jej oryginalnego
kszta�tu. O ile jednak Cynarski widzi triumf tego
zjawiska w mentalno�ci szlacheckiej ju� w pierw-
szej po�owie XVII wieku, Tomkiewicz wp�ywy sar-
matyzmu w sztukach plastycznych dostrzega do-
piero w drugiej po�owie tego stulecia. Obu autor�w
��czy przekonanie, i� mianem sarmatyzmu mo�emy
okre�la� zar�wno mentalno�� szerokich rzesz szla-
checkich w dobie baroku, jak i styl ich �ycia oraz
upodobania, wyra�aj�ce si� mi�dzy innymi we

PRZEDMOWA

wsp�lnocie gust�w artystycznych. Barok z kolei

potraktowano jako pewn� epok� w przemianach
kultury europejskiej, kt�ra rozpoczyna si� w Pol-
sce po roku 1580, ko�czy za� gdzie� w po�owie
XVIII stulecia. Sarmatyzm stanowi�by wi�c w tym
kontek�cie swoist� odmian� europejskiego baroku
na gruncie polskim, okre�lan� przez w�gierskiego
badacza Andre Angyala mianem s�owia�skiego ba-
roku.
Przekonanie, i� zasadnicze przemiany procesu
historycznego nie pokrywaj� si� z cezur� chro-
nologiczn� lat 1600-1700 podzielaj� zreszt� wszy-
scy autorzy szkic�w zawartych w niniejszym tomie.
Je�li wi�c pisz� o Polsce XVII wieku, to poj�cie
stulecia nale�y traktowa� do�� umownie. Podobnie
bowiem jak wiek XIX, wed�ug zgodnej opinii hi-
storiografii, zawiera si� w gruncie rzeczy w grani-
cach lat 1815-1914, tak i przemiany polityczne,
gospodarcze, kulturalne lub wyznaniowe XVII stu-
lecia zacz�y si� daleko wcze�niej, co najmniej
u schy�ku poprzedniego wieku. St�d te� wi�kszo��
autor�w przy omawianiu zagadnie� zar�wno li-
teratury, jak ekonomiki czy ustroju cofa si� do po-
cz�tk�w panowania Zygmunta III Wazy lub nawet
schy�ku rz�d�w Stefana Batorego.
Ju� w�wczas bowiem rozpocz�� si� w Polsce
"wiek XVII"; dlatego te� figuruje on na ok�adce
naszego tomu. �adna inna nazwa nie okaza�a si�
w pe�ni adekwatna do nowych, jako�ciowo odmien-
nych tre�ci historycznych, jakie ten okres ni�s� ze
sob�. Przyj�ta przez nas periodyzacja opiera si�
poniek�d na szerszym i bardziej ni� dot�d bez-
stronnym, wolnym od tradycyjnych uprzedze�
spojrzeniu na to stulecie. Wielu badaczy w ostat-
nich latach w�tpi�o w celowo�� wyodr�bnie-
nia XVII wieku; odrodzenie mia�o si�ga� nie-
mal do okresu najazdu szwedzkiego. Po nim za�

PRZEDMOWA

rozpoczyna� si� jakoby od razu okres upadku, si�-

gaj�cy mniej wi�cej do po�owy XVIII stulecia. Lata
tak zwanego "potopu" stanowi� istotnie pewn�
cezur� wewn�trzn�, dziel�c� Polsk� "srebrnego
wieku", pot�n�, zasobn� i szanowan�, od pa�stwa,
kt�re staje si� stopniowo przedmiotem polityki eu-
ropejskiej. Nie jest to jednak cezura a� tak prze�o-
mowa, aby w imi� jej nale�a�o zakwestionowa� po-
j�cie wieku XVII jako pewnej jednorodnej ca�o�ci,
odmiennej pod wzgl�dem jako�ciowym od okresu
renesansu.
Naszego XVII wieku nie spos�b by�o r�wnie�
nazwa� przez analogi� z Polsk� pierwszych Pia-
st�w Rzecz�pospolit� Waz�w, skoro zakres rozwa-
�a� autor�w nie tylko obejmuje panowanie Mi-
cha�a Korybuta Wi�niowieckiego oraz Jana III
Sobieskiego, ale si�ga niekiedy czas�w saskich.
Z kolei nazwa Polska doby baroku nie wyczerpa�a-
by ca�o�ci omawianych przez nas problem�w; c�
bowiem znaczy to poj�cie w dziedzinie organizacji
wojskowej, struktury sejm�w, rozwoju eksportu
zbo�a. Z drugiej za� strony barok, a zw�aszcza jego
specyficznie polska odmiana w postaci sarmatyzmu,
trwa� daleko d�u�ej ni� sam wiek XVII najbardziej
nawet umownie poj�ty. Tak�e i nazwanie tego
okresu epok� kontrreformacji sugerowa�oby zacie-
�nienie kr�gu rozwa�a� do problematyki wyzna-
niowej.
Z faktu, i� wiek XVII stanowi� do�� jednorod-
n� ca�o��, zdaje sobie dobrze spraw� dziejopisar-
stwo wielu kraj�w, �e wymienimy przyk�adowo
Francj�, gdzie od kilkunastu lat wychodzi specjal-
ne pismo naukowe, po�wi�cone temu stuleciu. Tru-
dno jednak o jednoznaczny bilans tych czas�w.
Wypada on - mimo wszystko - do�� dodatnio dla
literatury i sztuki. Zdecydowanie ujemnie w dzie-
dzinie polityki zagranicznej i ustroju wewn�trzne-
PRZEDMOWA

go, na co z naciskiem zwracaj� uwag� Henryk

Olszewski i Zbigniew W�jcik. R�wnie� jednak
w�r�d autor�w, kt�rzy godz� si� na �w bilans
ujemny, wyst�puj� r�nice w dostrzeganiu przy-
czyn takiego stanu rzeczy. Jedni przypisuj� go
przede wszystkim niekorzystnemu uk�adoWi czyn-
nik�w wewn�trznych, inni raczej winie samych
Polak�w. Tak�e wi�c i w prezentowanym tomie
znalaz� sw�j wyraz odwieczny konflikt pesymisty-
cznego i optymistycznego nurtu w naszej historio-
.grafii. Zapocz�tkowa�a go w XIX wieku wielka
dyskusja na temat genezy rozbior�w; ich cie� pada
r�wnie� na nasze szkice, szczeg�lnie te, kt�re oma-
wiaj� problem struktury spo�ecznej czy politycz-
nej oraz - pog��biaj�cych si� na niekorzy�� Pol-
ski - r�nic w por�wnaniu z innymi krajami.
Przedstawiaj�c w syntetycznym skr�cie dzieje
naszego stosunku do Zachodniej Europy mo�na
stwierdzi�, �e przez pierwszych pi��set lat istnienia
pa�stwa polskiego r�nice dziel�ce Polsk� od Fran-
cji, Anglii czy W�och ulega�y stopniowemu zmniej-
szeniu. Wieki XV i XVI, a wi�c jesie� polskiego
�redniowiecza i rozkwit odrodzenia, stanowi�y
okres, w kt�rym dysproporcje te by�y chyba naj-
mniejsze i najmniej istotne. Wiek XVII odwraca
z powrotem stosunek ten na nasz� niekorzy��.
Wi�kszo�� kraj�w Europy zachodniej znalaz�a
si� v�wczas na wira�u dziejowym. Ich roz-
w�j, dokonywaj�cy si� mi�dzy innymi kosz-
tem s�abiej rozwini�tych kraj�w Europy wscho-
dniej oraz nowo odkrytych ziem Ameryki i Azji,
poszed� wtedy olbrzymimi krokami naprz�d, gdy
tymczasem na losy naszego kraju zacz�y od-
dzia�ywa� ujemnie wojny, kryzys gospodarczy
i anarchia polityczna. Wydaje si� przy tym, �e o ile
Anglia, Francja czy Niderlandy prze�ciga�y nas
w�wczas na polu gospodarki i kultury, to najbli�si

PRZEDMOWA

s�siedzi Polski zacz�li g�rowa� nad ni� przede

wszystkim sprawnym aparatem pa�stwowym, kt�-
rego niedow�ad w XVIII wieku mia� si� tak bardzo
da� Rzeczypospolitej we znaki. Kultura polska
XVII wieku oddzia�ywa�a natomiast na Wsch�d
i Po�udnie Europy, a poziom jej by� daleko wy�szy
od tego, co ogl�dano w s�siednich Niemczech lub
Rosji. R�wnie� i w�wczas wnie�li�my sw�j wk�ad
do dorobku umys�owego ca�ej Europy, �e przypom-
nimy aria�skie postulaty racjonalistycznego pod-
chodzenia do spraw wiary oraz tolerancji wyzna-
niowej.
 Nie literatur� wi�c, sztuk� czy nawet nauk�,
ale zasobnym skarbem, siln� armi� i sprawn� ad-
ministracj� g�rowali nad pozbawion� tego wszyst-
kiego Rzecz�pospolit� jej najbli�si s�siedzi. Syste-
matyczn� i obliczon� na d�u�szy dystans dzia�al-
no�� aparatu pa�stwowego zast�powa�a w Polsce
improwizacja, wystarcza�a ona do wygrania bitwy
lub usuni�cia naje�d�c�w z terytorium pa�stwa, ale
okazywa�a si� nieskuteczna na dalsz� met�. R�w-
nie� te problemy omawiaj� nasze szkice. Nie wy-
czerpa�y one, oczywi�cie, ca�o�ci zagadnie� zwi�za-
nych z wiekiem XVII, �e wymienimy przyk�adowo
nauk� w tym okresie, promieniowanie kultury pol-
skiej na zewn�trz lub opinie cudzoziemc�w o Rze-
czypospolitej XVII wieku. Wszystkie zreszt� arty-
ku�y omawiaj� tylko pewne wybrane kwestie:
uwzgl�dnienie ca�o�ci problematyki nie by�o
mo�liwe cho�by z uwagi na ograniczon� obj�-
to�� tomu.
Uwa�ny Czytelnik do�� �atwo spostrze�e, i�
wsp�autor�w naszego tomu dzieli sporo spraw.
Wyst�puj� wi�c r�nice merytoryczne w pogl�dach
na problem protestant�w polskich i ich postawy
w okresie najazdu szwedzkiego, kwesti� sarmatyz-
mu czy - rzecz najwa�niejsza - przyczyny p�-

10
PRZEDMOWA

niejszego upadku Polski. Redakcja nie uzna�a za

stosowne zacierania wielu r�nic, jak r�wnie� sk�o-
nienia autor�w do zaj�cia jednolitego, pesymistycz-
nego lub optymistycznego stanowiska w kwestii
oceny XVII wieku. Nie przychodzimy bowiem z go-
towymi pewnikami, kt�re autorzy g�osz� ez cathe-
dra, tworz�c jednolity w tonacji ch�r. Pragnieniem
naszym by�o zapoznanie Czytelnika nie tylko z hi-
storyczn� problematyk� XVII wieku, ale i z aktu-
alnym stanem spor�w naukowych na ten temat.
Uwa�amy za po�yteczne przedstawienie rozbie�-
nych nieraz pogl�d�w badawczych; je�liby za-
nik�y dyskusje pomi�dzy historykami, sko�-
czy�by si� rozw�j historii jako nauki. Obok
zagadnie� spornych zwracamy r�wnie� uwa-
g� na problemy s�abo lub w og�le dotychczas
nie zbadane. Na liczne luki w tym zakresie wska-
zuj� autorzy poszczeg�lnych szkic�w; dziel� si� oni
swymi refleksjami z Czytelnikiem, polemizuj�c-
nieraz do�� stanowczo - z innymi badaczami. War-
to wreszcie zaznaczy�, i� w wielu szkicach znajdu-
jemy pogl�dy po raz pierwszy formu�ovane w na-
szej nauce. Zaj�ta badaniami cz�stkowymi histo-
riografia znajduje tu, pomy�ln� r�wnie� dla siebie,
sposobno�� syntetycznego spojrzenia na epok�. Au-
torzy reprezentuj� wreszcie rozmaite indywidual-
no�ci pisarskie, widoczne zar�wno w odmiennym
sposobie ujmowania zagadnie�, jak i w zr�nico-
wanym stylu. I tych r�wnie� odr�bno�ci nie uzna-
li�my za stosowne sprowadza� do wsp�lnego mia-
nownika.
Ujednoliceniu uleg�a natomiast kwestia przy-
pis�w, skr�conych przez redakcj� do minimum.
Zosta�y w nie zaopatrzone przede wszystkim ob-
szerniejsze cytaty �r�d�owe. Nazwiska badaczy, na
kt�rych si� autorzy powo�uj� lub te� z nimi pole-
mizuj�, znajdujemy w tek�cie. Czytelnik, kt�ry
11

PRZEDMOVA

zechce zapozna� si� z zasadnicz� literatur�, znaj-

dzie odpowiednie wskaz�wki bibliograficzne,
oddzielne dla ka�dego ze szkic�w, na ko�cu
ksi��ki. I te r�wnie� ograniczyli�my do prac
podstawowych, zw�aszcza polskich i wydanych
w ostatnich latach, a wi�c stosunkowo �atwo do-
st�pnych.

Janusz Tazbir

Zbigniew W�jcik

MI�DZYNARODOVE PO�O�ENIE
RZECZYPOSPOLITEJ

Zasadnicze elementy sytuacji mi�dzynarodowej

Historycy zgodni s� co do tego, �e w wieku

XVII nast�pi� upadek znaczenia pa�stwa polsko-
-litewskiego, jego kryzys wewn�trzny i zewn�trzny.
Nie ulega w�tpliwo�ci, �e je�eli staniemy na tym
stanowisku - a nie ma �adnego powodu, by si� nie
podpisa� pod takim pogl�dem - to musimy zwr�-
ci� baczn� uwag� na sytuacj� mi�dzynarodow�
Polski w okresie stanowi�cym przedmiot naszych
rozwa�a�. Nie s� bowiem s�uszne te pogl�dy w hi-
storiografii, wed�ug kt�rych upadek pa�stw na-
st�puje g��wnie, o ile nie wy��cznie, wskutek we-
wn�trznej ich s�abo�ci, wewn�trznego rozk�adu.
Uk�ad si� na arenie mi�dzynarodowej, a wi�c
czynnik zewn�trzny, odgrywa co najmniej tak�
sam� rol� we wspomnianych procesach. Mo�na by
na ten temat bardzo du�o pisa� i dyskutowa�, s�-
dz� jednak, i� wystarczy przypomnie� pewne, jak-
�e charakterystyczne wydarzenia z dziej�w XVII
i XVIII wieku.
W epoce tej nie tylko Polska, ale i takie kraje,
jak Hiszpania i Turcja prze�ywa�y wielki chaos
wewn�trzny, kryzys gospodarczy, spo�eczny i poli-
tyczny. Mimo to ani iberyjska monarchia Habsbur-
13
g�w, ani imperium osma�skie nie zosta�y wyma-
zane z mapy Europy. Dlaczego?
Odpowied� jest nieskomplikowana. Zar�wno
w przypadku Hiszpanii, jak Turcji nie dosz�o do
dzia�ania czynnika zewn�trznego, zainteresowa-
nego w ca�kowitej likwidacji pa�stwa, co - jak
wiemy - mia�o miejsce w przypadku Polski. Czyn-
nik zewn�trzny odegra� te� najwa�niejsz� rol�
w katastrofie Rzeczypospolitej.
Wiek XVII z punktu widzenia po�o�enia mi�-
dzynarodowego Rzeczypospolitej charakteryzowa�
si� przede wszystkim wielkimi wojnami ze Szwe-
cj�, Rosj� i Turcj�, a tak�e Kozaczyzn�, przy czym
tego ostatniego zjawiska nie mo�emy traktowa�,
zw�aszcza po roku 1654, jako sprawy wewn�trznej;
jej wszechstronne aspekty mi�dzynarodowe s� bo-
wiem niezaprzeczalne.
Ot� rzuca si� w oczy, �e poza wojnami mo-
skiewskimi, kt�re Polska przej�a od Litwy, wszy-
stkie wymienione przez nas elementy po�o�enia
Rzeczypospolitej w XVII wieku zrodzi�y si� lub
dojrza�y u schy�ku poprzedniego stulecia (konflikt
ze Szwecj�, interwencje w Mo�dawii - jedna
z przyczyn konflikt�w z Turcj�, pierwsze powsta-
nia kozackie). Wiek XVII w historii stosunk�w
mi�dzynarodowych Polski zwi�zany jest jak naj-
�ci�lej z obj�ciem tronu przez Waz�w, kt�rzy w oso-
bie Zygmunta III zadecydowali w pewnym sensie
o dalszym kierunku polskiej polityki zagranicznej.
Tak wi�c pocz�tek naszych rozwa�a� sk�onni je-
ste�my umie�ci� w pierwszych latach panowania
Zygmunta III, przy czym zagadnienie konkretnej
daty szczeg�owej, przewa�nie myl�cej lub dysku-
syjnej, odrzucamy jako niezbyt w tym przypadku
istotne.
Termin ko�cowy jest spraw� bardziej wyrazi-
st�, i tu znaczenia dat nie podobna nie doceni�. Jed-
14

na z nich to rok 1686 (traktat Grzymu�towskiego),

zamykaj�cy ca�� epok� w stosunkach polsko-ro-
syjskich, kt�re dla XVII stulecia mia�y si� okaza�
niew�tpliwie decyduj�cymi. Druga - to rok 1699
(mi�dzynarodowy traktat w Kar�owicach), oznacza-
j�cy kres pot�gi tureckiej i ustalaj�cy wiele zasad-
niczych element�w sytuacji mi�dzynarodowej
w Europie �rodkowo-wschodniej.
Sytuacj� polityczn� Rzeczypospolitej w XVII
wieku w decyduj�cej mierze kszta�towa�o po�o�e-
nie geograficzne. Dzi�ki niemu interesy zagraniczne
pa�stwa polsko-litewskiego silnie wi�za�y si� ze
wschodem Europy, z po�udniowym wschodem oraz
z basenem Morza Ba�tyckiego. To by�y g��wne kie-
; runki geograficzne, wyznaczaj�ce polsk� polityk�
, zagraniczn� tej doby. Rzeczpospolita mia�a r�w-
nie� swoje powi�zania z Zachodem, ale nie one
w ostatecznym rachunku decydowa�y o naszej po-
lityce mi�dzynarodowej.
Fakt, �e polityka polska by�a mocno osadzona
w realiach geograficznych, wyznacza� g��wnych
partner�w naszego pa�stwa na arenie mi�dzyna-
' rodowej. Nale�a�y do nich Rosja, Szwecja, Turcja,
' chanat krymski, Brandenburgia, a tak�e Austria;
z pa�stw zachodnioeuropejskih - Francja. Ze
wzgl�du na p�niejszy rozw�j wydarze� history-
cznych, szczeg�lnie za� na katastrof� rozbior�w,
uzna� nale�y, �e donios�e znaczenie r�wnie�
i w wieku XVII mia�y dla Rzeczypospolitej stosun-
ki z Moskw� i Brandenburgi�.
Epoka jagiello�ska (1385-1572) da�a pa�stwu
polsko-litewskiemu nie tylko siln�, o ile nawet nie
mocarstwow� pozycj� w Europie, ale i ukierunko-
wa�a jego polityk� zagraniczn� na wsch�d. Bez
wzgl�du na ocen� tego zjawiska przez historyk�w
faktem jest, �e by�o to logiczne i nieuniknione na-
st�pstvo unii jagiello�skiej. Skoro do niej dosz�o-
15

a z punktu widzenia interes�w pa�stwowych i Pol-

ski, i Litwy wydarzenie to nale�y oceni� jak naj-
bardziej pozytywnie - najpierw oba, pocz�tkowo
do�� lu�no zwi�zane ze sob� pa�stwa, p�niej za�
zjednoczona Rzeczpospolita, nie mog�y nie prowa-
dzi� aktywnej polityki na wschodzie, nie mog�y nie
uczestniczy� we wszystkich niemal wydarzeniach
dziejowych na wschodnioeuropejskiej scenie poli-
tycznej. To by�o bezwzgl�dn� konieczno�ci� poli-
tyczn� pa�stwa, kt�re zostawili Jagiellonowie, co
wi�cej - stanowi�o warunek jego istnienia.
W�a�nie t� walk� o istnienie musia�o pa�stwo
polsko-litewskie toczy� przede wszystkim z Mo-
skw�, prowadz�c� konsekwentnie jeszcze od czas�w
g��bokiego �redniowiecza polityk� tzw. zbierania
ziem ruskich, czyli po prostu d���c� do utworze-
nia w Europie wschodniej wielkiego pa�stwa obej-
muj�cego wszystkie te ziemie. Moskwa toczy�a wi�c
wojny z Litw�, potem z Rzecz�pospolit�. S�dzi� na-
le�y, i� inne wyj�cie w og�le nie wchodzi�o w ra-
chub�, poniewa� ta wielowiekowa walka nie mog�a
si� zako�czy� �adnym kompromisem, lecz tylko
wyra�nym zwyci�stwem jednej ze stron. Kompro-
mis by� nierealny, istnia�y bowiem zupe�nie zasad-
nicze i diametralnie ze sob� sprzeczne interesy
obu rywali wschodnioeuropejskich.
W konsekwencji przej�cia przez Polsk� dzie-
dzictwa litewskiego nast�pi�o r�wnie�, silniejsze
ni� w wiekach ubieg�ych, zetkni�cie si� z polityk�
tatarsk�, a tak�e, oczywi�cie p�niej, i tureck�.
Porta Ottoma�ska i chanat krymski sta�y si� te�
w wieku XVII, obok Rosji, g��wnymi rywalami na
wschodzie Europy.
Stulecie to up�yn�o r�wnie� pod znakiem ry-
walizacji i wojen polsko-szwedzkich. Pocz�wszy
od pierwszej wojny p�nocnej rozpocz�a si� w Eu-
ropie p�nocnej i wschodniej zaciek�a rywalizacja
16

o - jak to okre�li� Zygmunt August - dominium

maris Baltici (w�adztwo nad Ba�tykiem). Szwecja,
kt�ra ze wzgl�d�w gospodarczych i politycznych
d��y�a do utworzenia imperium wok� Morza Ba�-
tyckiego, musia�a nieuchronnie popa�� w konflikt
w tym r�wnie� i z Rzecz�po-
spolit�.
Realizacja plan�w szwedzkich oznacza�aby
utrat� dla Polski uj�cia Wis�y i miast pruskich, co
by�oby nie tylko kl�sk� polityczn�, ale przede
wszystkim gospodarcz�. Bardzo plastycznie zobra-
zowa� t� spraw� kanclerz litewski Stanis�aw Al-
brycht Radziwi��, o�wiadczaj�c w lecie 1656 roku
mediatorom francuskim, �e Szwecja musi zwr�ci�
Polsce Prusy, gdy� "nikt nie pozwoli sobie poder-
�n�� gard�a" 1. Historycy polscy s�usznie okre�laj�
zmagania ze Szwecj� jako walk� o suwerenno��
gospodarcz� pa�stwa.
W cieniu rywalizacji z Rosj�, Turcj�, Krymem
i Szwecj� pozostawa�a kwestia brandenburska. Nie
oznacza to jednak wcale, by stanowi�a mniej wa�-
ny problem. Przeciwnie, nast�pne stulecie wyka-
za�o, i� by�a ona, obok kwestii rosyjskiej, najwa�-
niejszym zagadnieniem mi�dzynarodowym Polski
w tej epoce. Kl�ski w wojnach z Rosj� toczonych
w XVII stuleciu, silne usadowienie si� Branden-
burgii-Prus nad Ba�tykiem oraz wzrost znaczenia
i si�y pa�stwa Hohenzollern�w mia�y si� okaza�
najbardziej brzemienne w og�lnym bilansie pol-
skiej polityki zagranicznej tego stulecia. Te dva
bowiem pa�stwa w spos�b decyduj�cy przyczyni-
�y si� do likwidacji Rzeczypospolitej w XVIII
wieku.
Powa�nym wreszcie partnerem Polski na are-
nie mi�dzynarodowej by�a w tym okresie Austria.
Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej mia�a silne
powi�zania z polityk� tego kraju, a czasami, rzec
17

mo�na, wlok�a si� w jej ogonie. Jedni historycy

oceniaj� to zjawisko jako bardzo szkodliwe z punk-
tu widzenia interes�w naszego kraju, inni nato-
miast zaprzeczaj� temu, wykazuj�c, �e przymierze
z Austri� i wsp�dzia�anie z Habsburgami by�o
konieczno�ci� polityczn� dla naszego pa�stwa, �e
po prostu nie istnia�a inna alternatywa. Faktem
jest jednak, i� bilans przymierza z t� dynasti�
okaza� si� dla Polski wysoce niekorzystny.
Przeciwwag� orientacji prohabsburskiej sta�a
si� dla Polski w XVII stuleciu, a �ci�lej m�wi�c od
jego po�owy, orientacja francuska. Francj� te�,
zw�aszcza w epoce Ludwika XIV, zaliczy� nale�y
do g��wnych zachodnioeuropejskich partner�w
Polski. Wiek XVII charakteryzuje silna rywaliza-
cja francusko-habsburska o wp�ywy w Polsce. Wal-
ka toczy si� ze zmiennym szcz�ciem, jednak�e na-
wr�t Rzeczypospolitej do koncepcji wojen antytu-
reckich i przyst�pienie do Ligi �wi�tej przechyla
ostatecznie szans� na stron� Habsburg�w.
Niepodobna nie stwierdzi�, �e wsp�praca
a nawet przymierze z Francj� stwarza�o Polsce,
zw�aszcza w okresie tzw. polityki ba�tyckiej Sobie-
skiego (1673-1678), kusz�ce perspektywy: odzy-
skanie Prus, zerwanie z antytureck� polityk� i wie-
le jeszcze nie mniej korzystnych widok�w. Sta�o
si� jednak inaczej.
Stosunki Rzeczypospolitej z innymi krajami,
na przyk�ad z Dani�, Niderlandami, Angli�, mia�y
charakter sporadyczny i odgrywa�y w zasadzie rol�
drugoplanow�. Jest rzecz� powszechnie znan�, �e
po�owa XVII wieku stanowi decyduj�cy moment
prze�omowy zar�wno w dziejach wewn�trznych
Polski, jak i przede wszystkim w jej po�o�eniu
mi�dzynarodowym. Nast�puje bardzo wyra�ne
os�abienie pa�stwa polskiego i upadek jego zna-
czenia w Europie.
18

Pocz�tek wojen polsko-szwed�kich

i interwencja w Moskwie

Omawian� epok� otwiera u schy�ku XVI wieku

wybuch konfliktu polsko-szwedzkiego. Ma on zra-
zu charakter przede wszystkim dynastyczny. Wy-
b�r kr�lewicza szwedzkiego Zygmunta, dziedzica
Jagiellon�w po k�dzieli (matk� jego by�a Katarzy-
na Jagiellonka �ona Jana III, ksi�cia finlandzkiego
i kr�la szwedzkiego), na tron polski w roku 1587
zosta� przyj�ty przez Skandynaw�w przychylnie.
Arystokracja szwedzka widzia�a w przysz�ej unii
personalnej z Rzecz�pospolit� sporo r�norakich
korzy�ci dla swego kraju zar�wno politycznych, jak
i gospodarczych. Niepo�ledni� rol� odgrywa�y tu
widoki na os�abienie w�adzy kr�lewskiej rozdzie-
lonej na dwa trony. R�wnocze�nie jednak utwo-
rzy�y si� zarzewia przysz�ych spor�w, gdy� Polska
��da�a po elekcji odst�pienia jej p�nocnej Estonii,
na co Szwedzi nie chcieli si� zgodzi�.
Gdy po �mierci ojca, Jana III (1592), Zyg=
munt III zasiad� r�wnie� na tronie szwedzkim,
sytuacja pocz�a si� coraz bardziej komplikowa�:
M�ody kr�l zmuszony by� odda� rz�dy nad Szwecj�
w r�ce rady senator�w, na czele kt�rej stan�� jego
stryj, Karol ksi��� Suderma�ski.
Od tej chwili sprzeczno�ci mi�dzy Zygmuntem
a jego szwedzkimi poddanymi stale ros�y. Wyni-
ka�y one mi�dzy innymi z tego, �e kr�l by� �arli-
wym katolikiem, a jego poddani nie mniej gorli-
wymi luteranami. W takiej sytuacji wyrazicielem
narodowych interes�w szwedzkich sta� si� ksi���-
Karol. W roku 1598 kr�l rozpocz�� na terenie
Szwecji wojn� ze swym stryjem i jego zwolenni-
kami. Mimo pocz�tkowych sukces�w, walka za-
ko�czy�a si� kl�sk� Zygmunta, a kr�lem szwedz=
kim zosta� ksi��� Karol.
19

Z konfliktu wewn�trzszwedzkiego zrodzi�a si�

wojna mi�dzy Szwecj� a Rzecz�pospolit� (1600-
-1606). Zapocz�tkoVa�a ona d�ugi, 60 lat trwaj�-
cy, okres dyplomatycznych i zbrojnych zmaga�
mi�dzy obu krajami. Pierwszy ich etap zako�czy�
si� �wietnym zwyci�stwem wojsk Rzeczypospoli-
tej pod Kircholmem w pobli�u Rygi w 1605 roku.
Wiktoria ta nie mia�a jednak powa�niejszych kon-
sekwencji politycznych. Przerwa w dzia�aniach
wojennych spowodowana zosta�a w g��wnej mie-
rze tym, �e oba pa�stwa, a zw�aszcza Polska,
skierowa�y ca�y wysi�ek wojskowy i dyploma-
tyczny w innym kierunku - ku Rosji. Ta za�
u schy�ku XVI wieku prze�ywa�a wielki, wszech-
stronny kryzys polityczny, spo�eczny i gospodar-
czy, kryzys, kt�ry by� przede wszystkim wyni-
kiem systemu rz�d�w Iwana Gro�nego opartych
na opriczninie. Katastrofalny stan pa�stwa po-
g��bia� dodatkowo kryzys dynastyczny, jaki po-
wsta� na skutek wymarcia dynastii Rurykowi-
cz�w. Ju� wsp�cze�ni zdawali sobie spraw�, �e
Rosja stanowi dogodny teren dla obcej ingerencji.
Znakomicie uj�� to wybitny historyk rosyjski
P�atonow, pisz�c przed kilkudziesi�ciu laty: "Na-
zwaliby�my polityk� Rzeczypospolitej i kurii pa-
pieskiej kr�tkowzroczn� i niedo�wiadczon�, gdyby
nie potrafi�a ona w por� zrozumie� i nale�ycie oce-
ni� zachodz�cych w �yciu Moskwy zaburze� i nie
pr�bowa�a wyci�gn�� z nich korzy�ci dla siebie." 2
Polsk� w tym okresie na drog� wojny pcha�y
liczne przyczyny wewn�trzne. Mam tu na my�li
przede wszystkim silny wy� demograficzny i zwi�-
zany z nim problem zb�dnych ludzi w kraju, a na-
st�pnie zagadnienie �o�nierzy rozpuszczonych po
rokoszu Zebrzydowskiego, z kt�rymi nie bardzo
by�o wiadomo, co robi�. Ca�� t� uci��liw� rzesz�
ludzi postanowiono skierowa� na podb�j ziem ro-
20

syjskich, w nich to bowiem jeden z publicyst�w

obozu dworskiego, Pawe� z Palczowa Palczowski,
widzia� ziemi� obiecan� dla Polak�w. Do sprawy
tej jeszcze wr�cimy.
Wa�n� rol� w genezie "wielkiej smuty" ode-
gra�a osobista polityka Zygmunta III. Gdy za-
viod�y plany pokojowej unii polsko-moskiewskiej
z prze�omu XVI i XVII wieku, pragn�� osi�gn��
j� zbrojn� r�k�, przy czym cel ostateczny, jak�
mu przy�wieca�, mo�na okre�li� - "przez Moskw�
do Sztokholmu". Podb�j Moskwy i zagarni�cie ko-
rony Rurykowicz�w mia�o u�atwi� kr�lowi odzy-
skanie dziedzicznego tronu szwedzkiego, kt�ry ce-
ni� sobie wy�ej ni� elekcyjny polski.
Interwencja polska w Rosji, rozpocz�ta w roku
1604 wraz z pojawieniem si� na widowni dziejo-
wej Dymitra Samozwa�ca I, zako�czy�a si� nie-
powodzeniem. Mimo wielkich kl�sk, mimo zaj�-
cia przez Polak�w znacznych obszar�v Rosji ��cz-
nie ze stolic�, mimo r�wnoczesnej interwencji
szwedzkiej, Rosjanie znale�li jeszcze tyle si�, by
w wielkim i og�lnonarodowym powstaniu doprowa-
dzi� do wyparcia wojsk nieprzyjacielskich z kraju.
Nast�pna pr�ba, jak� podj�� syn Zygmun-
ta III, kr�lewicz W�adys�aw, wyprawiaj�c si� na
Moskw� pod has�em dochodzenia swych praw do
korony carskiej, kt�r� w okresie najwi�kszego
upadku Rosji (1610) ofiarowali mu bojarzy mo-
skiewscy, r�wnie� zako�czy�a si� niepowodzeniem:
Mimo wyra�nych post�p�w militarnych, real-
na ocena og�lnej sytuacji politycznej zmusi�a Po=
lak�w do zaniechania plan�w podboju i przy��cze-
nia Rosji na drodze unii. W 1619 roku zawarto
w Deulinie (Dywilinie) rozejm polsko-rosyjski na
ponad 14 lat. Rosja obroni�a wprawdzie sw� nie-
podleg�o��, ale kr�lewicz W�adys�aw nie zrzek�
si� pretensji do tronu moskiewskiego, a Pola-
21

cy osi�gn�li powa�ne zdobycze terytorialne. Ro-

zejm deuli�ski nie oznacza� �adnej istotnej zmiany
w stosunkach polsko-rosyjskich. Wszystkie �r�d�a
konfliktu, jak wykazuje tre�� traktatu, pozosta�y.
By� wi�c on jedynie chwilowym zawieszeniem
broni. Rosja czeka�a tylko na okazj� do odwetu.
Znakomicie zrozumia� to Zygmunt III, niezadowo-
lony z rozejmu, gdy pisa� rych�o po jego zawarciu:
"Rosjanie chc� bez w�tpienia nied�ugo ukrzepiw-
szy si�y swoje, o co w takim, jakie tam jest po-
s�usze�stwie, nietrudno, i pozbywszy si� naszych
wojsk, zwr�ci� si� przeciw naszemu pa�stwu
i odebra� wszystko to, co teraz oddali." 3

W okresie wojny trzydziestoletniej

W czasie, gdy wojna z Rosj� wci�� jeszcze

trwa�a, nowe ognisko konfliktu pocz�o wyrasta�
u po�udniowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej.
Nad Polsk� zawis�a gro�ba najazdu tureckiego.
Jak do tego dosz�o? Nasza polityka zagraniczna za
ostatnich Jagiellon�w mog�a poszczyci� si� nie by-
le jakim osi�gni�ciem - stosunki z pot�n� Tur-
cj�, budz�c� powszechnie l�k w Europie, uk�ada�y
si� co najmniej poprawnie. By�o to ze wszech
miar korzystne dla pa�stwa polskiego. Jednak�e
�upieskie wypady poddanych Rzeczypospolitej Ko-
zak�w zaporoskich na terytoria tureckie, wypady,
kt�rym Polska nie potrafi�a zapobiec, budzi�y obu-
rzenie w Turcji. Porta zacz�a g�osi�, �e sama mu-
si ukara� Kozak�w, skoro Rzeczpospolita uczyni�
tego nie potrafi. Cie� na stosunki polsko-tureckie
rzuca�y r�wnie� wyprawy magnat�w do Mo�dawii
i ingerencja polska w wewn�trzne sprawy ksi�stw
naddunajskich, kt�re by�y lennem tureckim. Het-
man ��kiewski pr�bowa� za�atwi� spraw� poko-
jowo (traktat #i, B##szy, 1617), ale gdy wyprawy ko-
22

zackie nie ustawa�y, gdy ponadto lennik turecki,

ksi��� siedmiogrodzki Bethlen wskutek dywersji
polskiej (zagony lisowczyk�w) musia� wycofa� si�
spod obleganego Wiednia (1619), by udzieli� pomo-
cy powsta�com czeskim, tocz�cym w�a�nie walk�
z Habsburgami, wybuch by� przes�dzony.
Pierwsza wyprawa turecka zako�czy�a si� po-
gromem wojsk polskich pod Cecor� (1620), dru-
ga - po nie rozstrzygni�tej bitwie pod Choci-
miem - kompromisowym pokojem (1621), kt�ry
nie usuwa� bynajmniej istotnych przyczyn napi�-
cia w stosunkach mi�dzy obu krajami. R�wnocze�-
nie niemal, gdy na wschodzie i po�udniowym
wschodzie klecono pospiesznie traktaty rozejmowe
i pokojowe, rozpocz�y si� na nowo dzia�ania wo-
jenne na froncie szwedzkim. We wrze�niu 1621 ro-
ku Szwedzi zaj�li Ryg�. W roku nast�pnym dosz�o
do rozejmu mi�dzy obu krajami w Mitawie. Nie
na d�ugo jednak. W po�owie 1625 roku wojska Gu-
stawa Adolfa wznowi�y akcj� w Inflantach, a w
rok p�niej zacz�a si� ci�ka walka o "gard�o"
Rzeczypospolitej - o Prusy Kr�lewskie, o uj�cie
Wis�y. Wojna ta, toczona ze zmiennym szcz�ciem,
trwa�a do roku 1629. W tym czasie pod wp�ywem
wydarze� wojny trzydziestoletniej, jak r�wnie� pod
naciskiem dyplomacji pa�stw wrogich Habsburgom
(Francja, Holandia, Brandenburgia, Anglia) dosz�o
do rozejmu polsko-szwedzkiego w Starym Targu
(Altmarku) w 1629 roku. By� on korzystny dla
Szwecji, gdy� zatrzyma�a miasta pruskie z wyj�t-
kiem Gda�ska, Pucka i Kr�lewca oraz Inflanty na
p�noc od D�winy. Co gorsza, Szwedzi zdobyli so-
bie prawo pobierania ce� z handlu polskiego.
Pe�ne zaanga�owanie si� w wojn� na terenie
Niemiec stawia�o Szwecj� przed konieczno�ci� za-
bezpieczenia od strony Polski wschodniego skrzy-
d�a swoich wojsk. Kr�l Gustaw Adolf zwr�ci�
23
w�wczas oczy na Rosj�, w kt�rej tendencje odwe-
towe nie wygas�y ani na chwil�. W tej sytuacji nie-
trudno przysz�o nam�wi� Rosjan, by wznowili
wojn� z Polsk�.
Wybuch�a ona jesieni� 1632 roku, gdy wojska
szwedzkie maszerowa�y w g��b Niemiec, ku Lii-
tzen, gdzie Gustaw Adolf poni�s� �mier�. Nowa
wojna polsko-rosyjska, zwana smole�sk� (1632-
-1634), zako�czy�a si� ca�kowit� pora�k� Rosji.
Pok�j polanowski zawarty w 1634 roku potwier-
dzi� warunki rozejmu deuli�skiego z t� jedn� po-
wa�n� zmian�, �e nowy kr�l W�adys�aw IV zrzek�
si� pretensji do tronu moskiewskiego i tytu�u ca-
ra. Ten pok�j "wieczysty", jak go w�wczas okre-
�lano, nie oznacza� wprawdzie radykalnego zwrotu
w stosunkach mi�dzy Rzecz�pospolit� a Rosj�, po-
zosta�o bowiem zasadnicze �r�d�o konflikt�w-
spory terytorialne o Smole�szczyzn�, Siewiersz-
czyzn� i Czernihowszczyzn�; mimo to zapocz�tko-
wa� okres zupe�nie poprawnego wsp�ycia obu
pa�stw. Znaczny wp�yw na taki w�a�nie rozw�j
sytuacji mia�o ich wsp�lne i sta�e zagro�enie ze
strony Tatar�w krymskich, a tak�e - w pewnym
stopniu - i Turcji. Doprowadzi�o to nawet w roku
1647 do zawarcia do�� lu�nego przymierza obron-
nego mi�dzy Rzecz�pospolit� i Rosj�, skierowanego
przeciwko chanatowi.
�mier� Gustawa Adolfa (1632), niepowodzenia
w wojnie na terenie Rzeszy i kl�ska Rosji w woj-
nie z Rzecz�pospolit� zmusi�y tak�e Szwed�w do
szukania rozwi�za� na odcinku polskim. W 1635
roku dosz�o do nowego dwu...ziestosze�cioletniego
rozejmu w Sztumskiej Wsi (Stumsdorf). Szwedzi
zrezygnowali z miast pruskich oraz z pobierania
ce� z handlu polskiego w Gda�sku. Jednak�e sy-
tuacja nie dojrza�a do tego, by oba kraje mog�y
podpisa� pok�j - poprzestano jedynie na rozej-
26

mie. Grozi�a wi�c w ka�dej chwili mo�liwo��

wznowienia dzia�a� wojennych.
W czasie wojny smole�skiej dosz�o do ponow-
nego zbrojnego konfliktu z Turcj�, a �ci�lej m�-
wi�c z dow�dc� wojsk tureckich Abazy pasz�, kt�-
ry bez uzgodnienia ze Stambu�em zaatakowa� Pol-
sk� (1633), s�dz�c, �e ta, zaj�ta na froncie rosyjskim,
nie zdo�a stawi� skutecznego oporu. Omyli� si�
jednak i poni�s� kl�sk�, a sukcesy polskie pod
Smole�skiem sk�oni�y Turcj� do odnowienia poko-
ju z Rzecz�pospolit� (1635).
Kl�ski kolejnych powsta� kozackich w latach
trzydziestych doprowadzi�y r�wnie� w roku 1638
do pacyfikacji stosunk�w na Ukrainie. Zabezpie-
czywszy si� do pewnego stopnia od wschodu, po-
�udnio-wschodu i p�nocy, mog�a Rzeczpospolita
aktywniej zwr�ci� si� ku sprawom �rodkowo- i za-
chodnioeuropejskim. Pr�by zwi�zania si� z poli-
tyk� francusk� po roku 1635 w zamian za widoki
odzyskania �l�ska, a nawet mira�u korony cesar-
skiej dla W�adys�awa IV, spe�z�y na niczym
i Rzeczpospolita pozosta�a w obozie habsburskim.
Zewn�trznym wyrazem tego by� �lub kr�la pol-
skiego z arcyksi�niczk� Cecyli� Renat�. Pod ko-
niec wojny trzydziestoletniej, ju� po decyduj�cych
zwyci�stwach francuskich, nast�pi�o ponowne zbli-
�enie do Francji, a owdowia�y W�adys�aw po�lu-
bi� ksi�niczk� francusk� Ludwik� Mari� Gon-
zag� (1645). Zwrot ten nie mia� ju� wi�kszego zna-
czenia wobec dogasania wojny w Niemczech.
Je�eli ju� jeste�my przy sprawach polskiej po-
lityki zachodniej, to trzeba sobie uzmys�owi�, �e
w pierwszej po�owie XVII wieku zaszed� fakt
o ogromnej donios�o�ci. Ksi�stwo pruskie, stano-
wi�ce od 1525 roku lenno Polski, znalaz�o si� w po-
wa�nej sytuacji wobec nieuleczalnej choroby
umys�owej ksi�cia Albrechta Fryderyka. Wskutek
27

r�nych konfiguracji politycznych kontrol� nad

chorym ksi�ciem Zygmunt III przekaza� kuzynowi
ksi�cia, elektorowi brandenburskiemu Joachimo-
wi Fryderykowi (1605). W roku 1611, w okresie to-
cz�cej si� wojny z Rosj�, sejm Rzeczypospolitej
uchwali� przeniesienie lenna pruskiego na Hohen-
zollern�w brandenburskich, co doprowadzi�o po
�mierci Albrechta Fryderyka (1618) do zjednocZe-
nia Brandenburgii i Prus Ksi���cych pod jednym
w�adc�, Janem Zygmuntem. Stawa� si� on lenni-
kiem polskim z tytu�u sprawowanej w�adzy
w Prusach Ksi���cych. Nie na d�ugo jednak; ostat-
ni ho�d pruski mia� miejsce na Zamku warszav-
skim w roku 1641.
Nie trzeba studiowa� dokument�w, by zrozu-
mie�, jakie znaczenie mia�o dla Polski przej�cie
Prus pod w�adz� brandenburskiej linii Hohenzol-
lern�w. Najlepiej spojrze� na map�, a w�wczas
wida�, jak �ywotne arterie Rzeczypospolitej - uj-
�cie Wis�y i Pomorze Gda�skie - znalaz�y si�
w kleszczach. By� to jeden z najistotniejszych mo-
ment�w w rozwoju sytuacji mi�dzynarodowej
Rzeczypospolitej w pierwszej po�owie XVII wieku.

Powstanie ukrai�skie i druga wojna p�nocna

Tymczasem nadszed� rok 1648. W wyniku

b��dnej, ponad p�wiekowej polityki polskiej na
Ukrainie, dosz�o tam do wielkiego powstania. Po-
konana w roku 1638 Kozaczyzna czeka�a tylko na
okazj�, by wzi�� odwet na Rzeczypospolitej. Oliwy
do ognia dola�o fiasko plan�w wojny tureckiej
W�adys�awa IV, wojny, w kt�rej Kozacy spodzie-
wali si� odegra� przoduj�c� rol� i wyci�gn�� dla
siebie wielkie korzy�ci. Wobec oporu magnat�w
i szlachty kr�l musia� z tyh plan�w zrezygnowa�.
Przela�o to ostatecznie czar� goryczy na Ukrainie.
28

Powstanie kozackie, na czele kt�rego stan�� Bohdan

Chmielnicki, przerodzi�o si� rych�o w povszechn�
walk� narodu ruskiego (ukrai�skiego) przeciw pa-
nowaniu polskiemu nad Dnieprem.
Kl�ski wojsk polskich nad ��tymi Wodami,
pod Korsuniem i Pi�awcami (wiosna-jesie� 1648),
zadane przez sprzymierzone si�y kozacko-tatarskie,
wstrz�sn�y podstawami Rzeczypospolitej. Zbara�
i Zbor�w (1649) wykaza�y dalsz� s�abo�� pa�stva.
�wietne zwyci�stwo pod Beresteczkiem (1651) zda-
wa�o si� wprawdzie wskazywa�, �e i ten nowy
zryw zako�czy si� kl�sk� Kozaczyzny i ca�ej Rusi,
ale w rzeczywisto�ci Polska okaza�a si� ju� nie-
zdolna do pokonania Ukrainy i powrotu do status
quo sprzed roku 1648.
Na domiar z�ego, Rosja, nastawiona pocz�tkowo
wrogo wobec powstania ukrai�skiego, pod wp�y-
wem rozwoju sytuacji wojennej i politycznej posta-
nawia w roku 1653 (decyzja soboru ziemskiego)
wmiesza� si� w wojn� polsko-kozack�. Interwen-
cja rosyjska, przy��czenie Ukrainy do Rosji w wy-
niku ugody perejas�awskiej (1654) doprowadzi�y
do ca�kowitego umi�dzynarodowienia konfliktu,
o czym do tej pory, czyli do roku 1654, mimo po-
parcia udzielanego Kozakom przez Tatar�w, a tak-
�e w pewnym stopniu przez Turcj�, raczej m�wi�
nie mo�na by�o.
Traktat w Perejas�awiu spowodowa� znamien-
ny przewr�t przymierzy w Europie wschodniej.
Dotychczasowi sojusznicy Chmielnickiego, Tata-
rzy krym�cy, obawiaj�c si� zar�wno Rosji, jak
i zbytniego os�abienia Polski, zawieraj� z t� ostat-
ni� przymierze w 1654 roku, wymierzone przeciw
Rosji i Ukrainie. Sojusz polsko-tatarski mia� ode-
gra� bardzo powa�n� rol� w rozwoju sytuacji po-
litycznej w tej cz�ci Europy w ci�gu najbli�szych
kilkunastu lat.
29

W momencie szczytowego nasilenia agresji ro-

syjskiej na Polsk�, gdy armie cara Aleksego Mi-
chaj�owicza wtargn�y g��boko w terytorium Rze-
czypospolitej, na teatrze dzia�a� wojennych w Eu-
ropie wschodniej zjawia si� w roku 1655 nowy
aktor - kr�l szwedzki Karol X Gustaw. Rozpocz�a
si� w ca�ej pe�ni druga wojna p�nocna (1655-
-1660). Szwedzi pragn�li zar�wno powstrzyma�
gro�ny dla nich marsz Rosjan ku zachodowi, jed-
nak�e bez u�ycia si�y, jak i za jednym zamachem
wyko�czy� wreszcie budow� swego imperium wo-
k� Ba�tyku. Dla osi�gni�cia tego drugiego celu
nale�a�o tak�e pokona� Rzeczpospolit�. W tej no-
wej sytuacji, zw�aszcza w obliczu bezprzyk�adnych
triumf�w or�a szwedzkiego w Polsce, okaza�o si�
nagle, �e i Rzeczpospolita, i Rosja stan�y przed
wsp�lnym niebezpiecze�stwem. Sk�oni�o to oba
pa�stwa do szukania dr�g porozumienia. Traktat
w Niemie�y pod Wilnem zawarty w roku 1656 przy-
ni�s� rozejm na froncie polsko-rosyjskim i sojusz
przeciw Szwedom. Rosja w tym�e samym roku roz-
pocz�a akcj� zbrojn� przeciw Skandynawom.
Wsp�dzia�ania polsko-rosyjskie nie trwa�y jednak
d�ugo; liczne sprzeczno�ci, szczeg�lnie za� pr�ba
korzystnego dla Polski rozwi�zania problemu Ukra-
iny (unia hadziacka,1658), doprowadzi�y do ponow-
nego zerwania i wznowienia wojny.
W tym miejscu pragn� zwr�ci� specjaln� uwa-
g� na dwa aspekty wojny p�nocnej. Pierwszy-
to problem stosunk�w polsko-brandenburskich
i w og�le szerzej poj�ta kwestia brandenburska,
drugi - to traktat w Radnot na W�grzech (1656).
Elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm (1640-
1688) niezwykle zr�cznie pokierowa� polityk� swe-
go kraju w czasie wojny. Pocz�tkowo obserwowa�
rozw�j wydarze�, nast�pnie za� przy��czy� si� do
zwyci�skiego rydwanu Karola Gustawa. Ale Bran-
30

denburgia nie w,kracza�a do wojny jako si�a drugo-

rz�dna, posi�kowa. Scentralizowane, absolutystycz-
ne pa�stwo posiada�o znakomit� armi�, kt�rej wa-
lory zab�ysn�y w ca�ej pe�ni w trzydniowej bitwie,
stoczonej pod Warszaw� (28-30 lipiec 1656).
Gdy okres szczytowych powodze� szwedzkich
min��, gdy coraz wyra�niej pocz�y zarysowywa�
si� kontury koalicji z�o�onej z Polski, Austrii, Da-
nii i innych kraj�w, Fryderyk Wilhelm postanowi�
przenie�� si� do obozu antyszwedzkiego. Ale oczy-
wi�cie nie za darmo. Cen� za pozyskanie nowego
sprzymierze�ca przeciw Szwecji musia�a zap�aci�
Rzeczpospolita. Na mocy traktat�w w Welawie
i Bydgoszczy (1657) zosta�a zniesiona zale�no�� len-
na elektora brandenburskiego od kr�la polskie-
go z tytu�u posiadania Prus Ksi���cych. W ten
spos�b zako�czy� si� ostatni akt dramatu zapo-
cz�tkowanego w roku 1611. Polska straci�a wszelk�
zwierzchno�� nad Prusami Ksi���cymi, kleszcze
brandenburskie jeszcze mocniej zacisn�y si� wok�
Pomorza Gda�skiego i uj�cia Wis�y.
Traktaty welawsko-bydgoskie uzna� nale�y za
najwa�niejszy z perspektywy historycznej wynik
drugiej wojny p�nocnej. Oczywi�cie mam tu na
my�li polski punkt widzenia. Traktat oliwski (1660),
mimo �e wprowadza� pok�j mi�dzy Szwecj� i jej
przeciwnikami, w tym przede wszystkim z Rzecz�-
pospolit�, znaczenia takiego nie posiada�. Ko�czy�
wprawdzie, na podstawie obop�lnych ust�pstw,
okres wojen polsko-szwedzkich, ale ani Rzeczpo-
spolita, ani Szwecja nie wychodzi�y z nich zwyci�-
sko. Oba kraje cofn�y si� na arenie mi�dzynaro-
dowej w spos�b powa�ny i odt�d cofa�y si�-
z niewielkimi przerwami - nadal.
Z udzia�em Brandenburgii w wojnie 1655-1660
wi��e si� jeszcze jedno zagadnienie. Oto w okresie
szczytowego nasilenia zmaga�, we wrze�niu 1656
31

roku, dochodzi do zawarcia traktatu rosyjsko-bran-

denburskiego, kt�ry mo�na by nazwa� paktem
o nieagresji. Pozwoli� on elektorowi zabezpieczy�
si� od ataku ze strony Rosji, bez zrywania ze
Szwecj�, potrzebn� jeszcze w�wczas do osi�gni�cia
celu zasadniczego, czyli zrzucenia zwierzchnictwa
Polski nad Prusami. Rzecz charakterystyczna, �e
traktat rosyjsko-brandenburski podwa�a� prawa
suwerenne Polski wobec elektora, gdy� ten ostatni
zobowi�zywa� si� wobec Rosji, i� nie udzieli po-
mocy kr�lowi polskiemu przeciw carowi moskiew-
skiemu w przypadku, gdyby mi�dzy nimi dosz�o do
konfliktu zbrojnego. Inny traktat zawarty w cza-
sie tej wojny mia� symboliczne niemal znaczenie.
Mam tu na my�li uk�ad w Radnot na W�grzech.
Na czym znaczenie to polega�o? Ot� Szwecja,
Brandenburgia, Siedmiogr�d i Ukraina podpisa�y
ni mniej, ni wi�cej tylko pierwszy traktat rozbioro-
wy Polski. Realizacja jego postanowie�, przewidu-
j�cych mi�dzy innymi utworzenie oddzielnego
ksi�stwa dla Bogus�awa Radziwi��a, oznacza�aby
koniec naszego pa�stwa ju� w po�owie XVII wieku.
Na szcz�cie rozw�j sytuacji wojskowej i politycz-
nej pokrzy�owa� te plany, znamienne jest jednak,
�e uk�ad taki zawarto, a wi�c brano na serio pod
uwag� mo�liwo�ci jego realizacji.
Ostateczny bilans drugiej wojny p�nocnej wy-
kazuje wyra�nie, i� wysz�a z niej zwyci�sko Bran-
denburgia. Odt�d te� stale mia�o wzrasta� jej zna-
czenie mi�dzynarodowe ze szkod� i dla Szwecji,
i dla Polski. Przede wszystkim jednak dla Polski.

Wojna na wschodzie
za�amanie si� pozycji RzeczypoSpolitej

Rzeczpospolita, interesy kt�rej zabezpiecza� po-

k�j w Oliwie nad Ba�tykiem i na Zachodzie, rzuci�a
32

wszystkie swe si�y przeciw Wschodowi, gdzie wiel-

kie zmagania z Rosj� nie zosta�y zako�czone. �wie-
tne zwyci�stwa wojsk polskich i litewskich w kam-
paniach na Ukrainie i Bia�orusi (1660) zdawa�y si�
zapowiada� rych�e rozstrzygni�cie. Sta�o si� jednak
inaczej. Sukces�w polskich z 1660 roku nie wyko-
rzystano; nie tylko nie zmuszono przeciwnika do
kapitulacji, ale nawet nie odebrano mu ziem utra-
conych na wschodzie. Co wi�cej, nast�pi� ostateczny
podzia� Ukrainy na prawobrze�n� - polsk� i lewo-
brze�n� - rosyjsk�, z oddzielnymi hetmanami na
czele. Na razie sta�o si� to tylko de facto (1663).
Potwierdzenie prawne mia�o przyj�� p�niej.
Przy pomocy swych tatarskich sojusznik�w
podj�a Rzeczpospolita jeszcze jedn� pr�b� zbroj-
nego rozstrzygni�cia. Jesieni� i zim� 1663-1664
kr�l Jan Kazimierz wyprawi� si� na Zadnieprze,
by odzyska� lewobrze�n� Ukrain� i, po uprzednim
wtargni�ciu w g��b terytorium rosyjskiego, zmusi�
Moskw� do kapitulacji. Kampania zako�czy�a si�
zupe�nym niepowodzeniem. Co gorsza, niemal r�w-
nocze�nie Polska stan�a w ogniu wojny domowej,
wszcz�tej przez marsza�ka wielkiego koronnego
i hetmana polnego Jerzego Lubomirskiego. Wojna
ta zniszczy�a ostatni� chyba mo�liwo�� naprawy
Rzeczypospolitej, podkopuj�c do reszty jej pozycj�
mi�dzynarodow�.
W tym stanie rzeczy Polska musia�a p�j�� na
ust�pstwa wobec Wschodu. Po wieloletnich bojach
dyplomatycznych stan�� wreszcie mi�dzy Rzecz�po-
spolit� a Rosj�, w Andruszowie na Bia�orusi, ro-
zejm na ponad trzyna�cie lat (1667). Traktat ten
oznacza� cofni�cie si� pa�stwa polsko-litewskiego
w jego polityce wschodniej. Oznacza� r�wnie� osta-
teczne za�amanie si� polskiej ekspansji wschodniej
i zapocz�tkowanie rosyjskiego parcia na zach�d.
Rzeczpospolita zmuszona by�a odst�pi� Rosji, na
33

razie tymczasowo, wielkie obszary na wschodzie

oraz uzna� podzia� Ukrainy.
Uk�ad w Andruszowie ��cznie z traktatami we-
lawsko-bydgoskimi stanowi widomy znak zasadni-
czego zwrotu w uk�adzie si� w Europie �rodkowo-
-wshodniej oraz oznacza decyduj�ce za�amanie si�
pozycji Rzeczypospolitej na arenie mi�dzynaro-
dowej.
Zerwanie sojuszu tatarskiego i nowy konflikt
z Turcj� - oto cena, jak� Polska zap�aci�a za zna-
lezienie modus vivendi ze wschodnim s�siadem. Dla
Porty i dla chanatu krymskiego porozumienie pol-
sko-rosyjskie, kt�re grozi�o przekszta�ceniem
w antymuzu�ma�ski sojusz wojskowy, a tym
samym zniweczeniem plan�w tureckich w tej cz�ci
Europy, a nawet bezpo�rednim zagro�eniem impe-
rium ottoma�skiego i Krymu, by�o rzecz jasna nie-
bezpieczne. Dodatkowym elementem napi�cia sta�a
si� sprawa Ukrainy, albowiem Kozacy coraz bar-
dziej garn�li si� pod protekcj� tatarsko-tureck�,
widz�c w niej, nie bez racji, najlepsze rozwi�zanie
polityczne dla swego kraju. Rzeczpospolita nie
chcia�a oczywi�cie wyrzec si� dobrowolnie zwierz-
chnictwa nad Ukrain�.
Najazd turecki na Polsk� w roku 1672 zako�-
czy� si� ca�kowit� kl�sk� Rzeczypospolitej. Obietni-
ce pomocy rosyjskiej, na kt�r� liczono u nas niemal
do ko�ca, okaza�y si�, jak to trafnie okre�li� jeden
z polityk�w polskich, "gruszkami na wierzbie"4.
Traktat ze zwyci�sk� Port�, zawarty w Buczaczu
w 1672 roku, stawiaj�cy Polsk� w�a�ciwie w rz�-
dzie lennik�w tureckich, by� dnem upadku Rzeczy-
pospolitej w wieku XVII. W okresie tym obserwu-
jemy jeszcze jedno niepokoj�ce zjawisko, �wiad-
cz�ce o coraz wi�kszym upadku mi�dzynarodowego
znaczenia Rzeczypospolitej, mianowicie ingerencj�
obcych w sprawy wewn�trzne naszego pa�stwa.
34

Poza Austri� i Francj�, kt�re potworzy�y swoje

stronnictwa w Polsce, staraj�c si� przez r�ne ko-
terie magnackie wp�ywa� na wyniki elekcji czy
w og�le na bieg polityki polskiej, na widowni po-
jawi�y si� inne pa�stwa.
W czerwcu 1667 roku Szwecja i Brandenburgia
zawar�y uk�ad, zobowi�zuj�c si� wzajemnie do
wsp�lnego dzia�ania w celu zachowania dawnego
porz�dku rzeczy w Polsce, czyli anarchii szlachec-
kiej i "z�otej wolno�ci". Uk�ad ten zapocz�tkowa�
kilka innych, podobnych, z kt�rymi spotykamy si�
w drugiej po�owie XVII wieku. W roku 1676 Au-
stria i Rosja wesz�y w porozumienie, by przeciw-
dzia�a� polityce Sobieskiego w zakresie reform we-
wn�trznych. W roku 1686 Szwecja i Brandenburgia
ponawiaj� tajn� konwencj�, a cel przy�wieca� jej
ten sam - zachowanie anarchicznego ustroju Rze-
czypospolitej. W tym�e samym roku i w tej samej
sprawie dosz�o tak�e do uk�adu mi�dzy Austri�
i Brandenburgi�. W roku 1696 Szwecja i Branden-
burgia odnowi�y traktat o ochronie wolnej elekcji
w Polsce.
Gdy na tronie zasiad� Jan III Sobieski (1674-
-1696), opromieniony chwa�� wspania�ego zwyci�-
stwa chocimskiego nad Turkami (1673), zdawa�o si�,
�e karta dziej�w polskih odwr�ci si�. Kr�l widzia�,
i� wyd�wigni�cie Polski z ci�kiej sytuacji na are-
nie mi�dzynarodowej mo�liwe by�o tylko przez
zmian� polityki zagranicznej, czyli zaniechanie
krwawych, rujnuj�cych kraj wojen z Turcj� oraz
szukanie nowych dr�g wzmocnienia wewn�trznego
i zewn�trznego.
Ten wielki w�dz okaza� si� r�wnie� wybitnym
politykiem. Mimo g��bokich tradycji antymuzu�-
ma�skich, nazajutrz niemal po obiorze na tron Pol-
ski usi�uje dokona� radykalnego zwrotu w polityce
polskiej - pragnie zako�czy� przy po�rednictwie

34
Francji wojn� z Turcj�, a nast�pnie w oparciu o so-
jusz z Francj� i Szwecj� wszcz�� akcj� zbrojn�
przeciv Brandenburgii w celu zdobycia Prus Ksi�-
��cych, by tym samym mocniej usadowi� si� nad
Ba�tykiem.
Wyrazem tej tzw. polityki ba�tyckiej Sobies-
kiego by�y tajne traktaty z Francj� w Jaworowie
(1675), Szvecj� w Gda�sku (1677) oraz rozejm
z Turcj� w ��rawnie (1676). Niestety, na drodze do
realizacji ambitnych plan�w Jana III stan�a silna
opozycja szlachecko-magnacka z Pacami, Leszczy�-
skim i Grzymu�towskim na czele, umiej�tnie podsy-
cana przez agent�w brandenburskich i cesarskich.
Plany ba�tyckie Sobieskiego musia�y zako�czy�
si� niepowodzeniem, poniewa� kr�l polski dzia�a�
tu niemal�e w odosobnieniu, maj�c przeciwko sobie
opini� szlachty i magnaterii, sprzeciwiaj�cej si�
jawnie profrancuskim i proszwedzkim sympatiom
monarchy. Jaskrawym tego dowodem jest sejm 1677
roku, kt�ry wym�g� na kr�lu odnowienie pakt�w
z elektorem i cesarzem, wbrew oczywistej woli So-
bieskiego, w szczytowym okresie jego polityki an-
tybrandenburskiej i antyaustriackiej. W zwalczaniu
polityki kr�lewskiej posuni�to si� a� do zamys��w
detronizacyjnych.
W wyniku takiego uk�adu si� musia� Sobieski
zerwa� ze sw� now� polityk�, sojusz francuski za-
mieni� na austriacki, zamiast pod Kr�lewiec po-
maszerowa� pod Wiede�. Musia� w�o�y� g�ow�
w jarzmo antytureckiej Ligi �wi�tej, z�o�onej z ce-
sarza, papie�a i Wenecji. Dla Ligi niezb�dnym part-
nerem, cenniejszym ni� Polska, mia�a si� okaza�
w najbli�szym czasie Rosja. I dlatego nawr�t do
wojen z Turcj� oraz sojusz z Lig� oznacza� koniecz-
no�� ostatecznego uregulowania stosunk�w z Rosj�.
W praktyce r�wna�o si� to ca�kowitej kapitulacji
Polski. By� ni� "wieczysty" pok�j zawarty w Mo-
35

skwie w roku 1686, zwany w naszej historiografii

traktatem Grzymu�towskiego od imienia jego tw�r-
cy ze strony polskiej. Uk�ad potwierdza� w ca�ej
rozci�g�o�ci tre�� rozejmu andruszowskiego, z tym
jeszcze dodatkiem, �e ust�piono Rosji r�wnie� Ki-
j�w, przekazany w roku 1667 jedynie na 2 lata.
W rzeczywisto�ci Rosja miasta tego nigdy ju� nie
zwr�ci�a.
W zamian za ust�pstva Rzeczpospolita ucze-
stniczy�a jako jedno ze zwyci�skich pa�stw w mi�-
dzynarodowym traktacie w Kar�owicach (1699), na
mocy kt�rego Turcja mi�dzy innymi zwr�ci�a Pol-
sce Ukrain� Pravobrze�n� oraz Podole z Kamie�-
cem, utraconym w roku 1672.
W sumie bilans XVII wieku przedstawia� si�
zdecydowanie ujemnie dla Polski. Nast�pi� zmierzch
Rzeczypospolitej na arenie mi�dzynarodowej,
i upadek jej pozycji w Europie. Ale wydaje si�, i�
nie to by�o najgorsze. Przecie� w tym�e stuleciu
podobny los przypad� w udziale takim pa�stwom,
jak Hiszpania czy Turcja, a �adne z nich nie zosta�o
w nast�pnym vieku wymazane z mapy Europy.
W naszej sytuacji szczeg�lnie niepokoj�c� wymow�
mia� fakt, �e r�wnocze�nie z zanikiem si�y i zna-
czenia pa�stwa polskiego nast�pi� wzrost pot�gi
jego s�siad�w - Rosji, Brandenburgii-Prus i Au-
strii. Zestawienie tych pa�stw m�wi samo za siebie,
gdy uprzytomnimy sobie tragedi� rozbior�w Polski,
kt�rych pierwsz�, gro�n� zapowied� stanowi� trak-
tat w Radnot.
Jednak�e nie tylko niepowodzenia wojenne czy
dyplomatyczne, nie tylko wzrost vrogich Polsce
czynnik�w przyczyni� si� do smutnego bilansu.
W spos�b bardzo istotny wp�yn�� na to r�wnie� re-
gres gospodarczy, a przede wszystkim anarhia we-
wn�trzna, znajduj�ca swe odbicie w degeneracji
ustroju pa�stwowego i aparatu v�adzy oraz syste-
36

mu parlamentarnego. Wystarczy tu chyba przy-

pomnie� liberum veto, kt�re po raz pierwszy pad�o
na sejmie 1652 roku.
Tak wi�c w wieku XVII ukszta�towa�y si� wszy-
stkie zasadnicze elementy przes�dzaj�ce o ostate-
cznym upadku Rzeczypospolitej w stuleciu XVIII.
37

PROBLEMY DYSKUSYJNE

Ocena pierwszej po�owy XVII wieku

Jedn� z najbardziej dyskusyjnych kwestii sta-

nowi rola i pozycja Rzeczypospolitej na arenie mi�-
dzynarodowej w pierwszej po�owie XVII wieku.
Sprawa ta wywo�a�a kontrowersje na zje�dzie hi-
storyk�w polskich w Krakowie w roku 1958. �ywi�
g��bokie przekonanie, i� pesymistyczna ocena po�o-
�enia Rzeczypospolitej w Europie pierwszej po�owy
XVII wieku nie jest uzasadniona. S� nawet bada-
cze, kt�rzy utrzymuj�, i� Polska w tej epoce za-
czyna�a stawa� si� z podmiotu przedmiotem w sto-
sunkach mi�dzynarodowych. Z takim twierdzeniem
nie mo�na si� zgodzi� w �aden spos�b.
Je�li robimy bilans pierwszej po�owy omawia-
nego stulecia, to pami�tajmy, �e Rzeczpospolita wy-
sz�a zwyci�sko ze zmaga� z Rosj� (traktat polanow-
ski 1634), odpar�a gro�ny najazd turecki (Chocim
1621), wysz�a zwyci�sko z tzw. wojny z Abazy pa-
sz� (1633-1635); or� polski triumfowa� niejedno-
krotnie w walce ze Szwedami (Kircholm 1605,
Oliwa 1627, Trzciana 1629). I cho� trudno uzna�,
i� zmagania ze Szwecj� przynios�y korzystny dla
38

Polski, a zw�aszcza dla W�adys�awa IV wynik, to

nie spos�b z drugiej strony nie zauwa�y� rozejmu
w Sztumskiej Wsi (1635), kt�ry by� jednak do�� po-
wa�nym krokiem naprz�d w por�wnaniu do po-
przedniego w Starym Targu (1629).
W cieniu wielkich wydarze� dotycz�cych sto-
sunk�w ze Szwecj�, Rosj�, Turcj� czy Habsburga-
mi pozosta�o przeniesienie lenna pruskiego na elek-
torsk� lini� Hohenzollern�w uchwa�� sejmow�
z 1611 roku. Bior�c pod uwag� skutki dziejowe tego
faktu, mo�na je z ca�kowitym poczuciem odpowie-
dzialno�ci okre�li� jako najfatalniejsze posuni�cie
Rzeczypospolitej na arenie mi�dzynarodowej
w pierwszej po�owie XVII wieku. Owoce tego aktu
politycznego zbiera� mia�a Polska ju� w drugiej
po�owie stulecia, gdy w�adc� Brandenburgii zosta�
jeden z najwybitniejszych i najsprytniejszych poli-
tyk�w tej doby - "wielki elektor" Fryderyk Wil-
helm. Prorocze chyba by�y s�owa kanclerza wiel-
kiego koronnego Jerzego Ossoli�skiego, wybitnego
m�a stanu, gdy m�wi� o nim: "to b�dzie drugi
Gustaw Adolf i niech nas B�g broni, gdyby, zbytni�
��dz� s�awy zagrzany, zechcia� z nami wojowa�" 5.
Jak wiemy, elektor zechcia� wojowa� i wywojowa�
sobie ca�kowit� niezale�no�� od Polski.
Wszystko to, o czym wspomnia�em, nie oznacza
bynajmniej, �e w pierwszej po�owie XVII wieku
obserwujemy jakie� cofni�cie si� Polski czy upa-
dek jej znaczenia w Europie. W dyskusji nad pozy-
cj� mi�dzynarodow� Rzeczypospolitej w tym okre-
sie nie spos�b, moim zdaniem, pomin�� stanowiska
historiografii zagranicznej. Mam tu przede wszyst-
kim na my�li ciekawe, �r�d�owe studia radzieckie-
go historyka Porszniewa, dotycz�ce udzia�u Polski
i Rosji w wojnie trzydziestoletniej. Recenzenci za-
rzucali pracy, i� przecenia, przynajmniej w pew-
nym stopniu, rol� obu pa�stw w tej wojnie. Mo�na
39

si� z tak� ocen� ostatecznie zgodzi�, trzeba jednak

przyzna� Porszniewowi, �e uwypukli� mi�dzy inny-
mi i w nowym �wietle przedstawi� pozycj� Rzeczy-
pospolitej na wojennym, a zw�aszcza dyplomatycz-
nym placu boju w Europie.
Kwintesencj� rozwa�a� Porszniewa na ten te-
mat jest charakterystyczne zdanie: "Im bardziej
vgl�damy w histori� wojny trzydziestoletniej, tym
vyra�niej wyst�puje ogromna rola Rzeczypospo-
litej w stosunkach mi�dzynarodowych, w systemie
pa�stw tego okresu. Rola ta pozostaje w cieniu lub
wydaje si� ma�o znacznym czynnikiem tylko przy
powierzhownym, nieuwa�nym spojrzeniu."6 Po-
twierdzenie podobnych pogl�d�w, chocia� nie tak
vyra�nie sformu�owanych, znajdujemy tak�e
w wielu innych, wcze�niejszych, pracach history-
cznych, przede wszystkim polskich. Mam tu na my-
�li dzie�a takich historyk�w, jak Wiktor Czermak
(Polska wobec wyniku wojny 30-letniej, Krak�w
1901), Adam Szel�gowski (Rozk�ad Rzeszy i Polska
w panowaniu W�adys�awa IV, Krak�w 1907) czy
W�adys�aw Czapli�ski (W�adys�aw IV wobec wojny
30-letniej, Krak�w 1937). S�dz� te�, �e historiogra-
fia polska ma jeszcze du�o do powiedzenia na ten
temat.
Gdy zastanawiamy si� nad rol� i znaczeniem
naszego pa�stwa w polityce europejskiej w oma-
wianej epoce, to si�� rzeczy zetkn�� si� musimy
z problemem - Rzeczpospolita a wojna trzydziesto-
letnia. Przede wszystkim nasuwa si� pytanie, czy
rzeczywi�cie Polska nie bra�a udzia�u w tej wielkiej
wojnie europejskiej? Okazuje si�, �e przy bli�szym
rozejrzeniu si� niewzruszone, zdawa� by si� mog�o,
pogl�dy historyczne staj� nagle pod znakiem zapy-
tania. W �wietle wielu ostatnich bada�, g��wnie
vspomnianych ju� prac Porszniewa, jest jasne, i�
wojna polsko-szwedzka 1626-1629, zw�aszcza woj-
40

na smole�ska 1632-1634, to po prostu fragmenty

wojny trzydziestoletniej, jej "drugi front". Je�li
chodzi o mnie, nie waham si� m�wi� wprost
o udziale Polski w wojnie trzydziestoletniej, a by�
mo�e nawet o polskim lub polsko-rosyjskim jej
okresie. Pogl�d ten nale�y jednak formu�owa� bar-
dzo ostro�nie i traktowa� go jako w pe�ni dysku-
syjny.

Zagadnienie wojen polsko-moskiewskih

Przejd�my teraz do innego, jeszcze bardziej

kontrowersyjnego, ale chyba i bardziej pasjonuj�-
cego zagadnienia, zwi�zanego z interesuj�c� nas
tematyk�. W tym celu cofn�� si� musimy nieco
w czasie, ku pocz�tkom stulecia, do okresu inter-
wencji polskiej w pa�stwie moskiewskim. Mimo
bardzo obfitej, wieloj�zycznej literatury przedmio-
tu, nie wszystkie jeszcze aspekty tych wydarze� s�
dostatecznie jasne, niekt�re za� w og�le nie ruszo-
ne. Jednak�e nauka polska w ostatnich latach mo�e
poszczyci� si� bardzo cennym dorobkiem w tym
przedmiocie.
W �wietle wynik�w nowych bada�, twierdzenie
spotykane g��wnie w historiografii radzieckiej, ja-
koby interwencja polska w Rosji mia�a poparcie
ca�ej szlachty i magnaterii polskiej, jest uproszczo-
ne i niczym nie uzasadnione. Badania polskie zwr�-
ci�y te� uwag�, �e genezy polityki Rzeczypospolitej
wobec Moskwy na pocz�tku XVII wieku nie mo�e-
my szuka� tylko i wy��cznie w polityce dworu pol-
skiego i zwi�zanej z nim magnaterii oraz nacisku
kurii rzymskiej. Si�gn�� musimy r�wnie� do �w-
czesnych spraw wewn�trznych kraju, do problemu
istnienia zb�dnych ludzi w�r�d szlachty, czy te�
kwestii rokoszu Zebrzydowskiego.
Wiemy obecnie, �e polityka popierania, a na-
wet cz�ciowego inspirowania obu fa�szywych pre-
41

tendent�w do tronu moskiewskiego, Dymitra Sa-

mozwa�ca I i Dymitra Samozwa�ca II, spotka�a si�
z bardzo gwa�town� opozycj� powa�nej cz�ci
szlachty. G�osy sprzeciwu podnosi�y si� nie tylko
na sejmikach i sejmach, ale tak�e w gronie sena-
torskim. Historycy polscy, przede wszystkim W�a-
dys�aw Czapli�ski, wskazali na wy� demograficzny,
zjawisko znane zreszt� do�� powszechnie w dzie-
jach Europy tego okresu, jako jeden z aspekt�w
genezy udzia�u Rzeczypospolitej w "wielkiej smu-
cie" moskiewskiej. Wzgl�dne przeludnienie spowo-
dowane wy�em doprowadzi�o w Polsce do powsta-
nia problemu "zb�dnych r�k" w�r�d rzesz bied-
niejszej szlachty. Proces ten pog��bi�a dodatkowo
koncentracja maj�tk�w w r�kach magnaterii,
w zwi�zku z czym zmniejszy� si� obszar ziemi sta-
nowi�cej podstaw� egzystencji biedniejszej szla-
chty. Ten w�a�nie fakt zr�cznie wykorzystano
w propagandzie wojennej przeciw Rosji, kt�ra
mia�a si� sta� ziemi� obiecan�, terenem koloniza-
cji polskiej.
G��wnym heroldem tej propagandy by� stoj�cy
na us�ugach dworu szlachcic, wspomniany ju� przez
nas Palczowski; pogl�dy swoje i niew�tpliwie
swych mocodawc�w wy�o�y� w broszurze Kol�da
moskiewska, wydanej w Krakowie w roku 1605.
Autor zwraca si� w niej zar�wno do m�odzi szla-
checkiej, kt�rej jest za du�o i dla kt�rej nie ma
chleba w domu, jak i do tych szlacheckich �o�nie-
rzy, kt�rzy brali udzia� w wojnie domowej po stro-
nie rokoszan Zebrzydowskiego, i dla kt�rych po
kl�sce zabrak�o w�a�ciwie miejsca w kraju. "Je�li�
tedy, bracie - wo�a do nich Palczowski - utraci�,
je�li� dlatego odmiany jakiej w ojczy�nie pragn��,
tam do Moskwy jed�, nab�dziesz tam maj�tno�ci
i inszych bogactw wiele... a rozrodzili�my si�;
tam�e jed�my, b�dziemy tam mieli k�dy rozprze-
42

strzenia� si�, a jeszcze na gruntach dziwnie uro-

�zajnych." Autor w swej broszurze bez �adnych
niedom�wie� wychwala �wczesny kolonializm eu-
ropejski, zachwyca si� mi�dzy innymi podbojem
Indii Zachodnich (Ameryki), barwnie maluje nie-
przebrane bogactwa, kt�re czekaj� na �mia�k�w
w podbijanych krajach. Apoteoza ekspansji jest
mu potrzebna po to, by wreszcie odkry� swe naj-
wa�niejsze karty. "A nam jak najsnadniej do pa�-
stwa moskiewskiego przyj�� - wo�a Palczowski-
a ni� inszym do tamtych Ind�w, ka�dy to baczy�
mo�e. A dostawszy tego mogliby�my te� pot�no-
�ci� i bogactwy i ka�dym narodom i kr�lestwom
w chrze�cija�stwie por�wna�." 7
Te ostatnie s�owa, jak i w og�le ca�a tre�� bro-
szury sk�ania do ostro�nego wprawdzie postawie-
nia kwestii, czy owe s�ynne dymitriady i ingeren-
cja Polski w wewn�trzne spory rosyjskie na po-
cz�tku XVII wieku nie by�y po prostu swoist� od-
mian� polskiego kolonializmu. Zdajemy sobie
spraw�, i� termin kolonializm nie jest mo�e w tym
przypadku adekwatny. Jedno natomiast nie ulega
w�tpliwo�ci, �e w oczach Palczowskiego i jego mo-
codawc�w, a zapewne i czytelnik�w, podb�j pa�-
stwa moskiewskiego mia� by� tym samym, co zdo-
bycie Meksyku czy Peru przez Hiszpan�w lub Sy-
berii przez Rosjan. Je�eli wi�c konfrontujemy opi-
nie i pogl�dy, nie wahajmy si� przeto postawi�
i takiego problemu - czy istnia�y pr�by stworzenia
polskiego kolonializmu na pocz�tku XVII wieku
i czy wojna polsko-rosyjska w tym okresie mo�e
by� uznana za tak� pr�b�?
Z zagadnieniami, kt�rym po�wi�cili�my tu spo-
ro miejsca, �ci�le ��czy si� rezygnacja Rzeczypospo-
litej z ekspansji wschodniej. Sprawie tej, mimo �e
stanowi nieod��czn� cz�� polskiej polityki wschod-
niej, b�d�cej najwa�niejszym czynnikiem w ca�o-
43

kszta�cie �wczesnej polityki zagranicznej, historio-

grafia nasza bardzo niewiele jak dot�d po�wi�ci�a
miejsca.
Trudno jest odpowiedzie� na pytanie, kiedy
w�a�ciwie zrezygnowano z dalszej ekspansji na
wsch�d. By� mo�e, �e ju� w okresie "wielkiej smu-
ty". Pewne jest natomiast, i� pod wp�ywem niepo-
wodze� w wojnach z po�owy XVII wieku zaczyna
powoli w �wiadomo�ci polskiej torowa� sobie dro-
g� jeszcze inna koncepcja - rezygnacja nie tylko
z ekspansji wshodniej, lecz nawet z odzyskania
utraconych na wshodzie ziem. Spraw� t� jasno
postawi� jeden z najwybitniejszych polskich m��w
stanu XVII wieku, podkanclerzy koronny, biskup
Andrzej Olszowski w publikacji Censura candida-
torum ;Ocena kandydat�w), wydanej w zvi�zku
z elekcj� 1669 roku. Zdaniem Olszowskiego ziemie
na wshodzie nie przynios�y pa�stwu �adnej ko-
rzy�ci, a chciwo�� i pycha tamtejszej magnaterii
by�y �r�d�em bunt�w, kt�re tak silnie wstrz�sn�y
Rzecz�pospolit� w ci�gu ostatnich dwudziestu lat
(przed rokiem 1669).
Mi�dzy g�osami nawo�uj�cymi do rezygnacji
z ekspansji na wshodzie a polityk� oficjaln� Rze-
czypospolitej w drugiej po�owie XVII wieku istnia-
�a jednak bardzo powa�na rozbie�no��. Nie tylko
po roku 1655, czyli po utracie olbrzymih obszar�w
wshodnich w wyniku najazdu armii rosyjskich, ale
nawet po roku 1667, kiedy w Andruszowie musiano
i�� na ust�pstwa, ko�a rz�dz�ce Rzeczypospolitej
stoj� na gruncie zasady, �e pok�j mo�e by� zavarty
wy��cznie sine avulsione ulla a Regno (bez oder-
wania czegokolwiek od kr�lestwa). Stanowisko ta-
kie - by� mo�e - obliczone by�o raczej na "zmi�k-
czenie" przeciwnika, by odda� mo�liwie najwi�cej
z zabranych ziem ni� na faktyczne rachuby powro-
tu do granic sprzed wojny.
44

Sytuacja mi�dzynarodowa Rzeczypospolitej

a absolutyzm

W�r�d wielu przyczyn, kt�re spowodowa�y

upadek mi�dzynarodowego znaczenia Rzeczypospo-
litej, a w stopniu jeszcze wi�kszym - jej rozk�ad
wewn�trzny, nale�y wymieni� t�, i� w Polsce nie
dosz�o do powstania silnej, scentralizowanej w�a-
dzy. Oczywi�cie absolutyzm nie by� bynajmniej
warunkiem koniecznym, by jakie� pa�stwo w XVII
czy XVIII wieku zaj�o poczesne miejsce w polityce
mi�dzynarodowej. Przyk�adem mo�e tu s�u�y� An-
glia, gdzie wprawdzie nie brakowa�o pr�b wpro-
wadzenia rz�d�w absolutnych zar�wno przez Tu-
dor�w, jak i przez w cze�niejszych i p�niejszych
Stuart�w (w wieku XVII), ale sko�czy�y si� one
niepowodzeniem. Mimo to na skutek r�norodnych
przyczyn Anglia wyros�a na czo�owe, o ile nie naj-
pot�niejsze mocarstwo �wiatowe.
Sytuacja Polski by�a zupe�nie jednoznaczna.
Rzeczpospolita w XVII stuleciu znalaz�a si� mi�dzy
takimi klasycznymi krajami absolutystycznymi, jak
Brandenburgia i Rosja. W �wczesnym wi�c po�o�e-
niu geopolitycznym tylko silna, scentralizowana
i absolutystyczna monarhia, oparta na pot�nym
wojsku i dobrze zorganizowanym zasobnym skar-
bie, mog�a zapewni� pa�stwu polskiemu utrzyma-
nie odpowiedniej pozycji w Europie, a w dalszej
konsekwencji zapobiec rozbiorom.
Nie chc� by� �le zrozumianym, dlatego te� pra-
gn� podkre�li�, �e o rozk�adzie ustroju pa�stwowe-
go Rzeczypospolitej, o anarhii polskiej, jako o jed-
nej z zasadniczych przyczyn katastrofy pa�stwa
w XVIII wieku, pisano i m�wiono ju� bardzo du�o.
S�dz� jednak, �e za ma�o jest powiedzie�, i� to li-
berum veto, brak pieni�dzy i wojska, czy polityka
koterii magnackich podkopa�a w znacznym stopniu
45
byt pa�stwowy Rzeczypospolitej. Trzeba jeszcze
doda�, �e jedynie monarchia absolutna mog�a oca-
li� pa�stwo w jego �wczesnym po�o�eniu geopoli-
tycznym.
Niemodne dzi� sformu�owanie o po�o�eniu ge-
opolitycznym, jako o przyczynie upadku najpierw
znaczenia, p�niej ca�kowitej kl�ski pa�stwa pol-
skiego, jest z naukowego punktu widzenia o tyle
s�uszne, �e wszystkich powod�w za�amania si�,
a nast�pnie katastrofy Rzeczypospolitej nie spos�b
wyt�umaczy� tylko i g��wnie czynnikami wewn�-
trznymi. Wywody niniejsze zmierzaj� przede wszy-
stkim do wykazania, �e z zagadnieniem absolu-
tyzmu w Polsce wi��e si� r�wnie� problem jej sy-
tuacji mi�dzynarodowej w wieku XVII, a tak�e
XVIII.

Protestantyzm a Polska

Powi�zanie spraw wewn�trznych z mi�dzyna-

rodowymi bardzo silnie wyst�puje r�wnie� w in-
nym zagadnieniu. Aby w pe�ni przedstawi� sytua-
cj� mi�dzynarodow� Rzeczypospolitej w XVII wie-
ku, musimy om�wi� jeszcze jeden aspekt, kt�ry
mo�na okre�li� mianem "protestantyzm a Polska".
Od razu nale�y wyja�ni�, �e pod terminem "prote-
stantyzm" czy "katolicyzm" nie rozumiemy bynaj-
mniej wy��cznie poj�� religijnych.
Od�egnuj�c si� od zwulgaryzowanych teorii,
g�osz�cych, i� pod p�aszczykiem religijnym kry�y
si� zawsze kwestie spo�eczne, i doceniaj�c w pe�ni
donios�e wci�� jeszcze znaczenie religii w �yciu
spo�ecze�stw europejskich XVII wieku, niepodob-
na przy g��bszym spojrzeniu na dzieje tego i po-
przedniego stulecia nie stwierdzi�, �e o wojnach
religijnych decydowa� czynnik polityczny. �wiad-
cz� o tym chocia�by sojusze katolickiej Francji
46

z lutera�sk� Szwecj� i puryta�sk� Angli� przeciw-

ko katolickiej Austrii i Hiszpanii.
Po tych kr�tkich wst�pnych uwagach pragn�
zwr�ci� uwag� na fakt, �e w ci�gu wieku XVII, nie
dalej jednak jak po rok 1660, obserwujemy co naj-
mniej dwukrotnie zjawisko, kt�re mo�na nazwa�
umownie akcj� mi�dzynarodowego protestantyzmu
przeciw Polsce. Pierwszy raz, wtedy gdy Gustaw
Adolf przy pomocy dyplomacji holenderskiej mon-
towa� sojusz antypolski z udzia�em Rosji, Turcji
oraz Kozaczyzny i prawos�awia ukrai�skiego, ale
w�wczas nie przyni�s� on powa�niejszych rezulta-
t�w. Inaczej natomiast przedstawia si� sprawa
z drug�, podobn� akcj�, przypadaj�c� na okres dru-
giej wojny p�nocnej. Trudno uzna� za dzie�o przy-
padku, �e sygnatariuszami pierwszego traktatu roz-
biorowego Polski w Radnot na W�grzech (1656) byli
w�adcy i ksi���ta protestanccy, je�eli nie liczy�
Chmielnickiego, kt�ry ze zrozumia�ych wzgl�d�w
przyst�pi� do traktatu. Trudno te� nie pami�ta� roli
Anglii w sprawach polskich okresu wspomnianej
wojny i znanego wezwania Cromwella pod adre-
sem Karola Gustawa, by utr�ci� "r�g" (Polsk�) na
g�owie "bestii" (Ko�cio�a katolickiego). R�wnie�
i dzia�alno�� protestant�w, zw�aszcza braci czeskich
oraz wi�kszo�ci arian, w okresie najazdu szwedzkie-
go i siedmiogrodzkiego godzi�a w ca�o�� pa�stwa
polskiego. Szczeg�ln� rol� odegrali tu bracia czescy
z Leszna, a przede wszystkim ich przyw�dca s�yn-
ny Jan Amos Kome�ski, kt�rego udzia� w przygo-
towaniu agresji na Polsk� zosta� w �wietle najnow-
szych bada� ca�kowicie udowodniony. I mimo �e
zar�wno on, jak i jego wsp�wyznawcy, gdy musieli
wyemigrowa� ze swej ojczyzny, znale�li schronie-
nie w naszym kraju i przez tyle lat korzystali z go-
�cinno�ci, to jednak zdradzili Polsk� bez skrupu��w.
Podobnie arianie, o kt�rych badacz pisze, �e
47

"ojczyzna.. jest dla nich spraw� drugorz�dn�

w por�wnaniu z Ko�cio�em"8 przyczynili si� do na-
jazdu Rakoczego, pustosz�cego ogniem i mieczem
wielkie po�acie i tak ju� zniszczonego przez wojn�
kraju.
Oczywi�cie mo�e kto� powiedzie�, �e szlachta
katolicka r�wnie� masowo popar�a naje�d�c� szwe-
dzkiego, a potem m�ci�a si� przede wszystkim na
innowiercach, jak gdyby chc�c odwr�ci� uwag� od
siebie, a jednemu spo�r�d "benenat�w i possessio-
nat�w" kt�ry do�� d�ugo trzyma� si� rydwanu
szwedzkiego, czyli Janowi Sobieskiemu, ofiarowa�a
w kilkana�cie lat p�niej koron� kr�lewsk�.
Wszystko to prawda, ale nie ma mowy jednak
o stawianiu znaku r�wno�ci mi�dzy dzia�alno�ci�
katolickiej szlachty i protestant�w w dobie drugiej
wojny p�nocnej. Spo�r�d katolik�w polskich jedy-
nie Radziejowskiego mo�na postawi� w jednym
szeregu z takimi wrogami pa�stwa, jak Janusz i Bo-
gus�aw Radziwi��owie, Kome�ski czy wreszcie aria-
nie W�adys�aw Lubieniecki i Samuel Gr�dzki,
wsp�tw�rcy traktatu w Radnot. Istota zagadnienia
polega wi�c na tym, �e protestanci polscy w powa�-
nym stopniu przyczynili si� nie tylko do poparcia
naje�d�c�w, lecz r�wnie� do zorganizowania samej
agresji na Polsk�, co w pewnej mierze wyja�nia
wrogi do nich stosunek, a tak�e represje, jakie ich
spotka�y.
Protestantyzm a Polska to nies�ychanie z�o�one
zagadnienie i nie nale�y patrze� na nie jedynie
przez pryzmat fanatyzmu kontrreformacji polskiej,
tak samo jak nie nale�y protestant�w, g��wnie bra-
ci polskich, traktowa� jako m�czennik�w wy��cz-
nie za wiar� i radykalne pogl�dy spo�eczne.
48
Czy dylemat turecki?
I vreszcie ostatnie zagadnienie, jakie pragn�
skonfrontowa� z obrazem, kt�ry ustali� si� w naszej
historiografii. Zacznijmy od pytania - czy wzno-
wienie wojny z Turcj� i bitwa wiede�ska (1683)
by�a rzeczywi�cie s�usznym poci�gni�ciem politycz-
nym, koniecznym aktem samoobrony narodowej?
Czy nie istnia�a konkretna mo�liwo�� innego roz-
wi�zania?
Szkodliwo�� wojen tureckich w XVII wieku
dla Polski nie podlega raczej dyskusji. Zgubne jej
nast�pstwa widzia� Jan III, gdy nazajutrz po swym
obiorze, o czym wspomnia�em, d��y do radykal-
nego zwrotu w polityce zagranicznej. Jak wiemy,
r�wnie� projektowane wsp�dzia�anie polsko-szwe-
dzko-francuskie przeciw Brandenburgii sko�czy�o
si� fiaskiem. Jednak�e w czasie trwania tzw. poli-
tyki ba�tyckiej Sobieskiego zarysowa�y si� do��
realne perspektywy porozumienia z Port� Otto-
ma�sk�. Przynajmniej wszystko zdaje si� wskazy-
wa� na to, cho� oczywi�cie sprawa nie jest jeszcze
dostatecznie zbadana przez nauk� historyczn�. Zna-
ne s� jednak pewne charakterystyczne fakty.
W okresie rokowa� w ��rawnie Turcy i Tatarzy
zupe�nie wyra�nie zaproponowali Sobieskiemu, aby
zrzek� si� Kamie�ca Podolskiego, znacznej cz�ci
Ukrainy oraz zerwa� porozumienie z Rosj� i zawar�
z Port� i Krymem sojusz przeciwko Moskwie. My�l
ta nie pozosta�a bez echa i w latach 1676-1678 po-
cz�to powa�nie my�le� w Rzeczypospolitej o prze-
rzuceniu si� na stron� "bisurman�w". Jad�cemu
w roku 1677 z wielkim poselstwem do Turcji Jano-
wi Gni�skiemu poleci� Sobieski, by stara� si� o po-
moc Porty w odzyskaniu straconych na rzecz Rosji
ziem oraz zapewni� su�tana o przyja�ni Rzeczypo-
spolitej.
49

Wszystko to daje podstaw� do stwierdzenia, �e

mo�liwo�ci znalezienia jakiego� modus vivendi
z Turcj� i unikni�cie przyst�pienia do Ligi �wi�tej
nie by�y chyba nierealn� mrzonk�, �e nie uda�o si�
tego osi�gn��, to ju� inna sprawa.
Zwrot antyturecki w polityce Sobieskiego ozna-
cza� nieuchronnie, i� ca�y wysi�ek nale�a�o skie-
rowa� ku wojnie z p�ksi�ycem. R�wna�o si� to
rezygnacji z jakichkolwiek pr�b umocnienia si�
nad Ba�tykiem oraz z konieczno�ci� oparcia si�
o Rosj�, co nios�o z sob� nieuniknion� kapitulacj�
przed jej ��daniami oderwania od Rzeczypospolitej
znacznych obszar�w na wschodzie.
Je�eli przestaniemy uwa�a� za dogmat pogl�d
o �miertelnym zagro�eniu Polski przez Turcj�
w tym czasie (osobi�cie uwa�am, �e Wysokiej Porty
nie by�o sta� na podb�j i likwidacj� pa�stwa pol-
skiego), je�eli przebadamy dok�adnie stosunki pol-
sko-tureckie tej epoki, rzucone oczywi�cie na sze-
rokie t�o �wczesnej sytuacji mi�dzynarodowej
w Europie, b�dziemy mogli ostatecznie odpowie-
dzie� na to kluczowe dla polityki polskiej drugiej
po�owy XVII wieku pytanie. A tymczasem, sk�ada-
j�c ho�d Sobieskiemu jako wybitnemu dow�dcy
i politykowi, chyl�c czo�a przed bohaterstwem jego
�o�nierzy spod Wiednia, nie b�d�my tak mocno
przekonani, �e bitwa ta by�a konieczno�ci� dziejo-
w� Polski.
Wiek XVII, mimo �e bilans jego zar�wno we-
vn�trzny, jak i zagraniczny jest zdecydowanie
ujemny dla Polski, a pogl�d ten nie budzi raczej
spor�w w�r�d historyk�w, w wielu innych kwe-
stiach szczeg�owych jest wci�� jeszcze pe�en zaga-
dek i problem�w nie rozstrzygni�tych. Sporo jesz-
cze spraw, dotycz�cych zw�aszcza polskiej polityki
zagranicznej w tym okresie i ca�okszta�tu wydarze�
og�lnoeuropejskich, kszta�tuj�cych po�o�enie nasze-
50

go kraju na arenie mi�dzynarodowej, stanowi b�d�

otwarty problem badawczy, b�d� pasjonuj�cy
przedmiot dyskusji i spor�w, wymagaj�cych vci��
nowych konfrontacji.
51

Henryk OLSZEWSKI

USTR�J POLITYCZNY RZECZYPOSPOLITEJ

Uwagi og�lne

XVII stulecie przebiega�o w Europie pod zna-

kiem bardzo ostrego kryzysu feudalnej struktury
politycznej. To zrozumia�e, �e symptomy prze�y-
wania si� starej formacji znalaz�y wyraz w kszta�-
cie ustroju politycznego �wczesnych pa�stw. Nowa
epoka przynios�a z sob� - przynajmniej w kilku
krajach - urzeczywistnienie politycznych aspiracji
bur�uazji.
Tak by�o na przyk�ad w Holandii. W wyniku
pierwszej zwyci�skiej rewolucji bur�uazyjnej
u schy�ku poprzedniego stulecia powsta�a Rzeczpo-
spolita Zjednoczonych Prowincji Niderland�w,
o kt�rej Marks powiada�, �e stanowi�a "wz�r pa�-
stwa kapitalistycznego" 9. W wi�kszo�ci prowincji
przedstawiciele bur�uazji zdobyli zdecydowan�
przewag� w miejscowych stanach; w innych dzielili
w�adz� ze szlacht�, w jeszcze innych tak�e z pos-
p�lstwem. Wsp�lnym organem Rzeczypospolitej
by�y Rada Pa�stwa i Stany Generalne. Zawieraj�c
w sobie jeszcze szereg sk�adnik�w starego porz�d-
ku, ustr�j Niderland�w mia� stworzy� i faktycznie
stvorzy� mo�liwo�ci umocnienia stosunk�w kapita-
listycznych oraz pozycji tamtejszej bur�uazji.
52

Daleko bardziej znamienn� ewolucj� przeszed�

ustr�j angielski. Do lat czterdziestych XVII wieku
rz�dy Stuart�w nosi�y wszelkie znamiona w�adzy
absolutystycznej. W szczeg�lno�ci Karolowi I uda-
wa�o si� przez kilkana�cie lat rz�dzi� bez parla-
mentu. Pr�by ugruntowania samowoli kr�lewskiej
zosta�y jednak obalone przez parlament w trakcie
"wielkiej rebelii". Kr�la zobowi�zano do systema-
tycznego zwo�ywania najwy�szego organu przed-
stawicielskiego. Zniesiono r�wnie� te instytucje,
kt�re dot�d sprzyja�y ustrojowi absolutystyczne-
mu (mi�dzy innymi S�d Izby Gwia�dzistej oraz S�d
Wysokiej Komisji), okre�lono formy odpowiedzial-
no�ci kr�la przed parlamentem, w ko�cu rozpra-
wiono si� fizycznie z samym monarch�. Co pravda
po kilkunastu latach, w rezultacie ca�ego splotu wy-
darze�, dynastia Stuart�w powr�ci�a na tron, ale
ju� pod warunkiem rezygnacji z polityki absolutyz-
mu. Kompromis by� tu nieodzowny i z tego r�wnie�
wzgl�du, �e "wielka rebelia" ujawni�a szerok�
i niebezpieczn� tak�e dla bur�uazji lewic� spo�e-
czn�. Anglia stawa�a si� klasyczn� monarchi� kon-
stytucyjn�, pa�stwem, w kt�rym w�adz� zwierzch-
' ni� z�o�ono w r�ce parlamentu. Jedna z jego izb,
Izba Par�w, pozosta�a nadal ekspozytur� arysto-
kracji, druga jednak - Izba Gmin - grupowa�a
ju� przede wszystkim bogate mieszcza�stwo. Z tego
powodu ustr�j angielski b�dzie ostro krytykowany
przez si�y reakcji ca�ej �wczesnej Europy, mi�dzy
innymi przez szlacht� polsk�.
XVII wiek przynosi wi�c pierwsze wielkie
kl�ski absolutyzmu, ale r�wnocze�nie dla wielu
kraj�w europejskich jest to stulecie rozkwitu tej
formy pa�stwa. Po zd�awieniu powstania arago�-
� skiego w 1592 roku na drog� absolutystycznego
rozwoju wchodzi Hiszpania; po zduszeniu powsta-
nia czeskiego (1620) absolutyzm umacnia si� w �rod-
53

kowoeuropejskich krajach habsburskich; po okre-

sie walk z interwencj� polsk� i szwedzk� dojrzewa
w Rosji; wreszcie najbardziej klasyczn� posta�
osi�ga we Francji za rz�d�w RicheIieu'go oraz
Ludwika XIV.
Na umocnienie rz�d�w absolutnych wp�ywa�y
rozmaite przyczyny. Wymieni� tu trzeba rozw�j
form wczesnokapitalistycznych i post�puj�cy
z nim w parze wzrost znaczenia mieszcza�stwa.
Stwarza�o to stan wzgl�dnej r�wnowagi si� spo-
�ecznych, zr�cznie wykorzystywany przez wyst�-
puj�c� ponad masami w roli arbitra w�adz� kr�-
lewsk�. Niema�� rol� odegra�y tu te� korzy�ci ma-
terialne, jakie z tego rozwoju czerpali w�adcy.
Dalej - jak s�usznie pisze Jan Baszkiewicz to-
utwierdzenie wielkich monarchii narodowych
przyspiesza�o formowanie si� �wiadomo�ci naro-
dowej; w�adca absolutny symbolizowa� jedno�� na-
rodu, jego pot�ga stanowi�a przedmiot narodowej
dumy. Dodajmy, �e interes ekspansji oraz potrze-
by obrony - wiek XVII by� szczeg�lnie bogaty
w spory graniczne, w zawik�ane konflikty dyna-
styczne, rozdarcie religijne ekspansj�, kolonial-
n� - sprzyja�y utrzymywaniu pot�nych sta�ych
armii oraz niebywa�ej dot�d rozbudowie sy-
stemu podatkowego, co niew�tpliwie umacnia�o
biurokracj� kr�lewsk�. Absolutyzmowi sprzyja�o
w ko�cu znu�enie spo�ecze�stw zam�tem wojen
religijnych; kr�l by� symbolem spokoju wewn�trz-
nego, poskromicielem anarchii. Dostrzegali to na-
wet tak bliscy duchowi bur�uazyjnemu pisarze
tej epoki, jak Hugo Grocjusz czy Tomasz Hobbes
lub jak przyv�dcy fronduj�cego Pary�a (1648--
-1649). �udzili Si� oni, �e mieszcza�stwo mo�e si�
nadal pomy�lnie rozwija� pod patronatem abso-
lutnego monarchy, przede wszystkim jednak wy-
ra�ali przekonanie, i� jednow�adztwo to najpew-
54

niejszy gwarant utrzymania w pos�usze�stwie do-

��w spo�ecznych.
Twierdzenie, �e absolutyzm jest dominuj�c�
form� w ustroju politycznym siedemnastowiecznej
Europy, da si� wszak�e utrzyma� tylko z powa�ny-
mi zastrze�eniami. W szeregu pa�stw - tam prze-
de wszystkim, gdzie elementy uk�adu kapitali-
stycznego by�y jeszcze w�t�e, a tak�e tam, gdzie
istnia�y organizmy o niejednolitej strukturze na-
rodowo�ciowej oraz politycznej - pr�by centrali-
zacji i absolutyzmu splata�y si� z tendencjami se-
paratystycznymi. Klasyczny tego przyk�ad stano-
wi�y Niemcy.
Wsp�czesny niemiecki prawnik i historyk Sa-
muel Pufendorf nazywa� Rzesz� bezkszta�tnym
cia�em, podobnym do potwora. W istocie, w�adza
elekcyjnego cesarza by�a niewielka, przy boku ce-
sarskim nie wykszta�ci�y si� �adne organy central-
ne; wyj�tek stanowi� S�d Najwy�szy Rzeszy, tzw.
S�d Kameralny. Sejm zbiera� si� rzadko i tylko za
zgod� elektor�w, kt�rych kr�powa�y instrukcje,
jakie otrzymywali od swoich w�adc�w. Stwierdza-
j�c jednak brak silnych o�rodk�w w�adzy central-
nej w Rzeszy, tym mocniej nale�y podkre�li� roz-
w�j zwierzchnictwa ksi���t w poszczeg�lnych pa�-
stewkach niemieckich. W spos�b najbardziej typo-
wy przebiega� �w proces w Prusach. Ale ju� na
przyk�ad monarchii habsburskiej, Austrii, nie za-
wsze udawa�o si� narzuci� absolutyzm swoim te-
rytoriom. I tak o ile w Czechach po bitwie pod
Bia�� G�r� wsp�lny dla kraj�w korony �w. Wac�a-
wa sejm przesta� by� w og�le zwo�ywany, to dla
odmiany na W�grzech Habsburgowie nie odnie�li
wi�kszych sukces�w. Sejm w�gierski nadal zacho-
wa� bardzo szerokie kompetencje, mi�dzy innymi
pe�ni� w�adzy ustawodawczej oraz prawo uchwa-
lania podatk�w.
55

W innych pa�stwach, jak w Danii i Szwecji,

spotykamy pr�by wzmocnienia rz�d�w arystokra-
tyczno-oligarchicznych. W pa�stwie du�skim a�
do roku 1660 faktyczn� w�adz� by�a Rada Pa�-
stwa (Rigsraadet), organ tamtejszej magnaterii;
dopiero po wojnie szwedzko-du�skiej uda�o si�
monarsze wprowadzi� rz�dy absolutne. W Szwecji
elementy prooligarchiczne w ustroju wyst�powa�y
przez ca�y okres. Wspomnijmy na koniec o Szwaj-
carii i Wenecji, gdzie ustr�j republika�ski zapew-
niaj�cy przewag� szlahcie wzbudza� szczeg�lny
podziw polskich statyst�w.

Cechy polskiego ustroju politycznego

Ustr�j pa�stwa polskiego nie jest podobny do

�adnego z nich. R�ni si� zar�wno co do ram praw-
nych, jak i co do stosowania w praktyce politycz-
nej zasad okre�laj�cych ten ustr�j. Problemy or-
ganizacji pa�stwa polskiego w XVII wieku dopie-
ro czekaj� na swego historyka. Od lat utrzymuje
si� w nauce pogl�d, �e Rzeczpospolita XVII stu-
lecia by�a pa�stwem rz�dzonym przez oligarchi�
magnack�. S�usznie, ale nale�y wzi�� pod uwag�,
i� oligarchia jako forma pa�stwa w Polsce to
struktura polityczno-ustrojowa o konturach bar-
dzo nieostrych, daleka od wszelkich form rz�d�w
chemicznie czystych". Powiedzmy te�, �e nie we
wszystkich dziedzinach ustroju politycznego cha-
rakterystyczne cechy oligarchii magnackiej poja-
wi�y si� i wzi�y g�r� r�wnocze�nie.
Panowanie dw�ch pierwszych Waz�w przy-
nios�o jeszcze liczne dowody si�y kr�la i skupio-
nej wok� niego szlachty. Dopiero pot�ne wstrz�-
sy z lat 1648-1668, przyspieszaj�c rozpocz�ty
u schy�ku XVI wieku kierunek ewoluowania
ustroju politycznego Rzeczypospolitej, wywar�y

56

bardzo swoisty wp�yw na kszta�t tego ustroju. Na-

st�pi�a petryfikacja wykszta�conych i ugruntowa-
nych w poprzedniej epoce zasad ustrojowych. Kon-
stytucje sejmowe z drugiej po�owy XVII stulecia
ogranicza�y si� w zasadzie do przypominania daw-
nego "dobrego" prawa, potwierdza�y je, reasumo-
wa�y, dokonuj�c co najwy�ej mniej istotnych mo-
dyfikacji. Ale stare prawo pocz�o s�u�y� innej,
nowej praktyce politycznej, w rezultacie czego po-
szczeg�lne instytucje ustrojowe uleg�y wstecznej
deformacji. Wyra�a�a si� ona przede wszystkim
w decentralizacji w�adzy pa�stwowej, prowadz�c
prost� drog� do anarchii.
Przyczyny takich tendencji by�y oczywi�cie
z�o�one, niemniej wydaje si�, �e w ostatniej in-
stancji wyp�ywa�y one z szybkiego rozwoju laty-
fundi�w magnaterii, kt�ry pozwoli� tej warstwie
na zdobycie zdecydowanej przewagi ekonomicznej,
a co za tym idzie, tak�e politycznej. Doprowadziw-
szy ju� wcze�niej do ekonomicznego podporzadko-
wania sobie mas szlacheckich, obecnie za� po-
wi�kszywszy dystans pomi�dzy kr�lem a masami
feuda��w, magnackie koterie stawa�y si� faktycz-
nie g��wnym dysponentem w�adzy zwierzchniej.
Ugruntowanie oligarchii dokona�o si� na funda-
mencie starego prawa i w oparciu o dawne zasa-
dy ustrojowe, ale zasady te pozosta�y tylko deko-
racjami, fasad�, za kt�r� kry�y si� nowe tre�ci,
w�r�d nich za� ewolucja w kierunku pog��bienia
anarchii. Wawrzyniec Rudawski, historyk drugiej
po�owy XVII stulecia, trafnie zauwa�y�, �e mo�no-
w�adcy woleliby "zgub� �wiata, ni� zainauguro-
wanie regularnych rz�d�w w Polsce" 11.
A zatem jak przedstawia� si� �w ustr�j? Jak
splata�y si� podstawowe ogniwa mechanizmu w�a-
dzy? Postaram si� na te pytania odpowiedzie�,
prezentuj�c kolejno pozycj� monarchy, dzia�anie
57

instancji centralnych oraz funkcjonowanie orga-

n�w w�adzy i zarz�du terytorialnego.

W�adza kr�levska

Epoka, o kt�rej powiedzieli�my przed chwil�,

�e wielu krajom Europy przynios�a ugruntowanie
absolutystycznej w�adzy monarchy, w Polsce za-
znacza si� systematycznym s�abni�ciem pozycji
kr�lewskiej. Roztapia�a si� ona w prerogatywach
sejmu, w uprawnieniach rad senatorskich i kom-
petencjach poszczeg�lnych ministr�w, przechodzi-
�a na rzecz sejmik�w b�d� innych organ�w w�a-
dzy pa�stwowej. Pocz�tki tego procesu si�gaj�
zreszt� poprzedniego stulecia. Wtedy to - po
�mierci Zygmunta Augusta - ustanowiono woln�
elekcj�, wprowadzono artyku�y henrykowskie
i pakta konwenta, ograniczono w�adz� s�dow�
monarchy przez utworzenie trybuna��w jako s�-
d�w najwy�szej instancji dla szlachty, a tak�e
wyj�to skarb pa�stwa spod kontroli kr�lewskiej.
W zakresie najwy�szej w�adzy administracyjnej
kr�l dzieli� niekt�re uprawnienia z rezydentami.
Sejmowi zosta�y podporz�dkowane sprawy polity-
ki zagranicznej. S�ab�a pozycja w�adcy jako naj-
wy�szego zwierzchnika si� zbrojnych. Konstytucja
z 1576 roku z�o�y�a w r�ce sejmu kwesti� zwi�z-
k�w ma��e�skich kr�la. W dwa lata p�niej sejm
wyda� ustaw� o nobilitacjach, ograniczaj�c do-
tychczasow� swobod� monarchy w tym zakresie.
Odt�d nobilitacja mog�a nast�powa� tylko na sej-
mie lub w czasie wojny. Za tym posz�y ograni-
czenia uprawnie� kr�lewskich w zakresie nada-
wania indygenat�w. Proces ten zako�czy� si�
w 1641 roku, kiedy to ostatecznie postanowiono, �e
indygenaty przyznaje sejm za rekomendacj� po-
s��w sejmikowych.

58

Rezultatem rokoszu Zebrzydowskiego by�o

mi�dzy innymi ostateczne sprecyzowanie prawa do
wypowiedzenia kr�lowi pos�usze�stwa (artyku� de
non praestanda oboedientia). Konstytucja sejmu
1607 roku postanawia�a te�, �e kancelaria kr�-
lewska ma spisywa� uchwa�y senatu, a senatoro-
wie rezydenci winni je podpisywa�, z czego b�d�
potem zdawa� sprawozdanie na sejmie. W roku
1641 po raz pierwszy wprowadzono zakaz wyjazdu
kr�la za granic� bez wyra�nego pozwolenia stan�w
i rezydent�w. Liczba tych ostatnich zosta�a zwi�k-
szona z 16 do 28, a nawet do 32, kary za� gro��ce
senatorom za uchylanie si� od obowi�zk�w rezy-
denckich wyra�nie zaostrzono. Odpowiedzi� na
plany wojny tureckiej, wysuni�te w latach czter-
dziestych przez W�adys�awa IV, by�y postanowie-
nia sejmu z 1646 roku zakazuj�ce werbunku woj-
ska bez jego zgody i ograniczaj�ce liczb� gwardii
przybocznej kr�la do 1200 �o�nierzy.
Proces s�abni�cia pozycji prawnej monarchy
pog��bia� si� od po�owy XVII wieku. Odrzucone
zosta�y plany wzmocnienia w�adzy kr�lewskiej,
podj�te przez dw�r Jana Kazimierza. Uchwa�y
sejmu elekcyjnego z 1669 roku zakazywa�y na
przysz�o�� sk�adania korony przez monarch� oraz
wprowadza�y obowi�zek odczytywania pakt�w
konwent�w w pierwszym dniu ka�dorazowych
obrad sejmowych. Nie uda�y si� r�wnie� pr�by
reformy podj�te przez Sobieskiego. Z wielkim
trudem utrzyma� on jedynie prawo rozdawania
urz�d�w i wydzier�awiania kr�lewszczyzn.
Nie nale�y jednak wyrabia� sobie pogl�du
o pozycji kr�la polskiego wy��cznie na podstawie
ograniczaj�cych j� norm prawnych, zawartych
w �wczesnym ustawodawstwie. Nie tylko dlatego,
�e normy te by�y pod wzgl�dem prawnym wysoce
nieprecyzyjne; charakterystyczn� cech� epoki sta-
59
nowi�o - w przeciwstawieniu do wieku XVI i p�-
niej oraz drugiej po�owy XVIII - wysuwanie si�
na pierwszy plan zwyczaju jako �r�d�a prawa. Pra-
wotw�rcza rola zwyczaju cz�sto prowadzi�a do
kszta�towania si� zasad ustrojowych nie tylko nie
maj�cych pokrycia w normie pisanej, ale wr�cz z ni�
sprzecznych. Tak wi�c wbrew rygorom ustawo-
wym a� do po�owy XVII stulecia monarsze udawa�o
si� zachowa� w swym r�ku faktyczny ster rz�d�w
w pa�stwie. S�usznie zwr�cono ostatnio uwag�
na pokutuj�c� w nauce tendencj� niedoceniania
pozycji Zygmunta III i W�adys�awa IV. Temat ten
czeka dopiero na opracowanie, niemniej mo�na ju�
dzi� zaryzykowa� twierdzenie, i� si�a obu Waz�w
tkwi�a zar�wno w tym, �e potrafili skupi� vok�
siebie wi�kszo�� magnack�, jak i w tym, �e �ywe
jeszcze by�y - cho� ju� w dobie porokoszowej po=
wa�nie nadszarpni�te - tradycje sojuszu monar-
cho-szlacheckiego, wymierzonego w�a�nie prze-
ciwko grupom magnaterii. Nie tu miejsce na grun-
towniejsz� analiz� tego skomplikowanego proble-
mu, nale�a�oby tylko zwr�ci� uwag�, i� monar-
chiczny charakter ustroju pa�stwa polskiego by�
silnie podkre�lany przez znaczn� cz�� pisarzy po-
litycznych jeszcze w po�owie XVII stulecia.13
Zmian� przyniesie dopiero dwudziestoletnie,
pe�ne dramat�w panowanie Jana Kazimierza. Tra-
gedia kr�la zawar�a si� przede, wszystkim w prze-
biegu oraz zako�czeniu rokoszu Lubomirskiego. Na
polach bitewnych Cz�stochowy i M�tew pogrzebane
zosta�y idea�y trwalszego zbli�enia szlachty i tronu,
skompromitowana na d�ugie dziesi�tki lat idea na-
prawy ustroju; niejako symbolicznie obna�ono fak-
tyczn� s�abo�� monarchy. Kr�l przesta� by� fakty-
cznym dysponentem w�adzy zwierzchniej. I zn�w
niech ilustracj� tego b�dzie �wczesna doktryna po-
lityczna. Teoria mieszanej formy rz�du, kt�ra jak

59

wiemy sta�a si� podstawow� formu�� okre�laj�c�

ustr�j polityczny Rzeczypospolitej, u schy�ku XVII
wieku odmawia kr�lowi miana stanu r�wnego po-
zosta�ym stanom politycznym w pa�stwie. Cz�sto
wysuwano twierdzenie, �e monarcha jest uosobie-
niem powagi Rzeczypospolitej, symbolem ustroju
pa�stwa, ojcem narodu, symbolem wreszcie jedno-
�ci spo�ecze�stwa szlaheckiego, a zarazem str�em
jego swob�d politycznych. :R�wnocze�nie jednak
podkre�lano, i� nie stoi on ponad istniej�cymi pra-
wami, ale im podlega. "Kr�la nam tylko dla utrzy-
mania powagi Rzeczypospolitej mie� nale�y"-
pisali staty�ci szlacheccy 14; przypominali oni stale
o zale�no�ci monarchy od izby poselskiej i od se-
natu. Oczywi�cie teoria kr�la-ojca nie wyklucza�a
jeszcze faktycznych mo�liwo�ci aktywnego i wio-
d�cego dzia�ania w najwa�niejszych sprawach pa�-
stwowych; przyk�ad�w takich, nawet z czas�w So-
bieskiego, mo�na by poda� wiele - niemniej w
spos�b bez ma�a klasyczny okre�la�a ona tendencje
zmierzaj�ce w kierunku zepchni�cia monarchy do
roli drugoplanowego sk�adnika suwerenno�ci.
W ten spos�b traci�a na znaczeniu koncepcja du-
alizmu w�adzy w pa�stwie, tak �ywa w epoce od-
rodzenia.

Uprawnienia sejmu

Na czo�o organ�w ustawodawczych wysun��

si� zdecydowanie sejm walny. By� to sejm szlache-
cki, bo grupowa� teraz przedstawicieli tylko tej jed-
nej klasy spo�ecznej. Opr�cz kr�la zasiadali w nim
cz�onkowie senatu i pos�owie sejmikowi; pOza sej-
mem pozostali reprezentanci mieszcza�stwa i ch�op-
stwa. Ma�o tego. Jakkolwiek jego stanowy i klaso-
wy charakter nadal tylko w niewielkim stopniu
znajdowa� odbicie w normach prawnych, to fakty-
61

cznie sejm sk�ada� si� wy��cznie z feudalnych w�a-

�cicieli ziemskich. Dodajmy, �e w miar� up�ywu
dziesi�cioleci mala�a liczba reprezentant�w innych
wyzna� poza rzymskokatolickim. I zn�w nale�a�o-
by si� cofn�� w g��b poprzedniego stulecia, bo ju�
wtedy sejm przej�� cz�� dawnych prerogatyw
kr�lewskich, takich jak prawo decydowania o woj-
nie i polityce zagranicznej, prawo ustanawiania po-
datk�w, bicia monety itd. Konstytucje z lat 1513
i 1588 zabrania�y monarsze stanowi� "prawa sej-
mowi nale��ce", a uchwa�y sejm�w porokoszowych
okre�li�y tryb jego odpowiedzialno�ci przed tym
zgromadzeniem. Kr�l wprawdzie pozosta� stanem
w sejmie na r�wni z izb� poselsk� i senatem; cho�
jednak faktycznie wywiera� nadal wp�yw na prze-
bieg sejmu i jego uchwa�y, om�wione powy�ej
ustawy pozbawia�y go wszak�e dawnego w tym za-
kresie znaczenia. Wiek XVII przyni�s� r�wnie�
ustalenie zasady formalnej nadrz�dno�ci izby po-
selskiej w stosunku do senatu i rezydent�w. Pro-
ces walki o uzale�nienie od sejmu kr�lewskieh mi-
nistr�w zamkn�a konstytucja z 1641 roku.
W ten spos�b sejm walny umocni� si� w roli
najwy�szego organu centralnego w pa�stwie, do
kt�rego kompetencji nale�a�o ustawodawstwo oraz
kontrola dzia�alno�ci "rz�du", dalej nobilitacje
i indygenaty, cz�ciowo sprawy administracji, w
pewnej mierze nadawanie wakuj�cych godno�ci,
wreszcie kwestie obj�te szlacheckimi przywilejami,
czyli og�lnie "sprawy Rzeczypospolitej". S�usznie
podkre�lono ostatnio, �e w �adnym innym pa�stwie
siedemnastowiecznej Europy parlament nie mia�
tak szerokich kompetencji jak w Polsce. 15
Spo�r�d trzech sejmuj�cych stan�w (kr�l, se-
nat, izba poselska) na pierwszym planie znalaz� si�
stan rycerski reprezentowany w izbie poselskiej.
Wspomnia�em ju� o miejscu, jakie ten uk�ad sto-

62

sunk�w wyznacza� monarsze. Wa�niejsze, �e r�w-

nie� magnacki senat teoretycznie nadal pozostawa�
przede wszystkim rad�.
Propozycje wzmocnienia pozycji senatu jako
izby sejmowej, do�� liczne w pierwszej po�owie
stulecia, a� do pocz�tk�w XVIII wieku nie zosta�y
przyj�te. Interesuj�cy jest fakt, �e wzrost pot�gi
oligarchii nie tylko nie znalaz� odbicia we wzro�cie
pozycji senatu w sejmie, ale - przeciwnie - spo-
wodowa� wyra�ne, cho� powolne, przesuni�cie si�
punktu ci�ko�ci obrad sejmowych do izby posel-
skiej, kt�ra identyfikowa�a si� z Rzecz�pospolit�.
Nadanie dzia�alno�ci izbie poselskiej pierwszopla-
nowego charakteru nie tylko nie przeczy�o fakty-
cznej hegemonii magnaterii w sejmie i promagnac-
kiemu kierunkowi jego dzia�alno�ci, ale j� powa�-
nie wzmacnia�o.
Nadrz�dne stanowisko izby poselskiej by�o
jednak oczywiste dla wsp�czesnych tylko w sto-
sunku do pozosta�ych stan�w sejmowych. Wiek
XVII nie sformu�owa� bowiem wyczerpuj�cego
okre�lenia zwierzchno�ci sejmu w stosunku do sej-
mik�w jako organ�w w�adzy lokalnej. Pogl�d, �e
sejmowi przys�uguje wszelka w�adza ustawodaw-
cza, by� nie do utrzymania przede wszystkim wo-
bec uzurpowania sobie takich samych uprawnie�
przez sejmiki partykularne, kt�re stopniowo sta-
wa�y si� organami kontroluj�cymi sejm walny
i w licznych przypadkach narzuca�y mu w�asne
zwierzchnictwo. U pod�o�a tego zjawiska le�a� brak
rozdzia�u kompetencji sejmu i sejmiku, a w szcze-
g�lno�ci formalnie wi���cy charakter instrukcji po-
selskich. Jedn� z konsekwencji takiego stanu rzeczy
by�o uznanie zasady wymogu jednomy�lno�ci jako
niezb�dnej do podj�cia prawomocnych uchwa� oraz
- od po�owy stulecia - zrywanie obrad w drodze
jednostkowej protestacji.
63

Inna sprawa, wi���ca si� z zagadnieniem su-

werenno�ci sejmu, to zakres jego kompetencji usta-
wodawczych. Wobec ugruntowania si� zasady jed-
nomy�lno�ci oraz wobec prawnych mo�liwo�ci sku-
tecznego przeciwstawienia si� ka�demu ze zg�oszo-
nych projekt�w konstytucji, szczeg�lnej wagi na-
biera odpowied� na pytanie, jakie to normy w pier-
wszym rz�dzie mia� stanowi� sejm? Ot� prze-
konanie o doskona�o�ci organizmu Rzeczypospolitej
i jej ustroju doprowadzi�o ju� na pocz�tku stulecia
do konkluzji, �e "sejmy s� na pomno�enie wolno-
�ci", a wszelkie novum stanowi� zagro�enie tych wol-
no�ci. Poniewa� decyzja o tym, czy zg�oszona pro-
pozycja zagra�a wolno�ciom, nale�a�a do pos�a
i tylko do niego, �atwo by�o na tej podstawie do-
prowadzi� nie tylko do sparali�owania ustawodaw-
stwa sejmowego, ale i do programowej dominacji
zasady, g�osz�cej, �e "suwerenny" sejm nie jest
w�adny zmienia� praw reguluj�cych �wczesn�
struktur� gospodarcz� oraz polityczno-ustrojow�
w pa�stwie; mo�e je tylko opisywa�, przypomina�,
potwierdza�, reasumowa�, wzgl�dnie zaleca� do
"egzekwowania". Ten skrajny - pozornie absur-
dalnie brzmi�cy wniosek, znajdowa� swe potwier-
dzenie w ustawodawstwie, bardziej obliczonym
w swej intencji na utrzymanie starego "dobrego"
prawa, ani�eli na tworzenie nowych norm, mody-
fikuj�cych stare. Nie by�o to przypadkiem.

Prawa na stra�y wolno�ci szlacheckich

Kult starego prawa jako najlepszego, idealne-

go - zjawisko nienowe w epoce feudalnej, wyst�-
puj�ce w Polsce zar�wno w �redniowieczu, jak
i w dobie odrodzenia - w omawianym okresie sta�
si� ponownie ideologi� na wskro� konserwatywn�,
nawi�zuj�c� i w ideologii, i w praktyce politycznej

64

do wzor�w �redniowiecznych. Stanowi�o to - ge-

neralnie bior�c - odbicie faktu, �e po du�ym sko-
ku, jaki przynios�o poprzednie stulecie, nast�pi�o
obecnie zwolnienie tempa rozwoju historycznego.
W takich warunkach, pog��bionych ostrym kryzy-
sem feudalnego pa�stwa, si�ganie do wzor�w prze-
sz�o�ci nie oznacza�o ju� wykorzystyVania szyldu
egzekucji dla wprowadzenia zmian, ale - prze-
ciwnie - przes�dza�o o wrogo�ci do wszystkiego,
co "nowe". St�d ka�da pr�ba reformy ekonomicz-
nej i politycznej urasta�a do aktu wrogo�ci w sto-
sunku do aktualnej rzeczywisto�ci. Bardzo cz�sto
spotykamy w zwodach praw ��dania, aby nie ze-
zwala� na �adne nowo�ci; wszystkie z nich s� bo-
wiem szkodliwe, "truj� i zabijaj� wolne kr�lestwa
i pa�stwa".
Obron� aktualnej rzeczywisto�ci u�atwia�a kry-
stalizuj�ca si� przecie� w�a�nie w ci�gu tego okre-
su konstrukcja praw kardynalnych, "�wi�tych"
i nietykalnych norm wy�szego rz�du. Obejmowano
nimi og� praw gwarantuj�cych podstawowe wol-
no�ci szlacheckie, w konsekwencji tak�e ustr�j
pa�stwowy strzeg�cy tych wolno�ci. A zatem su-
werenny sejm mo�e powzi�� wy��cznie uchwa�y
nie naruszaj�ce praw kardynalnych. To za� musia-
�o oznacza�, �e w epoce, kt�ra do niebywa�ych
przedtem rozmiar�w doprowadzi�a uprawnienia
sejmu, sejm ten m�g� zmienia� prawo tylko w spra-
wach drugo- i trzeciorz�dnych z punktu widzenia
organizacji i funkcjonowania pa�stwa oraz inte-
res�w panuj�cej w nim klasy. By�o to tym bardziej
mo�liwe, i� rejestr praw uznanych za kardynalne
nie zosta� jeszcze w XVII wieku zamkni�ty, a og�l-
na zasada identyfikowania ich z wolno�ciami stanu
szlaheckiego musia�a powodowa� nieporozumienia
W praktyce polega�y one najcz�ciej na tym, �e
w zasadzie ka�dy dyskutowany w sejmie i przed-

65

stawiany do g�osowania projekt ustawy zmieniaj�-

cej rzeczywisto�� spo�eczn� i ustrojow� mo�na by�o
ocenia� z punktu widzenia jego stosunku do wolno-
�ci stanowych, a tym samym jako godz�cy w t�
wolno�� obali�. Oczywi�cie bardzo usprawnia�a
tak� praktyk� instytucja liberum veto. Je�eli sejm
niejednokrotnie wykracza� przeciw prawom kar-
dynalnym, ustanawiaj�c na przyk�ad podatki czy
decyduj�c si� na zmiany w systemie prowadzenia
obrad, to zawsze traktowa� takie uchwa�y jako wy-
j�tek od zasady. Gdy sejm XVII wieku natrafia� na
przeszkody w dzia�alno�ci ustawodawczej, tym bar-
dziej zajmowa� si� przypominaniem "starych"
praw, poniewa� prawa te wskutek niedow�adu
aparatu pa�stwowego nie by�y w pe�ni stosowane.
Tak poj�ta "egzekucja" praw sprzyja�a te� pos�u-
giwaniu si� sejmem dla za�atwiania interes�w pry-
watnych. �atwo sprawdzi�, przegl�daj�c siedem-
nastowieczne Volumina Legum, �e liczba konstytu-
cji reguluj�cych sprawy prywatne ros�a w stosun-
ku geometrycznym do konstytucji po�wi�conych
materiom publicznym.

Liberum veto

Obraz funkcjonowania sejmu nie by�by pe�ny,

gdyby nie przypomnie� i nie podkre�li�, �e w�a�nie
w tym stuleciu doprowadzono do nie spotykanych
wcze�niej rozmiar�w zasad� podejmowania decyzji
w drodze jednomy�lno�ci i w konsekwencji prakty-
k� unicestwiania zgromadze� sejmowych przez jed-
nostkowy protest. Odwr�t od zasady wi�kszo�ci
g�os�w charakteryzowa� ju� czasy dw�ch pierw-
szych Waz�w, dopiero jednak w po�owie XVII stu-
lecia proces ten zosta� doprowadzony do zwyci�-
�kiego ko�ca. Wtedy - na pami�tnym sejmie "Si-
ci�skiego" w 1652 roku - jednomy�lno�� okre�la-

66

no klauzul� nomine contradicente (bez sprzeciwu).

Nie oznacza�o to wprawdzie, i� konieczna jest wy-
ra�na aprobata ka�dego z uczestnik�w sejmu, by
uzna� uchwa�� za wa�n�, ale r�wnocze�nie prze-
s�dza�o o niemo�no�ci podj�cia uchwa�y w razie
zg�oszenia cho�by jednego sprzeciwu. Ju� wtedy
uznano, �e zasada nomine contradicente stanowi
naturalny produkt szlacheckiej wolno�ci, g��wn�
jej - jak mawiano - �renic�.
U �r�de� liberum veto le�a� g��boki konserwa-
tyzm spo�ecze�stwa feudalnego, w jego wyniku
g�os wolny mia� by� przede wszystkim gwarantem
utrzymania aktualnego ustroju pa�stwa. Poniewa�
wolno�� szlachecka nie dawa�a si� pogodzi� z �ad-
nymi zmianami w ustroju gospodarczo-spo�ecznym
i politycznym Rzeczypospolitej, przeto i g�os wolny
mia� skutecznie zapobiega� wszelkiej reformie.
A zatem nie m�g� - jak dawniej - ogranicza� si�
do dzia�ania "pozytywnego"; jego zadaniem by�o
zabezpieczenie mocy "negatywnej", kt�ra by
w spos�b aktywny pozwoli�a skutecznie przeciw-
stawi� si� ka�dej pr�bie czy gro�bie naruszenia
wolno�ci.
W konsekwencji liberum veto sta�o si� jej sy-
nonimem, instytucj� samoistn�, zasad� ustrojow�.
Do ko�ca istnienia wolnego prawa "nie pozwalam"
nigdzie nie powiedziano wyra�nie, jaki jest jego
zakres dzia�ania. Tak zreszt� by�o wygodniej. Bo
przecie� przy za�o�eniu, �e g�os wolny to �renica
wolno�ci, ujmowanej jako zesp� gospodarczo-spo-
�ecznych i politycznych prerogatyw stanu szlachec-
kiego, prawne "opisanie" liberum veto stawa�o si�
zgo�a niepotrzebne. By�o ono instytucj� wyj�t�
poza nawias norm prawa pisanego; stanowi�o �ro-
dek zabezpieczenia szlacheckich prerogatyw stano-
wych i klasowych, konsekwencj� kryzysu ustroju,
kolejny krok naprz�d do dalszego uwstecznienia
67

stosunk�w w kraju. B�d�c produktem rozwoju hi-

storycznego, kt�ry doprowadzi� ostatecznie do prze-
wagi magnackich koterii, sta�o si� pot�nym or�-
�em walki politycznej pomi�dzy tymi koteriami.
Poniewa� w miar� zaostrzania walki sejm coraz
bardziej przeistacza� si� w forum rozgrywek
o wp�ywy polityczne, zrozumia�e, i� wolne prawo
sprzeciwu w niema�ej mierze spowodowa�o podko-
panie samego sejmu. Dzia�a�y tu zreszt� rozmaite
przyczyny. Faktem by�o przecie�, �e ju� za Batore-
go stany rozje�d�a�y si� bez powzi�cia uchwa�. Za
dw�ch pierwszych Waz�w wypadki takie wyra�nie
si� nasili�y; nie dosz�o w�wczas do uchwalenia
konstytucji w latach 1597, 1600, 1605, 1615, 1639,
1645. Wyst�pienie Sici�skiego w czasie pierwszego
sejmu 1652 roku nie stanowi�o nowej zasady ustro-
jowej, oznacza�o tylko wyci�gni�cie skrajnych kon-
sekwencji z zasady ju� ukszta�towanej w wyniku
poprzedniego rozwoju. Niemniej precedens ten wy-
war� wysoce destrukcyjny wp�yw na dzia�alno��
sejmu w drugiej po�owie stulecia i nast�pnie w cza-
sach saskich. Po prote�cie przeciwko prolongacie
obrad przysz�a kolej na zerwanie sejmu przed
up�ywem sze�ciotygodniowej kadencji (sejm koro-
nacyjny w 1669 roku), a nied�ugo potem - w roku
1688 - mamy pierwsze zerwanie zgromadzenia
sejmowego jeszcze przed elekcj� marsza�ka posel-
skiego, a wi�c przed formalnym ukonstytuowaniem
si� izby poselskiej. W rezultacie tej praktyki pro-
ces zamierania ustawodawstwa post�powa� coraz
szybciej naprz�d. W drugiej po�owie panowania
Jana Kazimierza na 19 zwo�anych sejm�w uchwa-
li�o konstytucj� 12, w latach 1669-1685 na 14 do-
sz�o do ko�ca 9, za� w latach 1688-1695 na 6 ju�
tylko jeden.
Ponadto przypomnie� trzeba, �e nawet gdy
sejm uratowano przed zerwaniem, to jego uchwa�y

68

by�y coraz gorzej realizowane. W�r�d wielorakich

przyczyn s�abn�cej egzekucji wymieniam tylko naj-
istotniejsze: s�abo�� aparatu wykonawczego powo-
duj�ca przejmowanie realizacji uchwa� przez osoby
prywatne i wojsko, przewlek�y tryb ich uprawo-
mocniania si� itp. Wszystkie te zjawiska w spos�b
najbardziej dotkliwy da�y o sobie zna� przy wpro-
wadzaniu w �ycie konstytucji podatkowych, kt�-
re - wobec panowania zasady niezmienno�ci praw
fundamentalnych i tym samym rezygnacji z reform
w sferze ustrojowej - pozosta�y w�a�ciwie jedyn�
dziedzin� ustawodawstwa.
Nasuwa si� pytanie, dlaczego sejm walny
w miar� up�ywu dziesi�cioleci tak wyra�nie chyli�
si� ku upadkowi? Dlaczego zwyci�ska magnateria,
kontroluj�ca z czasem coraz skuteczniej sejm, nie
zdecydowa�a si� go wzmocni�? S�dz�, i� znaczn�
rol� odegra�o tu wzmaganie si� rozbie�no�ci inte-
res�w w �onie samego mo�now�adztwa, fakt, �e �y-
cie polityczne w kraiu coraz bardziej obraca�o si�
w b��dnym kole walk r�nych frakcji magnackich,
z kt�rych �adna nie by�a na tyle silna, by narzuci�
sw� wol� innym i obj�� rz�dy w pa�stwie, ka�da
natomiast na tyle pot�na, by w tym skutecznie
przeszkadza� innym. Skoro nie mo�na by�o przy
pomocy sejmu zdoby� i wykonywa� w�adzy, nale-
�a�o utrzyma� go w stanie s�abo�ci, uczyni� sejm
trybun� rozgrywek frakcyjnych. Nadanie mu ta-
kiego charakteru umo�liwia�y: jednolity klasowo
sk�ad obu izb sejmowych, s�abni�cie w�adzy i pre-
sti�u monarchy, narastaj�ce rozj�trzenie na linii
stosunk�w mi�dzy szlacht� a tronem, wreszcie po-
g��biaj�ce si� uzale�nienie mas szlacheckich od li-
der�w magnackich ugrupowa�.
Sejm by� trybun� dla magnackich wyst�pie�
r�wnie� dzi�ki strukturalnej s�abo�ci swojej orga-
nizacji. Za najistotniejsze objawy sejmowej choro-
69
by uzna� wypada:1. Utrwalenie si� zasady, �e pod-
stawowym zadaniem sejmu walnego jest ochrona
klasowych i stanowych wolno�ci szlachty, a nie tyle
stanowienie "nowego" prawa. 2. Brak wyczerpuj�-
cego prawnego okre�lenia kompetencji sejmu. 3.
Niesformu�owanie precyzyjniejszego rozdzia�u
kompetencji mi�dzy poszczeg�lne stany sejmowe-
przewaga izby poselskiej by�a wnioskiem wysnu-
tym z bardzo niejasnych norm prawnych i budzi�a
w�tpliwo�ci nawet w�r�d samych uczestnik�w ob-
rad. 4. Brak jasnego sformu�owania zasad obrad
stan�w. Namiastka sejmowego "porz�dku" zosta�a
okre�lona tylko w odniesieniu do posiedze� plenar-
nych, natomiast �wiadomie nie uczyniono nic
w kierunku usprawnienia techniki pracy w samej
izbie poselskiej. Wynika�o to z obowi�zuj�cego
przekonania, �e fundamentem obrad sejmovyh
jest "z�ota wolno��". 5. Sztywne ramy czasowe
przeznaczone na obrady sejmowe, jak r�wnie�
utrzymyvanie si� zasady, �e mo�na je skraca�
i przed�u�a� tylko za jednomy�ln� zgod� wszyst-
kich obecnych.
Promagnacki charakter dzia�alno�ci sejmu za-
woalowano w �wczesnej doktrynie has�ami demo-
kratycznymi, kt�re sw�j najbardziej skrajny wyraz
znajdova�y w uznaniu suwerenno�ci izby posel-
skiej, a nawet suwerenno�ci ka�dego z jej cz�onk�w
oraz ideologi� pe�nej aprobaty dla istniej�cej orga-
nizacji sejmu i aktualnego jego miejsca w�r�d po-
zosta�ych organ�w w�adzy pa�stwowej. Demagogi-
czne has�a: sejm - lekarstwem na wszystko z�o,
Rzeczpospolita sejmem stoi, ka�da zmiana jest
szkodliwa oraz niebezpieczna itp. umo�liwia�y
magnackim liderom w obu izbach sejmowych de-
monstrowanie solidarno�ci tych izb wobec niebez-
piecze�stw gro��cych ze strony monarchy, a tak�e
manifestowanie solidarno�ci wszystkich reprezen-

70

towanych w sejmie feuda��w wobec "reszty" �w-

czesnego spo�ecze�stwa.

koniec!!!

Miejsce i rola senatu

S�abo�� parlamentu szlacheckiego w Polsce,

podobnie jak i s�abo�� w�ad�y monarchy, nie sta-
nowi�a wyj�tku w skali og�lnoeuropejskiej. Bodaj
czy nie gorzej funkcjonowa� sejm s�siedniej Rzeszy.
Kr�l kr�powany by� w okresach rz�d�w oligarchi-
cznych na terenie pa�stw skandynawskich, r�wnie�
w angielskiej monarchii konstytucyjnej przesta� on
odgrywa� wi�kSz� rol�. Ale i w jednym, i w dru-
gim przypadku nie wyklucza�o to istnienia elemen-
t�w ustroju scentralizowanego i wyra�nych ogniw
w�adzy suwerennej, posiadaj�cej zale�ny od siebie
aparat administracyjny.
W Polsce jest inaczej. Mimo pog��biaj�cego si�
bezw�adu sejmu oraz mimo post�puj�cego naprz�d
upadku w�adzy kr�lewskiej nie dosz�o do sforma-
lizowania przewagi magnaterii w postaci uznania
rz�dowych kompetencji organu magnackiego, ja-
kim w Rzeczypospolitej od stuleci by� senat. Ma�o
tego. Nie tylko nie dochodzi do prawnego zamkni�-
cia procesu utrwalania si� przewagi magnackiej,
ale w r�cz rozpoczyna si� walka o uzale�nienie se-
natu i innych organ�w magnackich od izby posel-
skiej. Tendencja ta zarysowuje si� ju� na pocz�tku
stulecia i nie s�abnie do ko�ca tego� wieku. I tak
w konstytucji z 1607 roku spotykamy pierwszy
w XVII wieku protest przeciwko niewykonywaniu
obowi�zk�w rezydenckich. Senatorowie uchylaj�cy
si� od nich mieli podlega� karze 1000 grzywien
(rezydenci duchowni 6000 grzywien) pod sankcj�
utraty dygnitarstwa. W dwa lata p�niej grzywna
zosta�a podniesiona do 2000, przy czym na pos�ach
spocz�� obowi�zek domagania si� tej kary. Wed�ug
71

konstytucji z 1641 roku nawet zap�ata grzywny nie

zwalnia�a od odbycia rezydencji "przy boku pa�-
skim". Ta sama konstytucja nakazywa�a r�wnie�
kancelariom kr�lewskim spisywanie rezydenckich
rad udzielanych monarsze oraz przedstawianie ich
sejmowi wraz z uchwa�ami senatu. Reasumpcje
tych postanowie� zawiera�y konstytucje z lat 1662,
1669,1677 oraz 1678. Pakta konwenta, przedstawio-
ne Micha�owi Korybutowi, g�osi�y zakaz bicia mo-
nety na mocy uchwa�y senatu. Od roku 1607 coraz
cz�stsze stawa�y si� konstytucje powo�uj�ce do bo-
ku kr�lewskiego obok rezydent�w r�wnie� cz�on-
k�w izby poselskiej, przy czym liczba ich wzrasta�a
szybciej ani�eli liczba rezydent�w z senatu.
Podsumowaniem tego d�ugiego procesu uzale-
�niania senatu od izby poselskiej stan� si� konsty-
tucje sejmu niemego z 1717 roku. Jeszcze dalej
sz�y liczne g�osy na forum sejmowym czy w lite-
raturze politycznej. Ale to tylko jedna strona za-
gadnienia. Ju� cho�by gor�czkowo��, z jak� postu-
lowano i podkre�lano suwerenno�� sejmu walnego,
zdaje si� wskazywa�, i� praktyka �ycia polityczne-
go odbieg�a do�� mocno od litery prawa. Zastrzega-
j�c si�, �e problem nie jest jeszcze nale�ycie przez
nauk� zbadany, stwierd�my jednak, i� w praktyce
rady senatu przez ca�y czas decydowa�y o spra-
wach polityki zagranicznej, udzielaj�c audiencji
pos�om pa�stw obcych i deleguj�c pos��w w�as-
nych. Wyra�a�y one r�wnie� opinie o kwestiach ��-
cz�cych si� z ma��e�stwem kr�la, o kandydatach
na urz�dy; wydawa�y wa�ne decyzje w sprawach
finansowych, a sporadycznie nawet podatkowych;
w nag�ych przypadkach podejmowa�y kroki w celu
zapewnienia bezpiecze�stwa pa�stwu. Odgrywa�y
dalej niema�� rol� w przygotowaniu obrad zbli�a-
j�cego si� sejmu, a nast�pnie sprawowa�y faktycz-
n� kontrol� nad przebiegiem realizacji jego uchwa�.

72

Wykracza�y tym samym poza przyznane im kompe=

tencje. Pot�piano t� praktyk� tym bardziej, i�
w radach senatu wi�kszo�� stanowili z regu�y
stronnicy kr�lewscy oraz �e konkludowanie ich
postanowie� nale�a�o formalnie do monarchy-.
Praktyk� �ycia politycznego odzwierciedla tu wy-
j�tkowo trafnie �wczesna doktryna, w kt�rej nadal
utrzymywano, i� senat to organ doradczy kr�la.
W dalszym ci�gu g�oszono, �e senatorowie to stra�-
nicy praw i kr�la (custodes regis et legis) z ramie=
nia izby poselskiej. Ju� jednak w po�owie stulecia
ukszta�towa�o si� nowe poj�cie senatu jako stanu
po�redniego (ordo intermedius). Zwolennikiem tej
konstrukcji by� �ukasz Opali�ski; p�niej poszli
w jego �lady wszyscy gorliwi zwolennicy istniej�-
cego ustroju Rzeczypospolitej. Poj�cie senatu jako
stanu po�redniego by�o wiernym odbiciem przewa-
gi magnackiej w pa�stwie. Nie odbiera�o ono sena-
torom pozycji doradc�w kr�lewskich i kontroler�w
monarchy, ale r�wnocze�nie kreowa�o ich na str�-
��w praw i wolno�ci szlachty. Senat mia� by� ��cz-
nikiem mi�dzy stanem pierwszym a trzecim, czu-
wa� nad prawid�owo�ci� polityki i jednego, i dru-
giego. Zosta� on postawiony teoretycznie ponad
konfliktem tronu z masami szlacheckimi, co dawa�o
nieograniczone wprost mo�liwo�ci balansowania na
fali zmieniaj�cych si� koniunktur politycznych i ich
wygrywania; kr�la przeciw szlachcie i - to oczy-
wi�cie w wi�kszej mierze - szlachty przeciwko
kr�lowi, u�atwia�o sojusze polityczne i kompromisy,
a tak�e odwroty polityczne. Pojmowanie senatu
jako stanu po�redniego, a jego cz�onk�w jako
przedstawicieli tego stanu, usprawiedliwia�o inge-
rencje senator�w we wszelkie bie��ce kwestie
ustrojowe i polityczne; czyni�o z nich faktycznie
centralny, niezb�dny sk�adnik ka�dego z ogniw �y-
cia politycznego w kraju.
73

W�adza wykonawcza

Jak s�usznie stwierdza Konstanty Grzybowski-

pa�stwo, w kt�rym brak faktycznej r�wnowagi,
a w�adz� dzier�� r�ne si�y spo�eczne i polityczne
o sprzecznych ze sob� interesach, "stoi zawsze przed
ryzykiem marazmu i wewn�trznego kryzysu", na-
wet gdy stworzona jest fikcja tej r�wnowagi.18
Taki w�a�nie stan rzeczy zaistnia� w Polsce co naj-
mniej od po�owy XVII wieku. W sytuacji, gdy sejm
funkcjonowa� coraz gorzej, kiedy z r�k kr�la wy-
tr�cono ster rz�d�w, gdy wreszcie nie dosz�o do
formalnego przekazania najwy�szej w�adzy wyko-
nawczej w r�ce senatu czy rezydent�w, poszczeg�l-
ni ministrowie, faktycznie do�ywotni i nieodpovie-
dzialni, a tak�e coraz bardziej skr�powani, nie
mogli si� sta� prawdziwymi kierownikami poszcze-
g�lnych resort�w,.
Dzia�o si� to w epoce, kt�ra przynios�a rozw�j
systemu urz�dniczego i biurokracji nie tylko w tych
pa�stwach �vczesnej Europy, gdzie powstawa�y
i krzep�y systemy kapitalistyczne, ale i tam, gdzie
w�adze stawia�y sobie za zadanie obron� feudal-
nych porz�dk�w. W Polsce utrzymanie przestarza-
�ego aparatu urz�dniczego, mechanicznie przenie-
sionego z poprzedniego stulecia, musia�o w zmie-
nionych warunkach decentralizacji w�adzy dopro-
wadzi� do dalszej jego bezw�adno�ci.
Bezw�ad widoczny by� przede wszystkim
w kurczeniu si� zasi�gu oddzia�ywania urz�dnik�w
centralnych. Proces ten zosta� zako�czony w zasa-
dzie bardzo wcze�nie, bo w roku 1611, kiedy to
urz�dem ziemskim sta� si� ostatecznie urz�d staro-
sty. Urz�dy ministerialne zachowa�y du�e znacze-
nie, ale wynika�o to zw�aszcza st�d, �e za godno�ci�
ministra kry�a si� du�a pot�ga osobista i rodowa,
latyfundia i wp�ywy oraz si�a militarna.

74

Na czo�o wszystkich urz�dnik�w koronnych

i nadwornych wysun�li si� w omawianym okresie
hetmani. Formalnie mianowani przez kr�la na sej-
mie, faktycznie potrafili si� ca�kowicie uniezale�ni�
od niego, staj�c si� dla monarchy bez ma�a r�wno-
rz�dnym partnerem w grze politycznej. Wszelkie
pr�by ograniczenia w�adzy bu�awy zako�czy�y si�
zupe�nym fiaskiem; rzecz oczywista, �e nie uzdro-
wi�o to polskiej wojskowo�ci. Podobnie w�asnymi
�cie�kami kroczyli podskarbiowie, te� de facto nie-
zawi�li, niedo�cigli mistrzowie w pope�nianiu nad-
u�y�. Ich zakres w�adzy mala� w miar� jak rozpa-
da� si� jednolity swego czasu system administracji
skarbowej. Decentralizacja skarbu zmniejszaj�c do-
chody Rzeczypospolitej nie tylko nie spowodowa�a
uszczerbku w zyskach samych podskarbich, ale
je - jak wiadomo - wydatnie zwi�kszy�a.
Nie zmieni�y swego statusu inne urz�dy mini-
sterialne, piastuni piecz�ci i laski, czyli kanclerze
i marsza�kowie. Ci byli stosunkowo najsilniej zwi�-
zani z dworem, lecz w warunkach og�lnego kryzy-
su wewn�trznego te� posiadali mniejsze pole dla
konstruktywnej dzia�alno�ci. Nie mia� r�wnie� tej
mo�liwo�ci zwierzchnik duchowie�stwa rzymsko-
katolickiego w kraju, prymas - interrex. Uzupe�-
nieniem pustki, jaka wytworzy�a si� wskutek roz-
k�adu w�adz centralnyh, by�o �wczesne s�downi-
ctwo. Niekt�re s�dy, takie jak asesorski, sejmowy
czy marsza�kowski, rozszerzy�y nawet zakres swych
kompetencji, r�wnocze�nie jednak i one nie potra-
fi�y uchroni� si� przed upadkiem. Symbolem sprze-
dajno�ci i korupcji by�a zw�aszcza dzia�alno�� Try-
buna�u Koronnego.
Wreszcie ostatnia sprawa. Bezw�ad aparatu
pa�stwowego oraz nat�enie walk politycznych
w kraju zmusza�y od czasu do czasu do powo�ywa-
nia instytucji zast�pczych, kt�re by chroni�y przed
75

kryzysem zbyt niebezpiecznym dla samych feuda-

��w. Ot� wiek XVII stanowi� klasyczn� epok�
konfederacji. Najstarszym rodzajem szlacheckich
zwi�zk�w konfederackich, s�u��cych obronie przed
niebezpiecze�stwem zewn�trznym i wewn�trznym,
by�y te, kt�re rodzi�o zawieszenie przez organy
pa�stwowe dzia�alno�ci w okresie bezkr�lewia.
Dalsze �r�d�o to zanik ustawodawstwa i pog��bia-
j�ca si� anarchia, prowadz�ca do konfederackich
zwi�zk�w niep�atnego �o�nierza. Zawi�zywano je
szczeg�lnie w okresach silnych konflikt�w szlachty
z kr�lem, cz�ciej jednak vtedy, gdy dochodzi�o do
rozgrywek mi�dzy sk��conymi ugrupowaniami
o r�ni�cych si� w danej chwili orientacjach poli-
tycznych. Konfederacje by�y zwi�zkami stanowymi
(wyj�wszy konfederacje wojskowe i miejskie),
opartymi zasadniczo na kryteriach terytorialnych,
tworzonymi dla wykonania okre�lonych zada� po-
litycznych. Dzia�a�y one w zast�pstwie w�adzy pa�-
stwowej lub jako jej uzupe�nienie b�d� te� progra-
mowo wyst�powa�y przeciwko aparatowi pa�stwo-
wemu. W ka�dym przypadku uznawa�y si� za ofi-
cjaln� suwerenn� w�adz� w Rzeczypospolitej.
Konfederacje generalne mog�y odegra� pozy-
tywn� rol� w �wczesnym �yciu politycznym, ale
tylko wtedy, gdyby u ich podstaw le�a�y zdrowe
zamys�y reformatorskie w dziedzinie ustrojowej.
Tak nie by�o: konfederacje uwa�ano za z�o konie-
czne, za �rodek utrzymania istniej�cego ustroju
w pa�stwie. Odegra�y te� powa�n� rol� w dalszym
pog��bieniu anarchii i deformacji polityczno-ustro-
jowej.

Rz�dy sejmik�w

Deformacja instytucji politycznych w Polsce

XVII wieku wyra�a�a si� r�wnie� w post�puj�cym

76

systematycznie naprz�d rozstroju w�adz terytorial-

nych. Ju� w czasie panowania Zygmunta III stra-
ci�y na znaczeniu prowincjonalne sejmiki general-
ne, b�d�ce w poprzednim stuleciu wa�n� platform�
porozumienia i dzia�ania poszczeg�lnych "narod�w
Rzeczypospolitej. Jakkolwiek okoliczno�ci towarzy-
sz�ce temu procesowi dopiero czekaj� na badacza,
przecie� mo�na ju� dzi� przyj��, �e upadek tzw.
"genera��w" ��czy� si� naj�ci�lej ze wzrostem zna-
czenia magnaterii. "Genera�y" dawa�o si� wpraw-
dzie do�� �atwo poci�gn�� za sob� przeciwko dwo-
rowi, ale r�wnocze�nie mog�y one stanowi� poten-
cjaln� form� organizacyjn� wyst�pie� antymagna-
ckich. Do�wiadczenia konfederacji generalnych
dawa�y niejednokrotnie a� nadto wymowne pod
tym wzgl�dem �wiadectwo. Magnaci woleli wi�c
mie� do czynienia z sejmikami partykularnymi,
kt�rych opanowanie by�o przede wszystkim zna-
cznie ta�sze (mniejsz� liczb� pos��w nale�a�o prze-
kupi�). Z podobnyh wzgl�d�w zreszt� r�wnie�
monarchowie powstrzymywali si� od zwo�ywania
sejmik�w prowincji. Faktem pozostaje, �e jedynym
sejmikiem generalnym zbieraj�cym si� regularnie
do ko�ca stulecia i zachowuj�cym jak� tak� pr�-
no�� by� sejmik Prus Kr�lewskich. Pozosta�e,
a wi�c "genera�" ma�opolski w Nowym Mie�cie
Korczynie, wielkopolski w Kole czy litewski w S�o-
nimiu (Wo�kowyskach), przesta�y faktycznie funk-
cjonowa� co najmniej od po�owy stulecia. Dzia�o
si� tak, pomimo �e szlachta stale domaga�a si�
w swych instrukcjach na sejm ich reaktywowania,
a konstytucje ci�gle przypomina�y o istnieniu sej-
mik�w generalnych.
W tych warunkach znaczn� cz�� kompetencji
organ�w centralnych i prowincjonalnych przej�y
sejmiki powiatowe, ziemskie, otwieraj�c drog� do
epoki "rz�d�w sejmikowych" w kraju. Rz�dy sej-
77

mikowe, rozwijaj�ce si� od pocz�tku okresu, zosta�y

ostatecznie ugruntowane - jak si� wydaje-
w trzecim �wier�wieczu XVII stulecia, kiedy to
ca�kowicie ukszta�towa�y si� prerogatywy sejmi-
k�w partykularnych. Sejmiki te przej�y pe�ni� za-
rz�du terytorialnego, ale zarazem wkroczy�y w za-
kres spraw zastrze�onych formalnie dla organ�w
centralnych. Uchwala�y one i �ci�ga�y podatki na
potrzeby lokalne, administrowa�y znaczn� cz�ci�
podatk�w pa�stwowych, wybiera�y komisarzy do
trybuna�u radomskiego, powo�ywa�y pod bro� �o�-
nierzy powiatowych, na czele kt�rych stali wyzna-
czani i op�acani przez sejmik rotmistrze. Wa�niej-
sze, �e stopniowo zanika�a podrz�dno�� sejmik�w
wobec sejmu walnego. W sytuacji post�puj�cego
naprz�d bezw�adu tego ostatniego, a tak�e na sku-
tek s�abo�ci centralnego aparatu wykonawczego,
nie tylko potrafi�y one uniezale�ni� si� od sejmu,
ale przejmuj�c jego uprawnienia, wr�cz narzuca�y
mu w�asne zwierzchnictwo.
Ale i sejmiki funkcjonowa�y coraz gorzej. Obo-
wi�zywa�a na nich zasada jednomy�lno�ci; brak
by�o �ci�lej okre�lonego regulaminu pracy; za-
�ciankowy partykularyzm uczestnik�w bezustannie
powodowa� prymat interesu prywatnego i dzielni-
cowego nad dobrem publicznym i og�lnopa�stwo-
w� racj� stanu. Od po�owy stulecia rozpocz�� si�
post�puj�cy szybko proces zrywania sejmik�w,
sprawiaj�c-, �e faktycznie w�adza pocz�a si� wy-
myka� r�wnie� z r�k sejmikuj�cej szlachty. Nie
powstrzyma�a tego procesu praktyka limitowania
(odraczania) posiedze�; zreszt� okaza�a si� ona
wielkim z�em, utrudniaj�cym wprowadzenie w �y-
cie decyzji pa�stwowych i wzmagaj�cym anarchi�.
Uchwa�y sejmu niemego spr�buj� wprawdzie za-
hamowa� ten p�d ku decentralizacji; jak wiado-
mo ograniczy�y one w pewnym stopniu wybuja�e

78

uprawnienia sejmikowe. Nie sta�y si� wszak�e istot-

niejszym motorem naprawy, cho�by dlatego, �e nie
podj�y r�wnoczesnej reformy organ�w central-
nych. Sejmiki XVII wieku stanowi�y w coraz wi�k-
szej mierze narz�dzie w r�kach poszczeg�lnych
grup magnat�w, ich rodzin i ich koterii. Trafnie
scharakteryzowa� ten stan rzeczy Stanis�aw Sta-
szic, pisz�c w Przestrogach dla Polski: "Powiem,
kto mojej ojczy�nie szkodzi..., kto na sejmikach
uczy obywatela zdrady, podst�pu, pod�o�ci, gwa�-
tu? Panowie!" 19 Wszystko to by�o rezultatem wzro-
stu pozycji gospodarczej magnat�w, z kt�r� wi�za�o
si� piastowanie w danej ziemi r�nych godno�ci
i dygnitarstw oraz dzier�enie d�br kr�lewskich.
Przewaga element�w mo�now�adczych na sejmi-
kah wyra�a�a si� w przygotowywaniu instrukcji
poselskich, w decyduj�cym wp�ywie na obsadzanie
godno�ci sejmikowych, czasem w zagarnianiu man-
dat�w poselskich dla siebie, w promowaniu na po-
s��w kandydat�w spo�r�d uleg�ej, wypr�bowanej
klienteli, w dyskontowaniu wreszcie tego wp�ywu
dla wzmacniania w�asnej pozycji maj�tkowej i po-
litycznego znaczenia. Zrazu -w pierwszej po�owie
stulecia - przewaga magnat�w nie wyda�a jeszcze
wszystkich szkodliwych owoc�w. S�usznie Adam
Kersten zwr�ci� ostatnio uwag�, i� w okresie tym
by�y jeszcze �ywe w�r�d warstwy magnackiej d�-
�enia do wzmocnienia i centralizacji w�adzy oraz
�e samodzielno�� polityczna kr�la i szlachty stano-
wi�a realny fakt. P�niej natomiast w �onie tej
warstwy wzi�y zdecydowanie g�r� d��enia do de-
centralizacji w�adzy i jej os�abiania, a� do ca�ko-
witej niemal anarchii wewn�trznej. Zwyci�stwo
tych tendencji u�atwia�y: brak rozdzia�u terytorial-
nych organ�w w�adzy i wykonawstwa, honorowy
charakter urz�d�w ziemskich, nie zwi�zanych jak�-
kolwiek wi�zi� z resortowymi organami central-
79
nymi, rozk�ad wymiaru sprawiedliwo�ci (wska�my
na zanik s�d�w ziemskich oraz jaskrawe niedocia-
gni�cia w egzekucji wyrok�w s�dowych), wreszcie
upadek kultury politycznej w�r�d mas szlachec-
kich.

Zasadnicze cechy ustroju

Przechodz�c do resumpcji powy�szych wywo-

d�w nale�y stwierdzi�, �e najwa�niejsz� swoist�
cech� anarchicznego ustroju Rzeczypospolitej XVII
wieku by�y "decentralizacja suwerenno�ci" oraz
brak pa�stwowej administracji. Kr�l nadal pia-
stowa� w�adz� suwerenn�: i jako monarcha, i jako
stan w sejmie. Formalnie korzysta� z niej tam,
gdzie prawo pisane nie wyznacza�o innego organu
zwierzchniego. W�adza zwierzchnia nale�a�a do
sejmu jako jedno�ci trzech stan�w politycznych
sk�adaj�cych Rzeczpospolit�. Suwerenno�� przypa-
da�a w udziale izbie poselskiej, kt�rej nadrz�dne
stanowisko wobec pozosta�ych stan�w sejmowych
traktowano w spos�b oczywisty. Je�eli jednak b�-
dziemy pami�ta�, �e r�wnocze�nie kompetencje tej
izby stanowi�y sum� w�adzy przys�uguj�cej po-
szczeg�lnym pos�om, to stwierdzimy z �atwo�ci�,
�e suwerenami byli r�wnie� ci ostatni, w�adni ze
skutkiem prawnym narzuca� sw� wol� ca�ej izbie.
Z atrybut�w w�adzy zwierzchniej korzysta� sejmik
partykularny, bo wkracza� w zakres spraw formal-
nie zastrze�onych dla w�adz centralnych, narzuca-
j�c tym ostatnim w�asne zwierzchnictwo. Ale zn�w
dodajmy, �e na sejmiku obowi�zywa�a zasada jed-
nomy�lno�ci, a zatem suwerenem by� poniek�d ka�-
dy z uczestnik�w tego zgromadzenia. Wszystko to
stwarza�o uk�ad, sprzyjaj�cy faktycznej suweren-
no�ci magnaterii. W miar� up�ywu dziesi�cioleci
coraz widoczniej przekszta�ca si� ona w zwierz-

80

chno�� magnackich lider�w poszczeg�lnych koterii,

z kt�rych �adna nie b�dzie jeszcze na tyle silna,
by narzuci� sw� przewag� innym, ka�da natomiast
ju� na tyle pot�na, by skutecznie przeszkadza�
w zdobyciu tej przewagi przez aktualnego przeciw-
nika politycznego. O tym, �e Rzeczpospolita
u schy�ku stulecia przestawa�a by� pa�stwem rz�-
dzonym przez ca�� warstw�, pisali ju� wsp�cze�ni.
P�ynny i z zasady zr�wnowa�ony uk�ad poli-
tyczny pomi�dzy ugrupowaniami magnackimi t�u-
maczy, dlaczego ich rz�dy nie znalaz�y odbicia
w istniej�cym ustawodawstwie, a tak�e dlaczego
przewagi magnackiej nie doprowadzono do ko�ca.
Zerwanie z aktualnym ustrojem Rzeczypospolitej
stawa�o si� mo�liwe albo poprzez gruntown� zmia-
n� uk�adu spo�ecznego, wywo�an� zmian� stosun-
k�w produkcji, albo na drodze wytworzenia si� ta-
kiego uk�adu politycznego, w kt�rym jedno ze
stronnictw magnackich uzyska�oby zdecydowan�
przewag� w kraju i w spos�b trwa�y potrafi�o zjed-
na� sobie poparcie wi�kszo�ci szlacheckiej. Nast�pi
to jednak dopiero w drugiej po�owie nast�pnego
stulecia.
Pomimo pog��biaj�cego si� kryzysu wewn�trz-
nego oraz upadku znaczenia Polski na arenie mi�-
dzynarodowej, w spo�ecze�stwie szlacheckim
ugruntowywa� si� pogl�d, �e Rzeczpospolita jest
pa�stwem doskona�ym, kt�rego ustr�j bije na g�o-
w� organizacj� aparatu w�adzy w innych pa�stwach
europejskich. Po wojnie trzydziestoletniej, a zatem
od po�owy stulecia poczynaj�c, obserwujemy praw-
dziwy rozkwit doktryny z�otej wolno�ci, poddaj�cej
aktualny ustr�j Rzeczypospolitej bezkrytycznej
apologii. Wolno�� stawa�a si� naczelnym poj�ciem
politycznym, podstawow� koncepcj� ustrojow�, za-
razem uzasadnieniem utrzymania status quo, wy-
tyczn� dzia�ania. Po�ywki ideowej dostarcza� sar-

81

matyzm, g�osz�cy przewag� Polski nad innymi pa�-

stwami oraz wy�szo�� szlachty nad pozosta�ymi
klasami spo�ecznymi. Doskona�o�� organizmu Rze-
czypospolitej ch�tnie ujmowano jako rezultat jej
zwyci�stwa nad innymi stanami, w tym tak�e nad
kr�lem.
Pisarze polityczni, staty�ci, prze�cigali si�
w wysi�kach maj�cych na celu dostarczenia tej te-
zie podbudowy historycznej. Powo�ywano si� na
przywileje, jakie za zas�ugi wobec pa�stwa uzyski-
wa�a szlachta od swych monarch�w na przestrzeni
od Kazimierza Wielkiego do Batorego. W�a�nie owe
prawa sta�y si� g��wnymi sk�adnikami ideologii
z�otej wolno�ci. By�y to - zasada r�wno�ci wszyst-
kich feuda��w, prawa szlachcica do wolnego obioru
monarchy, do wolno�ci g�osu (po��czonego z pra-
wem do sprzeciwu), wreszcie prawo do nietykalno-
�ci osobistej i maj�tkowej. Mamy tu zatem do czy-
nienia z doktryn� o elementach na wskro� demo-
kratycznych, ale w�a�nie dlatego w warunkach
antyegalitarnej struktury spo�ecznej i politycznej
doskonale sprzyjaj�c� pog��bieniu faktycznych
tendencji antydemokratycznych. Zrozumia�e, �e
taka doktryna wspaniale mog�a s�u�y� i istotnie
s�u�y�a umacnianiu wrogo�ci w stosunku do wszel-
kich idei reformatorskich, kt�re by�yby w stanie
os�abi� korzy�ci, jakie z anarchii czerpali magnaci.
Autor Domina Palatii (Pani Pa�acu), utworu
uznawanego za klasyczny wyk�ad zasad z�otowol-
no�ciowych, wyja�nia�, i� wszelka odmiana jest
szkodliwa, "bo jako nowy przysmak w �o��dku
turbacyj�, w zdrowiu za� szkod� czyni" 18. Popu-
larno�� doktryny z�otej wolno�ci nale�y jednak=
wi�za� nie tylko z rz�dami magnackich koterii.
Stanowi�a ona r�wnie� rezultat upadku kultury
w spo�ecze�stwie szlacheckim, kultury za� polity-
cznej w szczeg�lno�ci. Aleksander Aaron Olizarow-

82

ski, mieszcza�ski pisarz po�owy XVII stulecia, jest

w zasadzie ostatnim z tych, kt�rzy maj� odwag�
��da� g��bszej reformy spo�ecznej i politycznej.
Miejsce �mielszych utwor�w zajmuj� dzie�a stwier-
dzaj�ce absolutn� doskona�o�� struktury politycznej
Rzeczypospolitej, albo te� przeciwnie - przepojone
duchem sceptycyzmu i desperacji, g�osz�ce niewia-
r� w mo�liwo�ci naprawienia rozplenionego wsz�-
dzie z�a. Elementy kryzysu tej g��boko konserwa-
tywnej ideologii, aprobuj�cej jedn� z najbardziej
zacofanych struktur politycznych siedemnastowie-
cznej Europy - pojawi� si� dopiero w po�owie na-
st�pnego stulecia.

!!!!!
83

Antoni M�czak

PROBLEMY GOSPODARCZE

Uwagi wst�pne

Wiek XVII zwr�ci� na siebie bli�sz� uwag� hi-

storyk�w gospodarczych dopiero w ci�gu ostatnich
kilkunastu lat. Stulecie to, badane od dawna w spo-
s�b monograficzny, znalaz�o r�wnie� poczesne miej-
sce w szerokim syntetycznym obrazie rozwoju go-
spodarki i struktury spo�ecze�stw Europy. Zwr�-
cono uwag�, �e ju� ekspansja europejska XVI wie-
ku stworzy�a w powa�nym stopniu podstawy tech-
niczne przewrotu przemys�owego, nast�pi� on
jednak znacznie p�niej: przy ko�cu XVIII stulecia
w Anglii, w XIX wieku na naszym kontynencie.
Czemu przypisa� to zahamowanie rozwoju?
Czy nast�pi�o ono tylko w sferze gospodarki? Te
i inne pytania zadaje si� obecnie, proponuj�c r�ne,
nie zawsze zgodne ze sob� odpowiedzi. Og�lnie
rzecz bior�c, na omawiany tu okres przestano spo-
gl�da� jako na le grand siecle (wielkie stulecie),
g��wn� natomiast uwag� skupiono na przejawach
depresji czy zastoju, barwy bardziej optymistyczne
rezerwuj�c jedynie dla Anglii i P�nocnych Nider-
land�w. Charakterystyczne wi�c dla tego stulecia
s� dwa pozornie przeciwstawne zjawiska: trwanie,
czy zgo�a zacie�nianie si� wi�zi handlowych mi�dzy

84
odleg�ymi nawet krajami - przy jednoczesnym
wzro�cie r�nic poziom�w gospodarczych poszcze-
g�lnych stref Europy, jakkolwiek by�my je mie-
rzyli i por�wnywali. Jest w tym paradoksie zapo-
wied� stosunk�w cechuj�cych wymian� mi�dzy
krajami rozwini�tymi i zacofanymi w stuleciach
nast�pnych a� po dzie� dzisiejszy.
W sensie tak poj�tych zjawisk gospodarczych
wiek XVII rozpoczyna si� oko�o roku 1620, gdy po
latach najwy�szych wska�nik�w koniunktury �wia-
towej nast�pi�o gwa�towne za�amanie. Z kolei ko-
niec stulecia trzeba by umie�ci� oko�o 1730-1740,
gdy ponownie koniunktura trwale si� poprawia.
Ta ostatnia cezura nie znajduje jednak zastoso-
wania dla Polski. Wyra�ny rozw�j gospodarki na-
st�puje u nas p�niej, natomiast ju� pierwsze lata
XVIII wieku przynosz� wojn�, kt�rej dzieje i skut-
ki stanowi� musz� problem odr�bny. Dlatego te�
m�wi�c o XVII stuleciu zatrzymywa� si� b�dzie-
my na jego kresie kalendarzowym.
Oceny stosunk�w panuj�cych w�wczas w Pol-
sce akcentuj� wi�c r�wnie� zjawiska regresywne.
Jakkolwiek historycy w��czyli Polsk� w og�lno-
europejski, a nawet �wiatowy schemat "kryzysu
XVII wieku", to niezale�nie od refleks�w powsze-
chnej koniunktury gospodarczej prze�ywa�a ona
tak�e trudno�ci specyficzne, wyra�aj�ce si� w kry-
zysie gospodarki folwarczno-pa�szczy�nianej. Jego
konsekwencje odczuwa� mia�a Polska niezwykle
d�ugo, w niekt�rych dziedzinach - jak wysoko��
plon�w, produkcja rzemie�lnicza, odsetek ludno�ci
�yj�cej z przemys�u i handlu - poziom drugiej po-
�owy XVI wieku osi�gni�to ponownie zapewne do-
piero pod koniec XVIII b�d� te� nawet w XIX stu-
leciu.
Ze zjawiskami regresu gospodarczego wi�za�y
si� niekorzystne zmiany ustrojowe i niepowodzenia
85

polityczne; og�lnie okres ten okaza� si� dla Polski

szczeg�lnie niepomy�lny.
Przebieg tych zjawisk nie zosta� jeszcze wy-
starczaj�co poznany, zw�aszcza i� stosunki polskie
badano metodami odr�bnymi i studi�w por�w-
nawczych jest niezwykle ma�o. W szkicu tym chce-
my po�o�y� nacisk na zmieniaj�c� si� w ci�gu XVII
wieku rol� Polski w gospodarce europejskiej
i �wiatowej oraz na zestawienie poziomu gospodar-
czego, stosunk�w rynkowych i struktury spo�ecznej
Polski z niekt�rymi innymi krajami Europy.
bufor

GoSpodarka rolna

Analiz� sytuacji gospodarczej wypada rozpo-

cz�� o# rolnictwa i stosunk�w wiejskich, jako �e
determinowa�y kierunek i tempo zmian w innych
dziedzinach gospodarki. Stulecie poprzednie prze-
kaza�o siedemnastemu spadek, o kt�rego warto��
sp�r jeszcze si� toczy. Istota przemian, jalsie za-
sz�y w XVI wieku na wsi jest znana; nie wiemy
natomiast, jak nale�y datowa� pocz�tki stagnaeji
i regresu. Czy pocZ�tek XVII stulecia trzeba zali-
czy� ju� w ca�o�ci do fazy zst�puj�cej?
Trudno tu da� odpowied�, maj�c� walor dla
ca�ej Korony. Stosunki wiejskie by�y bardziej zr�-
nicowane, ni� na to wskazuje wzgl�dna jednolito��
upraw polo#vych. Folwark rozwija� si� nie tylko
pod wp�ywem popytu na zbo�e, ale tak�e w wyni-
ku sprzyjaj�cych warunk�w demograficznych.
Zwr�cono na to uwag� dla XVI wieku dostrzeg�szy,
�e tempo wzrostu area�u folwarcznego jest szybsze
tam, gdzie gospodarstwa ch�opskie by�y mniejsze.
Nasuwa si� pytanie, czy w p�niejszych dziesi�cio-
leciach, gdy �rednia powierzchni gospodarstw
ch�opskich skurczy�a si� do p� �anu i mniej, da-
wa�o to efekt kumulatywny. Mo�na przypuszcza�,

PROBLEblY GOsPODAftCZE

�e przyrost naturalny na wsi poci�ga za sob�

zmniejszanie si� dzia�ki ch�opskiej, gdy nie by�o
nadaj�cych si� pod upraw� p,.zstek, m�g� po�rednio
sprzyja� rozwojowi folwark�w przez dostarczanie
potrzebnej si�y roboczej.
Wi���c rozw�j gospodarki folwarcznej z popy-
tem zagranicznym, pami�tamy jednak, i� nie ka�dy
folwark sp�awia� do Gda�ska. Zak�adanie folwarku
kosztem ch�opskiej ziemi i si�y roboczej sta�o si�
najprostsz� form� podniesienia renty feudalnej
oraz doprowadzi�o w skali dzielnic i ca�ego kraju
do znacznych zmian w podziale dochodu spo�ecz-
nego. Mamy na to szereg dowod�w. Oto na prze�o-
mie XVI wieku zaniepokojeni w�a�ciciele ziemscy
poczynaj� sprawdza� stan zad�u�enia swych podda-
nych; zar�wno inwentarze, jak literatura notuj�
pogarszanie si� stanu ch�opskich narz�dzi. Z drugiej
strony jedynie przesuni�cia w stanie posiadania
ziemi mog� wyja�ni� wzrost eksportowanej z Ma-
�opolski nadwy�ki zbo�owej.
Ta ostatnia kwestia ka�e przej�� do og�lniej-
szych wska�nik�w wydajno�ci gospodarki rolnej.
Jakkolwiek dotychczasowe oszacowania plon�w
z drugiej po�owy XVI i pierwszej XVII wieku zo-
sta�y - s�usznie - zakwestionowane, bardzo wiele
przemawia za tym, �e ju� w pierwszej �wierci no-
wego stulecia notowano plony ni�sze ni� poprzed-
nio. Aby poj�� znaczenie tego zjawiska, trzeba
wzi�� pod uwag�, �e przy plonie niskim, oko�o 3-4
ziaren zebranych z jednego wysianego, nadwy�ka
pozostaj�ca po oddzieleniu ziarna id�cego na siew
i konsumpcj� pa�sk� oraz c.h�opsk� by�a niewiel-
ka. Co wi�cej, wszelkie obni�enie plonu odzia�y-
wa�o nader silnie na spadek tej nadwy�ki, zw�asz-
cza w gospodarstwach drobnych (ch�opskich, szla-
�hty zagrodowej, dzia�kach mieszczan-rolnik�w).
Eksport zbo�a polskiego nale�y rozpatrywa� ma-
86 87

ANTONI M�CZAK

j�c na uwadze w�a�nie ow� ma�� wydajno�� pracy

na roli.
Gdy w Rzeczypospolitej drugiej po�owy XVI
wieku �redni plon 4 zb� wynosi� (w stosunku do
zasiewu = 1) zapewne do 4 ziaren, w ci�gu na-
st�pnych 150 lat - 3,3, od po�owy XVIII wieku
oko�o 4,3 (niekt�rzy badacze oceniaj� wy�ej), to
w Niemezech plony w tym czasie wzros�y �rednio
z 4,4 do 5,3, we Franeji do 6,7, w Anglii z 4,6 do
9,8, w P�nocnych Niderlandach z 7,5 do 13,1. Po-
ziom plon�w z okresu rozbior�w na obszarze
Kr�lestwa Polskiego nie zosta� w powa�niejszej
mierze przekroczony w ci�gu nast�pnego stulecia:
mi�dzy 1857 i 1885 plony oscyluj� wok� 4,4 - 5,2.
Rolnictwo galicyjskie uzyskuje w tym okresie
zbiory ni�sze, natomiast Pozna�skie i Pomorze-
wy�sze. Rozpi�to�� mi�dzy wydajno�ci� rolnictwa
polskiego a przoduj�cymi pod tym wzgl�dem kra-
jami Zachodniej Europy, kt�ra pog��bi�a si� tak
#z#vra�nre w wieku XVII, utrzyma�a si�. Oto plony
4 zb� z 1 ha w okresie 1918-1939 wynosi�y �re-
dnio (w granicach obecnych) dla Polski 11,5 q, dla
Franeji - 15,5, dla terytorium NRF - 20, dla
Wielkiej Brytanii - 21,5 i dla Holandii - 26 q.
W pi�cioleciu 1961-1965 odpowiednie dane wy-
nosi�y: 17, 25,5, 29, 35 i 35 q. Wynika, �e epoka
przemys�ovi#a nie zdo�a�a zmniejszy� dystansu, kt�-
ry wytworzy� regres siedemnastowiecznej Polski
w zestawieniu z ogromnym post�pem dokonanym
w k o�cu tego stulecia, a zw�aszeza w pocz�tkach
nast�pnego, na Zachodzie Europy.

Zaludnienie i struktura spo�eczna

Stan rolnictwa bywa wsp�zale�ny ze stosun-

kami ludno�ciowymi kraju. Wsp�zale�ny w tym
sensie, i� przyrost lub spadek liczby ludno�ei

PROBLEMY GOSPODARCZE

wp�ywa na spos�b i zasi�g upraw, z kolei za� mo�-

liwo�ci produkcyjne rolnictwa i hodowli okre�la-
j� wielko�� zaludnienia. W Polsce omawianego
okI'esu te og�lne zale�no�ci, tak ostro i okrutnie
przejawiaj�ce si� w �yciu spo�ecze�stw przedprze-
mys�owych, zaznacza�y si� jakby s�abiej. Przemia-
ny spo�eczne i w�asno�eiowe zdawa�y si� wp�y##,a�
na rolnictwo i rzemios�o silniej ni� bezpo�rednia
presja demograficzna. lViemniej jednak stoslznki
ludno�ciowe w Polsce XVII wieku s� doskona�ym
symptomem og�lnej sytuacji kraju w tym krytyez-
nym dla� stuleciu.
Jakkolwiek kryzys gospodarezy siedemnasto-
wiecznej Polski nies�uSznie by�oby wywodzi� ze
zniszeze� wojennych, jako przyczyny pierwotnej
i g��wnej, to jednak lata "potopu" przynios�y
w po�owie stulecia cezur� niezmiernej wagi, je�li
chodzi o zaludnienie kraju. Dla trzech dzielnic:
Wielkopolski, Ma�opolski i Mazowsza Irena Giey-
sztorowa proponuje nast�puj�ce oszacowania dy-
namiki ludno�ciowej.

Zaludnienie Wielkopolski, Ma�opolski i Mazowsza

od XVI do XVIII wieku

Liczba I Liczba
Rok mieszka�c�w mieszka�c�w
w tysi�cach na km#

1580 3100 21,3

1650 3830 # 26,3
1660 2900 19,9
1700 3250 i 22,3

Przyrost
od poprzedniego '
przekroju w ':

og�lem I, rocznie '

23 I 0,33 i
25
12 # 0,28

Mamy wi�c do po�owy stulecia przyrost, po

nim spadek wywo�any wojn� szwedzk� i najazdem
siedmiogrodzkim, kt�ry zniweczy� wzrost ludno-

88 89

ANTONI M�CZAK

�ci dokonany w ci�gu 100 poprzednich lat; po #voj-

nach przyrost ponowny, zapewne jednak s�abszy.
Podobne zjawisko spadku zaludnienia dostrzega-
my w XVII wieku tak�e w Rosji i w Niemezech,
trapionych wojnami na w�asnym terenie oraz
#v wyczerpanej wojnami, ekspansj� kolonialn�,
kryzysem gospodarezym Hiszpanii. Wyr�wnanie
strat przysz�o jednak Polsce (obok Hiszpanii)
szezeg�lnie trudno. Kontrasty pog��bi� przyrost
ludno�ci we Franeji, Anglii, Niderlandach.
Warto te� zwr�ei� uwag�, �e w�a�nie w XVII
stuleciu do odwiecznych wielkich o�rodk�w miej-
skich Europy dcehodz� na Wsehodzie Moskwa, na
Zachodzie Londyn (1582 - 120 tys. mieszka�c�w,
1700 - 674 tys., z czego 200 tys. w City) oraz mniej
liczne, ale r�wnie� wa�ne - Amsterdam i Ham-
burg. Jakkolwiek nie brak przejaw�w regresu
miast w wielu krajach, jak W�ochy, Hiszpania,
pewne prowineje Franeji, to jednak w dalszym
ci�gu wspania�o�� i zaludnienie o�rodk�w miej-
skich na Zachodzie budzi podziw, w zestawieniu
z tipaclkiem i agraryzacj� na#.uet do�� #=#a�nveh
da#vniej miast w Polsce i niekt�rych regionach
s�siednich. Darmo wreszcie szuka� w �wezesnej
Rzeczypospolitej - wy��czajac region gda�slsi-
wzrostu zwartyeh skupisk ludno�ci rzemie�lni-
czej na wsi.
Analiza por�wnaweza Struktury spo�ecze�stw
europejskich XVII wieku nie zosta�a jeszeze napi-
sana. Musia�aby ona natrafi� na powa�ne trudno-
�ci, cho�by z braku wsp�lnego mianownika dla
#vielu grup spo�ecznych. Najwyra�niej ###ida� to
#v odniesieniu do szlaehty. Stan szlacheclsi w Pol-
sce zamkn�� si� ju� ostatecznie w XVI wieku; no-
bilitacje, kt�re od roku 1577 pozostawa�y w gestii
sejmu, nadawano zbyt sk�po, aby mog�y wp�yn��
na liczebno�� lub struktur� tej grupy. Pozostaj�c

PROBLEMY GOSPODARCZE

"stanem", szlachta polska nie stanowi�a jednak

"klasy spo�ecznej" w przyj�tym dzi� sensie, nie
by�a te� "warstw�". Szlachcic to zar�wno ma#nat,
"kr�lewi�tko" kresowe, jak szlachcic zagrodowy,
czyli nie posiadaj�cy poddanych (cho� posesjonat
na kawa�ku ziemi), i "odardus", czyli "go�ota"-
szlachcic bez roli ani te� roli nie dzier�awi�cy. Je-
dynie �rednie i bogatsze warstwy spo�eczno�ci
'szlacheckiej zaliczy� dzi� mo�emy do klasy feu-
dalnej. Podkre�li� jednak trzeba, �e szlachta sta-
nowi�a grup� nader liczn�.
Jakkolwiek ta liczebno�� szlachty polskiej bu-
dzi�a niekiedy zdumienie cudzoziemc�w, samo zja-
wisko nie nale�a�o w �wezesnej Europie do nie-
zwyk�ych. Przys�owiowym krajem ubogiej szlach-
ty by�a we Franeji Gaskonia, w Hiszpanii za�
Asturia i leraj Bask�w; stanowi�y one typowe pro-
wineje szlacheckie. Podobnie te� jak w Iiiszpan�,
r�wnie� i w Polsce ubogie warstwy szlachty uzu-
pe�nia�y si� - mimo zakaz�w - nap�ywem ambit-
nych plebejuszy.
Ubo�sze warstwy stanu szlacheckiego - za-
grodowcy i szlachta cz�stkowa, dysponuj�ca za-
ledwie dzia�ami wsi - trac� w wieku XVII znacz-
n� cz�� swego stanu posiaclania na rzecz warstw
bogatszych. Ro�nie liczba go�oty, zwi�ksza si� na-
cisk sproletaryzowanej szlaehty na dzier�awy, od-
suwa si� plebejuszy od wielu drobnych �r�de� do-
chodu, kt�re stanowi� mog�y r�wnie� d�wigni�
awansu. Mo�na by jednak zauwa�y�, �e owa osmo-
za spo�eczna mi�dzy plebsem a ubog� szlacht� po-
siada�a znikome znaczenie: nie poszerza�a w isto-
cie rzeczy kr�gu uprzywilejowanych i nie prowa-
dzi�a do akumulacji maj�tk�w.
Wi�ksze zapewne znaczenie mia�y procesy za-
chodz�ce w�r�d w�a�ciwej Szlachty. W tych rejo-
nach kraju, gdzie posiad�o�ci ma�e i wielkie sty-

91

ANTONI M�CZ AK

ka�y si� ze sob� bezpo�rednio, dostrzec mo�emy

�ywy rozrost tych ostatnich. Zakres i tempo zmian
przedstawia�y si� tu rozmaicie, najog�lniej jednak
bior�c, ros�y kilku- i kilkudziesi�ciowioskowe po-
siad�o�ci, stan posiadania jedno-dwuwioskowej
szlachty utrzymywa� si�, kurczy�a si� przede
wszystkim w�asno�� drobna. Tam, gdzie - jak na
Mazowszu - dominowa�a szlachta uboga, brako-
wa�o za� maj�tk�w magnackich, zamiast koncen-
tracji wyst�pcwa�o rozdrobnienie w�asno�ci, co
oznacza, �e dominuj�ca wielko�� maj�tku mala�a.
Rezultatem tego procesu, funkcj� przeludnienia
Mazowsza, by�a szlachecka kolonizacja ziem s�-
siednich na p�nocy i wschodzie.
##V zjawiskach tych ��cz� si� podstawowej wa-
gi pz-oblemy demograficzne i gospodarcze. Mimo i�
dla wieku XVII mo�na przyj�� odsetek szlachty
podobny jak dla nast�pnego stulecia, to jednak po-
dzia� maj�tku narodo#i#ego, pozostaj�cego w jej r�-
kach, przedstawia� si� musia� za panowania So-
bieskiego zgo�a odmiennie ni� za Batorego. Tej
ostrej polaryzacji spo�ecznej w�r�d szlachty nie-
�atwo zestawi� z innymi krajami. Z pewno�ci� to

warzyszy ona (czasem? cz�sto? zazwyczaj?) zjawi-

sku pauperyzacji kraju (jak w Hiszpanii), jednak
losy w�asno�ci ziemskiej w Anglii wskazuj�, �e
polaryzacja wi�za� si� mo�e tak�e z procesami
#vzrostu. Przy podziale angielskich ziemian na trzy
prupy: arystokracja, gentry (ni�sza szlachta)
i #freeholders (drobni w�a�ciciele), udzia� pierwszej
� nich ro�nie z l0o/o oko�o 1500 roku do 15-20o/o
w przededniu wojny domowej (po�owa XVII wie-
ku). aby po p�wieczu stabilizacji, oko�o 1790 roku,
osi�gn�� ponownie 20-25o/o. Istota r�nicy tkwi
w odmienno�ci podzia��w spo�ecznych. Awans ma-
j�tko#vy wielkiej w�asno�ci w Anglii nie jest r�w-
noznaczny - jak w Polsce - z awansem jedno-

92

PROBLEMY GOSPODARCZE

rodnej w ogromnym stopniu elity stanu szlachec-

kiego. W�a�nie w wieku XVI i XVII kr�g w�a�ci-
cieli ziemskich powi�kszy� si� o znaczn� liczb� sy-
n�w mieszcza�skich. Do arystokracji przenikali
ludzie niskiego nawet pochodzenia, wzbogaceni
w handlu czy w s�u�bie kr�lewskiej. Wzrost znacz-
nych fortun ziemskich nie oznacza te� ponownego
rozdzia�u bogactw w y��cznie w sektorze rolno-ho-
dowlano-le�nym; wielka w�asno�� to w Anglii
tak�e g�rnictwo, metalurgia, spekulacja grLzntami
miejskimi. R�wnie� udzia� w �yciu gospodarczym
warstw wypieranych z w�asno�ci ziemskiej przed-
stawia si� odmiennie.
Anglia stanowi�a przypadek kontrastowy
w stosunku do Polski. Nie nale�y jednak s�dzi�,
�e inne kraje europejskie mo�na by umie�ci� mi�-
dzy tymi dwiema skrajno�ciami. Wariant�w by�o
wi�cej, w�a�nie ze w,zgl�du na odr�bno�ci podzia-
��w spo�ecznych w r�nyeh krajach. W Kr�lestwie
Neapolu na przyk�ad wielkie posiad�o�ci ziemskie
przechodzi�y wraz z tytu�ami arystokratycznymi
w r�ce bankier�w genue�skich. W stuleciu wojen
i walk domowych niema�� gra�a rol� tak�e walka
o w�adz�; nie spcs�b wi�c rozpatrywa� stosunk�w
ziemskich w Czechach czy na W�grzech, pomija-
j�c walk� z Habsburgami i konfiskaty po ich zwy-
ci�stwach.
Znacznie mniej ni� o szlachcie wiemy o zmia-
nach struktury ludno�ci miejskiej w Polsce. S�usz-
nie zauwa�a Andrzej Wyrobisz, �e pod wp�ywem
nacisku ze strony starost�w i magnackich w�a�ci-
cieli miast walka z nimi stawa�a si� g��wnym pro-
blemem wi���cym interesy mieszka�c�w miaste-
czek. Nie musia�o to jednak oznacza� zacierania
si� r�nic maj�tkowych w obr�bie spo�eczno�ci
miejskiej. Z pocz�tkiem stulecia rozszerzanie si�
strefy kontakt�w gospodarczych Gda�ska powo-

93

ANTONI M�CZAK

�a�o do �ycia kilka o�rodk�w nadwi�la�skich i do-

prowadzi�o w nich do stosunkowo znacznej aku-
mulacji bogactw. R�wnie� handel Wsch�d-Za-
ch�d, koncentruj�cy si� w Poznaniu oraz Toruniu,
zaopatrywanie dworu kr�lewskiego w Warszawie
stwarza�y przes�anki wzbogacenia mieszcza�skie-
go. Nie bez znaczenia s� wreszcie jednostkowe ka-
riery mieszczan cudzoziemc�w, jak Cacci i Gibbo-
ni - w metalurgii, Baccaralli - w sukiennictwie,
czy wreszcie Tymfowie i Boratini - w mennic-
twie.
Schodz�c ni�ej po szczeblach �wczesnej dra-
biny spo�ecznej, docieramy do ch�opstwa. O jego
pauperyzacji pisano najwi�cej, wystarczy wi�c
przypomnie�, �e to w�a�nie "odbudowa wsi" po
wojnie szwedzkiej posun�a daleko proces zr�w-
nywania pozycji maj�tkowej i spo�ecznej kmieci
i zagrodnik�w. Rosn�ce zbiegostwo, p�niej za�
tak�e chaos lat wojennych w po�owie stulecia, po-
mno�y�y zapewne szeregi ludzi "marginesu spo�e-
cznego", w��cz�g�w, kt�rzy w �wczesnych warun-
kach w Polsce w znikomym jedynie stopniu zna-
le�� mogli prac� najemn�.
Studia nad sk�adem spo�ecznym duchowie�-
stwa nie rozwin�y si� jeszcze, jakkolwiek dadz�
si� stwierdzi� ogromne r�nice maj�tkowe i pre-
sti�u spo�ecznego. Wiemy te�, �e nie wy�oni�y si�
jeszcze w�wczas - odmiennie ni� na przyk�ad
w Anglii - grupy zawodowe, odr�bne od hierar-
chii stanowej: przejaw ewolucji ku spo�ecze�stwu
bur�uazyjnemu.

Miejsce Polski w gospodarce europejskiej

Wiek XVII odziedziczy� po swym poprzed-

niku silne zwi�zki handlowe Polski z Zachodem.
Brak wprawdzie danych o globalnych obrotach

PftOBLEblY GOSPODARCZE

handlu zagranicznego, ale notowania komory cel-

nej w Cie�ninie Sundu, przez kt�r� prowadzi�
szlak morski z Rzeczypospolitej na Zach�d, nie
pozostawiaj� w�tpliwo�ci, �e obroty port�w pru-
skich w drugiej po�owie XVI wieku ros�y powa�-
nie. Wprawdzie spada� wyw�z drewna, podnosi�a
si� jednak nadwy�ka eksportowa zb�, jedno-
cze�nie za� r�s� import tkanin oraz towar�w kolo-
nialnych.
Pocz�tek XVII stulecia kontynuowa� z powo-
dzeniem ten trend: rekord wywozu zbo�a z roku
1598 zosta� przekroczony w 1608, 1618 (jak mo�na
s�dzi� - absolutny szczyt wywozu z port�w Prus
Kr�lewskich), 1619 i 1621. Jednocze�nie wzr�s�
szczeg�lnie silnie przyw�z korzeni, barwnik�w,
cukru i innych produkt�w kolonialnych, kt�rych
poda� na rynku amsterdamskim zwi�kszy�a si�
w owym czasie niepomiernie. Polska nie tylko do-
r�wna�a Zachodniej Europie we wzro�cie spo�ycia
luksusowych przypraw, ale zwi�kszy�a sw�j udzia�
w tym zakresie. Podczas gdy w latach 1560 roczny
import cukru mo�na szacowa� na 0,15o/o �wczesnej
produkcji brazylijskiej, to oko�o roku 1620 si�ga
ju� 2o/o; w liczbach bezwzgl�dnych daje to
w pierwszym okresie oko�o 3000 kg, w drugim-
oko�o 240 ton. Odpowiednie dane dla pieprzu by-
�yby bardziej podejrzane, bowiem trudniej okre-
�li� wielko�� jego przywozu zar�wno do Europy,
jak do Polski.
Przedstawione tu uwagi, odnosz�ce si� do im-
portu artyku��w luksusowych, s� w�tpliwym mier-
nikiem rozwoju gospodarczego czy nawet wzrostu
bogactwa kraju. M�wi� jedynie o wzro�cie kon-
sumpcji luksusowej, a wi�c o powi�kszeniu si� do-
chod�w nielicznej warstwy ludno�ci.
Gdy jednak w poprzednim stuleciu Polska by-
�a niezast�pionym spichlerzem Europy, w wieku

94 / 95

ANTONI 1\l�CZAK

XVI sytuacja pocz�a si� zmienia�. Pierwsze

�wier�wiecze zapowiada�o zreszt� sytuacj� jak
najlepsz�. Wywo�one przez Gda�sk zbo�e wy�y-
wi� mog�o oko�o 1/z do 3/4 miliona mieszka�c�w
Niderland�w, Hiszpanii, Portugalii czy W�och.
Liczba to tylko pozornie niewielka, pami�ta� bo-
wiem trzeba, �e w�a�nie ziarno importowane sta-
nowi�o tam �w margines zaopatrzenia, kt�rego
brak wywo�ywa� natychmiast g��d. Z biegiem
czasu jednak na rynku amsterdamskim pojawi�o si�
zbo�e z Archangielska, zyska�y na znaczeniu arty-
ku�y zast�pcze, jak zw�aszcza ry�. Wreszcie upra-
wa zb� w niekt�rych regionach Zachodniej Euro-
py tak dalece zwi�kszy�a sw� wydajno��, �e przy
jednoczesnym rozwoju przemys�u kraje te zmniej-
szy�y s##� zale�no�� od dowozu �rodk�w �ywno�ci.
Obserwatorzy wsp�cze�ni ju� w trzeciej �wierci
XVII wieku zwracali uwag�, �e zbyt ziarna z kra-
j�w nadba�tyckich jest utrudniony. Na prze�omie
XVII i XVIII wieku pszenica angielska stanowi�a
ju� powa�n� konkurencj� dla zbo�a polskiego,
a w drugiej �wierci XVIII wieku eksport angiel-
ski przekroczy� globalny wyw�z ziarna z Ba�tyku.
�w wzrost konkurencji okaza� si� na d�ug�
met� czynnikiem wielki wagi. Przypad� on na faz�
og�lnie z�ej koniunktury w handlu �wiatowym
i zbieg� si� z kryzysem strukturalnym gospodarki
rolnej w Polsce.
Statystyka polskiego handlu zagranicznego
posiada dla XVII wieku ogromne luki, nie zamie-
rzam te� wprowadza� tu s�abo uzasadnionych da-
nych. Ze wzgl�du na rol�, jak� handel ba�tycki
odgrywa� na prze�omie XVI stulecia, przytocz� je-
dynie dane oparte o rejestry celne z Cie�niny
Sundu (pomini�to wi�c obroty z portami nad Ba�-
tykiem) o obrotach importowanymi tkaninami i to-
warami kolonialnymi oraz o eksporcie �yta. Wiel-
96

,# ##r t# #8t C #

#�

I1. Podmiejska posiad�o�� bogatego kupca gda�skiego,

Blumhoffa

ftysunek ze sztambucha Henryka B"hma

12. Typy w��cz�g�w s#od Gda�ska

Akwarela ze 5ztambucha Henryka B"hma

PROBLER#lY GOSPODARCZE

ko�ci te mo�emy zestawi� tylko dla co dziesi�tego

roku, lata wybrane - dla zwi�kszenia reprezenta-
tywno�ci - ��czymy wi�c po trzy.

Wska�niki importu towar�w kolonialnych i tkanin

oraz eksportu �yta przez Gda�sk i Elbl�g
(�rednia dla lat 1605, 1615 i 1625 = 100)

Lata kol al e tkaniny �yto

1565/1575!1585
1595/1605/1615
1625/1635/1645
1685/1695/1705
1715/1725/1735
1745/i755/1765

29 28
gg 66
1040 114
1607 82
1150 23
2480 38

89
112
104
53
33
29

. Wska�niki te, cho� nie w pe�ni reprezenta-

tywne dla ca�o�ci handlu ba�tyckiego Polski jak
i: dla pozosta�ych lat, nie pozostawiaj� w�tpliwo-
�ci, �e import towar�w kolonialnych (korzeni, ry-
�u, cukru, barwnik�w itd.) r�s� niezwykle szybko.
Import tkanin natomiast spad� po okresie dobrej
koniunktury w drugiej �wierci XVII stulecia, po-
dobnie jak eksport �yta. Te ostatnie dane nale�a-
�oby skorygowa� o wyw�z p��tna (cz�eiowo po-
chodz�cego z Dolnego �l�ska) i rosn�cy w stosun-
ku do �yta wyw�z pszenicy. Zmienia to obraz na
korzy�� gospodarki polskiej, nie pozostawia jed-
#ak w�tpliwo�ci, �e doskona�y, wysoce dodatni bi-
lans handlowy port�w polskich prze�omu XVI
i pocz�tku XVII w�eku nale�a� ju� w drugiej po-
�owie XVII stulecia do przesz�o�ci.
Czy wolno jednak formu�owa� s�dy tak gene-
ralnie? Czy ca�a Korona, je�li nie Rzeczpospolita,
by�a tak silnie uzale�niona od rynk�w zachodnich?

7 Polska XVII wieku 97

ANTONI M�CZAK

Czy wreszcie powi�zania zagraniczne istotnie tak

bezpo�rednio dotyczy�y wsi, nie za� przede wszyst-
kim miast?
Stosunki mi�dzy Polsk� a przoduj�cymi kra-
jami Zachodniej Europy, kt�re wytworzy�y si�
w XVI, a utrwali�y w XVII wieku, Marian Ma-
�owist przyr�wna� do stosunk�w kolonialnych.
Analizuj�c mo�liwe warianty ewolucji gospodar-
czej, zestawiaj�c Polsk� z innymi krajami, nale�y
podkre�li�, �e zale�ny od popytu zbo�owego na Za-
chodzie charakter gospodarki polskiej wi�za� si�
z charakterem jej ekspansji. Rozw�j lub odbudo-
wa dokonywa�y si� raczej przez rozszerzanie
upraw, wci�ganie nowych teren�w (Ukraina, ko-
lonizacja pogranicza Korony i Wielkiego Ksi�-
stwa Litewskiego) ni� drog� intensyfikacji. Taki
by� styl ca�ej gospodarki i tak kalkulowa� wielki
w�a�ciciel ziemski we w�asnym zakresie. Jakkol-
wiek na wschodzie i po�udniowym wschodzie nie
by�o pr�ni politycznej, wielki historyczny "pro-
blem granicy" sta� r�wnie� przed Polsk�. W XVII
stuleciu dosz�o do kryzysu. Zar�wno polityczna,
jak osadnicza ekspansja rozwijaj� si� do lat trzy-
dziestych-czterdziestych po czym nast�puje ich
regres.
Analogie mi�dzy pa�stwem czy krajem jako
ca�o�ci� a poszczeg�lnymi w�o�ciami-latyfundia-
mi mo�now�adczymi, kt�re tu zaznaczy�em, nie s�
przypadkowe. W przeciwie�stwie do �wczesnych
tendencji polityczno-gospodarczych w Europie
Rzeczpospolita rezygnowa�a z ingerencji w �ycie
gospodarcze, zw�aszcza za� z protekcji miejscowe-
go rzemios�a i ogranicze� importu luksusowego.
Wynika�o to - rzecz prosta - z faktu, �e tego
w�a�nie wymaga� dora�ny interes grupy rz�dz�cej,
a tak�e og�u klasy panuj�cej - szlacheckich feu-
da��w. R�wnie� dora�ny interes kupiectwa po-
PROBLEMY GOSPODARCZE

�rednicz�cego w handlu zagranicznym (w tym za�

kupc�w gda�skich, kt�rzy mieli mo�liwo�ci regu-
lowania handlu) wymaga� raczej maksymalnego
rozwoju obrot�w zagranicznych ni� jakichkolwiek
�rodk�w protekcyjnych. W tym sensie struktura
w�adzy w Rzeczypospolitej decydowa�a o charak-
terze jej handlu zagranicznego. Czy jednak Pol-
ska - dostawca surowc�w, Polska - s�abszy part-
ner mia�a w XVII wieku szanse przeciwstawienia
si� Zachodowi z bankierem �wczesnego �wiata,
Holandi� na czele? Swoboda posuni�� protekcyj-
nych w przypadku kraj�w quasi-kolonialnych by-
wa niewielka. Nie brak argument�w dla tezy, �e
wszelkie ograniczenia importu, na przyk�ad sukna
czy korzeni, spowodowa�yby posuni�cia odweto-
we. Za�ama�aby si� wymiana z Angli�.
Mamy wprawdzie przyk�ad pa�stwa, kt�re
potrafi�o prowadzi� w tym�e czasie, w niezwykle
trudnych warunkach, �mia�� i zdecydowan� poli-
tyk� gospodarcz� na zewn�trz i na wewn�trz. Jest
to w drugim �wier�wieczu Szwecja Gustawa Adol-
fa i kanclerza Axela Oxenstierny, w drugiej za�
po�owie stulecia - Szwecja Karola XI. Nie tylko
jednak struktura spo�ecze�stwa i struktura w�adzy
by�a tam inna; r�wnie� bilans p�atniczy przedsta-
wia� si� odmiennie. Studium por�w n#wcze siec? ##u-
nastowiecznej Szwecji i Polski potrafi�oby wyja�-
ni� wiele zagadnie�, kt�re rozpatrujemy wci�� je-
szcze z punktu widzenia rodzimego partykularza.
Czy jednak w warunkach daleko posuni�tej
decentralizacji gospodarczej, a z biegiem czasu
tak�e politycznej, wolno bez zastrze�e� przeciw-
stawia� Polsk� jako ca�o�� jakiemukolwiek inne-
mu organizmowi gospodarczemu? W pewnym sen-
sie owa decentralizacja, �w s�aby wp�yw pa�stwa,
w epoce absolutyzmu i merkantylizmu stanowi�y
w�a�nie o odr�bno�ci stosunk�w polskich. Z dru-

gg

ANTONI M�CZAK

giej strony uk�ad sieci komunikacyjnej, z jakiej

korzysta� polski handel, g��wnie zbo�owy, decy-
dowa� o stosunkowo silnych powi�zaniach mi�-
dzydzielnicowych. Nie rozwi�zuje to problemu
w ca�o�ci. Czy by�y to rzeczywiste powi�zania
mi�dzydzielnicowe, czy te� zwi�zki poszczeg�l-
nych region�w z Gda�skiem lub Wroc�awiem? Le-
piej zbadane stosunki ko�ca XVIII wieku sugeruj�
raczej to drugie. Nie ma powodu, by na wyw�z
sukna z Brzezin do Ma�opolski i na Ru� patrze�
,odmiennie jak na wyw�z sukna ze Wschowy do
Prus Ksi���cych lub przyw�z tkanin czeskich czy
#�l�skich na Mazowsze.
By� jednak handel zbo�owy i istnia�a VC#'is�a
z jej dop�ywami. Te w�a�nie czynniki stanowi�y
o odr�bno�ci handlu na ziemiach polskich. Im na-
le�y po�wi�ci� szczeg�ln� uwag�.

Stosunki rynkowe

Pod wzgl�dem techniki komunikacyjnej Pol-

ska nie pozostawa�a daleko w tyle za przoduj�cv-
mi krajami Europy. Trzeba pami�ta�, �e g��wne
inwestycje drogowe wi�za�y si� w owych czasach
z wielkimi szlakami strategicznymi, a drogi rzym-
skie pozostawa�y wci�� jeszcze w u�yciu. Na na-
szych ziemiach ni� polski nie stwarza� - poza rze-
kami - szczeg�lnych przeszk�d, a system ce� we-
wn�trznych by� z pewno�ci� mniej uci��liwy ni�
w Niemczech cz# we Francji. Nie znaczy to jednak,
�e istnia�y silne powi�zania mi�dzy regionami.
O odr�bno�ci stosunk�w polskich stanowi�a Wis�a
z jej sp�awnymi dop�ywami i dominuj�cy udzia�
szlachty w handlu, wynikaj�cy z jej przywilej�w
celnych i uk�adu si� spo�ecznych.
W rezultacie obserwujemy paradoks. Ogromne
koszty transportu l�dowego uniemo�liwia�y prze-
PROBLEMY G Os PODARCZE

w�z ci�szych i relatywnie ta�szych towar�w; po-

wi�zania mi�dzy regionami by�y niekiedy zniko-
me. Jednocze�nie za� ca�e niemal dorzecze Wis�y
(# wyj�tkiem jej g�rnego biegu) obs�ugiwa�o swym
ziarnem rynek gda�ski, a odleb�e Podole, Wo�y�
i Ukraina hodowa�y wo�y, kt�re sprzedawano
w Ma�opolsce, ale przede w #zyst#im na �l�sku
i w Saksonii. Og�lnie przenie�� mo�na na wiek
XVII spostrze�enie Jana Z`lla�eckiego, uczynione
dla okresu poprzedniego, i� handel zagraniczny
(�ci�lej - eksport) determinowa� kierunki handlu
wewn�trz kraju. Wo�y ruskie nadal kupowano
w Krakowie, podczas gdy pobliskie o�wi�cimskie
sz�y na �l�sk; r�wnie� kierunki handlu suknem
krajowym zgadza�y si� z kierunkami rozchodze-
nia si� tkanin importowanych.
Silne powi�zania rynk�w zbo�owych mia�y
zapewne niema�e znaczenie dla kszta�towania si#
cen r�wnie� innych towar�w: pami�ta� trzeba, �e
przy wspomnianym wy�ej uk�adzie stosunk�w
rynkowych w�a�nie wyw�z zbo�a, na Rusi za� wo-
��w, stanowi� g��wne �r�d�o dop�ywu �rodk�w
pieni�nych, podtrzymywa� wymian� r�wnie� po-
zosta�ych towar�w.
Wi�zi powsta�e w wyniku obrotu ziarnem ura-
t# sta�y w tym uk�adzie do jednego z podstawo-
# wych - obok wo��w i luksusowych artyku��w im-
portowanych - czynnik�w zespalaj�cych ziemie
Korony. Mo�na by do��czy� tu tak�e s�l, artyku�
pierwszej potrzeby, jeden z g��wnych towar�w
 w masowym handlu europejskim tego czasu.
W Polsce istnia�y osobne rynki zbytu dla soli ma�o-
polskiej (z Wieliczki i Bochni), osobne dla ruskiej;
na p�nucnych ziemiach Prus, Wielkopolski, Kujaw
i Mazowsza konkurowa�a z nimi s�l zamorska.
Uwzgl�dniaj�c jednak znaczenie soli, podkre�la-
my jedynie rol� szlak�w rzecznych, zw�aszcza

100 101

ANTONI M�CZAK

Wis�y z jej dop�ywami, o czym by�a ju� wy�ej

mowa.
Na Wi�le za� dominowa�o zbo�e. Na prze�omie
XVI wieku wyw�z jego wzr�s� bardzo znacznie.
Uleg� zmianie wytworzony w poprzednich dziesi�-
cioleciach regionalny uk�ad poda�y. W sp�awie zbo-
�a, kt�ry w trzeciej �wierci XVI wieku, przybra�
ju� znaczne rozmiary, dominowa�o Mazowsze obok
Prus Kr�lewskich, ale o nich wiadomo jednak
mniej. Jak wykaza� Tadeusz Chudoba - Ma�opol-
ska, Podlasie, a zw�aszcza Ru� Czerwona i kraw�d�
Wo�ynia przylegaj�ca do Bugu, sprzedaj�c wiele
w latach dobrych plon�w, ogromnie traci�y na zna-
czeniu, gdy zbiory tam nie dopisa�y. W pierwszej
po�owie nast�pnego stulecia dostrzec mn�na powa�-
n�, strukturaln� zmian�. Oto ogromnie zwi�ksza
si� udzia� Ma�opolski: w zestawieniu z danymi
sprzed p�wiecza - pi�cio-siedmiokrotnie. Na
podstawie zmian powierzchni uprawnej i organiza-
cji rolnictwa Prus Kr�lewskich s�dzi� mo�na r�w-
nie�, i� wzrasta tam znacznie nadwy�ka towarowa.
Potwierdzaj� to oszacowania dobrze zorientowa-
nych kupc�w gda�skich, a zjawisko to zas�uguje
na podkre�lenie dlatego r�wnie�, �e ro�nie jedno-
cze�nie aglomeracja gda�ska, z ni� za� lokalny po-
pyt na �ywno��. Relatywnie spada wi�c rola Ma-
zowsza, zw�aszcza i� zapewne wzmaga si� tak�e,
niewielki co prawda, udzia� Rusi i Wo�ynia. Zmia-
ny te s� funkcj� zar�wno osadnictwa, jak - i to
chyba w g��wnej mierze - przemian w organizacji
rolnictwa. Nasza znajomo�� stosunk�w wiejskich
pozwala s�dzi�, �e czynnikiem bardziej dynamicz-
nym, ni� wzrost og�lnej powierzchni uprawnej
i wydajno�� pracy by� stosunek area�u ziem ch�op-
skich do folwarcznych (w terminologii fachowej-
"stopie� ufolwarcznienia") oraz zmiany stanu po-
siadania.

PROBLEhlY GOSPODARCZE

Wzrost liczby i powierzchni folwark�w, jak te�

koncentracja vr�asno�ci ziemskiej w r�kach wiel-
kich posiadaczy - oba zjawiska charakterystyczne
dla XVII stulecia, zw�aszcza pierwszej jego po�o-
wy - wzmaga�y efekt wzrostu nadwy�ki towaro-
wej. One jedynie pozwalaj� zrozumie�, w jaki spo-
s�b w okresie spadku wydajno�ci rolnictwa ros�a
tak znacznie nadwy�ka eksportowa. Nie spos�b nie
zauwa�y� jednak jak wiele pyta� pozostaje otwar-
tych. Mo�na wi�c jedynie domniemywa�, �e przy-
rost eksportu by� szybszy, ni� przyrost masy ziarna
rzucanej na rynki krajowe. Jest nawet prawdopo-
dobne, i� ta ostatnia skurczy�a si� na rzecz wywo-
zu. Wielka w�asno�� ziemska orientowa�a si�
w szczeg�lnie wysokim stopniu na sp�aw do Gda�-
ska - to by�aby przyczyna jedna, nie wykluczone
te�, �e ju� w�wczas zaznaczy� si� pewien post�p
w agraryzacji miasteczek, zw�aj�cy lokalne mo�-
liwo�ci zbytu zbo�a. Daje to wszak�e tylko jeden
wi�cej znak zapytania.

Miasta i rzemius�a

Losy miast wi�za�y si� zar�wno z losami rze-

mios�a, jak z wielkim handlem. Oczywi�cie, najle-
piej rozwija� si� Gda�sk, jakkolwiek drug� po�ow�
XVII stulecia znamionowa� tu spadek obrot�w
handlu - rezultat zmian na rynkach europejskich
i regresu gospodarki na zapleczu �r�dl�dowym.
R�wnocze�nie z Gda�skiem, cho� z innych przy-
czyn, rozwija�o si� miasto rezydencjonalne kr�-
l�w - Warszawa. Mimo ogromnych zniszcze� woj-
ny szwedzkiej mia�a ona szanse stosunkowo szyb-
kiej odbudowy: w roku 1676 liczy�a ju� 18 tys.
mieszka�c�w. Znaczn� dynamik� wykazywa�y wre-
szcie miasta w Wielkopolsce, zw�aszcza na pogra-
niczu �l�skim i brandenburskim. W wojew�dz-

102 103

ANTONI M�CZ�K

PROBLEMY GOSPODARCZE

twach pozna�skim i kaliskim powsta�y 22 miasta �redniczy�y w handlu zbo�em lub

wo�ami: Kazi-
i 11 tzw. "nowych miast" przy ju� istniej�cych. , mierz nad Wis��, Sandomierz,
zwi�zany z Ma�opol-
S�czeg�lne nasilenie lokacji przynios�y lata 1628- sk� ruski Jaros�aw, wreszcie
proporcjonalnie do
-1652: razem 20 lokacji, w tym 7 z lat 1637-1638. swyeh mo�liwo�ci inne drobne
o�rodki nadwi-
Na terenach pogranicznych osiadali przybyli ze �la�skie.
�l�ska w latach wojny trzydziestoletniej rzemie= Og�lnie, poza w�pomnianym regionem
pogra-
�lnicy, kt�rzy uprawiali nadal swe rzemios�o, nicznym Wielkopolski, nie spotykamy w
�wczesnej
g��wnie sukiennictwo. Wkr�tce inicjatywa lokacyj- Polsce zag�szczenia
prosperuj�cych o�rodk�w miej-
na przesz�a w r�ce w�a�cicieli ziemskich, zw�aszcza skich. Nawet w Prusach
Kr�lewskich znaczna ich
magnaterii wielkopolskiej. Nap�yw osadnik�w, wi�kszo�� zachowuje dominuj�cy
charakter rolni-
w tym r�wnie� "mieszczan-oraczy", sta� si� zapew- czy. Le��ce blisko siebie osady z
prawami miejski-
ne czynnikiem powa�nego wzrostu dochod�w feu- mi nie �wiadcz� o prosperity:
odwrotnie, niekiedy
dalnych. Wysuni�to przypuszczenie, i� mia�o to #vy- odbieraj� sobie wzajemnie
kurcz�ce si� mo�liwo�ci
r�wna� spadek dochod�w ze wsi, jednak trzeba za= wymiany ze wsi�.
uwa�y�, �e popierano r�wnie� osadnictwo wiejskie. Produkcja pozarolnicza stanowi�a
w wieku
W rezultacie, osadnictwo sukiennicze z drugiej XVII wci�� jeszcze niewielki odsetek
produktu spo-
�wierci XVII wieku w znacznej cz�ci przetrwa�o . �ecznego. Nawet w Anglii z jej
rozwini�t� produk-
najtrudniejsze lata i znalaz�o kontynuacj� w pro- cj� rzemie�lnicz� i
manufakturow�, g�rnictwem
dukcji rzemie�lniczo-manufakturowej czas�w-sta- w�gla i metali oraz intensywnym
budownictwem
nis�awowskich i porozbiorowych. (Londyn), zysk z tych wszystkich �r�de� w ostatniej
O wiele mniej korzystnie uk�ada�y si� losy �wierci stulecia szacowano na oko�o
po�owy docho-
miast mazowieckich: Cho� i tu zak�adano nowe # du uzyskiwanego z #rolnictwa, handel
za� wraz
o�rodki, agrarny charakter znacznej wi�kszo�cl z transportem na oko�o jednej
trzeciej.
miast bi� w oczy. Dzia�ania wojenne przynios�y W Polsce tego czasu nie tylko
mniejszy odsetek
straty ogromne, a stagnacja gospodarcza Mazowsza ludno�ci �y� z pracy poza
rolnictwem (zwa�my ni�-
nie stwarza�a �adnych przes�anek odrodzenia. Z ko- sz� wydajno�� izprawy �b�), ale
zaznacza�y si� po-
lei Ma�opolska by�a regionem niezmiernie zr�ni- wa�ne ju� r�nice wydajno�ci pracy w
g�rnictwie,
cowanym. Dla Krakowa wiek XVII stanowi� okres budownictwie i rzemio�le. Post�p
techniczny do-
niew�tpliwego upadku. Kilka znakomitych pod strzegamy w rozwijaj�cej si� przed
wojnami szwe-
#vzgl�dem artystycznym fundacji religijnych pod- dzkimi produkcji manufakturowej -
w g�rnictwie
kre�la jedynie - charakterystyczny dla epoki - kruszcowym, metalurg� i produkcji
uszlachetnio-
#vzrost mecenatu magnackiego w s�u�bie kontrre- nyeh tkanin we�nianych. Stwierdzono
zak�adanie
formacji i �wiadczy, �e kurczy� si� mieszcza�ski wielkich piec�w i odlewni dzia�
dla cel�w zbroje-
stan posiadania nieruchomo�ci. niowych przez wspomnianych ju� przemys�owc�w
Stosunkowo dobrze utrzymywa�y si� �wie�e w�oskich oraz powstawanie wielkich
zak�ad�w
o�rodki d�br magnackich, jak na przyk�ad Zamo��, farbiarskich w Gda�sku, Toruniu,
Wschowie i Mi�-
Tarn�w i te spo�r�d miast handlowych, kt�re po- dzyrzeczu. W drugiej po�owie
stulecia te wielkie

104 105
ANTONI M�CZAK

przedsi�biorstwa przewa�nie ju� nie istnia�y: nowe

nie powstawa�y, stare za� nie podnosi�y si� ze zni-
szcze� wojennych. Manufaktury wieku odrodzenia
powstawa� b�d� przewa�nie "na surowym korze-
niu".
R�wnocze�nie z rozwojem pewnej liczby manu-
faktur oraz rzemios�a w Gda�sku i na wielkopol-
skim pograniczu �l�ska dokonywa� si� rozpocz�ty
w ostatniej �wierci XVI wieku proces regresu ku�-
nictwa i sukiennictwa. Ku�nice, pozostaj�ce dot�d
cz�sto w r�kach fachowc�w nie pochodz�cych ze
szlachty, podlega�y wykupowi, analogicznie jak so-
�ectwa. Zu�ywaj�c wiele opa�u niszczy�y lasy, tote�
szlachta wykupywa�a je (proces ten znamy z terenu
kr�lewszczyzn), zamieniaj�c wiele z nich na m�yny
zbo�owe. Upadek licznych o�rodk�w sukienniczych
wi�za� si� ze spadkiem si�y nabywczej ch�opstwa
i ubo�szych warstw mieszcza�stwa. Utrzymywa�y
si� te o�rodki, kt�re zapewni�y sobie zbyt na dal-
szych rynkach (Ru�, Litwa, Prusy Ksi���ce).
Rzemios�o dostosowywa�o si� do trudno�ci ryn-
kowych, obni�aj�c jako��, przechodz�c na wyr�b
tkanin we�niano-Inianych. By�a to adaptacja nie-
jako wymuszona, wynika�a bowiem dora�nie z bra-
ku kapita�u w r�ku rzemie�lnika i prowadzi� mia�a
nie do ekspansji produkcji, lecz do ograniczenia
jej spadku. Losy innych ga��zi rzemios�a s� trud-
niejsze do uchwycenia. Nie wiemy, jakie by�y re-
alne konsekwencje antycechowej polityki szlachty.
Zjawiska niekorzystne dla istniej�cych gmin miej-
skich, jak zak�adanie "nowych miast" znanych
z terenu Wielkopolski, czy te� jurydyk, mia�y cz�-
sto dodatnie rezultaty; znosi�y wiele sztucznych
barier ustanawiany�h przez w�adze cechowe b�d�
miejskie.
W rzemio�le polskim dostrzegamy zjawiska,
kt�re odgrywa�y niezmiernie wa�n� rol� w ewolu-

PROBLEMY G Os PODARCZE

cji gospodarczej Zachodu: rozw�j zal��k�w produk-

cji kapitalistycznej, skup produkt�w i scentralizo-
wan� ich sprzeda� na odleg�ych rynkach, uprasz-
czanie procesu produkcyjnego i obni�anie jako�ci
wyrob�w dla rozszerzenia sfery nabywc�w. Zjawi-
ska te powstawa�y jednak u nas przewa�nie na
gruncie ogromnych trudno�ci rynkowych i nie pro-
wadzi�y do wzrostu produkcji czy rozszerzenia
rynk�w zbytu, nie rewolucjonizowa�y gospodarki,
nie przyczyni�y si� te� do post�powych zmiar.
struktury spo�ecznej. W dziedzinie produkcji arty-
ku��w podstawowych powa�nym rywalem sta�o si�
rzemios�o dworskie, organizowane przez wielk�
w�asno�� przy folwarkach. Zniszczenia lat pi��dzie-
si�tych wraz z p�niejszymi (zw�aszcza z czas�w
wojny p�nocnej) bezpo�rednio, ale i po�rednio, po-
przez zjawiska rynkowe, doprowadzi�y rzemios�o
do stanu depresji, z kt�rej podnios�o si� dopiero
w ko�cu XVIII wieku lub nawet p�niej. Rozwa�a-
nia Wawrzy�ca Surowieckiego na temat "upadku
przemys�u i miast w Polszcze" (1810) s� w istocie
wymownym �wiadectwem regresu, jaki nast�pi�
w wieku XVII.

Picni�dz i finansc

Odbiciem trudno�ci na rynkach wewn�trznych

i zagranicznych by�y stosunki panuj�ce w sferze
obrotu pieni�nego. Polska pozostawa�a poza rejo-
nem intensywnych rynk�w pieni�nych, rozwijaj�-
cych si� na linii Sewilla - Genua - Amsterdam,
przed�u�onej w ci�gu stulecia do Londynu. Oznacza
to, �e sfera obrotu pieni�nego i kredytu nie wy-
odr�bni�a si� u nas od handlu i obrotu ziemi�. By�a
ona w wysokim stopniu uzale�niona od stosunk�w
i koniunktur �wiatowych.
W gospodarce Polski �wczesnej mo�emy wy-
r�ni� jakby dwie abstrakcyjne sfery, z kt�rych

106 1#7

ANTONI M�CZAK

jedna pos�ugiwa�a si� w du�ej mierze pieni�dzem,

druga za� tylko powierzchownie ze� korzysta�a.
Pieni�dz by� wi�c sta�ym narz�dziem gospodaro-
wania kupiectwa i rzemios�a; w pieni�dzu realizo-
wa� rynkow� cz�� swego dochodu feuda�, w mo-
necie uiszczano podatki i c�a, stanowi�ce zna#zn�
cz�� dochod�w pa�stwa. Sfera druga, kt�r� nie bez
zastrze�e� okre�li� mo�na jako "naturaln�", obej-
mowa�a w du�ym stopniu gospodarstwa ch�op-
skie, ale r�wnie� gospodark� folwarczn�, jako �e
niema�a cz�� dochod�w feudalnych (powinno�ci
ch�opskich, produkt�w folwarcznych, zwierzyny,
dochod�w z las�w) nie przechodzi�a przez rynek.
Tak�e pa�stwo nie realizowa�o swego bilansu wy-
��cznie w pieni�dzu, skoro swe zobowi�zania po-
krywa�o nadaniami czy rozdawnictwem d�br. Jak
wynika z tego pobie�nego zestawienia, obie sfery
przenika�y nie tylko liczne ga��zie gospodarki, ale
tak�e pojedyncze jednostki gospodarcze. Polska nie
by�a w tym wyj�tkiem, og�lnie jednak system fol-
warczno-pa�szczy�niany zw�a� zakres cyrkulacji
pieni�dza.
Omawiane wy�ej trudno�ci rolnictwa i rynku
przejawi�y si� r�wnie� w sferze obrotu pieni�ne-
go. Z pocz�tkiem stulecia trwa ju� i dalej si�
wzmaga proces dewaluacji polskiego pieni�dza
srebrnego: Ostatnio Zbigniew Sadowski wi��e to
zjawisko z brakiem srebra, wywo�anym os�a-
bieniem na pocz�tku XVII wieku aktywno�ci
bilansu p�atniczego i r�nicami relacji srebra do
z�ota w Polsce i na Zachodzie. Fakt, �e jednocze�-
nie z polsk� pogarsza si� moneta srebrna w Niem-
czech i Rosji, wskazuje, i� ca�o�� zjawiska nie zo-
sta�a jeszcze poznana.
Lata zniszcze� wojennych i wysi�ku zbrojnego
zmniejszy�y krajowe zapasy kruszc�w, zwi�kszy�y
za� niepomiernie wydatki pa�stwa. Oddanie men-

PROBLENIY GOSPODARCZE

nic w r�ce dzier�awc�w, z kt�rych swoistej s�awy

doczeka� si� Andrzej Tymf, doprowadzi�o do zale-
t#vu rynku ma�owarto�ciow� monet�. W tym okresie
zaznaczy� si� nap�yw szel�g�w wo�oskich i zapewne
drobnej, o niskiej zawarto�ci kruszcu, monety
gda�skiej. W drugiej po�owie stulecia zrujnowana
wojn� gospodarka polska nie znajdowa�a ju� opar-
cia w dodatnim bilansie p�atniczym; inne elementy
obrotu pieni�nego wymagaj� jednak zbadania.
Mo�na jedynie przypuszcza�, �e chaos pieni�ny,
kt�remu daj� wyraz zw�aszcza lauda sejmikowe
i diariusze sejm�w, przyczynia� si� do zw�enia
sfery obrotu pieni�nego, jakkolwiek w tym w�a-
�nie okresie pojawi�a si� znaczna ilo�� bardzo drob-
nych monet, przydatnych w nader niewielkich
transakcjach.
Trudno�ci mennicze i monetarne odbija�y si�
tak�e na handlu zagranicznym. Kupcy angielscy
uskar�ali si�, �e inflacja zar�wno w Polsce, jak
w Niemczech nara�a ich na straty i dezorganizuje
handel. Lepiej zapewne znosili j� Holendrzy, �y-
wiej zainteresowani polskim zbo�em. Deprecjacja
pieni�dza obni�a�a natomiast cen� towar�w impor-
towanych w stosunku do krajowych, pogarszaj�c
sytuacj� miejscowych producent�w. Nasza ocena
tych zjawisk musia�aby zale�e� od wielu, zbyt s�a-
bo jeszcze znanych czynnik�w. Poniewa� sfera
obrotu pieni�nego by�a w�wczas powa�nie ograni-
czona, nie wiemy zw�aszcza, w jakim stopniu wa-
hania cen oddzia�ywa�y na popyt i poda�.
Mimo dodatniego bilansu handlowego, z kt�re-
go zdawano sobie powszechnie spraw� w pocz�t-
kach stulecia, Polska nie uchodzi�a za kraj obfito-
�ci pieni�dza. Czy by�a w�wczas, u schy�ku epoki
najlepszej koniunktury, krajem bogatym?

108 109
ANTONI M�CZAK

Bogactwo i n�dza Rzeczypospolitej

Brak jakichkolwiek udokumentowanych liczb

z zakresu dochodu narodowego kraj�w europej-
skich XVII wieku uniemo�liwia r�wnie� poszuki-
wanie na tej drodze wyja�nienia poziomu "bogac-
twa" Polski na tle jej s�siad�w i partner�w w han-
dlu �wiatowym. Pewne poj�cie na ten temat uzy-
ska� mo�na innym sposobem.
Bogactwo spo�ecze�stwa jest wsp�zale�ne
z wysok� wydajno�ci� pracy. Wiek XVII przekona�
si� dobitnie na przyk�adzie Hiszpan�, �e sam na-
p�yw kruszc�w nie przynosi bogactwa, je�li gospo-
darka nie zapewnia �rodk�w, by kruszce te utrzy-
ma� w kraju. �cis�e zwi�zki gospodarcze kraj�w
po�o�onych nad Ba�tykiem i Morzem P�nocnym
doprowadzi�y, jak ju� wiemy, do ustalenia si� na
czas d�u�szy podzia�u pracy, w kt�rym - obok
czynnik�w lokalnych, jak gleby, z�o�a mineralne-
w skali og�lnej decydowa�y stosunki rynkowe. Po-
niewa� o�rodki najintensywniejszej wymiany to-
warowej i centra poda�y kapita��w mie�ci�y si�
w Niderlandach i w po�udniowo-wschodniej
Anglii - tam te� tempo �ycia gospodarczego by�o
najwy�sze.
Wzgl�dnie niski w tej epoce poziom techniki
utrudnia snucie por�wna� w odniesieniu do wy-
dajno�ci w rzemio�le i przemy�le. �atwiej to uczy-
ni� w stosunku do rolnictwa. Dysproporcje zauwa-
�one w tym zakresie uk�adaj� si� w ci�g, kt�ry
prowadzi od ekstensywnej stepowej hodowli byd�a
na Ukrainie, W�grzech, w Mo�daw� poprzez eksten-
sywne rolnictwo zbo�owe, r�norakie formy wielo-
pol�wek a� do pierwocin p�odozmianu, po��czone-
go z intensywn� hodowl� i mleczarstwem w Holan-
dii, Zelandii, Fryzji czy w strefie zaopatruj�cej
Londyn. Intensywno�� gospodarki wiejskiej uwa-

PROBLEMY GOSPODARCZE

runkowana by�a cenami, wysokie bowiem nak�ady

op�aca�y si� jedynie tam, gdzie bliskie centra kon-
sumpcyjne gwarantowa�y wysoki popyt przy nis-
kich kosztach transportu. Obok wspomnianej tu
og�lnej gradacji stref wydajno�ci rolnictwa zazna-
cza�y si� lokalne regiony intensywniej zagospoda-
rowane. Popyt gda�ski wp�ywa� wi�c niew�tpliwie
na wytworzenie si� wy�szej kultury rolnej na �u-
�awach i w dolinie sartawicko-nowskiej (ol�drzy),
Kopenhaga zapewnia�a zbyt holenderskim osadni-
kom na wyspie Amager itd.
Tak wi�c poziom rolnictwa polskiego uwarun-
kowany by� nie tylko uk�adem stosunk�w wewn�-
trznych, ale i po�o�eniem kraju na mapie europej-
skieh dr�g handlowych.
Pewien miernik zamo�no�ci kraj�w (region�w)
uzyskujemy badaj�c uk�ady cen. Wiemy, jak kszta�-
towa�y si� w Europie ceny �yta; rzecz jasna, �e
w Polsce by�y one ni�sze ni� w krajach importu-
j�cych ziarno. "Darownymi rzeczami �yli�my do-
t�d... Daj Bo�e tak dalej, bo nam niderlandzk�
gro�� drogo�ci�", niepokoi� si� w Rostocku woje-
woda Krzysztof Opali�ski, p�s�uj�c do Fran-
cji.19 Z kolei jednak za artyku�y przemys�owe-
w znacznym stopniu importowane - p�acono u nas
dro�ej ni� na Zachodzie. Pozostaje postulatem ba-
dawczym odpowied� na pytanie, w jakim stopniu
r�nice uk�ad�w cen wywo�ane by�y kosztami tran-
sportu, w jakim za� odmienno�ci� struktur popytu.
Kwestia ta wi��e si� z poziomem stopy �ycio-
wej. W dochodach spo�ecze�stwa feudalnego zazna-
cza�a si� ogromna rozpi�to��. Jakkolwiek, w zesta-
wieniu ze stosunkami w rozwini�tych krajach XX
wieku, wszyscy - ubodzy i bogaci - �yli "prymi-
tywnie" i niehigienicznie, to jednak bytowanie
warstw najubo�szych by�o t#k n�dzne, a splendor
roztaczany przez mo�nych tak wspania�y, �e bez-

110 I11

ANTONI M�CZAK

sensowne by�oby poszukiwanie statystycznych �re-

dnich. Z lekka orientalne bogactwo magnaterii
polskiej znano powszechnie w Europie. "Prze�mie-
sznie jest obserwowa� po raz pierwszy poch�d pol-
skich magnat�w, jak krocz� zabawnie napuszeni",
notowa� w roku 1635 Charles Ogier, widz�c w Ko-
penhadze orszak pos�a polskiego Miko�aja Korffa,
kasztelana wende�skiego. 2o Cudzoziemc�w uderza-
�a rozpi�to�� kontrast�w maj�tkowych, s�abo�� za-
ludnienia, ub�stwo miasteczek, n�dza i poni�enie
poddanego ch�opstwa. W polskiej literaturze poli-
tyczno-gospodarczej tego czasu element dumy
z monopolistyeznej pozycji dostawcy zbo�a zaczyna
ust�powa� niepokojowi z racji niepohamowanego
popytu na towary luksusowe, zw�aszcza kolonialne.
W swym kompendium z 1675 roku Filip Andrzej
Oldenburger trudno�ci i upadek Polski, jej "z��
konstrukcj�", czyli ustr�j w najszerszym sensie,
wi��e tak�e z zara�liw� sk�onno�ci� do zbytku.
W po�owie XVII stulecia powstaje ju�, by�
mo�e, �w stereotyp Rzeczypospolitej, jako kraju
n�dzy i stagnacji gospodarczej, kt�ry trwa� b�dzie
w opinii Europy przez wiek nast�pny. Stereotyp
ten znajdowa� potwierdzenie w osobliwo�ciach
ustroju politycznego, tak sprzecznego ze zwyci�-
skim na kontynencie absolutyzmem. Zrodzi� on nie
tylko specyficzny stosunek do Rzeczypospolitej,
lecz tak�e pos�u�y� Mont#skiuszowi za podstaw� do
kilku s�d�w uog�lniaj�cyeh. "W Polsce... - pisa�
w dziele O duchu p'ra'w - r�nice fortun s� olbrzy-
mie, ale og�lne ub�stwo nie pozwala, aby tam by�o
tyle zbytku co w pa�stwie bogatszym." Ub�stwo to
zdaniem Monteskiusza, wi��e si� z eksportem zbo-
�a, kt�ry w danym uk�adzie si� spo�ecznych sta� si�
czynnikiem destrukcyj�ym: "Kilku magnat�w po-
siada ca�e prowincje; cisn� ch�opa, aby mie� wi�cej
zbo�a do wys#ania za granic� i kupi� za nie rzeczy,

112

Pft OBLEMY GOSPODARCZE

kt�rych wymaga ich zbytek. Gdyby Polska nie

handlowa�a z �adnym narodem, mieszka�cy jej by-
liby szcz�liwsi."zl Ksi��ka Monteskiusza ukaza�a
si� w roku 1748, ale omawiane tu sprawy mo�na
doskonale odnie�� do drugiej po�owy XVII stulecia.
, My�liciel francuski postawi� problem niezmier-
# nej wagi i spojrza� na� podobnie, jak to czynimy
dzisiaj. Pomijaj�c utopijne rozwa�ania na temat
zamkni�cia granic Rzeczypospolitej, trafnie scha-
rakteryzowa� mechanizm pauperyzacji. M�wi�c
wsp�czesnym j�zykiem, Monteskiusz przedstawi�
Polsk� jak region gospodarczo zale�ny, ubo�ej�cy
w wyniku intensywnej wymiany z silniejszymi
partnerami handlowymi. Akceptuj�c jego my�l, nie
# powinni�my jednak umieszcza� Rzeczypospolitej
XVII wieku samotnie na europejskim biegunie n�-
dzy. Rozleg�e przestrzenie wielu region�w Rosji,
Ba�kan�w, Finlandia, p�nocna Szwecja - stano-
' wi�y strefy s�abo zagospodarowane, rzadko zalud-
' nione, nie w��czone jeszcze w system wymiany
europejskiej. Przysz�o�� niekt�rych z nich le�e�
mia�a w odkryciu i eksploatacji z�� mineralnych.
Z drugiej strony siedemnastowieczna Europa zna�a
niejeden kraj zubo�ony i wyczerpany, jak znaczne
po�acie Hiszpan� i Portugalii, jak zrujnowana woj-
n� i kolonialn� eksploatacj� Irlandia.
Kieruj�c z kolei uwag� ku krajom prawdziwie
przoduj�cym w XVII stuleciu, dostrze�emy zal��ki
nowego zjawiska, kt�re rozwin�o si� po przewro-
cie przemys�owym. Oto w regionach sukienniczych
Anglii, jak si� zdaje tak�e w silniej uprzemys�o-
wionych okr�gach Niderland�w, zmieni� si� zar�w-
no charakter okresowych depresji gospodarczych,
, jak i mechanizm dobrej koniunktury. Spo�ecze�-
I stwo kraj�w bogatych, panuj�cych na morzach
I i posiadaj�cych wydajne rolnictwo, obawia�o si�
nie tyle dro�yzny �ywno�ci, co spadku cen artyku-

H Polska XVII wieku 113

ANTONI M�CZAK

��w przemys�owych. Stanowi�o to symptom roz-

woju, �wiadectwo rosn�cego znaczenia przemys�u
i zmian struktury spo�ecznej. Tak wi�c ju� w pier-
wszej po�owie XVII stulecia okresowy spadek eks-
portu sukna do Niderland�w, Niemiec i Polski spo-
wodowa� w Anglii wzrost zapas�w nie sprzedanego
towaru, bankruetwa kupc�w, bezrobocie rzemie�l-
nik�w i wreszcie rozruchy g�odowe. Zauwa�my, jak
odmiennie kszta�towa�a si� sytuacja w Polsce. Nasz
kraj by� znacznie mniej uzale�niony od koniunktu-
ry eksportowej, m�wi�c �ci�lej: dora�ny spadek
popytu nie powodowa� w�wczas za�amania w pro-
dukcyjnym sektorze eksportowym, a wi�c w rolnic-
twie dorzecza Wis�y. R�nica ta jednak tylko po-
zornie przemawia na korzy�� gospodarki polskiej.
O pomy�lno�ci gospodarczej nie decyduj� zjawiska
przej�ciowe, lecz tendencje d�ugofalowe, eksport
za� sukna mia� w�wczas perspektywy znacznie lep-
sze ni� wyw�z polskiego zbo�a. Co wi�cej, zauwa-
�y� warto, �e taki w�a�nie kierunek interes�w gos-
podarczych Anglii czy Zjednoczonych Prowincji
Niderland�w i gorzkie lekcje przej�ciowych depre-
sji przemys�owych kierowa�y polityk� tych kraj�w
ku rozszerzaniu rynk�w zbytu i ekspansji zamor-
skiej.
Por�wnuj�c Polsk� z reszt� Europy, podkre�li�
nale�y, �e Europa nie by�a, jak i nie jest, jednolita
gospodarczo. Czy jednak Polska stanowi�a orga-
nizm jednolity? Nie�atwo o sensowne krvteria.
Wielkie twory polityczne XVII wieku ogarnia�y
z regu�y regiony nader odr�bne: Pikardia i Breta-
nia, Andaluzja i Stara Kastylia, Northumberland
i Middlesex, Dalekarlia i Laponia, kt�re znajdowa-
�y si� i znajduj� dzi� w obr�bie tych samych
pa�stw. t-'V epoce jednak s�abych wi�zi rynkowych
wzgl�dy gospodarcze rzadko decydowa�y o utrzy-
maniu wi�zi politycznych. Kontrasty w obr�bie

PROBLEMY GOSPODARCZE

Korony r�wnie� by�y uderzaj�ce, dwa jednak czyn-

niki prowadzi�y ku ich z�agodzeniu. Po pierwsze,
nawet region gda�ski nie dor�wnywa� wysoko roz-
wini�tym krajom, takim jak Holandia, angielskie
Home Counties czy Toskania. Po drugie, ziemie
Korony ��czy�a doskona�a sie� rzeczna, dzi�ki kt�-
rej transport �adunk�w masowych stawa� si� op�a-
calny nawet na dalekie odleg�o�ci. Niewielka by�a
wci�� rozpi�to�� plon�w zb�, mamy wi�c w niej
raczej czynnik jednolic�cy. Co wi�cej, mo�na s�-
dzi�, �e najwy�sze plony otrzymywano na �u�a-
wach i na najodleglejszych od Gda�ska �yznych
ziemiach Podola i Ukrainy. Podobnie z hodowl�:
rozwija�a si� ona masowo na Rusi i Ukrainie oraz
w Prusach. Nie ma w tym niczego szczeg�lnego; s�
to tylko przejawy w�a�ciwego gospodarce rynko-
wej zr�nicowania intensywno�ci.kultur. Na czym
polega�a wi�s odr�bno�� region�w? Na po�udnio-
wym wschodzie wobec znacznej odleg�o�ci od cen-
tr�w zbytu gospodarka by�a ekstensywna, bod�ce
s�abe, ceny produkt�w miejscowych niskie. U uj�-
cia Wis�y - odwrotnie. Blisko�� ch�onnego rynku
gda�skiego sk�ania�a do takich inwestycji, jak bu-
dowa urz�dze� o#uszaj�cych. Wysokie plony uzy-
skiwano ogromnym nak�adem pracy, hodowla opa-
s�w i kr�w mlecznych korzysta� musia�a z past-
wisk, wykrawywanych z intensywnie uprawianych
p�l ornych, dzier�awionych za wysokim czynszem.
Gra poda�y i popytu obok koszt�w transportu
tworzy�y rozbie�ne regionalne uk�ady cen i p�ac,
kt�re znamy jeszcze do�� s�abo. Gda�sk po�redni-
cz�c przy imporcie towar�w luksusowych oraz �le-
dzi i soli dysponowa� stosunkowo niskimi cenami.
Zbo�e r�wnie� nie by�o tu drogie w zestawieniu
z Ma�opolsk� (Krak�w), obfita bowiem poda� ziar-
na r�wnowa�y�a koszt transportu wodnego. Wska-
zuje na to fakt, �e wzgl�dnie niskie ceny �yta

114 115

ANTONI M�CZAK

utrzymywa�y si� w�a�nie w pierwszej po�owie stu-

lecia, gdy sp�aw wi�lany by� najintensywniejszy.
Znaczne koszty przep�du wo��w ruskich i mazo-
##,ieckich oraz hodowli miejscowej powodowa�y
wysoki poziom cen �ywca w Gda�sku, aktywno��
budowlana za� podnosi�a ceny niekt�rych materia-
��w. To ostatnie zjawisko dostrzegamy te� w War-
szawie w pocz�tkach XVII stulecia, gdy w zwi�zku
z ulokowaniem rezydencji kr�lewskiej wzm�g� si�
tu niepomiernie ruch budowlany. Z kolei przy roz-
patrywaniu sytuacji na rynku gda�skim dostrze-
�emy, i� wzgl�dny wzrost cen zaznacza si� (lub na-
wet rozpoczyna) dopiero w pierwszej po�owie XVII
wieku, podkre�laj�c kontrast mi�dzy portem i da-
lekim zapleczem.
# p�ace? Jan Rutkowski zwr�ci� uwag�, �e p�a-
ce czeladzi folwarcznej na Rusi i w Prusach Kr�-
le#i'skich kszta�towa�y si� podobnie. Odmienno��
cen w obu regionach, owe stosunkowo wysokie
p�ace ruskie przypisa� rozwojowi osadnictwa, kt�re
tworzy�o popyt na si�� robocz� na kresach. Gdy
jednak rozpatrujemy p�ace w miastach - w gr�
wchodz� dni�wki czeladnika ciesielskiego, murar-
skiego i robotnika bez kwalifikacji - Gda�sk g�-
ruje bezwzgl�dnie nad Lwowem, Warszaw� (poza
okresem jej prosperity budowlanej), Krakowem
czy Lublinem. Stanowi to wyraz wielkiego o�ywie-
nia gospodarczego, burzliwego rozwoju portu i pro-
dukcji gda�skiej w pierwszej po�owie XVII wieku.
Wobec tanich �ledzi, zbo�a, soli, tkanin (cho� za-
razem pewnie wy�rubowanych czynsz�w mieszka-
nio#i-ych) wysokie p�ace musia�y silnie przyci�ga�
rzemie�lnik�w i ludzi lu�nych.
W innych dzielnicach Korony zar�wno w Ma-
�opolsce, jak w Wielkopolsce i na Mazowszu p�ace
czeladzi folwarcznej kszta�towa�y si� ni�ej ni�
w Prusach. Mo�na wi�c wskaza�, �e gdy dziewce

PROBLEMY G Os PODARCZE

p�acono w poszczeg�lnych starostwach pruskich od

60 do 140 gr rocznie, to w starostwie sandomier-
skim - 24, 45 lub 46 gr, w ��czyckim - 34-46 gr.
Znacznie wy�sze by�y r�wnie� w Prusach p�ace pa-
sterzy i rataj�w.
Czy te niskie w centralnej Polsce p�ace mo�na
t�umaczy� wzgl�dnym (w zestawieniu z Rusi�) bra-
kiem popytu na najemn� si�� robocz�, zastojem
osadnictwa? Jak uk�adaj� si� one w stosunku do
lokalnych cen? Zbyt ma�o wiemy na ten temat.
Najprawdopodobniej rysuje si� jednak hipoteza, i�
zar�wno stosunkowo ma�o jeszcze nasilona pa�-
szczyzna, jak �ywy rozw�j handlu i produkcji
w portach stwarza�y w Prusach wysok� poda� na
si�� robocz�.
Czy jednak wszystkie owe rozpi�to�ci oddzia-
�ywa�y na siebie? Czy poszczeg�lne regiony by�y
na tyle ze sob� powi�zane, by r�nice popytu i po-
da�y towar�w lub si�y roboczej mog�y wp�yn�� na
rozw�j gospodarczy?
Z pewno�ci� dzia�o si� to w stopniu s�abszym
ni� w spo�ecze�stwie kapitalistycznym. Wiele czyn-
nik�w hamowa�o wzajemne oddzia�ywanie regio-
n�w. Nie inaczej dzia�o si� jednak w pozosta�ych
krajach Europy. Ruchliwo�� spo�eczna by�a w Pol-
sce s�aba, nietrudno jednak zaobserwowa�, jak
popyt na si�� robocz� w rejonie uj�cia Wis�y �ci�-
ga� co roku masy pracownik�w sezonowych z Ma-
zowsza i Podlasia. Mniej wiemy, jak uk�ada�y si�
stosunki mi�dzy reszt� kraju a Wielkopolsk�, kt�-
ra - by� mo�e - lepiej znosi�a siedemnastowiecz-
n� depresj�. Wsp�ycie region�w gospodarczych
�wczesnej Polski jest wci�� jeszcze ma�o znane.

Ekonomi�ci XVII i XVIII stulecia wielokrotnie

analizowali przyczyny powstawania i gromadzenia

116 117
ANTONI M�CZAK

si� bogactw. Ich recepty nie pasowa�y do �wczes-

nych pols#ich stosunk�w. "Prawdziwa i pierwotna
przyczyna produkcji to wielka masa ludzi skupiona
na ma�ej przestrzeni, przez co wszystkie rzeczy
potrzebne do �ycia dro�ej� i wszyscy ludzie, kt�rzy
posiadaj� w�asno��, s� zmuszeni do oszcz�dzania;
ci za�, co nie maj� nic, zmuszeni s� do pracowito�ci
i pracy" - pisa� William Temple. 22 �adnego # tych
warunk�w �wczesna gospodarka i zaludnienie Pol-
ski nie spe�nia�y. "Ka�dy, kto nie jest durniem, ro-
zumie, �e klasy ni�sze trzeba utrzymywa� w bie-
dzie, gdy� inaczej nigdy nie nab�d� pracowito-
�ci" - doda###a� sto lat p�niej Arthur Young. 23
I ta recepta nie mog�a da� wynik�w w warunkach
pod-a�stwa i pa�szczyzny.
"Taki doch�d jaka cena targowa - systema-
tyzowa� zagadnienie Fran�ois Quesnay - Obfito��
i bezw arto�ciow o�� (non-valeur) nie jest bogac-
twem. Niedostatek i dro�yzna jest n�dz�. Obfito��
i wysokie ceny to zamo�no��." z4 Ta formu�a ogar-
niala ca�o�� problemu. Dla Polski mo�na wyzna-
czy� miejsce w pobli�u cz�onu pierwszego i trzecie-
go. "Obfito�� i bezwarto�ciowo�� nie jest bogac-
twem": ten przypadek znajdujemy na kresach po-
�udniowo-wschodnich i wschodnich, z dala od mo�-
liwo�ei sp�awu ku Ba�tykowi i o�rodk�w takich jak
Lw�w. W stuleciu XVIII podobne refleksje przebi-
ja� b�d� z uwag gospodarskich wo�y�skiego mag-
nata J�zefa Czartoryskiego. "Obfito�� i wysokie
ceny to zamo�no��" - pisa� dalej fizjokrata fran-
cuski. Ten uk�ad znajdujemy w aglomeracji gda�-
skiej i jej okolicach, cho� w stopniu, kt�ry niezbyt
imponowa� ju� Zachodowi. Natomiast niedostatek
i dro�yzna poja#via�y si� w r�nych cz�ciach kraju
okresowo, w zale�no�ci od zbior�w i w wyniku
kl�sk natury gospodarczo-politycznej, jak dzia�ania
wojenne i pochodne od nich kwaterunki wojskowe

P R O Bi EMY G Os PODARCZE

Polski wiek XVII pozna� tego rodzaju "kryzysy za-

opatrzenia" w stopniu znacznie silniejszym ni� stu-
lecie poprzednie. Po wojnach lat pi��dziesi�tych
zjawiska te przybra�y na sile z racji wyniszczenia
kraju, pustek w skarbie i stosunkowo wy�szych
stan�w liczebnych wojsk. Ubogi by� spadek, jaki
wiek XVII przekazywa� nast�pcom. "Polska dzi�
le�y i choruje. Jaki� to wyst�pi Eskulap, kt�ry by
znalaz� na tak� chorob� lekarstwo?" - pytano
w�wczas w Europie. 2s
118

SPO�ECZE�STWO

Jarerna Maciszez,uski

SFO�ECZE�STWO

Integrac#a stanu szlacheckiego

Czy mieszka�c�w Rzeczypospolitej Polskiej,

zajmuj�cej w drugim dziesi�cioleciu XVII wieku
terytorium si�gaj�ce od Karpat po Ryg� i Parnaw�,
Gda�sk i Elbl�g, od Dzikich P�l i Zadnieprza, od
Smole�ska i Czernihowa po Lubowl�, Siewierz
i Zator, mo�na w og�le okre�li� mianem spo�ecze�-
stwa? Czy nie nale�eli oni raczej do r�nych, cz�-
�ciowo od siebie izolowanych i w niewielkim tylko
stopniu nawzajem oddzia�ywaj�cych uk�ad�w spo-
�ecznych, spi�tych - jak klamr� - jedynie przy-
nale�no�ci� do tego samego organizmu pa�stwo-
wego, w�adz� tego samego monarchy?
Rzeczpospolita nie by�a, jak wiadomo, pa�-
stwem jednolitym etnicznie. Jej wielonarodowy
charakter utwierdzi�a ostatecznie unia lubelska;
od tego czasu nazywano j� Rzecz� Pospolit� Oboj-
ga Narod�w, ale w rzeczywisto�ci obejmowa�a nie
dwie, lecz trzy podstawowe narodowo�ci: Pola-
k�w, Rusin�w i Litwin�w. Ka�da z tych grup za-
mieszkiwa�a swe terytorium od wiek�w. Ka�da
posiada�a tradycje w�asnej, odr�bnej pa�stwowo-
�ci, si�gaj�ce - zw�aszcza w przypadku Polski
i Rusi - zamierzch�ej przesz�o�ci. Ka�da wytwo-
rzy�a w�asn�, oryginaln� kultur�. Dziedzictwo
kulturalne i tradycje historyczne poszczeg�lnych
grup etnicznych by�y r�ne, tak jak r�ne by�y
ich losy dziejowe. Kultura polska, wyros�a z ro-
dzimego, zachodnios�owia�skiego pod�o�a, kszta�-
towa�a si� w kr�gu wp�yw�w �aci�skich i zachod-
nioeuropejskich. Ruska - oparta o pierwiastki
wschodnios�owia�skie, podlega�a silnym wp�ywom
bizanty�skim. Polska nie przesz�a, tak jak Ru�
Kijowska, przez wieloletni�, hamuj�c� rozw�j,
niewol� tatarsko-mongolsk�, za to kszta�towa�a
i utrwala�a w�asn� pa�stwowo��, a nast�pnie prze-
zwyci�a�a rozbicie dzielnicowe w walce z silnym,
politycznym, militarnym i kulturalnym, naporem
niemczyzny. Litwa op�niona by�a, w por�wnaniu
z Polsk� i Rusi�, w rozwoju kulturalnym; chrze-
�cija�stwo dotar�o tam - dwiema drogami
i w dw�ch obrz�dkach - dopiero w wieku XIV.
Rozw�j pa�stwowo�ci litewskiej wi�za� si� z eks-
pansj� na ziemie ruskie, co otwiera�o drog� do
rutenizacj� Litwy w�a�ciwej.
Obok tych trzech podstawowych, �yj�cych
w zwartej masie grup etnicznych, Rzeczpospolit�
zamieszkiwa�y tak�e pomniejsze. Na po�udniowym
wschodzie kraju znajdowa�y si� do�� liczne skupi-
ska Ormian, na Litwie osiedlili si� Tatarzy, w mia-
stach Korony i Litwy �yli �ydzi. Na Pomorzu
i Warmii istnia�y du�e zbiorowiska ludno�ci miej-
skiej, u�ywaj�cej na co dzie� j�zyka niemieckiego,
wreszcie Inflanty i Kurlandi� zasiedlali autochto-
ni, przodkowie dzisiejszych �otysz�w i Esto�czy-
k�w; w�r�d nich nie brakowa�o r�wnie� wielu na-
p�ywowych element�w nizmieckich. Wymieni�
nale�y tak�e drobne grupy imigrant�w: Angli-
k�w, Szkot�w, W�gr�w, Czech�w, Holendr�w, kt�-
rzy w Rzeczypospolitej szukali b�d� azylu poli-
tycznego, b�d� po prostu �rodk�w do �ycia.

1'?0 121

JAREMA MACISZEWSKI
 Ani j�zyk wi�c, ani tradycja historyczna,
ani wsp�lnota kulturalna nie mog�y odgrywa� roli
czynnika integruj�eego r�ne grupy narodowo�cio-
we w ramarh jednego organizmu pa�stwowego.
Element dezintegruj�cy stanowi�a r�wnie� religia.
Wielonarodowe pa�stwo polsko-litewsko-ruskie
by�o r�wnocze�nie wielowyznaniowym. Polacy
i Litwini, mimo znacznych w po�owie XVI wieku
post�p�w reformacji, pozostali w swej masie przy
religii rzymskokatolickiej. Rusini wyznawali pra-
wos�awie. Du�a cz�� mieszka�c�w miast, zw�asz-
cza za� mieszcza�stwo pomorskie, przyj�a wy-
znanie ewangelickie w jego lutera�skim kszta�-
cie. Konfesja ta by�a religi� wi�kszo�ci r�wnie�
na terytorium lenna pruskiego i kurlandzkiego.
Je�li dodamy Tatar�w litewskich, oddaj�cych
cze�� Allachowi, �yd�w wyznaj�cych religi� moj-
�eszow�, Ormian, nale��cych wprawdzie (od po-
�owy XVII wieku) do Ko�cio�a katolickiego, lecz
w ramach swego obrz�dku podleg�ych w�asnej hie-
rarchii, Karaim�w czy inne, pomniejsze grupy
wyznaniowe, je�li przypomnimy, �e zwolennicy
reformacji dzielili si� na kilka odr�bnych, nie-
ch�tnych wobec siebie kierunk�w (luteranie, kal-
wini, bracia polscy, zwani arianami, bracia cze-
scy), �a� wyznawcy prawos�awia wyodr�bnili spo-
�r�d siebie do�� liczn� grup� tych, kt�rzy przy-
j�li uni� brzesk� z roku 1596 - to obraz Rzeczy-
pospolitej pocz�tk�w wieku XVII przedstawi si�
na m jako mozaika j�zykowo-narodowo�ciowa i re-
ligijno-wyznaniowa.
Mog�oby na pierwszy rzut oka wydawa� si�,
�e jedynie pa�stwowy aparat przymusu odgrywa�
rol� spoid�a, wi���cego rozmaite grupy etniczne
i wyznaniowe. Wiadomo jednak, �e zar�wno pa�-
stwo jagiello�skie, jak i Rzeczpospolita kr�l�w
elekcyjnych dysponowa�a jedynie s�abymi orga-

SPO�ECZE�STWO

nami w�adzy wykonawczej, za� sta�a armia oka-

zywa�a si� niewystarczaj�co silna, by zapewni�
tzw. obron� potoczn� i jedynie wyj�tkowo mog�a
by� u�ywana do pe�nienia funkcji policyjnych we-
wn�trz kraju. W�adza monarsza, aczkolwiek do po-
�owy wieku XVII jeszcze do�� silna, posiada�a
jednak niewsp�miernie mniejsze mo�liwo�ci od
kr�l�w francuskich, hiszpa�skich czy szwedzkich,
od w�adzy car�w rosyjskich lub su�tan�w turec-
kich, od w�adzy Habsburg�w w ich dziedzicznych
ziemiach. A mimo to spoisto�� wewn�trzna Rze-
czypospolitej, przynajmniej w pierwszej po�owie
XVII wieku, by�a, jak mo�na s�dzi�, znacznie
wi�ksza ni� innych wielonarodowych monarchii
europejskich tego stulecia, zw�aszcza za� monar-
chii habsburskiej, a nawet - wi�ksza ni� Rze-
szy Niemieckiej, rozbitej na wiele organizm�w
pa�stwowych nastawionych wobec siebie antago-
nistycznie czy W�och, podzielonych na szereg pa�-
stewek (mimo i� W�ochy i R�esza Niemiecka za-
Iicza�y si� do kraj�w na og� jednolitych pod
wzgl�dem j�zykowo-etnicznym).
Powsta� wi�c musi pytanie, jakie czynniki in-
tegracyjne dzia�a�y w pa�stwie polsko-litewsko-
-ruskim i w jaki spos�b by�y one zdolne - w pew-
nym przynajmniej okresie historycznym - prze-
wa�y� nad elementami dezintegracji spo�ecznej
Rzeczypospolitej? Czynnik�w tych szuka� nale�y
na trzech p�aszczyznach: polityczno-ustrojowej,
ideologicznej i gospodarczej.
Ustr�j Rzeczypospolitej, wyko�czony ostatecz-
nie uchwa�ami sejm�w egzekucyjnych, uni� lubel-
sk�, artyku�ami henrykowskimi i utworzeniem
trybuna�u, a spetryfikowany konstytucjami sej-
m�w 1607 i 1609 roku, zak�ada� pe�ne partycypo-
wanie we w�adzy ca�ego stanu szlacheckiego
w formie demokracji po�redniej (sejm, trybuna�)

122 123

JAREMA MACISZEWSKI

i demokracji bezpo�redniej (sejmiki, wolna elek-

cja z udzia�em ca�ej szlachty). Oznacza�o to w prak-
tyce, �e oko�o 8-10o/o ludno�ci kraju posiada�o-
przynajmnicj teoretycznie - pe�ni� praw politycz-
nych i rozleg�e przywileje, kr�puj�ce i w�adz�;
i samowol� kr�lewsk�.
Wyj�tkowa jak na �wczesne stosunki europej=
skie pozycja szlachty oraz jej liczebno�� stanowi�y
wytw�r polskiego procesu dziejowego. Drobni feu=
da�owie Litwy i Rusi byli zainteresowani w prze-
#iesieniu polskiego modelu ustrojowo-spo�ecznego
na sw�j grunt; ich w�asna bowiem pozycja mog�a
przez to wzrosn��. Na tym tle nast�powa� proces
upodabniania si� szlachty litewskiej i ruskiej do
polskiej, przejmowania nie tylko modelu ustrojo-
wego i politycznego, ale r�wnie� wzorc�w zacho-
wa�, obyczaju politycznego i koncepcji ideologicz-
nych. Umo�liwia�o to - szczeg�lnie wobec Litwy-
ekspansj� kultury i j�zyka polskiego, poniewa�
chryst:anizacji Litwy dokonywali g��wnie (chocia�
nie jedynie) polscy ksi�a. W rezultacie ogromna
wi�kszo�� szlacheckich rodzin litewskich w wieku
XVI, a zw�aszcza w jego drugiej po�owie, uleg�a
faktycznej polonizacji, chocia� odczuwa�a i pod-
kre�la�a na ka�dym kroku terytorialne poczucie
odr�bno�ci Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego. Nie-
kt�re rody litewskie wpierw zreszt� ulega�y ruteni-
zacji; wp�yw kultury ruskiej na Litw� w�a�ciw� za-
znacza� si� w XIV i XV wieku szczeg�lnie silnie.
Na Ukrainie sytuacja wygl�da�a nieco inaczej.
W�adza wielkoksi���ca, a potem kr�lewska by�a
tam mniej odczuwalna, mo�now�adztwo bardziej
samodzielne i s�abiej zainteresowane w przejmo=
waniu polskiego modelu ustrojowego. Jeszcze do
czasu unii lubelskiej przyt�aczaj�ca wi�kszo�� miej-
scowych wielmo��w oraz szlachty u�ywa�a na co
dzie� j�zyka ruskiego, wyznawa�a religi� prawo-

SPO�ECZE�STWO

s�awn� i pozostawa�a wierna obyczajowi ojc�w. In-

tensywny proces polonizacyjny rozpocz�� si� na
Ukrainie po roku 1569 i w��czeniu tych ziem do Ko-
rony. Przyspieszony przez kontrreformacj� trwa�
mniej wi�cej po lata trzydzieste XVII wieku. Jedy-
nie na ziemiach ruskich, wcze�niej wcielonych do
Korony Polskiej, a wi�c na terytorium wojew�dztw
ruskiego, podolskiego i be�skiego, szlachta uleg�a
polonizacji ju� w okresie wcze�niejszym. Procesowi
temu sprzyja�y zar�wno nadania d�br ziemskich na
Ukrainie, szczodrze udzielane przez monarch�w
szlachcie polskiej, jak i coraz cz�stsze w wieku
XVI, a niemal powszechne w nast�pnym stuleciu,
koligacje mi�dzy rodami magnackimi i szlachecki-
mi Polski, Litwy i Rusi.
Rozci�gni�cie przywilej�w szlachty polskiej na
dawnych bojar�w ruskich i litewskich, ogranicze-
nie - wzorem Polski - zakresu w�adzy kr�lew-
skiej, ogromne zwi�kszenie udzia�u szlachty w �y-
ciu politycznym kraju - oto czynniki sprzyjaj�ce
procesom integracyjnym, zachodz�cym w�r�d klasy
panuj�cej wszystkich cz�ci sk�adowych ogromnego
pa�stwa. Polonizacja by�a wt�rnym produktem te-
go p~ocesu. A� po koniec wieku XVI ani wyznawa-
na religia, ani te� narodowo�� nie mia�y wp�ywu
na potencjaln� mo�liwo�� osi�gni�cia urz�du, za-
r�wno ziemskiego jak centralnego, czy te� otrzyma-
nia nada� kr�lewskich. Nier�wno�ci, kt�re wyst�-
powa�y w obr�bie klasy panuj�cej, stanowi�y wy-
nik ogromnych r�nic w pozycji maj�tkowej rodzin
szlacheckich.
Ustr�j polityczny Rzeczypospolitej zak�ada�
wielk� aktywno�� mas szlacheckich, chocia�by nie
wykracza�a ona poza granice powiatu czy ziemi.
Aktywno�� ta by�a r�wnie� swoistym elementem
integracji ca�ej szlachty. Poszczeg�lne sejmiki ogl�-
da�y si� na postanowienia innych, literatura poli-
124 12#

JAREMA MACIsZEWSKI

tyczna rozchodZi�a si� szeroko, wydarzenia zacho-

dz�ce w jednej cz�ci ogromnego kraju znajdo#a�y
odbicie i w innych. Sejm - po przeobra�eniach
wewn�trznych - traktowano w po�owie XVI wie-
ku bardziej jako organ reprezentuj�cy integraln�
ca�o��, Rzeczpospolit�, ni� jako zgromadzenie
przedstawicieli prowincji i ziem, wyra�aj�cych
jedyn?e partykularne interesy.
Ustr�j demokracji szlacheckiej stanowi� jed-
nak�e nie tylko jeden z istotnych element�w u�at-
wiaj�cych integracj� ca�ej szlachty Rzeczypospoli-
tej - by� r�wnie� w jakiej� mierze owocem jej sta-
ra�. Bez stosunkowo jednolitego, trwaj�cego przez
ca�y niemal wiek XV i pierwsz� po�ow� wieku
XVI, dzia�ania wielkich rzesz szlacheckich na rzecz
takiego w�a�nie ustroju niemo�liwe by�oby ograni-
czenie zar�wno w�adzy monarszej, jak i przewagi
mo�nych w pa�stwie. Nale�y wi�c stwierdzi�, �e
walka o przywileje szlacheckie, d��enie do zabez-
pieczenia uzyskanej w starciu z magnateri� pozy-
cji, �wiadomo�� wsp�lnoty interes�w po�wiadczo-
nej historycznie - wszystko to stanowi�o wa�ny
element integracji.
Co wi�cej - tak wyj�tkowa w �wczesnej Eu-
ropie pozycja szlachty Rzeczypospolitej, jej przy-
wileje i wolno�ci, udzia� w sprawowaniu w�adzy,
jej swobody osobiste i gospodarcze - wszystko to
odr�nia�o szlacht� Rzeczypospolitej od szlachty
wszystkich (z wyj�tkiem mo�e Siedmiogrodu) s�-
siaduj�cych z Polsk� pa�stw. St�d - m�wi�cy po
rusku ziemianin wojew�dztwa po�ockiego czy smo-
le�skiego, kt�ry k�ad� s#v�j podpis cyrylic� pod do-
kumentem sejmikowym, nazywa� siebie szlachci-
cem polskim i czu� si�, jako taki, czym� niesko�-
czenie lepszym od bojara lub dworianina, b�d�cego
poddanym samow�adnego cara rosyjskiego. Podob-
nie za szlachcica polskiego uwa�a� si� m�wi�cy po

sPO�ECZE�sTWO

niemiecku posesjonat z Inflant. Z pewn� nawet do-

z� pogardy patrzy�a szlachta polska na publiczno-
-prawn� pozycj� utytu�owanych w�a�cicieli ziem-
skich pobliskich kraj�w. Gdy na sejmie 1606 roku
kr�l wbrew oporowi cz�ci pos��w przeforsowa�
uchwa�� podatkow�, nie godz�c si� na inne posta-
nowienia, anonimowy publicysta zarzuca� mu, i�
"szlacht� polsk� ze �l�skimi, morawskimi i rakus-
skimi [stanami] tym obyczajem zr�wna� chciano".2G
Walce szlachty o pe�ni� w�adzy w pa�stwie to-
warzyszy� rozw�j ideologii, stanowi�cej teoretyczne
uzasadnienie postulowanych, a nast�pnie wciela-
nych w �ycie zasad ustrojowych. Eksponowano
wi�c - jako naczelne warto�ci ideologiczne stanu
szlacheckiego - wolno�� i r�wno�� wewn�trzstano-
w� 27 (pojmowan� naturalnie w znaczeniu r�wno�ci
prawnej, r�wno�� maj�tkowa nigdy nie by�a nawet
rozwa�ana). Wolno�� traktowano przede wszystkim
jako podstaw� stosunk�w mi�dzy monarch� i w�a-
dz� a szlachcicem-obywatelem. Na tym tle zrodzi�
si� sarmatyzm, s�u��cy uzasadnieniu dominuj�cej
pozycji szlachty i jej w�adzy nad ch�opami oraz
przewagi nad mieszczanami. Stanowi� on pocz�tko-
##o historyczno-genetyczny wyw�d pochodzenia
szlachty z innego pnia ni� pozostali mieszka�cy
Rzeczypospolitej, nast�pnie jednak przekszta�ci� si�
w pe�n� apoteoz� �ycia szlacheckiego, modelu ustro-
jowego Rzeczypospolitej i towarzysz�cego mu oby-
czaju, norm moralnych obowi�zuj�cych w szla-
checkiej spo�eczno�ci i odpowiadaj�cym im postaw.
T#rorzy�o si� wi�c ze szlachty pewnego rodzaju
bractwo, co znajdowa�o wyraz nie tylko w takich
instytucjach jak konfederacje, lecz r�wnie� w nor-
mach obyczajowych. Koresponduj�ce mi�dzy sob�
sejmiki u�ywa�y w nag��wku pism tytulatury "Pa-
nowie Bracia". Szlachcic szlachcica zwa� r�wnie�
"bratem". G�oszono, �e krzywda jednego spo�r�d

126 127

JAREMA MACISZEWSKI

nich, jest krzywd� ca�ego stanu. Szlachectwo dawa-

�o prawo odwo�ywania si� do "braci". Skonfedero-
wani �o�nierze pisywali listy nie tylko do kr�la,
dygnitarzy, czy sejmu, swoje racje starali si� przed-
stawi� r�wnie� og�owi szlacheckiemu.
W swoisty, Polsce tylko w�a�ciwy spos�b, pa�-
stwo by�o czynnikiem integruj�cym warstw� panu-
j�c�, kt�ra uto�samia�a sw�j stanowo-klasowy in-
teres z interesem Rzeczypospolitej. Traktowano j�
bowiem jako w�asno�� og�u szlachty, uwolnionej
od rozbudowanych form przymusu pa�stwowego.
Zauwa�y� jednak wypada, �e zachodzi�a znaczna
rozbie�no�� mi�dzy stanem faktycznym a za�o�e-
niami ideologiczno-programowymi szlachty. W rze-
czywisto�ci bowiem istnia�o tak du�e zr�nicowa-
nie wewn�trzne stanu szlacheckiego, i� zasada
r�wno�ci czy nawet wolno�ci nie mog�a by�
i nie by�a nigdy w pe�ni przestrzegana w prakty-
ce spo�ecznej.
Ewolucja tre�ci ustrojowych pa�stwa szlachec-
kiego powodowa�a narastanie element�w dezinte-
gracyjnych. W miar� jak w ustrojowych ramach
demokracji szlacheckiej rozwija� si� zacz�a zdecy-
dowana przewaga magnaterii, jak ci�ar decyzji
og�lnopa�stwowych przesuwa� si� zacz�� z central-
nych o�rodk�w w�adzy ku sejmikom b�d� po pro-
stu ku magnackim o�rodkom dyspozycyjnym, po-
st�powa� zacz�a stosunkowo szybko (od po�owy
XVII wieku poczynaj�c) dezintegracja spo�eczna
szlachty. U podstaw tego procesu le�a�y przeobra-
�enia w strukturze ekonomicznej stanu szlacheckie-
go - ros�a ilo�� szlachty bezrolnej, tzw. go�oty,
z ka�dym rokiem powi�ksza�y si� rzesze szlachtv
cz�stko#vej, czyli posiadaj�cej tylko cz�� wsi, kur-
czy� si� stopniowo, acz wyra�nie, stan posiadania
szlachty �redniej. Wzrasta�y za to magnackie for-
tuny. Coraz bardziej te� szlachta ci��y�a ku miej-
128

Obraz Bart�omieja Strobla

Obraz Antoniego Moellera

16. Portret kupca jaros�awskiego Orsettiego

17. Grosz czynszoz.vy. Scena biblijna ukazana na tle Gda�ska
XVII wieku

SPO�ECZE�STWO

18. Szlachta na sejmie 1661 roku

Miedzioryt Christiana Geisslera

scowym od�rodkowym centrom po#-i#ycznym; sta-

wa�y si� nimi siedziby magn#t#...
Owe procesy decentralizacyjne, za kt�rymi po-
sz�y r�wnie� zjawiska dezintegracji spo�ecznej
szlachty, nie zdo�a�y jednak podwa�y� istoty wi�zi
��cz�cych ca�o�� tego stanu. Stereotypy zachowa�,
zasady ideologiczne, przywi�zanie do tradycji
i form ustrojowych - wszystko to nadal pozosta-
wa�o wsp�lne. Do tego doda� nale�y, �e w drugiej
po�owie XVII wieku - co ��czy�o si� tak ze zwy-
ci�stwem kontrreformacji, jak i z wyra�nie odczu-
walnym zagro�eniem zewn�trznym - zaznaczy�a
si� pe�niejsza ni� uprzednio jedno�� narodowo�cio-
wo-j�zykowa szlachty Rzeczypospolitej, id�ca w pa-
rze z wi�ksz�, acz niezupe�n�, jednolito�ci� religij-
no-wyznaniow�. W�wczas to dopiero zacz�� kszta�-
towa� si� model szlachcica-Polaka-katolika.

Procesy integracyjne w�r�d mieszezan i chtap�w

Problemy integracji spo�ecznej innyeh grup

ludno�ci Rzeczypospolitej s� bardziej skomplikowa-
ne. ft�wnie� wobec mieszczan i ch�op�w najwa�-
niejszym czynnikiem integracyjnym by�o pa�stwo,
#le przede wszystkim jako aparat w�adzy, cz�to
ucisku i przemocy. Szlachta stanowi�a podmiot w�a-
...zy, mieszczanie, a zw�aszcza ch�opi - jej przed-
miot. Nie ulega jednak w�tpliwo�ci, �e istniej�ce
ramy prawne oraz ustr�j ekonomiczno-spo�eczny
tworzy�y wi�zy ��cz�ce tak�e i tych mieszka�c�w
i#zeczypo�politej, kt�rzy nie mieli praw politycz-
nych.
# Nie oznacza to jednak, �e w�r�d mieszcza�stwa
czy ch�opstwa powstawa�y silniejsze wi�zy we-
wn�trzstanowe. W przypadku mieszcza�stwa dezin-
tegracja by�a posuni�ta daleko. Sk�ada�y si� na ni�
wyra�ne r�nice zar�wno j�zykowe, jak i wyzna-

9 Polska XVII wiekLi 129

JAREMA MACIsZEWsKI

niowe; patrycjat i �rednie warstwy mieszeza�skie

Gda�ska, Elbl�ga czy Torunia m�wi�y po niemiec-
ku, w�r�d mieszczan Lwowa, Kijowa, Kamie�ca
Podolskiego zaznacza�a si� stosunkowo moeno ru-
ska �wiadomo�� narodowo�ciowa. Antagonizmy na
tle narodowo�ciowym i wyznaniowym by�y w mia-
stach silniejsze ani�eli w innych �rodowiskach. Sil-
niejsze by�o r�wnie� na ziemiach ruskich czy
w rz�dz�cych si� autonomicznie Prusach Kr�lew-
skich poczucie odr�bno�ci zar�wno w stosunku do
w�adzy politycznej i ustroju, jak i religii rzymsko-
katolickiej, kultury i obyczaju. Oznacza� to w prak-
tyce musia�o tak�e poczucie odr�bno�ci w stosunku
do rdzennie polskiego mieszcza�stwa Krakowa, Lu-
blina, Poznania i innych miast. Tym mi�dzy inny-
mi t�umaczy� mo�na fakt, i� nie dosz�o w Rzeczy-
pospolitej - a� po koniec wieku XVIII - do jed-
nolitych wyst�pie� og�lnomieszcza�skich o charak-
terze politycznym, chocia� warstwa ta - mimo
zahamowania rozwoju, a nast�pnie od po�owy
XVII wieku upadku miast - stanowi�a wcale
poka�n� si��.
Nie by�o w Polsce wielkiego centrum miejskie-
go, kt�re by, tak jak we Francji Pary� lub w Anglii
Londyn, stanowi�o dla ca�ego tego stanu si�� wio-
d�c�, wywieraj�c� mocny nacisk na w�adz� poli-
tyczn�. Najpot�niejsze ekonomicznie miasto pol-
kie, Gda�sk, niew�tpliwa pot�ga materialna, le�a-
�o jednak na uboczu i uwag� sw� skupia�o na
utrzymaniu niezale�nej pozycji wewn�trz Rzeczy-
pospolitej. Lokalna w�adza publiczna czy te� ma-
gnacka nie zagra�a�a pozycji Gda�ska, miasto wi�c
nie przejawia�o zainteresowania na przyk�ad we
wzmacnianiu w�adzy kr�lewskiej. Czy to oznacza
jednak, �e Gda�sk nie by� subiektywnie i obiek-
tywnie zwi�zany z pa�stwem i spo�ecze�stwem pol-
skim?

SPO�ECZE�STWO

Nic nie upowa�nia do takiego stwierdzenia.

Przeciwnie - rola Gda�ska w ca�okszta�cie gospo-
darki polskiej wskazuje na jego mocne zespolenie
z �yciem polskim zar�wno ekonomicznym, jak spo-
�ecznym i politycznym, a tak�e kulturalnym. Pol-
ska kultura szlachecka oddzia�ywa�a na Gda�sk,
tak jak wp�ywy �rodowiska gda�skiego wyra�nie
wyciska�y pi�tno na architekturze, malarstwie,
zdobnictwie i wyposa�eniu wn�trz w r�nych pro-
wincjach Polski. Gda�sk stanowi� nieodrodn� cz��
szlacheckiej Polski i odgrywa� znaczn� rol� w �yciu
politycznym; �wiadczy o tym cho�by przebieg nie-
jednego sejmu. Jednak�e na ca�okszta�t spraw Rze-
czypospolitej Gda�szczanie patrzyli przez pryzmat
w�asnych interes�w, pozostaj�cych cz�sto w kolizji
z interesem innych miast, zw�aszcza za� w dziedzi-
nie polityki wewn�trznej. Natomiast gdy ca�o��
i integralno�� pa�stwowo�ci polskiej wydawa�a si�
zagro�ona, Gda�sk �wieci� przyk�adem wierno�ci
Rzeczypospolitej. Tak by�o w czasie najazdu
szwedzkiego w latach 1655-1660, tak by�o w okre-
sie elekcji Leszczy�skiego w roku 1733 i 1734, tak
wreszcie by�o i w dobie rozbior�w.
Mieszcza�stwo Gda�ska, podobnie zreszt� jak
i innych miast Prus Kr�lewskich, poprzez #ranie
udzia�u w sejmikach swej ziemi, uczestniczenie
w �yciu publicznym, sta�e kontakty handlowe
i kulturalne ze szlacht� polsk� czu�o si� bardziej
zwi�zane ze spo�ecze�stwem P#zeczypospolitej ni� ze
swoimi wsp�wyznawcami z Brandenburgii czy in-
nych kraj�w niemieckich m�wi�cymi tym samym
co one j�zykiem. Odmienno�� jednak po�o�enia
miast Prus Kr�lewskich, najzamo�niejszych, naj-
bardziej rozwini�tych w por�wnaniu z innymi
o�rodkami miejskimi powodowa�a, �e mieszcza�-
stwo polskie nie mog�o odegra� tej roli, jak� ode-
gra�o francuskie b�d� angielskie w procesie cen-
130 s# 131

JAftEMA MACISZEWSKI

tralizacji politycznej kraju oraz integracji spo�ecz-

nej i narodowej.
Jak dalece wyst�powa�y r�nice mi�dzy zespo-
leniem wewn�trznym szlachty i mieszcza�stwa
�wiadczy fakt, �e na przyk�ad w Kamie�cu Podol-
skim, wa�nym o�rodku handlowym, dzia�a�y
w XVII wieku trzy odr�bne samorz�dy miejskie:
ruski, polski i ormia�ski. Wszystkie trzy grupy na-
rodowo�ciowe mieszka�c�w Kamie�ca, mimo i� na
og� zgodnie wsp�y�y, silnie odczuwa�y odr�bno��
tak narodowo�ciow�, jak wyznaniow�. Podobne
rozbicie wewn�trzstanowe by�oby w�r�d szlachty
nie do pomy�lenia.
Jeszcze inaczej przedstawia�a si� sprawa ch�o-
p�#v. Ta najliczniejsza klasa spo�eczna, �yj�c z na-
tury rzeczy w niewielkich skupiskach, n:e I~#og�a
stanowi� jednolitej si�y. Ch�opi nale�eli do zam-
kni�tych uk�ad�w spo�ecznych w obr�bie jednej
wsi lub najbli�szego s�siedztwa obejmuj�cego pa-
rafi�, klucz d�br czy w najlepszym przypadku te-
rytorium stanowi�ce latyfundium jednego w�a�ci-
ciela (w odr�nieniu od szlachty i mieszczan na
og� nie podr�owali po kraju). Obszar owego zam-
kni�tego mikrouk�adu spo�ecznego pokrywa� si�
przewa�nie z rynkiem lokalnym, kt�rego o�rod-
kiem by�o miasteczko. Im bardziej jednak w XVII
wieku ch�op pogr��a� si� w gospodarce naturalnej,
im mniej wytwarza� towar�w rynkowych, a tym
samym mniej zaopatrywa� si� w wyroby produko-
wane przez rzemios�o i dostarczane przez kupca,
tym bardziej kurczy� si� zasi�g terytorialny uk�adu
spc�ecznego, w kt�rym �y�.
Badania nad �wiadomo�ci� spo�eczn� ch�op�w
w XVII wieku i stopniem jej rozwoju nie s� za-
awansowane, co w du�ym stopniu wynika z nik�o�ci
bazy �r�d�owej. Wiemy wszelako, �e istotn� rol�
odgrywa�a tu �wiadomo�� religijna. Rozw�j kultu

SPO�ECZE�STWO

lokalnych �wi�tych, czy te� poszczeg�lnych obra-

z�w, odbywaj�ce si� w zwi�zku z tym odpusty,
pielgrzymki itp. imprezy religijne przyczynia�y si�
w jakim� stopniu do formowania si� wi�zi ponad-
s�siedzkich, wykraczaj�cych poza ramy niewiel-
kiego terytorium. Szczeg�lne zraczenie mia�y tu
kulty �wi�tych og�lnopolskich, jak �w. Wojciecha,
�w. Stanis�awa czy te� kult jasnog�rskiego obrazu
 Matki Boskiej.
Stosunek og�u ch�op�w do #a�stwa by� - jak
nale�y przypuszcza� - oparty jedynie na �wiadc-
mo�ci istnienia kr�la, najwy�szego �wieckiego pana
�a ziemi. Z dzia�alno�ci� pa�stwa na co dzie� ch�op
poza kr�lewszczyznami spotyka� si� rzadko, ale
przecie� wpajano mu �wiadomo�� istnienia tego
samego hierarchicznego porz�dku na ziemi i w za-
�wiatach. Je�li wi�c czu� si� w pe�ni uzale�niony
# od w�asnego pana, to r�wnocze�n_ie rozumia� za-
pewne, �e ten z kolei podlega w jakiej� przynaj-
mniej mierze w�adzy kr�lewskiej. Supliki ch�op-
ski�, adresowane do monarchy, liczne skargi na
dzia�alno�� wojska, na nadu�ycia starost�w-
# wszystko zdaje si� potwierdza� t� tez�. Je�eli jed-
nak ch�op czu� wi�zi z poddanymi tego samego
# pana, to r�wnocze�nie musia� mie� poczucie przy-
nale�no�ci do szerszego uk�adu spo�ecznego, kt�re-
go ogniwem nadrz�dnym by� kr�l.
Nie mamy �adnych w�a�ciwie danych, mog�-
cych okre�li� stopie� �wiadomo�ci narodowej ch�o-
p�w. Nale�y przypuszcza�, �e w pierwszej po�owie
XVII wieku m�g� on ulec - w por�wnaniu z wie-
kiem poprzednim - pewnemu os�abieniu w zwi�z-
ku z powrotem ch�op�w do gospodarki naturalnej
oraz z brakiem wyra�nego zagro�enia zewn�trzne-
go, kt�re dla pogranicza krzy�ackiego musia�o
by� ongi� czynnikiem pobudzaj�cym �wiadomo��
narodow�. Istotnym jednak, jak si� wydaje, prze-

132 133

JAREMA MACISZEWSKI

�omem na tym polu by� najazd szwedzki i og�lno-

narodowa walka przeciw okupantowi. Zapewne
ch�opi widzieli w naje�d�cy przede wszystkim "lu-
tra", innowierc�, a zw�aszcza wtedy, gdy profano-
wa� miejsca katolickiego kultu religijnego. Z dru-
giej jednak strony widzieli w nim - �wiadomo��
ta zapewne narasta�a stopniowo - wroga swego
kr�la, kogo� obcego, m�wi�cego innym j�zykiem
i posiadaj�cego inny obyczaj. Zupe�nie odmienna
sytuacja istnia�a w�r�d ch�op�w ukrai�skich, bia-
�oruskich i litewskich. O ile ch�opi polscy m�wili
tym samym j�zykiem, co w�a�ciciele ziemscy, cho-
dzili - na og� - do tego samego ko�cio�a, �pie-
wali te same pie�ni religijne i w jakiej� przynaj-
mniej mierze obcowali z dorobkiem polskiej kul-
tury narodowej, o tyle ch�opi ruscy w wieku XVII
napotykali w szlachcie nie tylko obcy im element
klasowo, sprawuj�cy nad nimi w�adz�, ale r�wno-
cze�nie m�wi�cy innym j�zykiem i w du�ej mierze
nale��cy do innego wyznania.
O ile wi�c proces polonizacji szlachty przy-
czynia� si� do wewn�trznego zespalania tego stanu,
o tyle ten sam proces przyczynia� si� do wzrostu
ruskiej �wiadomo�ci narodowej ch�op�w, zamiesz-
kuj�cych Ukrain� i Bia�oru� oraz ich poczucia
obco�ci i odr�bno�ci wobec pa�stwa szlacheckiego.
Szczeg�lnie na Ukrainie antagonizmy klasowe
sprz�g�y si� z narodowo�ciowymi i wyznaniowymi.
Tamtejszy ch�op pozostawa� w swej masie elemen-
tem wrogim wobec szlacheckiego aparatu przemo-
cy, obcym wobec Rzeczypospolitej. Znajdowa� so-
jusznika nie tylko w cz�ci mieszcza�stwa ruskie-
go, ale r�wnie� w prawos�awnej hierarchii ko�ciel-
nej i w specyficznej grupie spo�ecznej, jak� stano-
wili zaporoscy Kozacy. St�d klasowa �wiadomo��
ch�opa ukrai�skiego (przejawiaj�ca si� przede
wszystkim w du�ym �adunku niech�ci lub niena-

SPO�ECZElGSTWO

wi�ci wobec szlachty polskiej i spolonizowanej)

by�a o wiele silniejsza ni� ch�op�w na ziemiach
etnicznie polskich. Zawa�y�a na tym silnie unia
brzeska oraz polonizacja szlachty.
W stosunku do Kozak�w konflikt religijny
i narodowo�ciowy przez d�ugie lata nie mia� szcze-
g�lnego znaczenia, wtedy zw�aszcza, kiedy zwi�zki
z Rzecz�pospolit� i jej systemem spo�eczno-ustro-
jowym przynosi�y im dora�ne korzy�ci. Kozacy
uwa�ali si� za grup� niesko�czenie lepsz� od zwyk-
�ych ch�op�w i tzw. czerni� pogardzali. Nierzadko
te� - w pierwszej po�owie XVII wieku - odgry-
wali rol� narz�dzia ucisku w r�ku magnat�w ukra-
innych, s�u��c w ich chor�gwiach nadwornych
b�d� te� po prostu w r�kach pa�stwa, s�u��c
w chor�gwiach komputowych. W okresie wojen
z Moskw� i Szwecj� w pierwszym dwudziestoleciu
XVII wieku Kozacy wsp�dzia�ali z wojskiem pol-
skim lub na w�asn� r�k�, ale przy cichym poparciu
kr�la i mo�nych urz�dzali �upie�cze wyprawy
w g��b pa�stw o�eiennych: Rosji, Turcji, Mo�dawii.
R�vvnocze�nie jednak coraz bardziej stawali si�
�ywio�em, kt�ry wy�amywa� si� ze sztywnych ram
feudalnej struktury spo�ecze�stwa. Wszelkie pr�by
obr�cenia Kozak�w w ch�op�w, pozbawienia ich
swobody dzia�ania (niekiedy szkodliwej dla pa�-
stwa, bo na przyk�ad prowokuj�cej przeciwdzia�a-
nie Turcji) wywo�ywa�y natychmiast zbrojny op�r,
przybieraj�cy charakter powsta�, do kt�rych przy-
��czali si� ch�opi ukrai�scy. Iiozacy stale ro�li
w liczb� - zbyt szczup�y rejestr nie m�g� pomie-
�ci� wszystkich cz�onk�w bractwa ni�owego. Mag-
nateria za� i szlachta z obaw� patrzy�a na t� nie-
mal niozale�n� si��. St�d musia�o w ko�cu doj�� do
ostrego konfliktu, kt�ry przerodzi� si� w d�ugolet-
ni� wojn� wyzwole�cz� mas ukrai�skich. Wojna
ta, jak wiadomo, wstrz�sn�a podstawami Rzeczy-

134 135
JAREMA MACISZEWSKI
SPO�ECZEIVSTWO

pospolitej i przyczyni�a si� do utraty przez Polsk� Ukrainie i p�dzonych na

sprzeda� do Brzegu na
mocarstwowej pozycji w tej cz�ci Europy. �l�sku, wreszcie eksport drewna, klepki i
pota�u
Problem kozacki traktowano przez wiele dzie- z litewskich rubie�y pa�stwa.
Powi�zania gospo-
si�cioleci jako wewn�trzn� spraw� Rzeczypospoli- darcze ziem polskich i litewskich
by�y wci�� silne,
tej. Wydarzenia jednak lat 1648-1667 (a wi�c przynajmniej do czasu najazdu
szwedzkiego i jego
okresu od wybuchu powstania Bohdana Chmielnic- ekonomicznych skutk�w.
kiego do rozejmu andruszowskiego z Rosj�, dziel�- Wyra�nie jednak trzeba zauwa�y�,
�e procesy
cego Ukrain� na cz�� polsk� i rosyjsk�) dowiod�y, integracyjne obejmowa�y przede
wszystkim, je�li
�e zespolenie Polski z Ukrain� by�o sztuczne. Wi�zi nie wy#�cznie, szlacht�. Z tego
powodu ogranicza�y
ogranicza�y si� tylko do szlachty i mo�now�adztwa, si� do powierzchni �ycia, co w
konsekwencji mu-
masy natomiast tak ch�opskie, jak i mieszeza�skie sia�� prowadzi� do narastania
silnych tendencji
nie czu�y z ni� ��czno�ci pod wzgl�dem wyznanio- przeciwnych.
#vym � j�zykowo-kult-rowym. Nieco inaczej przedstawia si� obraz integracji
W wieku XVII nast�pi� - w zwi�zku z za- spo�ecznej w odniesieniu do ziem
etnicznie polskich
ostrzeniem ucisku pa�szczy�nianego - cz�ciowy wchodz�cych w sk�ad Rzeczypospolitej.
Tam-
nawr�t do gospodarki naturalnej, chocia� towaro- w Wielkopolsce, na Pomorzu,
Mazowszu, w Kra-
wo-pieni�na nie przestawa�a odgrywa� powa�nej kowskiem i Sandomierskiem, na
Kujawach i w Lu-
roli. Ch�op traci� jednak mo�liwo�ci nabywcze belskiem - gin�y wszelkie
pozosta�o�ci r�nic
i przestawa� l�czy� si� na rynku, zbo�e id�ce na dzielnicowych, kt�re odgrywa�y tak
powa�n� rol�
sprzeda� pochodzi�o przede wszystkim z latyfun- jeszcze w drugiej po�owie XV wieku.
Jedynie
di�w magnackich, maj�tno�ci szlacheckich, d�br w Prusach Kr�lewskich utrzymywa�y
si� one d�u-
koronnych i duchownych. Handel obs�ugi#va� �ej. Bardziej jednak chodzi�o tu o ich
kszta�t ze-
w pierwszym rz�dzie szlacht� i dwory magnackie. wn�trzny ni� o tre�� wewn�trzn�.
Ustawodawstwo
Upada�o rzemios�o wiejskie, za� rzemios�o w mia- drugiej po�owy XVI wieku, b�d�ce
wyrazem �wia-
stach nastawia�o si� g��wnie na produkcj� artyku- domego d��enia �redniej szlachty
do pe�nej cen-
��w luksusowych. Rynek wewn�trzny wi�c - tak tralizacji pa�stwa, stara�o si�
likwidowa� r�nice
og�lnokrajowy, jak i lokalny - m�g� w znacznie prawne i ustrojowe mi�dzy
dzielnicami (sz�o tu
mniejszym stopniu ni� w wieku XVI odgrywa� rol� przede wszystkim o pe�ne zespolenie
z Koron� pro-
czynnika zespalaj�cego prowincje wchodz�ce wincji najp�niej przy��czonych,
zw�aszeza Pomo-
w sk�ad Rzeczypospolitejk w ja- rza, Mazowsza, ksi�stwa Zatorskiego i O�wi�cim-
kiej� mierze spe�nia�. �wiadcz� o tym cho�by jar- skiego). Utrzymywa�y si�
natomiast do�� powa�ne
marki w Lublinie, ��czycy, Lwowie, mocna pozy- r�nice w strukturze spo�ecznej
r�nych ziem,
cja kupc�w ormia�skich z po�udniowo-wschodnich okre�laj�ce w du�ej mierze tak�e ich
specyficzne
rubie�y Rzeczypospolitej bngac�cych si� nie tylko cechy polityczne. Wystarczy
przypomnie�, �e na
na handlu tranzytowym, lecz r�wnie� na obs�udze Mazowszu i na Podlasiu mieszka�y
ogromne rzesze
szlachty innych ziem polskich, wielkie znaczenie szlachty zagrodowej,
uczestriicz�cej w �yciu poli-
ekonomiczne eksportu wo��w, hodowanych na tycznym kraju i stanowi�cej powa�n� si��.
�e na

136 15%

JAREMA MACISZEWSKI

Podg�rzu pa�szczyzn� wprowadzano znacznie p�-

niej ni� w innych cz�ciach Polski, co powodowa�o
szczeg�lne narastanie konflikt�w spo�ecznych
w tym regionie pocz�wszy od lat trzydziestych
XVII wieku. Istnia�y wreszcie regiony, gdzie wiel-
ka w�asno�� ziemska typu latyfundialnego rozwi-
ni�ta by�a s�abiej - tam oczywi�cie magnateria
odgrywa�a mniejsz� rol�.
W wieku XVI i XVII powi�kszy� si� polski
obszar etniczny. Kolonizacja ch�opska umacnia�a
polski �ywio� w Prusach Ksi���cych. Podlasie, za-
ludnione przede wszystkim przez drobn� szlacht�,
zosta�o niemal w ca�o�ci spolonizowane. Z drugiej
strony osadnicy ch�opscy na Ukrainie stosunkowo
szybko wtapiali si� w tutejsz� ludno�� i ulegali
rutenizacji. Nie ulega wszak�e w�tpliwo�ci, �e
w wieku XVII mo�na ju� m�wi� o pe�nym zespole-
niu narodowo�ciowym i j�zykowym ziem polskich
wchodz�cych w sk�ad Rzeczypospolitej, o rozwoju
polskiej �wiadomo�ci narodowej. Istnia�o poczucie
wsp�lnoty i �wiadomo�� odr�bno�ci w stosunku do
innych narodowo�ci. Wi�za�o si� to mi�dzy innymi
z nieprzerwanym rozwojem polskiego j�zyka lite-
rackiego, kultury og�lnopolskiej, nie za� wy��cznie
prowincjonalnej czy dzielnicowej. Jej warto�ci do-
ciera�y na przestrzeni ca�ego wieku XVII nie tylko
do przedstawicieli szlachty - w jakiej� mierze tra-
fia�y tak�e do ch�op�w i - w wi�kszym znacznie

"
sto niu - do mieszcZa�stwa. "Potop szwedzki
okaza� si� sprawdzianem poczucia jedno�ci narodo-
wo�ciowej i pa�stwowej wszystkich klas i warstw
ludno�ci polskiego obszaru etnicznego, wchodz�cego
w sk�ad Rzeczypospolitej.
To ostatnie u�ci�lenie jest niezb�dne. Bowiem
poza terytorium pa�stwowym znajdowa�y si�
zwarte skupiska autochtonicznej ludno�ci pol-
skiej - ch�opskiej przede wszystkim - do kt�rych

SPO�ECZE�STWO

nie dociera�y, lub dochodzi�y w stopniu daleko nie-

wys'arczaj�cym wp�ywy integracyjne pa�stvt#a pol-
skiego i kultury polskiej. Skupiska te istnia�y g��w-
nie na �l�sku. Mniejsze grupy ludno�ci polskiej
rozrzucone by�y wzd�u� ca�ej niemal granicy za-
chodniej. Proces w��czania �l�zak�w do nowo�yt-
nego narodu polskiego oraz rozw�j ich �wiadomo-
�ci etnicznej musia� wi�c by� przez d�ugi czas za-
hamowany. Dopiero w wieku XIX przybra� on
posta� odrodzenia narodowego.

Socjalne rozwarstwienie ludno�ci

Podzia�y klasowe wewn�trz spo�ecze�stwa

ugruntowane by�y podzia�em prawnym, chocia� nie
we wszystkich przypadkach pokrywa�y si� �ci�le
z podzia�em stanowym, a wi�c opartym o kryteria
prawno-ustrojowe. W zasadzie jednak znaczna
wi�kszo�� feudalnych w�a�cicieli ziemskich nale�a-
�a do stanu szlacheckiego, a obowi�zuj�ce ustawo-
dawstwo zakazywa�o mieszczanom posiadania zie-
mi. Charakteryzuj�c spo�ecze�stwo polskie wieku
XVII przywyk�o si� wyodr�bnia� trzy podstawowe
grupy ludno�ci: szlacht�, mieszcza�stwo i ch�op�w.
Taki podzia� odpowiada jedynie pewnym normom
prawnym. Rzeczywisto�� spo�eczna by�a bowiem
bardziej skomplikowana, a podzia�y bardziej za-
gmatwane.
Stan szlachecki sk�ada� si� nie tylko z feudal-
nych w�a�cicieli ziemskich. Nale�a�a do niego ob-
darzona pe�ni� praw politycznych szlachta zagro-
dowa (zagonowa) licznie zaludniaj�ca Mazowsze,
Podlasie, Pomorze Gda�skie, Ru� Czerwon�, �mud�
oraz w mniejszej liczbie inne obszary, uprawiaj�ca
w�asny kawa�ek ziemi bez korzystania z pracy
ch�opa pa�szczy�nianego b�d� korzystaj�ca z niej
w minimalnym stopniu. Do tego stanu wchodzi�a

138 139

.TAREMA MACISZEWSKI

r�wnie� szlachta nie posiadaj�ca ziemi w og�le,

kt�ra sz�a na s�u�b� do szlachcica-posesjonata, n�
dw�r magnacki i do wojska prywatnego (magnac-
kiego) lub pa�stwowego (koronnego b�d� litewskie-
go). Obydwie te grupy szlacheckie mia�y naturalnie
zupe�nie inn� pozycj� spo�eczn�, ani�eli feudalni
w�a�ciciele ziemscy. Pomi�dzy nawet wzgl�dnie
niezamo�nym szlachcicem osiad�ym na ##�asnej
wiosce a ubogim szlacheckim s�ug� zachodzi�a nie
mniejsza r�nica ni� mi�dzy zamo�nym ch�opem
i jego panem.
W obr�bie feudalnych w�a�cicieli ziemi - na-
le�a�a do nich szlachta osiad�a, posesjonaci - roz-
warstwienie maj�tkowe by�o bardzo z�aczne. Od
posiadaczy cz�ci wsi, poprzez szlacht� jedno= i kil-
kuwioskow� a� do magnaterii, dzier��cej kilkana-
�cie, kilkadziesi�t, a nawet - dotyczy to niewiel-
kiej wprawdzie liczby rod�w - kilkuset wsi.
Wszystkie te kategorie nie mog� by� mierzone jed-
n� miar�. Spo�eczna i polityczna rola w�a�cieieli
latyfundi�w sta�e ros�a. Proces ten doprowadzi�
w ko�eu do wytworzenia si� w ustrojowych ra-
mach demokracji szlacheckiej oligarchii magnac-
kiej. Dw�r magnacki sta� si� nie tylko o�rodkiem
dyspozycji gospodarczej dla du�ego obszaru, cen-
trum politycznym ziemi, powiatu czy nawet woje-
w�dztwa, ale r�wnie� o�rodkiem �ycia spo�ecznego
i kulturalnego, kszta�tuj�cym wzorce zachowa�,
gust�w i sposobu my�lenia, miejscem pracy i �r�d-
�em utrzymania wielu jednostek i ca�ych rodzin.
Dw�r magnacki oddzia�ywa� wi�c zar�wno na pry-
watne "pa�stwo" swego w�a�ciciela, jak i na ca�e
bli�sze oraz dalsze s�siedztwo, na szlacht� osiad��
i nieosiad��, na mieszcza�stwo i na ch�op�w. Po-
dobn� rol� spe�nia� dw�r szlachecki, ale tylko
w stosunku do w�asnej wsi, pobliskiego miastecz-
ka, najbli�szego s�siedztwa. W tej strukturze tkwi-

SPO�ECZE�STWO

�y r�wnie� elementy patrymonialne, znajduj�ce

swe odbicie przede wszystkim w obyczaju.
Rozwarstwienie szlachty nie by�o w wieku
XVII zjawiskiem nowym. Stulecie to jednak nada�o
mu cechy swoiste, kt�re odegra�y istotn� rol�
w przeobra�eniach spo�ecznych i ustrojowych Rze-
czypospolitej. Po pierwsze - trwaj�cy od ko�ca
wieku XVI proces powstawania wielkich fortun
magnackich uleg� w XVII stuleciu znacznemu na-
sileniu. Obok dawnych litewsko-ruskich rod�w
mo�now�adc�w kresowych (Ostrogscy, Zas�awscy,
Radziwi��owie, Chodkiewicze, itd.) powstawa�y no-
we takie jak Zamoyscy, Potoccy, Lubomirscy, Sa-
piehowie i inni, kt�rych fortuny ros�y szybko. O ile
dawniej, w wieku XV i XVI, warstwa feudalnych
mo�now�adc�w na ziemiach etnicznie polskich nie
by�a stabilna (jedne rody wybija�y si�, inne traci�y
znaczenie), o tyle w wieku XVII ukszta�towa�a si�
ostatecznie ustabilizowana, zamkni�ta niemal war-
stwa magnacka, kt�ra - od po�owy wieku XVII
poczynaj�c - podzieli�a pomi�dzy siebie wp�ywy
w pa�stwie. Praktycznie sta�a ona ponad tronem,
jak r�wnie� ponad ca�ym stanem szlacheckim.
Dawna, stara magnateria litewsko-ruska stopi�a si�
z now�. Maj�tno�ci Zas�awskich znajdowa�y si�
cv po�owie XVII stulecia - w wojew�dztwie kra-
kowskim i sandomierskim. Dobra Potockich, Lanc-
koro�skich, Lubomirskich - na Rusi.
Wzrostowi pozycji maj�tkowej i zwi�zanej
z ni� pozycji politycznej magnaterii towarzyszy�y
znamienne procesy w �onie szlaehty �redniej. Oto
stopniowo, krok za krokiem, kurczy� si� jej stan
posiadania. By�o to wynikiem koncentracji ziemi
w r�ku wielkich posiadaczy oraz podzia��w spad-
kowych. W ten spos�b wzrasta�a liczba posesor�w,
ale dzier��cych coraz to mniejsze gospodarstwa
i coraz bardziej uzale�nionych od bogatszych s�-
140 14i

JAREMA MACIS�EWSKI

siad�w. Starano si� wprawdzie unika� nadmiernego

dzielenia schedy ojcowskiej, jednak dzia�y takie
by�y nieuchronne. St�d szlachta, tak drobna jak
i �rednia, gor�czkowo poszukiwa�a mo�liwo�ci ka-
riery dla swych syn�w i korzystnych o�enk�w dla
c�rek, kt�re by pozwoli�y im utrzyma� si� na po-
wierzchni �ycia bez uszczerbku dla pozycji spo�e-
cznej rodziny. Je�li w rodzinie by�o du�o syn�w,
a rodziny szlacheckie odznacza�y si� na og� wie-
lodzietno�ci�, przynajmniej jednego z nich kiero-
wano na drog� kariery duchownej, po��czonej
z u�ytkowaniem beneficj�w ko�cielnych. By� to
chyba jeden z istotnych element�w przes�dzaj�-
cych o powodzeniu ofensywy kontrreformacji
w Polsce; szlachta r�nowiercza bowiem ze zrozu-
mia�ych wzgl�d�w nie mia�a mo�liwo�ci partycy-
powania w dochodach p�yn�cych z d�br ko�ciel-
nych. C�rk� za� bodaj jedn�, starano si� umie�ci�
w klasztorze. Do nowicjatu oddawano nawet dwu-
nastoletnie dziewczynki. Wszystko to jednak nie
za�atwia�o sprawy w skali masowej. W Polsce XVII
wieku brakowa�o instytucji, kt�ra mog�aby wch�o-
n�� znaczne nadwy�ki m�odzie�y szlacheckiej. Ro-
s�y wi�c szeregi szlachty cz�stkowej, ekonomicznie
s�abej oraz szlachty bezrolnej. Ta ostatnia, przymu-
szona konieczno�ci�, sz�a na s�u�b� do mo�nych,
kt�rzy potrzebowali rozbudowanego na szerok�
skal� aparatu administracyjnego i wojskowego
w swych latyfundiach.
Zjawisko pauperyzacji mas szlacheckich wy-
maga jeszcze wielu prac badawczych. Nie ulega
wszak�e w�tpliwo�ci, �e spo�eczna i polityczna
struktura Polski wieku XVII nie stwarza�a dla
ubo�szej cz�ci stanu szlacheckiego mo�liwo�ci ani
awansu, ani nawet utrzymania si� na poziomie �y-
cia poprzednich pokole�. Istnia�a w tej dziedzinie
do�� istotna r�nica mi�dzy Rzecz�pospolit� a kra-
SPO�ECZE�STWO

jami formuj�cego si� absolutyzmu. We Francji mo-

narchia absolutna przej�a niejako opiek� nad zu-
bo�a�� lub ubo�ej�c� szlacht�. Umo�liwi�a jej zw�a-
szcza s�u�b� w sta�ej, rozbudowanej liczebnie
armii, ca�kowicie podporz�dkowanej woli kr�la.
Nie�le op�acane funkcje oficerskie obsadzane by-
�y przede wszystkim przez szlacht�. Pewna jej
ez�� otrzymywa�a sta�e pensje ze szkatu�y kr�-
lewskiej.
W Polsce nieliczna sta�a armia nie mog�a
wch�on�� znacznych nadwy�ek m�odzie�y szlachec-
kiej. Zdaj�c sobie z tego spraw� niekt�rzy pisarze
polityczni wysuwali projekt za�o�enia szko�y ry-
cerskiej na Ukrainie, zorganizowania skarbu prze-
znaczonego na utrzymanie sta�ych si� zbrojnych,
silniejszych ni� kwarciane. W�wczas s�u�ba woj-
skowa mog�aby sta� si� zawodem, dost�pnym dla
wielu, podczas gdy w istniej�cych warunkach za-
pewnia� on chleb tylko nielicznym. Projekty te
jednak upada�y, gdy� sta�a armia, licz�ca kilka-
dziesi�t tysi�cy ludzi, ogromnie obci��y�aby podat-
nik�w, a ponadto - i to by� chyba motyw najwa�-
niejszy - stanowi� by musia�a narz�dzie w r�ku
kr�la. Na to za� ani szlachta �rednia, ani - zw�a-
szcza - magnateria zgodzi� si� nie chcia�y i nie
mog�y.
C� wi�c mia�y robi� owe rzesze drobnej szla-
chty, dla kt�rej nie starcza�o ziemi ani ch�op�w?
Cz�� szlacheckich syn�w z za�ciank�w i wsi ko-
lokacyjnych sz�a do wojska kwarcianego, do cho-
r�gwi drago�skich i piechoty. Ci, kt�rym si� uda�o,
s�u�yli jako pocztowi w husarii lub oddzia�ach pan-
cernych. Nie by�a to jednak du�a liczebnie grupa.
W okresie pokoju nie przekraeza�a wi�cej ni� 4000
ludzi w Koronie i Litwie razem. W czasie wojny
ulega�a oczywi�cie powi�kszeniu. Inni - a tych
by�a znaczna wi�kszo��, musieli szuka� chleba na

142 143

JAftEMA MACISZEWSKI

dworach pa�skich. Ubo�si po prostu przyjmowali

s�u�b� w charakterze r�kodajnych, hajduk�w, pa-
cho�k�w zbrojnych, a nawet zwyk�ych s�u��cych.
Zamo�niejsi otrzymywali stanowiska w admini-
stracji gospodarczej lub funkcje oficerskie w ma-
gnackich oddzia�ach nadwornych.
Dawa�o to magnater� oparcie spo�eczne w rze-
szach drobnej szlachty, wzmacnia�o jej si��,
a w wyniku d�ugotrwa�ego procesu przyczyni�o
si� do os�abienia w�adzy centralnej oraz ugrunto-
wania niemal niezale�nej pozycji lokalnych kr�-
lewi�t.
Ale i dwory magnackie nie by�y zdolne wch�o-
n�� wszystkich nadwy�ek m�odzie�y za�ciankowej
czy drobnoszlacheckiej. Do do�� cz�stych zjawisk
nale�a�o przechodzenie cz�ci bezrolnej szlachty
ze wsi do miast. Po pewnym okresie, w obr�bie
dwu, najdalej trzech pokole�, ludzie ci zlewali si�
ca�kowicie ze stanem mieszcza�skim i tylko nazwi-
sko wskazywa�o, �e ich przodkowie wywodzili si�
ze szlachty i legitymowali si� herbem. ?s W miar�
up�ywu czasu, a zw�aszcza po katastrofach wojen-
nych po�owy XVII wieku, gdy miasta zacz�y chy-
li� si� ku upadkowi, nie by�y w stanie wch�ania�
#odatkowych grup ludno�ci.
Mo�na pokusi� si� o ustalenie g�rnego progu
kariery syna drobnoszlacheckiego. W s�u�bie ma-
gnackiej - by�o to osi�gni�cie stanowiska podsta-
ro�ciego, otrzymanie do�ywocia na wi�kszej maj�t-
no�ci, korzystniejsza dzier�awa, kt�ra dawa�a nie-
jednokrotnie mo�liwo�ci zgromadzenia fundusz�w
wystarczaj�cych na zakupienie z czasem w�asnej
wioski i tym samym na ponowne wej�cie w obr�b
w�asnej warstwy. W s�u�bie wojskowej - by�o to
osi�gni�cie stopnia oficerskiego lub te� zdobycie
odpowiednich �up�w, wystarczaj�cych na zakup
wioski czy obj�cie korzystnej dzier�awy.

144

19. Szlachcic i �mier�

P�askorze�ba stiukowa w ko�ciele parafialnym w Tar�owie

SPO�ECZE�STWO

W�r�d tej grupy szlachty, kt�ra szuka�a chleba

w miastach, awans spo�eczny wyznacza� najcz�ciej
bogaty o�enek z mieszcza�sk� c�rk�, rzadziej-
eksponowane stanowisko w administracji miej-
skiej. Zdarza�o si� r�wnie�, �e wzbogacony w mie-
�#ie szlachcic wraca� na wie�.
Pogranicze mi�dzy szlacht� a mieszcza�stwem,
a nawet ch�opstwem, by�o wi�c do�� p�ynne.
Wbrew pozorom lin� podzia��w mi�dzystanowych
nie strze�ono tak surowo w praktyce, jakby tego
wymaga�y przepisy prawne. Nie tylko bowiem zu-
bo�ali przedstawiciele szlachty wrastali w miesz-
cza�stwo, ale odwrotnie - wzbogaceni mieszczanie
nierzadko zdobywali prerogatywy szlacheckie.
Mo�na przyj��, �e odbywa�o si� to cz�ciej poprzez
zasiedzenie, ani�eli poprzez legalne nobilitacje. Za-
mo�niejszy i bardziej przedsi�biorczy cz�owiek, po-
siadaj�cy odpowiednie �rodki materialne, m�g�
w innej okolicy podawa� si� za szlachcica i za ta-
kiego go uwa�ano. Nikt na og� nie sprawdza�,
sk�d pochodzi�, rejestr�w szlachty nie by�o, spraw-
dzanie szlachectwa zdarza�o si� rzadko. Po odpad-
ni�ciu od ftzeczypospolitej cz�ci Ukrainy oraz
Czernihowszczyzny i Siewierszczyzny ka�dy m�gl
w�a�ciwie podawa� si� za wygna�ca z tych ziem.
Jak bez wi�kszych trud�w w�lizgiwano si� w obr�b
stanu uprzywilejowanego �wiadczy L�ber Cha#n,o-
rum Trepki, gdzie autor wymienia setki nazwisk
tych, kt�rzy podawali si� za szlacht�, wywodz�c si�
w istocie z ni�szych warstw. W polemice cz�sto
powo�ywano si� na nieszlacheckie pochodzenie nie-
kt�rych wielmo��w, na przyk�ad w dobie rokoszu
Zebrzydowskiego zarzut ten wysuni�to pod adre-
sem wojewody ruskiego Stanis�awa Gulskiego, bi-
skup�w Wojciecha Baranowskiego i Marcina Szy-
szkowskiego. Praktycznych konsekwencji wobec
tak wysokich dostojnik�w to jednak nie mia�o.

10 Polska XVII wieku 145

JAREMA MACISZEWSKI

Zawieruchy wojenne, wstrz�sy spo�eczne i inne

jeszcze przyczyny sprzyja�y mieszaniu si� stan�w.
W odr�nieniu jednak od Anglii, gdzie t� drog�
tworzy�o si� nowe, kapitalistyczne spo�ecze�stwo,
w Polsce zjawisko to stanowi�o margines i nie pro-
wadzi�o do zmiany uk�adu spo�ecznego. W wieku
XVII nie przystawa�o szlachcicowi para� si� han-
dlem (m�g� jedynie mie� jurydyk� w mie�cIe, co
od po�owy stulecia stawa�o si� cz�ste), za� najbo-
gatsze mieszcza�stwo inwestowa�o swe kapita�y nie
w r�nego typu przedsi�biorstwach, lecz w ziemi,
d���c do pe�nego zespolenia si� ze stanem szlache-
ckim. Najwi�ksze kariery mieszcza�skie wieku
XVII wyst�pi�y w rodzinach Wodzickich i Kor-
niakt�w, kt�re ca�kowicie wros�y w, szlacht�.
Podzia�y spo�eczne w obr�bie mieszcza�stwa
by�y r�w nie g��bokie,jak w �r�d szlachty. Dotyczy
to nie tylko mieszcza�stwa, jako ca�o�ci i r�nic
mi�dzy Gda�skiem lub Toruniem a Warszaw�
i Krakowem, czy mi�dzy miastami kr�lewskimi
w og�le a miastami i miasteczkami prywatnymi.
R�nice spo�eczne, wynikaj�ce g��wnie z rozmaite-
go poziomu zamo�no�ci, zarysowyw,a�y si� w obr�-
bie jednego organizmu miejskiego. W niekt�rych
o�rodkach, zw�aszcza tych wi�kszych, bogatszych,
jak Gda�sk, Toru�, Elbl�g, Krak�w, Pozna�, a po-
tem Warszawa, podzia� odpowiada� klasycznym
schematom: by� w nich patrycjat miejski, skupia-
j�cy w swych r�kach przede wszystkim handel,
mieszcza�stwo �rednie, przewa�nie rzemie�lnicze,
ple#s miejski oraz stosunkowo, jak na polskie #i,n-
runki, du�a liczebnie grupa ludzi lu�nych, zatrud-
nianych dorywczo przy sezonowych pracach.
W miastach mniejszych, a zw�aszcza w prywatnych
miasteczkach, podzia�y te by�y mniej wyra�ne,
a r�nice spo�eczne nie rzuca�y si� tak w oczy. Za-
hamowanie rozwoju gospodarczego miast powodo-

SPO�ECZE�STWO

wa�o, i� stale istniej�ce zapotrzebowanie na si��

robocz� w rzemio�le i transporcie nie ros�o, lecz
raczej mala�o. St�d nadwy�ki ludno�ci wiejskiej,
usi�uj�cej wyrwa� si� ze wsi pa�szczy�nianej i szu-
kaj�cej lepszego losu w mie�cie, gdzie nie znajdo-
dva�y �atwego �ycia i mo�liwo�ci zarobku. Powi�k-
sza�y one gromady ludzi lu�nych, stoj�cych w�a�ci-
wie poza organizacj� miejsk� i tym samym nie
mieszcz�cych si� w ramach feudalnej struktuI-y
spo�ecze�stwa.
Ujednolicenie systemu eksploatacji mas ch�op-
skich, dokonane ostatecznie w wieku XVII, nie zni-
welowa�o r�nic spo�ecznych w obr�bie najliczniej-
szej klasy spo�ecznej w Polsce. Podupad�a ostatecz-
nie warstwa so�tys�w, kt�ra w wieku XVII istniala
tylko w postaci szcz�tkowej, przewa�nie w dobrach
duchownych. Zachowa�a si� natomiast do�� zamo�-
na grupa ch�op�w (wskazuj� na to wyra�nie za-
r�wno rejestry poborowe, jak i skargi ch�opskie);
sk�adali si� na ni� przede wszystkim: rzemie�lnicy
wiejscy (kowale, ko�odzieje, m�ynarze itd.) oraz
u�ytkownicy wi�kszych gospodarstw, co najmniej
�anowych. Gospodarstwa takie nale�a�y do rzad�o-
�ci, wyst�powa�y najcz�ciej w dobrach kr�lew-
skich i duchownych, cho� zdarza�y si� tak�e i n, do-
brach prywatnych. Pr�cz nich - na drugim biegu-
nie - znajdowa�a si� do�� liczna grupa tzw. za-
grodnik�w i komornik�w. Niekt�rzy z nich odra-
biali pa�szczyzn� nie tylko za sie'#ie, z tytu�u poc?-
da�stwa lub uprawiania niewielkiego zagona,
lecz r�wnie� - za odpowiednie wyna#rodzenie
przewa�nie w naturze - za bogatszych ch�op�w.
Zagrodnicy stanowili naturalnie margines spo�ecz-
ny �ycia wsi.
Og�lnie mo�na stwierdzi�, �e a� do po�owy
wieku XVII po�o�enie ekonomiczne mas ch�opskich,
mimo wzrostu ci�ar�w pa�szczy�nianych, nie by�o

146 147

JAREMA MACISZEWSKI

jeszcze bardzo ci�kie. Charakterystyczne, �e ry-

ciny z tego okresu przedstawiaj� na og� ch�opa
w obuwiu. Prze�om na tym polu wyra�nie zazna-
czy� si� po szwedzkim naje�dzie. Wyst�pi�o zjawi-
sko wyludnienia wsi, znacznego zmniejszenia ob-
szaru uprawy oraz spadku wydajno�ci zasiew�w.
W�wczas to dopiero nast�pi�a gwa�towna paupery-
zacja ludno�ci ch�opskiej. Ryciny przedstawiaj�ce
ch�opa w drugiej po�owie XVII i pierwszej po�owie
XVIII wieku ukazuj� go ju� przewa�nie bez but�w.
Wie�, jak wspominali�my, stanowi�a wraz
z dworem, karczm�, ko�cio�em i pobliskim miaste-
czkiem, niemal zamkni�ty uk�ad spo�eczny. Sie-
demnastowieczna Polska nie by�a jednak wy��cznie
sum� owych rozproszonych niewielkich uk�ad�w.
Tworzy�y si� zal��ki wi�zi og�lnokrajowych, uk�a-
d�w szerszych, obejmuj�cych nie tylko szlacht�.
Jeden z element�w wp�ywaj�cych w jakim� stop-
niu na wi�zanie owych drobnych uk�ad�w zam-
kni�tych stanowi�o wojsko. I z uwagi na jego og�l-
nopa�stwow�, obronn� funkcj�, szczeg�lnie odczu-
waln� przez najszersze rzesze spo�ecze�stwa
w drugiej po�owie XVII stulecia, jak r�wnie� dzi�-
ki swym specyficznym cechom spo�ecznym. W woj-
sku bowiem w takich formacjach, jak dragonia,
piechota, chor�gwie lekkiej jazdy, s�u�y�a nie tyl-
ko szlachta - chocia� funkcje ofieerskie by�y for-
malnie dla niej zastrze�one - ale tak�e wielu sy-
n�w ch�opskich czy mieszcza�skich. Mimo �e
szlachcic uwa�a� si� za kogo� niesko�czenie lepsze-
go od ch�opa b�d� mieszczanina, na polu walki
r�nice urodzenia niwelowa�y si� i zaciera�y. �ro-
dowisko wojskowe mia�o jednak sw� specyfik�
i nie mo�na jej nie docenia�. Wydaje si� wr�cz, �e
naj�atwiejsza stosunkowo droga awansu spo�ecz-
nego dla syn�w ch�opskich prowadzi�a w�a�nie
przez s�u�b� wojskow�, kt�ra w ko�cu - w przy-

SPO�ECZE�STWO

padku pewnego szcz�cia osobistego - mog�a przy=

nie�� spore dochody, a nawet w�lizgni�cie si� nie-
postrze�enie do rz�du szlachty. Ostatecznie r�nice
w sposobie bycia, w obyczaju czy nawet w stopniu
zamo�no�ci mi�dzy zagonowym i bezrolnym szla-
chcicem a ch�opem nie by�y zn�w tak wielkie.
Oczywi�cie, je�li ch�opski lub mieszcza�ski syn,
kt�remu powiod�o si� w wojsku, chcia� nast�pnie
robi� karier� spo�eczn�, a wi�c kupi� wiosk�, sta�
si� szlachcicem, o�eni� si� ze szlachciank�, doj�� do
jakiego� urz�du ziemskiego, musia� unika� jak
ognia okolicy, sk�d pochodzi�, gdzie znano jego ro-
dzic�w, gdzie byle szlachetka m�g� mu zarzuci�
plebejskie pochodzeni�. W nast�pnym pokoleniu
nie odgrywa�o to ju� praktycznie wi�kszej roli.

Uwagi ko�cowe

XVII stulecie w Polsce nagromadzi�o szczeg�l-

nie wiele kontrast�w. Uleg�o zahamowaniu, zw�a-
szcza w drugiej po�owie wieku, wiele post�powych
pr�d�w i tendencji, kt�re rozwin�y si� uprzednio,
w dobie renesansu. Spot�gowa� si� r�wnocze�nie
rozw�j wi�zi spo�ecznych, og�lnonarodowych, obej-
muj�cych przede wszystkim polski obszar etniczny.
"Powoli, bardzo powoli, nie�mia�o, rodzi�y si�
pierwsze zal��ki dzisiejszego og�lnonarodowego
patriotyzmu, poczucia narodowego." 29
Wiek XVII przes�dzi� ostatecznie, w skali hi-
storycznej, wiele problem�w i spraw. Wtedy w�a-
�nie okaza�o si�, �e procesy integracyjne, przebie-
gaj�ce w pa�stwie wielonarodowym, mog� obj��
tylko szlacht� i wytwarzane przez ni� instytucje
prawne, obyczajowe oraz zespo�y postaw i pogl�-
d�w, �e nie ulegaj� im masy ludowe terytori�w
niepolskich, wchodz�cych w sk�ad Rzeczypospolitej.
Integracja szlachty w skali ca�ego pa�stwa, poloni-

148 149

JAREMA MACIsZEWSKI

zacja szlachty litewskiej i ruskiej, powodowa�a za-

ostrzenie konflikt�w na Ukrainie, wzrost poczucia
odr�bno�ci ch�op�w i mieszczan na tych ziemiach.
W rezultacie sta�a si� ona jednym z czynnik�w
dezintegruj�cych spo�ecze�stwo ogromnej Rzeczy-
pospolitej. Wszystko to w ostatecznym rachunku
przes�dza�o o politycznej przysz�o�ci ziem niepol-
skich, wchodz�cych w sk�ad Rzeczypospolitej, do-
ra�nie za�, w po�owie wieku XVII, by�o jedn� z naj-
istotniejszych przyczyn s�abo�ci pa�stwa i podsta-
wowym �r�d�em jego ci�kiego kryzysu. Fakt, �e
kryzys ten zosta� w du�ej mierze przezwyci�ony,
zawdzi�cza� nale�y przede wszystkim temu, i� na
ziemiach etnicznie polskich spo�ecze�stwo wykaza-
to znaczn� - mimo wewn�trznych konflikt�w-
spoisto��.
Struktury spo�eczne w Polsce wieku XVII ewo-
luowa�y w niew�a�ciwym kierunku. Rosn�ce w si��
feudalne mo�now�adztwo, staraj�ca si� z trudem
utrzyma� sw� pozycj� spo�eczn� �rednia szlachta,
pauperyzuj�ce si� masy drobnej szlachty, upada-
j�ce lub tylko zahamowane w rozwoju mieszcza�-
st##-o, spychane na dno drabiny spo�ecznej ch�op-
stwo - wszystko to tworzy�o obraz anachroniczne-
go ju� w drugiej po�owie wieku XVII spo�ecze�-
stwa, nie dotrzymuj�cego kroku bardziej zaawan-
so#vanym w rozwoju historycznym organizmom
spo�ecznym �wczesnej Europy. W nast�pnym stu-
leciu nie uda�o si� ju� tego odrobi� i przysz�o za-
p�aci� najwy�sz� cen� - utrat� niepodleg�o�ci pa�-
stw ow ej.

Jan W�'m'mer

#1'OJSiiO
�,vagi wst�pne

Nakre�lony w artykule Zbign?ewa W�jcika

obraz po�o�enia mi�dzynarodowego Rzeczypospoli-
tej w XVII wieku pozwala stwierdzi�, �e w stule-
ciu tym pa�stwo polsko-litewskie zaledwie przez
32 lata nie prowadzi�o wi�kszych wojen zewn�trz-
nych. Lat tych nie mo�na jednak nazwa� pokojo-
wymi, gdy� wype�nia�y je niemal bez reszty walki
z najazdami tatarskimi i z powstaniami kozacko-
-ch�opskimi na Ukrainie. Dla por�wnania warto
doda�, �e d�ugotrwa�o�ci� toczonych wojen prze-
wy�sza�y nas w tym okresie jedynie Turcja (14 lat
pokoju) i Hiszpania (18 lat), o wiele d�u�ej za� z do-
brodziejstw stanu pokojowego korzysta�y wszystkie
inne pa�stwa europejskie (na przyk�ad cesarstwo
38 lat, Francja 47, Szwecja 48, Rosja 49, Anglia 59,
Brandenburgia 69), cho� i one w tych czasach, poza
zmaganiami zewn�trznymi, prze�ywa�y liczne woj-
ny domowe na tle spo�ecznym i religijnym, a tak�e
narodowo�ciowym. Nale�y jednak podkre�li�, �e
wojny zewn�trzne toczone przez Rzeczpospolit� od
roku 1619 a� po rok 1676 by�y przewa�nie wojna-
mi obronnymi, prowadzonymi w celu utrzymania
obszar�w uzyskanych w poprzednich okresach b�d�

151

JAN WIMMER

nawet dla zachowania samodzielnego bytu pa�-

stwowego (jak w czasie "potopu"), si�� rzeczy g��w-
nie na terytorium w�asnym, co nara�a�o kraj na
ogromne zniszczenia. W sumie nie by�o skrawka
kraju, kt�rego by w tym stuleciu nie nawiedzi�a
stopa wojsk obcych.
Walki z silnymi przeciwnikami, niekiedy r�w-
nocze�nie na kilku frontach, wymaga�y du�ego wy-
si�ku wojskowego, a tym samym i finansowego ze
strony s�abn�cej Rzeczypospolitej. Po uzmys�owie-
niu sobie tego, �atwo przyjdzie nam zrozumie�, jak
wielkie znaczenie odgrywa�y sprawy wojska w �y-
ciu �wczesnego pa�stwa polsko-litewskiego i to mi-
mo na og� niech�tnego do wojen stosunku war-
stwy rz�dz�cej.

Rodzaje s:1 zbrojnycli

Podstawow� formacj� militar#� by�o w Euro-

pie XVII wieku zawodowe wojsko najemne i za-
ci�ne. R�nica mi�dzy nimi polega�a na tym, komu
podlega� werbowany �o�nierz-ochotnik. Wojsko
najemne sk�ada�o si� z oddzia��w, kt�re werbowali
dow�dcy we w�asnym imieniu, po czym zawierali
z monarchami umowy o najem us�ug, oddaj�c do
ich dyspozycji gotowe jednostki. Szefowie-przed-
si�biorcy zachowywali jednak pe�ni� w�adzy nad
swymi �o�nierzami i z chwil� wyga�ni�cia terminu
najmu mogli przej�� wraz z oddzia�em w s�u�b� in-
nego mocodawcy. Ten typ wojska panowa� powsze-
chnie w Europie zachodniej i �rodkowej w XVI
i pierwszej po�owie XVII wieku, a jego rozkwit
przypad� na czasy wojny trzydziestoletniej (na
przyk�ad pot�na armia najemna Wallensteina
w s�u�bie cesarskiej). Poniewa� monarchowie d�-
�yli do uzyskania wi�kszego i bezpo�redniego
wp�ywu na �o�nierza, pocz�li tworzy� obok wojsk

WOJSKO

najemnych wojska zaci�ne, r�ni�ce si� tym, �e

szefowie regiment�w formowali je nie we w�asnyzn
imieniu, lecz w imieniu mocodawcy, a w�adca m�g�
zmienia� dow�dc�w, zachowuj�c regiment w dal-
szej s�u�bie. Wojska typu zaci�nego wypar�y stop-
niowo z armii europejskich formacje najemne, kt�-
re w drugiej po�owie XVII wieku praktycznie za-
nik�y. Wojska zaci�ne stanowi�y trzon armii fran-
cuskiej, cesarskiej, hiszpa�skiej (tu w�a�ciwie od
pocz�tku zaci�gano wojsko w imieniu kr�la), ho-
lenderskiej. W pozosta�ych pa�stwach przynaj-
mniej uzupe�nia�y si�y zbrojne tworzone wed�ug
innego systemu.
Zasada zaci�gu ochotnik�w, i to bez zwracania
uwagi na ich narodowo��, by�a ostro krytykowana
przez wielu teoretyk�w wojskowo�ci, kt�rzy wy-
suwali postulat tworzenia armii z w�asnych obywa-
teli powo�ywanych do s�u�by wojskowej. Ta dru-
ga zasada zosta�a wprowadzona w pe�ni jedynie
w Szwecji (system utskrivning, w ramach kt�rego
poszczeg�lne gminy mia�y dostarcza� odpowiedni�
liczb� rekrut�w, uzbraja� ich i wyposa�a�); i tu jed-
nak w czasie wojen narodow� armi� szwedzk�
wzmacniano zaci�nymi oddzia�ami cudzoziemski-
mi. W Anglii rozkwit milicji narodowych nast�pi�
w czasie rewolucji, p�niej zn�w oddano prymat
oddzia�om zaci�nym. W cesarstwie pr�bowano po-
wo�ywa� pod bro� milicje, w praktyce za� pod ko-
niec XVII wieku uzupe�niano cz�ciowo rekrutami
regimenty zaci�ne. Podobnie by�o i we Francji,
gdzie w latach siedemdziesi�tych powo�ano oddzia-
�y milicji, tworz�c z nich pocz�tkowo odr�bne jed-
nostki, z kt�rych p�niej wcielano �o�nierzy do
wojska zaci�nego.
Trzecia zasada, s�u�by w pospolitym ruszeniu
z tytu�u posiadanych nada� i przywilej�w, na
wi�ksz� skal� poza Polsk� obowi�zywa�a w oma-

152 153
JAN WIMMEft

wianym stuleciu w Turcji i w Rosji, cho� i w tyeh

krajach istnia�y silne formacje zaci�ne, werbowa-
ne z obywateli w�asnych (w Rosji tylko na pocz�t-
ku stulecia z obcych).
W Rzeczypospolitej stosowano w tym czasie
wszystkie trzy systemy formowania si� zbrojnych.
Zar�wno Korona, jak i Wielkie Ksi�stwo Litewskie
posiada�y - zgodnie z postanowieniami sejmu lu-
belskiego 1569 roku - oddzielne si�y zbrojne, nie
r�ni�ce si� w�a�ciwie pod wzgl�dem organizacyj-
nym. Z punktu widzenia zale�no�ci nale�y w nich
jednak rozr�ni� formacje b�d�ce w dyspozycji
w�adz centralnych od wojsk podleg�ych w�adzom
lokalnym, samorz�dowym i osobom prywatnym.
W sk�ad og�lnopa�stwowych si� zbrojnych wcho-
dzi�y:
1. wojska zaci�ne - trzon ich a� do roku 165?
stanowi�y tzw. oddzia�y kwarciane, utrzymywane
stale na podstawie uchwa�y sejmu 1562-1563 rok-
celem obrony kres�w po�udniowo-wschodnich
przed najazdami Tatar�w. Oddzia�y te stosunkowo
rzadko by�y u�ywane do walki z innym przeciwni-
kiem, zazwyczaj dostarcza�y jedynie kadry do no-
wych zaci�g�w, kt�re tworzy�y oddzieln�, nieraz
znaczn�, armi� zaci�n�. Od roku 1652 wojsko
kwarciane wesz�o w sk�ad tzw. wojska komputo-
wego o zmiennym etacie (kompucie) - mniejszym
w czasie pokoju, wi�kszym podczas wojny, ka�do-
razowo zatwierdzanym uchwa�� sejmow�;
2. piechota wybraniecka - piesza milicja z�o-
�ona z ch�op�w zamieszka�ych w dobrach kr�lew-
skich, w kt�rych na podstawie wydanej w roku
1578 konstytucji sejmowej i p�niejszych ordyna-
cji kr�lewskich ka�dy dwudziesty �an mia� by�
wolny od ci�ar�w i powinno�ci podda�czych.
W zamian za to osadzony na nim w�o�cianin obo-
wi�zany by� stawia� si� z odpowiednim uzbroje-

WOJSKO

niem i wyposa�eniem w okre�lonych porach roku

do s�u�by w chor�gwi swego wojew�dztwa, poza
tym mia� by� gotowy do wyruszenia w ka�dej
chwili na kampani� wojenn�, gdy wezw� go do te-
go uniwersa�y hetma�skie. Instytucja ta, wprowa-
dzona przez Stefana Batorego wed�ug wzor�w w�-
gierskich, zapo�yczonych z kolei z Francji ("wolni
�ucznicy" Karola VII z XV wieku), nosi�a sta�y
charakter. Kr�tk� przerw� w jej istnieniu sta-
nowi�y lata 1649-1652, podczas kt�rych s�u�b�
w tej formacji zast�piono danin� pieni�n�;
3. wyprawy �anowe i dymowe - milicja z�o-
�ona z rekrut�w dora�nie powo�ywanych celem
wzmocnienia si� zbrojnych. Podstaw� prawn� ich
powo�ania stanowi�a uchwa�a sejmowa lub uchwa-
�y sejmik�w; te ostatnie podejmowa�y je niekiedy,
staj�c przed alternatyw� postawion� przez kr�la:
albo pospolite ruszenie, albo wyprawa �anowa. Re-
krut�w wystawiano po jednym z odpowiedniej ilo-
�ci �an�w ziemi uprawnej lub dym�w, czyli gospo-
darstw. Ustawa obejmowa�a zazwyczaj wszystkie
rodzaje d�br - kr�lewszczyzny, duchowne i dzie-
dziczne, czyli szlacheckie. Wyprawy by�y konne lub
piesze, albo te� jedre i drugie. W�a�ciciele lub dzier-
�awcy d�br mieli obowi�zek dostarczy� rekrut�w
uzbrojonych i umundurowanych z pe�nym wyposa-
�eniem, a niekiedy z zapasem �ywno�ci oraz pewn�
sum� pieni�dzy, kt�r� oddawali w r�ce oficer�w.
Z samorzutnymi uchwa�ami wystawienia �anowych
oddzia��w spotykamy si� w niekt�rych wojew�dz-
twach w 1648-1649 roku. Uchwa�� obowi�zuj�e�
dla ca�ego kraju podj�to po raz pierwszy w roku
1653 (wyprawa konna), p�niej powtarzano j�
w czasach "potopu" (wyprawy piesze). Po d�u�#zej
przerwie reaktywowano t� formacj� jako wyprawy
dymowe w latach 1673 i 1676, traktuj�c j� jako
uzupe�nienie wojsk zaci�nych;

154 155

JAN WIMMER

4. wojsko zaporoskie stanowi�a okre�lona liczba

Kozak�w tzw. rejestrowych, kt�rzy w zamian za
niewielki �o�d, sukno na odzie� i pewne przywileje
(zwolnienie od niekt�rych ci�ar�w) byli obowi�-
zani do stawienia si� w swych pu�kach na ka�de
wezwanie hetma�skie, mieli wi�c charakter nie-
sta�ej milicji. Wysoko�� rejestru, czyli liczb� Koza-
k�w rejestrowanych, ustala� sejm. Po raz pierwszy
do s�u�by Rzeczypospolitej zaci�gni�to ich w sie-
demdziesi�tych latach XVI wieku. Pr�cz nich w ra-
zie potrzeby poci�gano tzw. Kozak�w "grodowych"
nie wpisanych do rejestru kr�lewskiego, lecz b�d�-
cych w ewidencji starost�w grodowych na Ukrai-
nie; starostowie ci mieli utrzymywa� dla nich ka-
dry przy grodach. �o�d dla Kozak�w rejestrowych
p�acono regularnie. Kozacy grodowi, pozbawien�
nawet tego wynagrodzenia buntowali si�, ��...aj�c
w��czenia ich do rejestru. Oni to byli g��wnym mo-
torem powsta� ludu ukrai�skiego, wybuchaj�cych
wci�� w XVII wieku. Powstanie w roku 164# pod
wodz� Chmielnickiego po�o�y�o kres instytucji woj-
ska rejestrowego. Inny charakter mia�o wojsko ko-
zackie tworzone przez Wyhowskiego u boku Rze-
ezypospolitej na podstawie ugody hadziackiej 1658
roku. W latach siedemdziesi�tych i osiemdziesi�-
tych podejmowano pr�by wci�gania do s�u�by pol-
skiej Kozak�w, ale liczebno�� ich jednak by�a nie-
wielka ;
5. pospolite ruszenie szlacheckie wywodzi�o si�
ze �redniowiecznego rycerstwa; podstaw� jego sta-
nowi� obowi�zek s�u�by wojskowej - z tytu�u po-
siadanych d�br ziemskich - w razie zagro�enia
kraju obj�� on wi�c i nieszlacheckich posiadaczy
ziemi, a tak�e - z racji przynale�no�ci do stanu
szlacheckiego - i szlacht� nieosiad��. Wszyscy, kt�-
rzy mu podlegali, odpowiednio do stanu maj�tko-
wego, musieli stawia� si� z wi�kszymi lub mniej-

WOJsKO

szymi pocztami zbrojnymi. S�u�b� w pospolitym

ruszeniu mieli pe�ni� r�wnie� so�tysi, ale wskutek
wykupienia so�ectw przez szlacht�, udzia� ich by�
znikomy. Na miastach ci��y�a powinno�� dostarcza-
nia piechoty i woz�w odpowiednio do ilo�ci dym�w.
W praktyce pospolite ruszenie z ca�ego pa�stwa po-
wo�ywano rzadko: w pierwszej po�owie XVII wie-
ku tylko raz (w roku 1621), w drugiej po�owie kil-
kakrotnie (1649,1651,1655-1657,1672), cz�ciej lo-
kalnie z wojew�dztw po�udniowo-wschodnich dla
ich obrony przed Tatarami. Podstawow� jego wad�
by�o niezdyscyplinowanie, natomiast warto�� bojo-
wa przedstawia�a si� r�nie i zale�a�a od stopnia
do�wiadczenia zdobytego w walkach. Za przyk�ad
mo�e s�u�y� pospolite ruszenie wielkopolskie, kt�re
z pocz�tkiem najazdu szwedzkiego pod Uj�ciem
przedstawia�o niewyszkolon� mas�, p�niej za� na-
bra�o znacznego do�wiadczenia w walkach ze Szwe-
dami i na og� nie ust�powa�o chor�gwiom kompu-
towym. Cho� po roku 1672 nie powo�ywano go a�
do ko�ca wieku, nadal uwa�ano pospolite ruszenie
za ostateczny ratunek Rzeczypospolitej i zachowy-
wano obowi�zek "okazowania", czyli przegl�d�w
zbrojnej szlachty.
W sk�ad wojsk niepa�stwowych wchodzi�y:
1. wojska ziem i wojew�dztw, zwane te� po-
wiatowymi, stanowi�y formacje zaci�ne wysta-
wiane przez poszczeg�lne jednostki terytorialne
Rzeczypospolitej na podstawie uchwa� sejmik�w
szlacheckich. Okres ich s�u�by by� zwykle kr�tki;
zaci�gano je najcz�ciej podczas bezkr�lewia,
w wypadkach zagro�enia danej ziemi przez najazd
z zewn�trz, w razie zniszczenia wojsk Rzeczypospo-
litej - dop�ki ich nie odbudowano, poza tym za�
jako si�y policyjne dla zabezpieczenia spokoju we-
wn�trznego, szczeg�lnie w okresie, gdy og� szlach-
ty ci�gn�� na wypraw� wojenn� w ramach pospo-
156 157

JAN WIMMER

litego ruszenia. Tradycja wojsk powiatowych si�-

ga�a g��boko w wiek XVI. Szlachta ch�tnie ucieka-
�a si� do nich, gdy� zachowywa�a ca�kowit� kon-
trol� nad t� formacj�, mog�c w ka�dej chwili zli-
kwidowa� oddzia�y zaci�gni�te przez sejmiki; nie-
ch�tni im byli kr�lowie i hetmani. Wojska powia-
towe mo�na por�wna� z kontyngentami wystawia-
nymi przez okr�gi Rzeszy Niemieckiej;
2. si�y zbrojne miast kr�lewskich sk�ada�y si�
z niewielkich oddzia��w zaci�nych stra�y porz�d-
kowej; powo�ywano je w przypadku niebezpiecze�-
stwa obok pospolitego ruszenia mieszczan. Du�e
i bogate miasta zaci�ga�y w razie konieczno�ci do-
datkowe oddzia�y naj emn## ;
3. wojska ordynackie wystawia�y niekt�re
kompleksy d�br ziemskich (zespolone w majoraty,
czyli ordynacje dla zachowania maj�tku w jednym
r�ku). By�y one obowi�zane do utrzymywania sta-
le pewnej liczby zbrojnych dla potrzeb pa�stwo-
wych. W Koronie do najstarszych ordynacji nale-
�a�a zamojska, w latach trzydziestych powsta�a
ostrogska, w czterdziestych pi�czowska; na Litwie
istnia�a pot�na ordynacja s�ucka. Na og� wojska
ordynacji strzeg�y zamk�w znajdLzj�cych si� na
ich terenie (Zamo��, Dubno), z niekt�rych, na przy-
k�ad ostrogskiej, mia�y wyrusza� w pole oddzia�y
na wezwanie hetmana;
4. gwardia kr�lewska stanowi�a #v�a�eiwie
wojsko prywatne kr�la. Powsta�a ona z dawnych
chor�gwi nadwornych, kt�re znacznie rozbudowa-
no i zreorganizo#vano za Batorego; po rozdziale za�
skarbu nadwornego od pospolitego utrzymy#vana
by�a z d�br sto�owych monarchy i podlega�a w�a-
dzy marsza�ka nadwornego. Wyrusza�a zwyk?e na
##,ojny jako stra� przyboczna kr�la; Zygmunt III
prowadzi� niekiedy kilka tysi�cy gwardii. W roku
1646 sejm, torpeduj�c plany wojny tureckiej W�a-

WOJSKO

dys�awa IV, powzi�� uchwa�� nakazuj�c� ograni-

czenie prywatnych zaci�g�w kr�la do 1200 �o�nie-
rzy (piechoty i jazdy);
5. wojska prywatne magnat�w �wieckich i du-
chownych nie podlega�y natomiast �adnym ograni-
czeniom ustawowym. S�u�y�y one przede wszystkim
do utrzymywania w pos�uchu poddanych oraz jako
narz�dzie rozgrywek mi�dzy mo�now�adcami. Woj-
ska te by�y, obok pot�gi ekonomicznej, jednym
z g��wnych filar�w, na kt�rych opiera�o si� znacze-
nie magnaterii w �wczesnej Rzeczypospolitej. Sk�a-
da�y si� z utrzymywanych stale oddzia��w zaci�-
nych oraz powo�ywanych w razie potrzeby formacji
z�o�onych z wyszkolonych wojskowo ch�op�w pa�-
szczy�nianych i Kozak�w (w latyfundiach ukrai�-
skich). Mo�now�adcy byli obowi�zani wyst�powa�
na ich czele w razie powo�ania pospolitego rusze-
nia. Prawdziwy rozkwit prze�ywa�y wojska pry-
watne w pierwszej po�owie XVII wieku - naj-
wi�ksze wystawiali mo�now�adcy ukrai�scy, one
te� zreszt� wspiera�y nieliczne wojsko kwarciane
w walkach z Tatarami. Odpadni�cie ogromnych po-
�aci ziem Ukrainy po roku 1648 przyczyni�o si� do
powa�nego zmniejszenia armii prywatnych, docho-
dz�cych poprzednio do kilku tysi�cy ludzi.

#Vysi�ek mobilizacyjny

W pocz�tku XVII wieku w pa�stwach euro-

pejskich istnia�y zaledwie zal��ki sta�ych armii.
Z pa�stw prowadz�cych wojny z Polsk� tylko Tur-
cja i Moskwa mia�y w�wczas nieco wi�ksze si�y
sta�e: imperium ottoma�skie kilkadziesi�t tysi�cy
janczar�w i konnych spahis�w gwardii, pa�stwo
moskiewskie oko�o 12 000 strzelc�w i 3000 artyle-
rzyst�w. We Francji w roku 1610 pozostawa�o
w s�u�bie tylko 6 regiment�w pieszych i gwardia

158 159

JAN WIMMER

szwajcarska, cesarstwo posiada�o si�y nie wi�ksze;

s�aba w�wczas Brandenburgia dysponowa�a zaled-
wie 600 piechurami i 100 je�d�cami, Anglia nielicz-
nymi oddzia�ami gwardii kr�lewskiej.
O wiele wi�ksze si�y wystawiano w czasie wo-
jen. Armia turecka wyprawiona przeciw Polsce
w roku 1621 liczy�a oko�o 100 000 �o�nierzy, a znacz-
ne si�y pozosta�y niew�tpliwie na niespokojnej gra-
nicy perskiej. Maksymalne mo�liwo�ci mobilizacyj-
ne Moskwy u schy�ku XVI wieku ocenia si� n;i
70 000 ludzi. Si�y zbrojne cesarstwa (wraz z wojska-
mi Ligi katolickiej) w czasie wojny trzydziestolet-
niej dochodzi�y do 80 000 �o�nierzy, Francji do
100 000, Szwecji (kt�ra w roku 1601 mia�a okolc#
21500) do 70 000.
Zal��ek sta�ej si�y zbrojnej Polski stanowi�c#
wojsko kwarciane. Liczy�o ono w latach 1600-161l
oko�o 1500-1700 "koni" i "porcji", czyli obrachun-
kowych stawek �o�du (o przeci�tnie l0o/o mniejsze
by�y faktyczne stany liczebne oddzia��w od etato-
wych). Samo wojsko kwarciane powi�kszano rzad-
ko, gdy� nie pozwala�y na to szczup�e fundusze
przeznaczone na jego utrzymanie; danina "kwar-
ty", uchwalona na ten cel w 1563 roku, zaledwie
wystarcza�a na te oddzia�y. Wyj�tkowo w latach
1606-1608 podniesiono etat kwarcianych do blisko
3000 �o�nierzy, ale kr�lowi i popieraj�cym go mo�-
now�adcom �wieckim i duchownym chodzi�o o woj-
sko do walki z opozycj�. Nie znaczy to, by w tym
czasie nie dokonywano znacznych zaci�g�w poza
wojskiem kwarcianym. Walka ��kiewskiego
o aukcj� oddzia��w strzeg�cych pogranicza po�ud-
niowo-wschodniego da�a rezultaty dopiero od roku
1618; odt�d etat ich nie spada� ju� nigdy poni�ej
2200 stawek �o�du, przej�ciowo za� podnosi� si� do
blisko 7000. Po zako�czeniu szeregu wojen ustalo-
no go w roku 1638 na 4800 koni i porcji, redukuj�c

160

WOJSKO

22. Bitwa
Drzeworyt wsp�czesny

w 1644 na 4200. S�abo�� sta�ego wojska w Rzeczy-

pospolitej wynika�a z jednej strony z niech�ci
szlachty i mo�now�adztwa do wi�kszych obci��e�
finansowych na cele wojskowe, z drugiej za� stro-
ny z obawy przed absolutystycznymi posuni�ciami
monarch�w, w kt�rych r�kach znalaz�oby si� gro�-
ne narz�dzie w postaci silnej armii zaci�nej. Poja-
wia�y si� nawet propozycje ca�kowitego zniesienia
wojska kwarcianego, jakoby �atwego do zast�pienia
prywatnymi wojskami magnackimi.
Na ka�d� wojn� sejm uchwala� nadzwyczajne
zaci�gi wojskowe, okre�laj�c og�ln� liczebno��
i przeznaczone na ich utrzymanie �rodki finanso-
we w tajnym "skrypcie ad archivum". Szczeg�o-
wym opracowaniem "komputu", czyli etatu tych
wojsk, zajmowali si� p�niej hetmani. Te nadzwy-
czajne uchwa�y pozwala�y na wielokrotne zwi�k-
szenie liczebno�ci oddzia��w zaci�nych, ale pod
kontrol� sejmu, kt�ry w ka�dej chwili m�g� odm�-
wi� fundusz�w na ich utrzymanie. I tak na kam-
pani� przeciw Szwedom w Inflantach w roku 1601
wystawiono (poza kwarcianymi) 12 720 koni i por-
cji, liczebno�� wojsk zaci�nych skierowanych
przeciw Moskwie w latach 1609-1612 wynosi�a
13 000-16 700 stawek �o�du, w roku 1618 za� oko�o
20 000. Maksymalny stan liczebny osi�gn�a armia
zaci�na w 1621 roku podczas wojny z Turcj�, bo
ponad 37 000 stawek.
Jak wiemy, w sk�ad si� zbrojnych wchodzi�y
poza tym w pierwszej po�owie XVII wieku oddzia�y

y ',
w bra�c�v# w walkach przeciw Tatarom, Turkom,
powsta�com kozackim i sporadycznie przeciw Mo-
skwie wojska prywatne oraz ch�tnie wykorzysty-
wani Kozacy zaporoscy. Pr�cz sta�ego wojska reje-
strowego (jego liczebno�� od 1000 ludzi z pocz�t-
kiem wieku dosz�a w roku 1626 do 6000, a przej-
�ciowo w 1634-1636 roku do 7000), na wojny prze-

11 Polska XVII Wieku

JAN WIMMER

ciw Turcji i Moskwie zwo�ywano niekiedy wszyst-

kich ch�tnych, co dawa�o w sumie do 20 000 zbroj-
nych (jak w roku 1618 i 1621). Pospolite ruszenie,
powo�ane w ca�ej masie raz w roku 1621, da�o po-
nad 25 000 ludzi. W tym te� roku Rzeczpospolita
zdoby�a si� na maksymalny dla po�owy XVII wie-
ku wysi�ek zbrojny: oko�o 78 000 �o�nierzy, w tym
oko�o 33 000 regularnych wojsk zaci�nych. W wal-
kach pod Chocimiem wzi�o z tego udzia� najmniej
45 000 �o�nierzy, co stanowi�o armi� na owe czasy
bardzo siln� (w najwi�kszym starciu wojny trzy-
dziestoletniej pod Breitenfeld w 1631 roku uczest-
niczy�o 34 000 Szwed�w i Sas�w przeciw 32 000
wojsk cesarskich). Wydaje si�, �e by� to szczyt mo�-
liwo�ci mobilizacyjnych Rzeczypospolitej. Du�e sto-
sunkowo si�y wystawiono te� w roku 1618 (��cznie
oko�o 52 000 �o�nierzy), w 1633 (oko�o 42 000) i w
1634 roku (przeciw Moskwie i Turcji ��cznie oko�o
50 000). Utrzymanie ich przez d�u�szy okres prze-
rasta�o mo�liwo�ci finansowe Rzeczypospolitej, to-
te� przeci�tny wysi�ek zbrojny pa�stwa polsko-li-
tewskiego w toczonych w tym czasie d�ugich woj-
nach nie przekracza� kilkunastu tysi�cy �o�nierzy.
W roku 1648 si�y zbrojne Rzeczypospolitej, ja-
kie mo�na by�o szybko zmobilizowa� bez ucieka-
nia si� do nadzwyczajnych uchwa�, wynosi�y oko-
�o 15 000 ludzi. Si�y to niewielkie, bowiem w tym
ezasie po zako�czeniu wojny trzydziestoletniej ce-
sarstwo utrzymywa�o oko�o 35 000-40 000 �o�nie-
rzy, Szwecja blisko 40 000, prze�ywaj�ca kryzys
Turcja oko�o 60 000, Rosja za� dysponowa�a 133 000
(stan z 1651 roku).
W wojnach toczonych przez Rzeczpospolit�
w drugiej po�owie XVII wieku zaobserwowa� mo-
�emy wzrost wojsk zaci�nych, jednocze�nie jed-
nak obni�enie jej mo�liwo�ci mobilizacyjnych, na
kt�re wp�yn�a z jednej strony utrata olbrzymich

WOJsKO

po�aci ziem ukrai�skich ogarni�tych powstaniami

kozacko-ch�opskimi, z drugiej strony za� og�lny
spadek zaludnienia pa�stwa w wyniku dzia�a� wo-
jennych i kl�sk elementarnych. Rok 1648 przyni�s�
zniszczenie wojska kwarcianego; si�y zbrojne od-
budowywnno wystawiaj�c wojska powiatowe.
W trzydziestotysi�cznej armii koronnej, kt�ra we
wrze�niu 1648 roku znalaz�a si� pod Pi�awcami,
przewa�a�y liczebnie wojska prywatne (wbrevs#
utartemu dawniej w literaturze pogl�dowi nie by�o#
tam pospolitego ruszenia). Po rozproszeniu tej ar-
mii odtworzono j� ponownie w roku 1649 z od=
dzia��w zaci�nych; zmobilizowano jednak mniej=
sze si�y: 9000 �o�nierzy broni�o si� w Zbara�u, za=
ledwie ponad 5000 zaci�nych prowadzi� z odsiecz�.
Jan Kazimierz; armi� kr�lewsk� wzmocni�o 1000
pospolitego ruszenia i oddzia��w magnackich, Lit-
wini wystawili w tym czasie oko�o 10 000 ludzi. Sil-
n� armi� sformowano natomiast w roku 1651: pod
Beresteczkiem stan�o ponad 27 000 regularnego
�o�nierza pa�stwowego i prywatnego i oko�o 30 000#
pospolitego ruszenia,10 000-12 000 liczy�a armia li-
tewska Radziwi��a id�ca z p�nocy na Kij�w, oko�o.
2000 wys�ano z obozu na wie�� o powstaniu Kostki
Napierskiego. Wojska te jednak stopnia�y wkr�t-
ce wskutek strat w walkach i chor�b. Pogrom, jaki
ponios�a dywizja Kalinowskiego pod Batohem
w 1652 roku, spowodowa� utrat� oko�o 8000 i to#
najwarto�ciowszego �o�nierza. Armi� koronn� od=
budowano wprawdzie szybko do blisko 33 000 ludzi,
ale wojsko nie przedstawia�o ju� takiej samej war-
to�ci pod wzgl�dem bojowym.
Przygotowania, jakie czyniono w 1655 roku
przed spodziewanym najazdem szwedzkim, okaza�y
si� sp�nione i niewystarczaj�ce. Korona wystawi=
�a w tym czasie oko�o 47 000 ludzi przeciw Szwe=
dom i oko�o 13 000 przeciw Kozakom i Rosjanom;

162 163

JAN WIMMER

wi�kszo�� z tego stanowi�o jednak niezaprawione

pospolite ruszenie i �wie�o powo�ane piesze wypra-
wy �anowe. W tych warunkach nie budz� wi�c zdzi-
wienia kl�ski, jakie wojska te ponios�y od silnej
armii szwedzkiej, z�o�onej z weteran�w wojny trzy-
dziestoletniej.
Prawdziwie warto�ciow� armi� odbudowano
dopiero w roku 1659: sk�ada�a si� ona wy��cznie
z wojsk zaci�nych - 36 000 w Koronie i oko�o
20 000 na Litwie. By�a to jednocze�nie najwi�ksza
armia zaci�na w Rzeczypospolitej a� do roku 1792.
Nie uda�o si� utrzyma� jej ze wzgl�d�w finanso-
wych. W roku 1667 po zako�czeniu wojny z Rosj�
zredukowano wojsko koronne do 14 000, litewskie
za� do 6500 �o�nierzy.
W kolejnym okresie wojen z Turkami na naj-
w:�kszy wysi�ek zbrojny Rzeczpospolita zdoby�a
si� w roku 1673: wystawiono w�wczas 37 500 �o�-
nierzy w Koronie i oko�o 8700 na Litwie. Podobnie
podczas wojny 1683-1699 roku na wypraw� wie-
de�sk� wys�ano oko�o 27 000 �o�nierzy z Korony
i 10 000 z Litwy, nie licz�c oko�o 7000 pozosta�ych
w kraju. W nast�pnych za� latach tylko dwukrotnie
zdobyto si� na wi�kszy wysi�ek mobilizacyjny:
w 1686 roku oko�o 39 500 ludzi, w 1691 roku oko�o
36 500. U schy�ku wojny liczebno�� si� zbrojnych
Rzeczypospolitej spad�a do oko�o 27 000 �o�nierzy.
W okresach pokojowych liczebno�� armii by�a
ju� znacznie wi�ksza ni� w pierwszej po�owie XVII
wieku. W latach 1677-1683 faktyczny stan wojska
wynosi� 10200 w Koronie i 5100 na Litwie,
w roku 1699 - 15500 i 3250 �o�nierzy. Wed�ug od
dawna przyj�tego systemu by�a to armia kadrowa,
z�o�ona z du�ej ilo�ci niewielkich jednostek, z siln�
kadr� dow�dcz�, co u�atwia�o stosunkowo szybk�
mobilizacj� wi�kszych si� zbrojnych. Przeszkod�
by�a natomiast konieczno�� uzyskania uchwa�y sej-
WOJs KO
 mowej aprobuj�cej powi�kszony etat wojska
## i stwarzaj�cej podstawy finansowe dla jego utrzy-
mania. Z tej przyczyny Rzeczpospolita z regu�y
zaczyna�a wojny z si�ami niewielkimi, zdolnymi co
najwy�ej op�nia� poch�d wojsk nieprzyjacielskich
w g��b kraju. Wystawione p�niej znaczniejsze
wojska odnosi�y cz�sto zwyci�stwa nad przeciwni-
kiem, kt�rych jednak nie mo�na by�o wykorzy-
sta�, gdy� na dalsze utrzymanie armii brakowa�o
�rodk�w.
Przedstawiona powy�ej liczebno�� si� zbroj-
nych pa�stwa polsko-litewskiego w drugiej po�o-
wie XVII wieku odbiega�a jeszcze bardziej od li-
czebno�ci armii innych pa�stw europejskich. Naj-
pot�niejsze si�y wystawia�a Francja, kt�ra w roku
1668 dysponow a�a 105 000 �o�nierzy, na pocz�tku
wojny lat 1672-1679 mia�a 120 000, a u jej schy�ku
blisko 400 000. Jeszcze wi�ksze si�y, bo dochodz�ce
do 440000 �o�nierzy, zmobilizowa�a do wojny z ko-
alicj�, w czasach za� pokojowych utrzymywa�a
150 000 ludzi. W tym okresie cesarstwo wystawia�o
do 150 000 �o�nierzy, Rosja w latach osiemdziesi�-
tych 164 000, nie licz�c oko�o 50 000 nale��cych do
wojsk nieregularnych. Si�y Szwecji, du�e jeszcze
(do 50 000) w czasie drugiej wojny p�nocnej
t (1655-1660), uleg�y os�abieniu w dalszych latach,
# wzros�y natomiast si�y niewielkiej Brandenburgii
' kt�ra w roku 1690 mia�a blisko 30 000 ludzi pod
broni�. Turcja na maksymalny wysi�ek zbrojny
zdoby�a si� w roku 1683 wystawiaj�c do 150 000
�o�nierzy.

Wysi�ek finansows na cele wojenne

Koszty wojen prowadzonych przez Rzeczpospoli-

t� by�y wysokie w stosunku do jej mo�liwo�ci fi-
nansowych. Podstawow� pozycj� stanowi�o w nich

164 165

JAN WIMMEft

utrzymanie wojska zaci�nego, du�e sumy poch�a-

nia�o te� przygotowanie i transport artylerii oraz
zakup amunicji i wszelkiego sprz�tu wojennego.
Jedyny sta�y doch�d na wojsko pochodzi� przez
d�ugi czas z uchwalonej w 1563 roku daniny "kwar-
ty", czyli 1/5 wp�yw�w z d�br kr�lewskich. Wy-
starcza�a ona z trudno�ci� na utrzymanie p�tora-
tysi�cznego wojska kwarcian#go. Wszelkie nadzwy-
czajne zaci�gi pokrywano z dodatkowych fundu-
sz�#v, kt�re zale�a�y od zgody pos��w na sejmie
i zatwierdzenia przez sejmiki. �o�d nowo zaci�ga-
nych �o�nierzy by� a� od roku 1630 znacznie wy�-
szy od �o�du kwarcianych; przyczyn� stanowi�y ko-
szty zakupu koni, uzbrojenia i oporz�dzenia, jakie
musieli sprawia� �wie�o werbowani towarzysze
w je�dzie i dow�dcy regiment�w pieszych czy
drago�skich, a tak�e �ywno�ci i paszy na zniszczo-
nych przez dzia�ania wojenne terenach. Dopiero od
roku 1630 nast�pi�o wyr�wnanie stawek �o�du
kwarcianych do poziomu p�acy otrzymywanej przez
nowo zaci�nych.
Koszty utrzymania armii ros�y w miar� wzro-
stu liczebno�ci wojska zaci�nego oraz post�puj�cej
deprecjacji pieni�dza obiegowego. Warto�� podat-
k�w, ce� i danin uchwalanych na cele wojskowe
podnosi�a si� nieustannie. Podczas gdy w samej
Koronie w latach 1601-1610 wynosi�a ona 4,4 mln
z�otych, to w 1611-1620 dosz�a ju� do 9,6 mln,
w latach 1621-1630 do 17,5 mln, a w okresie 1631-
-1640 osi�gn�o wysoko�� 15,4 mln z�otych, przy
coraz wi�kszym obci��aniu podatkami na cele woj-
s?towe ludno�ci Rzeczypospolitej, przy czym nie-
wiele wzrasta�y jej mo�liwo�ci p�atnicze, niekiedy
powa�nie ograniczone przez dzia�ania wojenne.
Wida� to jasno z przed�u�aj�cego si� procesu �ci�-
gania danin; o ile w XVI wieku na ca�kowite po-
branie uchwalonych podatk�w wystarczy�o oko�o

WOJSKO

5 lat (wi�kszo�� �ci�gano w przeci�gu roku), to

w pierwszej po�owie XVII wieku zaleg�o�ci egze-
kwowano w przeci�gu 10 lat. Szczeg�lne trudno�ci
wyst�pi�y w czasie wojny ze Szwecj� 1626-1629,
kiedy kraj by� obei��ony wysokimi podatkami,
a eksport zbo�a zosta� zahamowany przez dzia�ania
wojenne u uj�cia Wis�y.
Jeszcze gorzej przedstawia�a si� sytuacja
w drugiej po�owie XVII wieku. Przeci�tne koszty
utrzymania samego wojska koronnego wynosi�y
w latach pi��dziesi�tych 5,5-6 mln z�otych rocz-
nie, w latach siedemdziesi�tych za� 7,5 mln. Skarb
pa�stwa, ulegaj�cy przy tym post�puj�cej decen-
tralizacji, nie by� w stanie wywi�za� si� z zobowi�-
za� wobec armii. Szczeg�lnie trudna sytuacja po-
wsta�a po zako�czeniu wojny ze Szwecj� w 1660
roku. W zaj�tym w znacznej cz�ci przez wroga
kraju przez par� lat nie zbiera�y si� sejmy i nie
podejmowano wobec tego uchwa� podatkowych.
Zaleg�o�ci w �o�dzie w 1653 i w 1661 roku wynosi�y
ponad 24 mln z�otych wobec wojska koronnego,
9 mln wobec litewskiego. Sytuacja ta spowodowa�a
zawi�zanie przez wojsko konfederacji i omal nie
zagrozi�a wybuchem wojny domowej. Ostatecznie
w roku 1663 dosz�o do ugody, wojsko zredukowa�o
swe pretensje do 13 mln z�otych, aby je sp�aci� nie
wystarczy�o jednak uchwalenie na dw�ch sejmach
1662 roku pobor�w �anowego i innych podatk�#,,
lecz trzeba by�o uciec si� do dalszej deprecjacji
pieni�dza, co powi�kszy�o chaos monetarny w pa�-
st#rie.
 Zniszczenia wojenne i zarazy, kt�re spowodo-
wa�y spadek zaludnienia Rzeczypospolitej z oko�o
10 mln przed rokiem 1648 do oko�o 6 mln po 1660,
zmiana dr�g handlowych i obni�ka warto�ci pieni�-
dza, tak dalece zmniejszy�y mo�liwo�ci p�atnicze
pa�stwa, �e do ko�ca XVII wieku nie mog�o ono

166 167

JAN WIMMER

wybrn�� z d�ug�w wobec armii, mimo uchwalania

niekiedy nawet 50 pobor�w na jednym sejmie (jak
w roku 1664). D�ugi te wci�� ros�y na nowo, gdy�
kr�tkie okresy pokojowe, w kt�rych koszty utrzy-
mania zredukowanego wojska dochodzi�y do 3,� mln
z�otych, nie pozwala�y na doj�cie do r�wnowa�i fi-
nansowej. Mimo pewnej poprawy stanu ekonomi-
cznego pa�stwa u schy�ku wieku, wewn�trzna wal-
ka polityczna powoduj�ca zrywanie sejm�w
uniemo�liwia�a regulacj� jego zobowi�za� wobec
�o�nierzy, W 1696 roku d�ugi te obliczano na 33 mln
z�otych.
Nale�y jednak podkre�li�, �e ogromne koszty
w,ojen powodowa�y zad�u�enie nawet bogatych
pa�stw. Znana jest k�opotliwa sytuacja cesarstwa
i Szwecji po zako�czeniu wojny trzydziestoletniej.
Skarb cesarski, w zwi�zku z wojnami prowadzony-
mi u schy�ku XVII wieku, by� ogromnie zad�u�ony
u bankier�w �ydowskich, d�ug za� Francji po woj-
nie sukcesyjnej hiszpa�skiej doszed� do zaw rotnej
sumy 2,5 mld liwr�w. Wsz�dzie wybucha�y bunty
niep�atnego wojska; rz�dy stara�y si� w�wczas zli-
kwidowa� je zaci�gaj�c po�yczki. Polska znajdo-
wa�a si� w sytuacji o tyle trudniejszej, �e #v miar�
upadku gospodarczego pa�stwa zmala�y nies�ycha-
nie mo�liwo�ci zaci�gania tych po�yczek.
Konfederacje zawi�zywane przez wojsko ce-
lem wyegzekwowania nale�nych mu sum sta�y si�
w XVII wieku smutn� tradycj�. Stawki �o�du
w wojsku polskim, jakkolwiek ni�sze od stawek
w innych armiach, by�y wysokie, gdy por�wna si�
je z kosztami utrzymania i niskimi p�acami ludno-
�ci. S�u�ba w wojsku, mimo du�ych koszt�w uzbro-
jenia i koni, sta�aby si� wi�c atrakcyjna, gdyby nie
nieregularno�� zap�aty, powoduj�ca cz�sto wr�cz
g��d �o�nierza, nie w ka�dej za� wojnie mo�na by�o
liczy� na �upy. Z ko�cem wieku jedyne regularne

WOJSKO

wyp�aty otrzymywa�o wojsko z tytu�u hiberny,

czyli daniny, na jak� zamieniono dawny obowi�zek
karmienia �o�nierza na le�ach zimowych. Uczestni-
czy�a jednak w niej tylko jazda, a utrzymanie pie-
' ehoty i dragonii zale�a�o od dobrej woli i mo�liwo-
�ci szef�w regiment�w. Konfederacje wi�c powta-
rza�y si� przez ca�e stulecie, przynosz�c z jednei
strony wycofanie si� ca�ej lub niemal ca�ej armii
z dzia�a� wojennych, z drugiej strony za� ogromne
zniszezenie kraju przez pl�druj�ce oddzia�y konfe-
derat�w.
Przez ca�y wiek XVII wydatki na wojsko po-
ch�ania�y 90o/o bud�etu pa�stwowego Rzeczypospo-
litej; pozosta�e l0o/o stanowi�y wydatki na posel-
stwa zagraniczne, administracj� itp. Odsetek ten
by� w Polsce wi�kszy ni� w innych pa�stwach,
w Brandenburgii bowiem u schy�ku wieku wynosi�
' 50o/o, w Rosji 62,2o/o we Francji niewiele wi�cej. Bu-
d�et pa�stwowy Rzeczypospolitej zamyka� si�
w drugiej po�owie XVII wieku sum� 10-11 mln
z�otych, gdy w tym czasie we Francji wynosi�
360 mln, w Anglii 240 mln, Turcji 180 mln; nawet
bud�ety pa�stw mniejszych, jak Danii (ponad
20 mln) czy Szwecji (23 mln), g�rowa�y nad docho-
dami skarbu polsko-litewskiego. S�abo�� finanso-
wa �wczesnej Rzeczypospolitej, uderzaj�ca w po-
r�wnaniu z innymi pa�stwami europejskimi, unie-
mo�liwia�a utrzymanie przez d�u�szy czas wi�k-
szych wojsk.

Organizacja wewn�trzna wojska

Cech� charakterystyczn� wojska polskiego

w XVII wieku stanowi� du�y w nim udzia� kawa-
lerii. Znaczenie piechoty, silnej w kampaniach Ba-
torego ze wzgl�du na prowadzone przeze� dzia�a-
nia obl�nicze, zmala�o z pocz�tkiem XVII wieku.

16g 169

JAN WIMMER

Decydowa� o tym i charakter przeciwnika, i tere-

nu, na jakim walczono. Do walk z Tatarami nada-
wa�a si� przede wszystkim jazda - st�d w wojsku
kwarcianym prawie nie by�o piechoty. W wojnach
z Rosj� piechot� potrzebowano g��wnie do nielicz-
nych obl�e� i obsadzania opanowanych warowni,
w otwartym polu zwyci�stwa odnoszono przy u�y-
ciu samej niemal jazdy, tote� g�rowa�a ona liczeb-
nie nad piechot�. Inaczej nieco przedstawia�a si�
sytuacja podczas wojny ze Szwedami o Inflanty:
poniewa� znajdowa�y si� tu liczne zamki, koniecz-
na by�a silniejsza piechota. R�wnie� w kampanii
chocimskiej 1621 roku piechota liczy�a 41o/o, ale te�
z g�ry zak�adano prowadzenie dzia�a� obronnych,
w kt�rych si�� rzeczy musia�a ona odgrywa� wi�k-
sz� rol�.
Wojn� ze Szwecj� na Pomorzu w 1626 roku
rozpocz�to przy pomocy armii sk�adaj�cej si�
w 70%� z jazdy. Nowa taktyka walki wprowadzona
przez Gustawa Adolfa uniemo�liwia�a jednak roz-
bicie szyk�w piechoty szwedzkiej przez polsk� hu-
sari�, jak to poprzednio uda�o si� pod Kircholmem.
Zwi�kszonej sile ognia Szwed�w nale�a�o przeciw-
stawi� si�� ogniow� w�asnej piechoty, st�d nast�-
pi�a wyra�na zmiana struktury armii polskiej (5�%
piechoty i dragonii w latach 1627-1629).
Zwolennikami przebudowy armii w kierunku
zwi�kszenia jej si�y ognia byli hetmani: koronny
Stanis�aw Koniecpolski i litewski Krzysztof Radzi-
wi��; pod ich to niew�tpliwie wp�ywem dokona�y
si� tzw. reformy W�adys�awa IV. Wyprowadzona
w roku 1633 pod Smole�sk armia odsieczowa sk�a-
da�a si� w 64o/o z piechoty i dragonii. W walce ze
zreorganizowan� r�wnie� armi� rosyjsk� odnios�a
ona �wietne zwyci�stwo, przy czym w taktyce obu
stron po��czono elementy zachodnioeuropejskiej
sztuki wojennej z w�asnymi do�wiadczeniami (uda-

WOJSKO

ne wsp�dzia�anie r�nych rodzaj�w wojsk na polu

bitwy).
Nie tylko jednak Polacy przejmowali do�wiad-
czenia z armii zachodnich; za polskim przyk�adem
Gustaw Adolf zreformowa� taktyk� swej kawalerii,
wprowadzaj�c uderzenie jazdy na bia�� bro� w p�-
dzie; od Szwed�w przej�a j� mi�dzy innymi jazda
cesarska. Najwi�kszym dowodem zwi�kszenia si�
roli kawalerii na polach bitew by� jej liczniejszy
udzia� w armiach polowych u schy�ku wojny trzy-
dziestoletniej (blisko 2/3 sk�adu wojsk).
Wraz z rozwojem fortyfikacji na Zachodzie
Europy wzros�a w drugiej po�owie XVII wieku
rola piechoty i artyler�. W arm� francuskiej
i brandenburskiej u schy�ku wieku piechota stano-
wi�a 85%b stanu liczebnego, w cesarskiej i szwedz-
#iej 70#b. Mniejszy by� jej udzia� w wojskach ro-
syjskich i tureckich. W Polsce d��ono do utrzyma-
nia stosunku piechoty do jazdy jak 1:1. Wyj�tek
stanowi�y pierwsze lata wojny ze Szwecj� 1655-
-1660. W�wczas to, ze wzgl�du na brak pieni�dzy
i uzbrojenia, trudno by�o zorganizowa� wi�ksz�
ilo�� regularnej piechoty, jazda za� tworzy�a si�
niemal samorzutnie, z ochotnik�w zg�aszaj�cych si�
z w�asnymi ko�mi i broni�. W warunkach wojen
prowadzonych na wschodzie i po�udniowym wscho-
dzie (du�e przestrzenie ma�o nasycone twierdzami,
ruchliwy przewa�nie przeciwnik) ten stosunek za-
sadniczych rodzaj�w wojska nale�y uzna� za w�a-
�ciwy.
W XVII wieku najwy�szym zwierzchnikiem si�
zbrojnych by� we wszystkich pa�stwach monarcha.
Sprawowa� on w�adz� nad wojskiem przy pomocy
organ�w centralnych spe�niaj�cych funkcje admi-
nistracyjne i doradcze w zakresie dowodzenia.
Organy te wykszta�ca�y si� coraz bardziej w ci�-
gu omawianego stulecia. I tak we Francji powsta�

170 171

JAN WIMMER

ju� w pierwszej po�owie XVII wieku urz�d sekre-

tarza stanu do spraw wojny (sprawowali go od 1643
roku �wietni organizatorzy Micha� Le Tellier,
a p�niej jego syn Louvois). W zakres jego kompe-
tencji wchodzi�y organizacja armii, jej zaopatrze-
nie, budowa twierdz itp.; wa�niejsze decyzje za-
twierdza� kr�l. Ca�y kraj zosta� podzielony na 36
okr�g�w wojskowych z gubernatorami na czele,
wa�niejsze twierdze stanowi�y okr�gi wydzielone.
Minister wojny spe�nia� sw� w�adz� przy pomocy
intendent�w obecnych przy ka�dej armii oraz in-
spektor�w r�nych rodzaj�w wojsk. Dowodzenie
spoczywa�o wy��cznie w r�kach kr�la; sprawowa�
je poprzez bezpo�rednich dow�dc�w armii - mar-
sza�k�w i genera��w. Organem doradczym kr�la
by�a przyboczna Rada Wojenna.
Nieco wi�kszy zakres w�adzy ni� we Francj�
posiada�o ministerstwo wojny w cesarstwie - Hof-
kriegsrat, kt�re nie tylko zarz�dza�o armi�, ale
r�wnie� przedk�ada�o cesarzowi swe propozycje
w sprawach dzia�a� wojennych i po�redniczy�o
w dowodzeniu mi�dzy monarch� a dow�dcami
wojsk. W Szwecji w�adz� organizacyjn� i admini-
stracyjn� wojska wykonywa�a utworzona przez
Gustawa Adolfa Rada Wojenna - Krigsrat.
W Brandenburgii zar�wno administracj�, jak i do-
w�dztwo elektor przekaza� w roku 1655 feldmar-
sza�kowi. Jedynie podczas obecno�ci elektora
##, obozie feldmarsza�ek sehodzi� do roli najwy�sze-
go doradcy. W Rosji administracja armii nie by�a
scentralizowana - obowi�zki w tym zakresie pe�-
ni�o wiele urz�d�w-prikaz�w, kt�rych kompe-
tencje zaz�bia�y si�, co utrudnia�o funkcjonowanie
ca�ego aparatu, powoduj�c jego powolne dzia�anie.
W Turcji naczelnym dow�dc� by� su�tan, ale fakty-
cznie nad organizacj� armii czuwali wezyrowie;
maj�cy do dyspozycji w�asny aparat administra-

WOJSKO

cyjny. Poszczeg�lnymi rodzajami wojsk dowodzili

odpowiedni dow�dcy.
Organizacja naczelnego dow�dztwa w Rzeczy-
pospolitej rozwija�a si� pod wp�ywem tendencji
decentralistycznych, wr�cz przeciwstawnych ten-
dencjom panuj�cym w innych pa�stwach europej-
skich. W�adza kr�la jako najwy�szego zwierzchni-
ka si� zbrojnyc##y�a powa�nie ograniczona przez
szlacht�, kt�ra obawia�a si�, by armia w jego r�-
kach nie sta�a si� narz�dziem absolutyzmu. Od sej-
mu zale�a�a sprawa zaci�g�w wojska, a nawet wy-
dawane przez kr�la na podstawie uchwa�y sejmo-
wej tzw. listy przypowiednie (zaci�gowe) kontrolo-
wa� wielki kanclerz, kt�ry je opatrywa� sw� pie-
cz�ci�. Tak�e liczebno�� gwardii kr�lewskiej by�a
ograniczona do 1200 ludzi, podczas gdy ka�dy ma-
gnat, a nawet szlachcic m�g� utrzymywa� dowolnie
du�e prywatne si�y zbrojne, je�li tylko mia� na to
odpowiednie fundusze. Kr�l wywiera� wprawdzie
wp�yw na organizacj� si� zbrojnych, lecz faktycznie
kierowali ni� hetmani niezale�ni od monarchy,
cho� przez niego mianowani. #
Tak wi�c najwi�ksz� w�adz� nad wojskiem
posiadali hetmani wielcy, kt�rzy od roku 1581 pe�-
nili j� do�ywotnio. W�adza ta rozci�ga�a si� na
sprawy dowodzenia, administracji i s�downictwa
wojskowego, a sprawuj�cy urz�d hetma�ski byli
w jednej osobie naczelnymi wodzami i ministrami
wojny. Wprawdzie funkcja ta nie zapewnia�a im
miejsca w senacie, jednak z regu�y i tak je posiada-
Ii z racji piastowanych jednocze�nie stanowisk wo-
jewod�w lub kasztelan�w. W�adzy ich podlega�y'
w zasadzie tylko wojska zaci�ne, ale w praktyce
poza pospolitym ruszeniem hetmani dowodzili
wszystkimi formacjami si� zbrojnych, Oni to opra-
cowywali szczeg�owy sk�ad armii na podstawie
ramowej uchwa�y sejmu i proponowali dow�dc�w'

172 173

JAN WIMbIER

jednostek, kt�rym kr�l wystawia� listy przypo-

wiednie, mianowali te� ni�szych dow�dc�w. Po-
siadali prawo dyslokacji wojsk, kt�re, cho� ogra-
niczone przez zlacheckich, po-
zwala�o im na zjednywanie sobie zwolennik�w;
o zwolnienie maj�tk�w od uci��liwych stacji �o�-
nierskich ubiegali si� bowiem mo�now�adcy za-
r�wno �wieccy, jak duchowni.
Wp�yw hetman�w na sprawy finansowe armii
wci�� r�s�, w zwi�zku z udzia�em, jaki brali w ko-
misjach skarbowych powo�ywanych dla obliczania
zap�aty wojsku; przewodniczyli te� w komisjach
hibernowych i wydawali asygnaty na pieni�dze
nale�ne z hiberny. Zakres w�adzy s�downiczej het-
man�w by� bardzo du�y; ustanawiali oni artyku�y
wojskowe dotycz�ce porz�dku i okre�laj�ce kary
za jego naruszenie, przestrzegali wykonywania ich
i ferowali wyroki (do kary �mierci w��cznie) za
naruszenie przepis�w. Od wyroku s�du hetma�-
skiego nie przys�ugiwa�o odwo�anie. Pierwszy Jan
Zamoyski, po nim inni hetmani posiadali r�wnie�
uprawnienia dyplomatyczne, utrzymywali bowiem
stosunki z Turcj� i Tatarami. Przyjmuj�c posel-
stwa z Krymu i Konstantynopola mieli jedynie
obowi�zek informowania kr�la oraz sejmu.
Hetmani wielcy byli w praktyce nieodpowie-
dzialni przed sejmem, cho� sk�adali tam sprawo-
zdania z kampanii. Kr�lowie d��yli do ogranicze-
nia ich ogromnej w�adzy, w czym spotykali si�
niekiedy z poparciem sejmu. Pr�by te, podejmo-
wane w latach 1648, 1652, 1668, 1669 i 1672, nie
przynios�y jednak�e trwa�ych rezultat�w.
O wiele mniejszy zakres w�adzy mieli hetma-
ni polni, kt�rzy tylko w czasie nieobecno�ci lub
choroby hetmana wielkiego przejmowali jego
funkcje. Hetmanami zar�wno wielkimi, jak i pol-
nymi byli przedstawiciele wielkich rod�w magnac-

WOJsKO

kich; kr�lowie bowiem starali si� pozyskiwa� je

przez oddawanie bu�awy. Wyj�tek stanowi� Stefan
Czarniecki pochodz�cy ze �redniej szlachty. Trzeba
stwierdzi�, �e w�r�d licznych os�b piastuj�cych
ten urz�d w XVII wieku nie brakowa�o jednostek
wybitnych. Po Zamoyskim, doskona�ym organiza-
torze, bu�aw� wielk� koronn� dzier�y� znakomity
��kiewski, po nim jeszcze wybitniejszy Koniec-
polski. W drugiej po�owie wieku wybijali si� jako
dow�dcy Czarniecki, Jerzy Lubomirski i najzna-
komitszy z nich, Sobieski. Byli jednak w�r�d het-
man�w i ludzie przeci�tni, kt�rzy wysoki urz�d
zawdzi�czali jedynie swemu pochodzeniu. Na Lit-
wie �wietnymi organizatorami i wodzami okazali
si� w tym stuleciu tylko trzej hetmani: Chodkie-
wicz, Krzysztof II Radziwi�� i jego syn Janusz.
Druga po�owa XVII wieku przynios�a upow-
szechnienie godno�ci regimentarza. Z tytu�em tym
spotykamy si� ju� sporadycznie w XVI wieku.
Regimentarz zast�powa� hetmana tymczasowo, gdy
ten zachorowa� lub wzi�ty zosta� do niewoli. Tak
na przyk�ad w pierwszej po�owie XVII wieku Sta-
nis�aw Lubomirski sprawowa� w�adz� nad woj-
skiem w okresie niewoli Koniecpolskiego. Inny
natomiast charakter mia�o regimentarstwo Czar-
nieckiego nadane mu przez kr�la w roku 1656.
Janowi Kazimierzowi chodzi�o w�wczas o czasowe
wy��czenie pewnej ilo�ci wojska spod w�adzy het-
man�w, do kt�rych czu� nieufno��. Trzeci wreszcie
typ regimentarzy stanowili oficerowie mianowani
przez hetman�w dow�dcami grup wojska na po-
graniczu, w okresie gdy sami hetmani po kampa-
nii udawali si� w g��b kraju albo te�, gdy rozpro-
szenie si� wymaga�o oddania dow�dztwa nad wy-
dzielon� grup� regimentarzowi.
Wysokie urz�dy wojskowe, kt�re wykszta�ci�y
si� w wojsku koronnym i litewskim w ci�gu XVI

174 175
JAN WIMMER

wieku, istnia�y nadal w omawianym stuleciu, na-

tomiast ich znaczenie i funkcje uleg�y stopniowej
przemianie. Najmniejsze zmiany przeszed� urz�d
pisarza polnego, kt�ry czuwa� nad skompletowa-
niem armii, dokonywa� przegl�d�w wojska i spo-
rz�dza� rejestry stanu osobowego oddzia��w. Pod
koniec wieku utar� si� jednak zwyczaj sporz�dzania
rejestr�w przez samych rotmistrz�w, kt�rzy je za-
przysi�gali na komisjach skarbowo-wojskowych;
popisy urz�dzano rzadko, a urz�d pisarza polnego
stawa� si� stopniowo tytularny. Dotyczy�o to w je-
szcze wi�kszym stopniu urz�d�w stra�nika wiel-
kiego i polnego, obo�nego i kapitana wojskowego.
W drugiej po�owie XVII wieku stali si� oni wy�-
szymi oficerami w sztabie hetma�skim; powie-
rzano im r�ne funkcje, niekoniecznie zwi�zane
z urz�dem.
W stuleciu tym wykszta�ci�y si� natomiast
inne urz�dy wojskowe. Wymieni� nale�y w pierw-
szym rz�dzie urz�d starszego nad armat�, p�niej
zwanego genera�em artylerii. Od 1637 roku sta� si�
on etatowym administratorem i dow�dc� utworzo-
nego w tym roku odr�bnego korpusu artyler�.
Podlega�y mu wszystkie arsena�y pa�stwowe z ca-
�ym znajduj�cym si� w nich sprz�tem oraz perso-
nel artyleryjski i in�ynieryjny. Obok nieetatowego
wprawdzie, lecz istniej�cego stale urz�du s�dziego
wojskoweg�, pojawi� si� w latach siedemdziesi�-
tych odr�bny urz�d genera�a-audytora dla wojsk
cudzoziemskiego autoramentu, genera�a-prowiant
magistra oraz przej�ciowo generalnego chirurga
i generalnego architekta wojskowego, a w latach
pi��dziesi�tych stopie� gener��a piechoty, kt�ry
usi�owa� wprowadzi� Jan Kazimierz celem zmniej-
szenia zakresu w�adzy hetman�w.
Nale�y stwierdzi�, �e w przeciwie�stwie do
innych armii europejskich, w wojsku polsko-litew-
176

23. Dyplomata sz#vedzki Magnus Gabriel de la Gardie.

Charakterystyczny przyk�ad portretu baroko W ego
Miedzioryt Piotra van Schuppena
24. �ucznik litewski
Drzeworyt wsp�czesny

WOJSKO
skim centralna administracja by�a s�abo rozbudo-
wana.Dawa�o to ujemne rezultaty,zw�aszcza na
# odcinku zaopatrzenia wojska prowadzonego prze-
# wa�nie indywidualnie przez dow�dc�w jednostek,
W przeeiwie�stwie do scentralizowanego systemu
- R istniej�cego ju� w innych pa�stwach.We Francji,
3 cesarstwie,Szwecji,Brandenburgii wojsko zaopa-
# trywano centralnie w bro�,amunicj�,medykamen-
N �
.� ty,a tak�e w pasz�,m�k� i mi�so.W Polsce po-
e dejmowano w tym kierunku pr�by w latach 1627-
-1629,1649i p�niej za Sobieskiego, nie dopro-
wadzi�o to jednak do zorganizowania sta�ego syste-
mu,co odbija�o si� niekorzystnie na przygotowa-
# niu armii do kampanii.
Poszczeg�lne formacje
Zar�wno w armii koronnej,jak i litewskiej ju�
# u schy�ku XVI wieku obok oddzia��w zaci�ganych
w kraju i zcrganizowanych wed�ug wzor�w naro-
# dowych pojawi�y si� formacje werbowane za gra-
nic�: piechota i jazda w�gierska, niemiecka oraz
piechota szkocka.Z zaci�gania jazdy w�gierskiej
szybko zrezygnowano, z piechoty za� pozosta�a
wkr�tce nazwa,wzory organizacyjne i umunduro-
wanie,kt�re przeniesiono do oddzia��w z�o�onych
z Polak�w.Piechota natomiast i jazda niemiecka
# wyst�powa�y do roku 1629,w niekt�rych kampa-
! niach w do�� du�ej liczbie (zw�aszcza w roku 1621
i podczas wojny ze Szwecj� o Pomorze).Gor�ce
sprzeciwy ze strony szlachty, du�e koszty oraz
trudno�ci zaci�gu za granic� podczas wojny trzy-
! dziestoletniej sk�oni�y naczelne dow�dztwo pol-
skie do organizowania cz�ci oddzia��w wed�ug
# wzor�w zachodnich,ale werbowano do nich �o�nie-
# rzy w kraju.Pierwsze takie regimenty,cudzoziem-
# skie z nazwy,utworzono w 1629roku; masowo po-
12 Polska XVII wieku 177

JAN WIMMER

jawi�y si� one przy formowaniu armii odsieczowej

dla Smole�ska w 1633 roku i odt�d wyst�powa�y
przez ca�e stulecie. Dla odr�nienia od wojsk zor-
ganizowanych wed�ug wzor�w staropolskich, zwa-
nych autoramentem lub zaci�giem narodowym albo
polskim, nazywano je wojskami cudzoziemskiego
autoramentu.
Konnic� polskiego autoramentu tworzono we-
d�ug tzw. systemu towarzyskiego, wywodz�cego si�
z organizacji jazdy rycerskiej. Jednostk� organiza-
cyjn� i taktyczn� by�a rota, p�niej zwana ehor�g-
wi�. Sk�ada�a si� ona z silnego pocztu rotmistrza,
porucznika, chor��ego i odpowiedniej ilo�ci pocz-
t�w towarzyskich. Formowano j� daj�c list przy-
powiedni ch�tnemu do zaci�gu; osoba ta zostawa�a
rotmistrzem. Rotmistrz oblatowa� list przypowied-
ni, czyli wpisywa� go do akt grodzkich, wyszuki-
wa� sobie porucznika i og�asza� zaci�g ochotnik�w,
przyjmuj�c towarzyszy z gotowymi pocztami, tzn.
z jednym lub wi�cej pocztowych, uzbrojonych i za-
opatrzonych w konie oraz w�z wioz�cy ekwipunek.
Liczebno�� poczt�w chor�gwi by�a r�na w zale�-
no�ci od rodzaju jazdy. Pod koniec wieku uleg�a
zmniejszeniu.
Z pocz�tkiem XVII stulecia w je�dzie polskie-
go zaci�gu wyst�powa�y dwa zasadnicze typy:
ci�kozbrojna husaria i lekkozbrojna jazda tzw. ko-
zacka, kt�rej nie nale�y myli� z Kozakami zapo-
roskimi. Nie u�ywa�a ona pocz�tkowo uzbrojenia
ochronnego, zacz�to je wprowadza� dopiero w la-
tach pi��dziesi�tych (kolczugi), a tak odziane cho-
r�gwie nazywano pancernymi. By�a to ju� konnica
�redniozbrojna. Miejsce kozak�w jako jazdy lek-
kiej zaj�y nieliczne w pierwszej po�owie stulecia
chor�gwie tatarskie oraz wo�oskie, rekrutowane
z Tatar�w litewskich, uchod�c�w z Krymu i Mo�-
dawian. Zwi�ksza�o si� te� stopniowo nasycenie ich

WOJSKO

broni� paln�, kt�ra wypiera�a u�ywane pocz�tko-

wo �uki. Chor�gwie wszystkich typ�w ��czono
w wi�ksz# jednostki taktyczne (ale nie organiza-
cyjn2, zwane pu�kami, o r�nej liczebno�ci, kt�ry-
mi dowodzili do�wiadczeni rotmistrze jako pu�kow-
nicy. Do najliczniejszych nale�a�y z regu�y cho-
r�gwie husarskie, zw�aszcza pu�kownicze (100-200
koni).
Jazda cudzoziemskiego zaci�gu wyst�powa�a
w Polsce pod postaciami ci�kozbrojnej arkabuze-
r� i l�ej zbrojnej rajtar�. Arkabuzerzy nosili pe�ne
zbroje p�ytowe i w odr�nieniu od husarii posia-
dali wi�cej broni palnej, a przede wszystkim kr�t-
l#ie arkabuzy. Ten typ jazdy zanikn�� w drugiej
po�owie XVII wieku. Utrzymali si� natomiast raj-
tarzy, mylnie cz�sto nazywani arkabuzerami. Zor-
ganizowani zostali podobnie jak jazda w Zachod-
niej Europie, w silne regimenty z�o�one ze sztabu
i kilku (do 10) kompan�, podzielonych na kapral-
stwa i roty. Formowano ich tak samo jak ca�y
cudzoziemski autorament, wystawiaj�c listy przy-
powiednie csobom upatrzonym na pu�kownik�w,
kt�rzy #obierali sobie sztab oraz dow�dc�w kom-
pan� i werbowali �o�nierzy indywidualnie syste-
mem "wolnego b�bna".
Jazd� cudzoziemskiego typu, dc�� liczn� w po-
�owie stulecia, szlachta zwalcza�a jako kosztowna,
a mniej przydatn� do walki od formacji narodo-
wyc:z, tote� ju� cd lat siedemdziesi�tych liczba jej
by�d niewielka.
W sk�ad formacji pieszych, zwanych w Polsce
"
ludem ognistym", wchodzi�y oddzia�y piechoty
typu #olskiego, w�gierskiego i niemieckiego oraz
dragonia. Piechot� "polsk�" i "w�giersk�" od cza-
s�w Batorego poza umundurowaniem nic nie r�-
ni�o. #organizowana by�a w roty, pocz�tkowo du�e,
po kiilkuset ludzi, z rotmistrzem na czele i dziel�ce

17g 179

JAN WIMl#7ER

si� na setki pod dow�dztwem porucznik�w i dzie-

si�tki dowodzone przez dziesi�tnik�w. W drugiej
po�owie wieku liczebno�� jednej roty nie przekra-
cza�a zwykle 200 ludzi. �o�nierze uzbrojeni byli
jednolicie, naprz�d w rusznice, p�niej w musz-
kietv, poza tym w szable i siekierki. Przy wi�k-
szych rotach wyst�powa�a niedu�a orkiestra z�o�o-
na z b�bn�w, flet�w i piszcza�ek.
Zupe�nie inaczej przedstawia�a si� organizacja
piechoty typu niemieckiego. Pierwsze jednostki
pojawi�y si� w wojsku polskim w roku 1576. Cha-
rakteryzowa�y je rozbudowane sztaby i podzia� na
kompanie, dziel�ce si� z kolei (jak w rajtarii) na
kapralstwa i roty po 6 ludzi z gefrejterami na cze-
le. Pocz�tkowo co najmniej po�owa �o�nierzy
uzbrojona by�a w piki, reszta w muszkiety, w la-
tach trzydziestych ilo�� muszkieter�w uleg�a
z#vi�kszeniu do 2/a sk�adu regimentu.
Piechot� polsko-w�giersk� charakteryzowa�
dziesi�cioszeregowy szyk bojowy. Piechota typu
niemieckiego ustawia�a si� zwykle w 6 szereg�w
(stad roty po 6 ludzi). O ile piechota polsko-w�-
gierska posiada�a wi�ksz� si�� ognia i nadawa�a
si� lepiej do obrony i obl�e� punkt�w umocnio-
nych, o tyle w walce w otwartym polu przeciw
je�dzie by�a niemal bezbronna po oddaniu ognia
(nabicie muszkietu trwa�o 3-4 minuty), gdy prze-
ciVi%nik zdo�a� dopa�� do jej szereg�w. Tu wy�szo��
posiada�a piechota niemiecka z jej pikinierami
i ona to wypar�a stopniowo typ polsko-w�gierski.
W organizacji i uzbrojeniu piechoty typu nie-
mieckiego zachodzi�y przemiany. Pocz�tkowo wzo-
rem organizacyjnym by�a piechota cesarska - na
jej mod�� (zreformowan� zreszt� pod wp�ywem
wzor�w szwedzkich) tworzono regimenty cudzo-
ziemskie z�o�one z Polak�w. Liczy�y one po 1000=
-1800 stawek �o�du. Pod koniec wieku trudno�ci

WOJSKO

�e znalezieniem ch�tnyclZ do organizowania jed-

nostek spowodowa�y, �e liczebno�� oddzia��w ob-
ni�ano; pojawi�y si� regimenty dochodz�ce zaled-
wie do 200 i 300 porcji. Poniewa� s�abo�� jedno-
stek nie pozwala�a na tworzenie z nich batalio-
n�w, stanowi�cych podstav<,ow� jednostk� taktycz-
n� w piechocie zachodnioeuropejslciej, regimenty
polskie na polu walki ��czono po kilka w brygady.
G��wna bro� piechur�w - muszkiet, uleg�
zmodyfikowaniu oko�o roku 1624 wskutek obni�e-
nia jego wagi przez zmniejszenie kalibru. W latach
siedemdziesi�tych Sobieski dokona� wa�nej re-
formy w uzbrojeniu, zast�puj�c forkiet (podp�rk�
do celowania) kr�tkim berdyszem, kt�ry stanowi�
jednocze�nie bia�� bro� piechura. Pozwoli�o to na
zmniejszenie liczby pikinier�w do oko�o l0o/o (tylu
zachowano dla os�ony przed jazd�), a tym samym
zwi�kszenie si�y ognia. Reforma ta straci�a jednak
wkr�tce na znaczeniu wskutek wprowadzenia
w innych armiach flinty ska�kowej, bardziej szyb-
kostrzelnej od m#.zszkietu i zaopatrzonej przy tym
w bagnet, stanowi�cej wi�c i bro� bia��. W zwi�z-
ku z tym pod koniec wieku w wi�kszo�ci armii
znikn�y stopniowo piki i podzia� na muszkieter�w
i pikinier�w. Polska, wobec trudno�ci finanso-
wych, sprowadzi�a jedynie na pr�b� flinty z ba-
gnetami, a przezbrojenia armii dokona�a dopiero
z pocz�tkiem wieku XVIII.
Piechota szkocka, w niewielkiej ilo�ci #vyst�-
puj�ca w Koronie, d�u�ej, bo do po�owy stulecia
na Litwie, zorganizowana by�a w niedu�e roty,
uzbrojone podobnie jak piechota typu niemieckie-
go. Na wz�r zachodni organizowano te� w roku
1655 regimenty piechoty �anowej, rekrut�w dy-
mowych za� wcielano, jak wspomnia�em, wprost
do regiment�w zaci�nych. Pieehot� wybraniecka
natomiast zorganizowano i uzbrojono na wz�r pie-

1g0 181
JAN WIMMEft

choty polskiej. Ilo�� wybra�c�w maia�a wci��

w wyniku przy��czenia �an�w wybranieckich do
folwark�w, pustoszenia ich na skutek zniszcze�
wojennych i nadu�y� rotmistrz�w, kt�rzy za op�a-
t� zwalniali �o�nierzy od uczestnictwa w kympa-
niach. Oko�o 1660 roku liczebno�� wybra�c�w oce.
niono na circa 1000 ludzi.
Dragonia zosta�a sformowana pn raz piPrwszy
we Francji w drugiej po�owie XVI wieku; w woj-
sku koronnym pojawi�a si� w roku 1618, w litew-
skim w 1621. Wkr�tce doceniono iz nas jej zna-
czenie jako doskona�ego wsparcia ogniowego dla
jazdy w #zia�aniach szybkich. Zorganizowani
i uzbrojeni byli - podobnie jak piechota typu nie-
mieckiego - w regimenty i kompanie, czasem
w mniejsze skwadrony. Do walki stawali pieszo,
konie odprowadzali do ty�u wyznaczeni koniowo-
dni. Du�� rol� odgrywali w czasie.,potopu" i p�-
niej za Sobieskiego, kt�ry w pe�ni docenia� ich
przydatno��.
Artyleria na pocz�tku XVII wleku nie posia-
da�a sta�ej organizacji - nieliczni puszkarze i per-
sonel pomocniczy znajdowali si� w arsena�ach,
sk�d w razie potrzeby byli przydzielani do armii
polowej. Sprz�t, po ujednoliceniu dokonanym za
Zygmunta Augusta, stopniowo stawa� si� prze-
starza�y, w tym czasie bowiem na Zachodzie Eu-
ropy dokonano nowej reformy, d���c do zmniej-
szenia ci�aru luf. W Polsce po zako�czeniu woj-
ny ze Szwecj� w roku 1629 rozpocz�to prze-
lewanie starych dzia� w�asnych i sprz�tu zdo-
bycznego wed�ug przyj�tego systemu, #zw. ho-
lenderskiego. Obejmowa� on dzia�a o �redniej
d�ugo�ci lufy od 48 do 6 funt�w wagi pocisku.
Za przyk�adem szwedzkim wprowadzono I�ej-
sze dzia�a regimentowe 6, 5, 4 i 3-funtowe.
W po�owie wieku sprz�t artyler� polski#j w ni-

WOJSKO

czym nie ust�powa� sprz�towi innych armii,

p�niej uleg� pogorszeniu wskutek strat w wal-
kach (zw�aszcza wywiezienia du�ej ilo�ci dzia�
przez Szwed�w) i braku �rodk�w na odlewanie
n�wvch.
Niemal r�wnocze�nie z ujednoliceniem sprz�-
tu podj�to dzia�anie w kierunku stworzenia sta-
�ych ram organizacyjnych dla artylerii. Uwie�czo-
ne one zosta�y w roku 1637 utworzeniem korpusu
artylerii koronnej i osobnego litewskiej, z genera-
�em, czyli starszym nad armat� na czele. W sk�ad
korpusu, obok personelu artyleryjskiego, wchodzi�
r�wnie� personel in�ynieryjny. Na utrzymanie go
uchwalono osobn� danin� "nowej kwarty". Wkr�t-
ce jednak wystarcza�a ona jedynie na p�ace dla
personelu, kt�ry ulega� powi�kszeniu. Zakup no-
wego sprz�tu i amunicji, remonty cekhauz�w (zbro-
jowni), zaci�g dalszych specjalist�w na wyprawy,
azw�aszcza na kosztowny transport artylerii, wy-
maga�y osobnych dotacji.
Organizacja artylerii polskiej by�a podobna do
organizacji artylerii w cesarstwie, w odr�nieniu
od wielu innych pa�stw europejskich, gdzie prze-
wa�nie tworzono regimenty artyleryjskie. Obok
Francji jedynie w Rzeczypospolitej sformowano
stale istniej�ce jednostki piechoty i dragonii (sze-
fastwa genera�a artyler�) s�u��ce do os�ony arty-
lerii podczas przemarsz�w i bitew.

Narodowo�ciowy i spdeczny sk�ad armii

Sk�ad narodowy armii zachodnioeuropejskich

by� przewa�nie r�norodny. Przyjmowano �o�nie-
rzy bez wzgl�du na pochodzenie narodowo�ciowe,
zaci�gano oddzia�y i korpusy za granic�. I tak Ho-
lendrzy wynajmowali ca�e korpusy w Niemczech,
cesarstwo ch�tnie zaci�ga�o jazd� w Polsce (du�a

182

JAN WIMMEft

ilo�� lisowczyk�w w czasie wojny trzydziestolet-

niej, korpus Lubomirskiego podczas wojny z Tur-
cj� od 1683 roku). Przez armi� francusk� w latach
1636-1659 przewin�o si� 80 obcych pu�k�w ka-
walerii, w tym r�wnie� Polacy, oraz wiele od�zia-
��w piechoty. W armii hiszpa�skiej w zasadzie s�u-
�yli poddani tego pa�stwa, ale pochodz�cy z r�-
nych jego prowincji, mi�dzy innymi Wallonowie
i #'V�osi. Tak�e Szwecja, dysponuj�ca armi� naro-
dow� uzupe�nian� przez pob�r rekrut�w, powi�k-
sza�a j� w czasie wojen zaci�nymi, g��wnie z Nie-
miec. W Rosji armi� zorganizowano wed�ug wzo-
r�w zachodnich, ale werbowano do niej w�asnych
�o�nierzy; obcych �o�nierzy najemnych przyj�to na
s�u�b� jedynie w okresie wojny z interwencj� pol-
sk� 1609-1610. W Turcji natomiast wszyscy �o�-
nierze, poza nielicznymi instruktorami francuski-
mi i w�oskimi, byli poddanymi su�tana.
W wojskach Rzeczypospolitej pewna, chocia�
niezbyt du�a ilo�� cudzoziemc�w s�u�y�a w okresie
do roku 1629. Najwi�cej zaci�gni�to ich na wy-
praw� chocimsk� 1621 roku. P�niej werbowano
ju� do piechoty na terytorium w�asnym i to w r�-
nych rejonach kraju. Sporo cudzoziemc�w by�o
w kadrze oficerskiej i podoficerskiej piechoty
i dragonii, ale i tam ich udzia� zmniejsza� si�
w miar� szkolenia w�asnych dow�dc�w. W czasie
wojny z Chmielnickim szlachta oponowa�a prze-
ciwko werbunkowi obcych �o�nierzy, jako niepew-
nych. Dopiero po kl�sce pod Batohem w 1652 roku
si�gni�to bardziej do zagranicznych �r�de� wer-
bunku, co dotyczy�o i jazdy, poprzednio wy��cznie
polskiej.
Ilo�� cudzoziemc�w w szeregach arm� powi�k-
szy�a si� w czasie "potopu". Do tworzonych �wie�o
jednostek piechoty, dragonii i rajtarii wcielano
je�c�w z armii szwedzkiej i brandenburskiej, Ict�-

WOJSKO

rzy przetrwali w tych jednostkach do lat sze��dzie-

si�tych. Po redukcji w 1667 roku pozostali oni je-
dynie w kadrze oddzia��w i tam byli zast�powani
stopniowo przez Polak�w, Sobieski za� # pe�ni re-
alizowa� postulat unarodowienia wojska. Nie ulega
w�tpliwo�ci, �e w XVII wieku, o wiele wi�cej Po-
lak�w s�u�y�o w szeregach armii obcych ni� obco-
krajowc�w na s�u�bie polskiej, nawet gdy we�rnie
si� pod uwag� posi�kowe korpusy cesarskie w Rze-
czypospolitej w 1629 roku i w latach 1657-1659
oraz kontyngenty, jakich dostarczali niekiedy elek-
torzy brandenburscy.
Sk�ad spo�eczny wojsk polsko-litewskich odzna-
cza� si� wi�ksz� liczebno�ci� elementu szlacheckie-
go z pocz�tkiem wieku, gdy w armii znajdowa�a
si� wi�ksza ilo�� konnicy. P�niej w kawalerii za-
cz�� dominowa� element plebejski i to zar�wno
w je�dzie kozackiej i lekkiej, jak i w husarii; ple-
bejusze pojawiaj� si� nie tylko jako pocztowi, ale
coraz cz�ciej jako towarzysze, o czym �wiadcz�
nobilitacje. Piechota i dragonia by�y niemal wy-
��cznie plebejskie, do nich bowiem przydzielano
ch�op�w i biedot� z przedmie�� i osad podmiej-
skich. Szlachta nie czu�a zapa�u do s�u�by nawet
oficerskiej w tych formacjach, � eksperyment Za-
moyskiego w postaci utworzonej przeze� roty pie-
choty szlacheckiej nie przetrwa� 2 lat.
Ze szlachty natomiast rekrutowa�a si� kadra
dow�dcza, szczeg�inie w je�dzie. Rotmistrzami
chor�gwi husarskich byli wy��cznie magnaci, trak-
towano to bowiem jako du�y zaszczyt. Oni te� je-
dynie mogli pokrywa� wysokie koszty zorganizo-
wania oddzia�u husarii; rekompensat� stanowi�y
zwykle nadania dochodowych starostw, kt�rymi
w pierwszej po�owie stulecia nagradzano r�wnie�
pe�nienie wysokich funkcji w wojsku. W drugiej
po�owie wieku, wskutek odpadni�cia olbrzymich

184 185

JAN WINIMER
po�aci ziem ukrai�skich zmniejszy�y si� mo�liwo�ci
nada�. Hetmanom w�wczas podniesiono pensje, do
formowania za� jednostek ci�kiej jazdy zach�cano
oddawaniem jednocze�nie szefostwa bardziej do-
chodowych oddzia��w cudzoziemskiego autoramen-
tu, st�d szefami regiment�w zostawali cz�ciej
magnaci, pe�ni�cy te funkcje tytularnie, ni� do-
�wiadczeni oficerowie zawodowi. Z ko�cem XVII
wieku trudno by�o jednak znale�� ochotnik�w do
zaci�gu w husarii (koszt wystawienia pocztu trzy-
konnego oceniano w roku 1685 na minimum 5100
z�otych); zobowi�zano wi�c do wystawienia poczt�w
husarskich wszystkich �wie�o nobilitowanych.
W je�dzie �redniego typu i lekkiej dow�dcami by�a
cz�sto �rednia szlachta, zdarzali si� i wzbogaceni
�upami plebejusze. Trzeba tu stwierdzi�, �e i w in-
nych armiach stanowiska dow�dcze obsadzano
g��wnie przez "szlachetnie urodzonych".
Mimo �e szlachta w wojsku polsko-litewskim
stanowi�a najwy�ej 20o/o, wywiera�a na� ogromny
wp�yw. Dzia�o si� to dlatego, i� w zgromadzeniach
chor�gwianych, spe�niaj�cych du�� rol� w �wczes-
nej je�dzie, uczestniczyli tylko towarzysze, prze-
wa�nie szlachta, solidaryzuj�ca si� na og� z pogl�-
dami swej braci wyra�anymi na sejmikach. Od-
wrotnie te�, du�y, cho� dot�d nie zbadany, by�
udzia� by�ych wojskowych w �yciu politycznym
kraju oraz znaczna ich aktywno�� na sejmikach
i sejmach. St�d te� bra�o si� zaufanie, jakim masy
szlacheckie darzy�y jazd� narodowego zaci�gu, ieh
niech�� do obcokrajowc�w oraz do czysto plebej-
skich formacji, jako pos�usznych monarsze i �at-
wych do ewentualnego u�ycia dla ukr�cenia "z�o-
tej ###olno�ci".
Dzielny i na pewno patriotyczny element, za-
pe�nia� szeregi konnicy, naj�atwiej jednocze�nie
ulega� demoralizacji. Zasadniczym jej powodem

WOJSKO

by�o zaleganie z �o�dem i wynikaj�ce st�d trudne

warunki bytu �o�nierza. W�a�nie z k� chor�gwia-
nych jazdy pada�y zawsze has�a zawi�zania konfe-
deracji wojskowych, do kt�rych piechota i dragonia
przy��cza�y si� rzadko lub wcale. Nale�y stwierdzi�
jednak, �e zwykle trzeba by�o kilku lat ci�kiej,
op�acanej ma�ymi zaliczkami s�u�by, by powsta�
w wojsku ferment prowadz�cy do powstania
zwi�zk�w wojskowych; a i w�wczas nieraz konfe-
deraci brali udzia� w odpieraniu najazd�w nieprzy-
jacielskich. Demoralizacja wojska wyra�a�a si�
poza tym w wi�kszej sk�onno�ci do rabunku (na
og� ostro t�pionego przez dow�dztwo), rozje�d�a-
niu si� towarzyszy do dom�w podczas le�y zimo-
wych i p�nym stawianiu si� do chor�gwi. Form�
protestu przeciw ci�kim warunkom s�u�by t>y�a
w piechocie i dragonii dezercja, jednak trzeba
przyzna�, �e zjawisko masowe przybiera�a ona je-
dynie w�r�d �wie�o powo�anych, zmuszonych do
s�u�by rekrut�w dymowych. Szubienice dla dezer-
ter�w, stale dekoruj�ce obozy innych armii, spoty-
kamy w wojsku polskim rzadko.

Wojsko polskie XVII wieku przedstawia�o nie-

w�tpliwie du�� warto�� bojow�. Dotyczy to zar�w-
no jazdy, nie maj�cej sobie r�wnej w �adnej
z armii europejskich, jak i doskona�ej, cho� sto-
sunkowo nielicznej piechoty i dragonii, czy wresz-
cie wykazuj�cej wiele walor�w na polach bitew
artylerii. Mimo to ponoszono kl�ski, wynikaj�ce
z przewagi b�d� liczebnej, b�d� technicznej lub
taktycznej przeciwnik�w. �wczesna Rzeczpospolita
nie zawsze umia�a, wzgl�dnie mog�a si� zdoby� na
taki wysi�ek finansowy, kt�ry by zapewnia� odpo-
wiedni� liczebno�� i modernizacj� uzbrojenia.

186 l87

JAN #% IMMER

R�wnie� poziom dow�dc�w pozostawia� wielokrot-

nie du�o do �yczenia. Cz�stokro� przejawiali oni
brak zdolno�ci organizacyjnych i dow�dczych.
Fakt, �e tacy ludzie znajdowali si� na czele armii
wynika� z powo�ywania na to stanowisko - zgod-
nie z istniej�cym systemem spo�ecznym - wy��cz-
nie przedstawicieli magnaterii. Przy mianowaniu
w a�niejsz� rzecz� by�o pochodzenie ni� faktyczne
kwalifikacje. Mimo tych niesprzyjaj�cych #varun-
k�w, wojsko polskie potrafi�o w XVII wieku od-
nie�� wiele sukces�w bojowych. Wyra�ny upadek
jego warto�ci u schy�ku tego stulecia mia� swe
przyczyny przede wszystkim w zm�czeniu wojska
d�ugotrwa�ymi, nie przynosz�cymi sukces�w zma-
ganiami, prowadzonymi w coraz trudniejszych
warunkach materialnych. Tego rodzaju objawy
mo�na by�o zauwa�y� w podobnych sytuacjach
i w innych armiach europejskich. W Polsce spra-
w � pogarsza� og�lny regres gospodarczy oraz de-
centralizacja aparatu pa�stwowego.

Janusz Tazb�r

PROBLEPlY \VYZNANIO##'E
Uwagi wst�pne

Data, od kt�rej nale�y rozpoczyna� dzieje pol-

skiej kontrreformacji, jest dot�d przedmiotem spo-
ru. W ka�dym razie okres, jaki up�yn�� mi�dzy
przyj�ciem uchwa� soboru trydenckiego przez kr�-
la i senat (1565), a podporz�dkowaniem si� kler;.i
tym�e postanowieniom (synod piotrkowski 1577
roku), przyni�s� zdecydowany prze�om w stosun-
kach religijnych, wyra�aj�cy si� przede wszystkim
w tym, i� ob�z reformacji zaj�� postaw� defensyw-
n�. Mia�o jednak up�yn�� wiele czasu, nim dosz�o
do ostatecznego zwyci�stwa kontrreformacji. Jak
wykaza�y do�wiadczenia siedemnastowiecznej Eu-
ropy trzy zasadnicze drogi wiod�y do tego celu:
pierwsz� z nich by�a energiczna akcja pa�stwa,
wsp�dzia�aj�cego z Ko�cio�em w zwalczaniu opo-
zycji wyznaniowej. Prowadzi�a j� przede wszyst-
kim Hiszpania zar�wno na terenie P�wyspu Ib#-
ryjskiego, jak w nale��cych do Habsburg�w po-
siad�o�ciach niderlandzkich czy w�oskich. Druga,
z wymienionych dr�g, wiod�a poprzez zbrojne pr�-
by przywr�cenia Ko�cio�owi katolickiemu pozycji
panuj�cej; ich widowni� sta�y si� zw�aszcza Niem-
cy w dobie wojny trzydziestoletniej. Trzeci wresz-

189

JANUSZ TAZBIR

cie spos�b polega� na przej�ciowym tolerowaniu

obok katolicyzmu innej lub innych grup wyznanio-
wych. Klasycznym tego przyk�adem jest Francja,
gdzie edykt nantejski zagwarantowa� hugonotom
swobod� kultu. Ko�ci� m�g� tu liczy� przede wszy-
stkim na si�� perswazji, przychylno�� w�adc�w i te
wreszcie atuty ideologiczne i materialne, jakie daje
stanowisko wyznania panuj�cego.
Je�li chodzi o Polsk�, to kontrreformacja
w niewielkim jedynie, bo ograniczonym do posiad-
�o�ci kr�lewskich, stopniu, mog�a spodziewa� si�
skutecznej pomocy w�adzy pa�stwowej. lVie tylko
zreszt� dlatego, i� by�a ona bezsilna wobec pot�gi
przywilej�w szlacheckich, ale co wa�niejsza, Rzecz-
pospolita cierpia�a na brak silnej w�adzy wy-
konawczej. Dawa�o si� to zreszt� we znaki obu
walcz�cym stronom. Pogromy, kt�re w miastach
Korony (Pozna�, Krak�w, Lublin) zmiot�y na prze-
�omie XVI i XVII wieku zbory protestanckie,
�wiadczy�y nie tylko o fanatyzmie uczestnik�w,
lecz tak�e i o pewnej anarchizacji �ycia spo�eczne-
go. By�y do pewnego stopnia cz�ci� tego samego
zjawiska co zajazdy szlacheckie i wojny kr�le
wi�t, pustosz�ce ziemie ruskie. Luteranie Torunia,
Gda�ska czy Elbl�ga odp�acali si� zreszt� katoli-
kom pi�knym za nadobne i o nienawi�ci wyzna-
niowej tamtejszych t�um�w da�oby si� r�wnie�
napisa� tom, analogiczny do znanej ksia�ki
Wac�awa Sobieskiego, N�enat.u��� wyz#an�o#wu
t�u#n,�w za 7z�d�z.u Zygmu#ta 111-go (Warsza-
wa, 1902).
Kontrreformacja nie mog�a p�j�� w Polsce
tak�e i drug� drog�: pr�b przywr�cenia poprzed-
niego stanu rzeczy za pomoc� wojny domowej
o pod�o�u wyznaniowym. Szlachta, je�li ju� wy-
ci�ga�a wewn�trz kraju szable z pochew, to jedy-
nie dla obrony w�asnych interes�w stanowych

PROBLEMY WYZNANIOWE

przed kr�lem (oba rokosze, Zebrzydowskiego i Lu-

bomirskiego) czy przed ch�opami (t�umienie po-
wsta� na Ukrainie). �adne inne wzgl�dy nie mog�y
jej sk�oni� do rozp�tania bratob�jczych walk. Pol-
skiej kontrreformacji pozosta�a wi�c trzecia droga,
kt�r� mo�na by umownie nazwa� francusk�, mia-
nowicie stopniowe i cierpliwe odzyskiwanie stra-
conych pozycji, przede wszystkim poprzez argu-
menty ideowe i materialne. Od Francji r�ni� nas
jednak nie tylko fakt, i� w Rzeczypospolitej obok
kalwin�w tolerowano inne grupy wyznaniowe (co
zreszt� znacznie u�atwia�o prac� propagandzie ka-
tolickiej, skoro mo�na je by�o wzajemnie przeciw
sobie podburza�), ale i to, �e hugonoci mieli �ci�le
okre�lone miejsca, w kt�rych odprawiali publicz-
nie swe nabo�e�stwa. W Polsce do owych miejsc
nale�a�y wszystkie posiad�o�ci szlacheckie jak r�w-
nie� miasta prywatne, czy wreszcie pewne teryto-
ria maj�ce zagwarantowan� swobod� kultu, przede
wszystkim Prusy Kr�lewskie. Nale�y r�wnie� pa-
mi�ta�, i� w pocz�tkach XVII wieku dosz�o do re-
stytucji hierarch� Ko�cio�a prawos�awnego, for-
malnie zlikwidowanej na synodach brzeskich w la-
tach 1595 i 1596. W�wczas to, na mocy unii brze-
skiej, przesta�o tak�e istnie� wyznanie zwane
p�niej dyzunickim, w istocie jednak zwolennicy
prawos�awia ani na chwil� nie zaprzestali odpra-
wiania nabo�e�stw i zwo�ywania synod�w. Trudno
wi�c ich po�o�enie por�wnywa� ze statusem praw-
nym na przyk�ad katolik�w w kalwi�skich Nider-
landach, nie m�wi�c ju� o doli tych kalwin�w
francuskich, kt�rzy po odwo�aniu edyktu nantej-
skiego nadal gromadzili si� na nielegalne nabo�e�-
stwa. Tak wi�c polskiej kontrreformacji pozosta-
wa�a jedynie trzecia droga: wiod�a ona do zwyci�-
stwa przede wszystkim poprzez uporczyw� i stale
powtarzan� propagand�.

190 ) 191
J A#VUsZ TAZBIR

Propaganda polskiej kontrreformacji

Do propagandy uciekano si� wsz�dzie tam,

gdzie zawiod�a si�a lub nie mog�a by� w danej
chwili stosowana. Wag� tego zagadnienia papie-
stwo doceni�o do�� wcze�nie; po p� wieku zaci�tej
polemiki wyznaniowej ze zwolennikami reformacji
powo�ano w Rzymie specjaln� kongregacj�, zwan�
"Congregatio de propaganda fide". Zbiera�a si� ona
od roku 1572 z inicjatywy Grzegorza XIII, ostate-
czny kszta�t nada� jej za� Klemens VIII w roku
1622. Kongregacji tej podlega�a ca�a propaganda
potrydenckiego katolicyzmu. Kontrreformacja pol-
ska, kt�r# zacz�a si� o dobre �wier� wieku p�niej
od w�oskiej, hiszpa�skiej, niemieckiej czy francu-
skiej, czerpa�a pe�nymi gar�ciami z do�wiadcze�
zachodnioeuropejskich. Przejmowano przede wszy-
stkim form�, si�gaj�c obok literatury tak�e do ma-
larstwa, teatru, muzyki jako �rodk�w oddzia�ywa-
nia na przekonania wiernych. Nie nale�a�oby tu
jednak przecenia� obcych wp�yw�w. Jak wynika
z ostatnich bada�, czo�owy zakon kontrreformacji,
jezuici, nie mieli w�asnego programu artystyczne-
go, lecz przystosowywali go zawsze do miejsco-
wych tradycji, przyzwyczaje� i upodoba�. Tak na
przyk�ad �piewy wprowadzili do nabo�e�stw pod
naciskiem polskich katolik�w, podobnie przedsta-
wia�a si� sprawa z organami. 3o W malarstwie uni-
kano obcych miejscowemu odbiorcy, nawyk�emu
do powierzchownej dewocji, temat�w mistycznych,
tak popularnych w Hiszpanii czy W�oszech. Brak
wi�c u nas malowide� przedstawiaj�cych wizje,
ekstazy, omdlenia; ma�o jeet r�wnie� tematyki mar-
tyrologicznej, cz�sto spotykanej w malarstwie kra-
j�w roma�skich. Przejmuj�c form� nasycano j� ro-
dzim� i narodow� tre�ci�, to samo dotyczy�o argu-
mentacji wzbogacanej o w�tki czerpane z w�asnej

#
# O

,o
192

PftOBLEMY WYZNANIOWE

Drzeworyt wsp�czesny

historii. Niekt�rzy z przedstawicieli duchowie�-

stwa t�umaczyli na przyk�ad szlachcie, i� kler za-
wsze broni� jej swob�d i przywilej�w przed kr�-
lem; motyw nie spotykany na og� w polemice
wyznaniow#j innych pa�stw.
Najwybitniejsze utwory literatury kontrrefor-
macyjnej ukazywa�y si� po �acinie, dzi�ki czemu
nad Tybrem, Renem czy Sekwan� ch�tnie czyty-
wano popularne tam nadal w XVII wieku d�ie�a
Reszki, Hozjusza i Soko�owskiego; polskie ducho-
wie�stwo studiowa�o za� ksi��ki Bellarmina, Ba-
roniusza czy Possewina. Przywozili je do Rzeczy-
pospolitej do�� cz�sto rodacy autor�w: w�oscy i hi-
szpa�scy jezuici, pracuj�cy tu dla triumfu kontr-
reformacji. Z kolei polscy cz�onkowie tego zakonu
dzia�ali w Szwecji, Moskwie i Siedmiogrodzie. Po-
dobnie jak we Francji, tak w Rzeczypospolitej do
przeeiwnik�w Towarzystwa Jezusowego nale�eli
r�wnie� niekt�rzy katolicy. Z ich to grona wyszed�
znany pamflet antyjezuicki Jana Bro�ka, pod tytu-
�em Grut�s, nazywany z pewn� przesad� przez nie-
kt�rych polskimi Prow�ncja�ka#n.�. Zar�wno kato-
licy, jak r�nowiercy czerpali pe�n� gar�ci� z wy-
dawanych na Zachodzie Europy pism polemicz-
nych.
W Niemczech, Francji czy Szwajcarii ju�
w dwudziestych latach XVI wieku zarzucano zwo-
lennikom reformacji, i� prowadzi ona do zaburze�
nie tylko w Ko�ciele, ale i w pa�stwie, nak�ania
bowiem ludzi do buntu, zamieszek, pogardy w�a-
dzy oraz lekcewa�enia jej rozporz�dze�. W Rzeczy-
pospolitej argumentacj� tego typu podj�to dopiero
w drugiej po�owie XVI stulecia, bez widocznego
zreszt� skutku. Wi�ksze powodzenie mia� ju� za-
rzut zdrady politycznej, jaki wybija si� w nast�p-
nym stuleciu na czo�o polemiki antyprotestanckiej.
Za wz�r pos�u�y�y tu pamflety wydawane we

13 PoIska XVII wieku 193

27. Hiszpa�ski �w. Izydor przedstawiony

jako modl�cy si� ch�op polski
28. Cerkiew prawos�awna z XVIII wieku w Po�dziaczu
(pow. Przemy�l)

JANUsZ TAZBIR

Francji w okresie "wojny trzech Henryk�w", jak

r�wnie� niemiecka publicystyka polityczna pozo-
staj�ca na us�ugach kontrreformacji.
Przenosz�c na grunt polski obce do�wiadcze-
nia i argumenty, starano si� jednak wycisza� i tu-
szowa� pewne niewygodne akcenty. Po rokoszu Ze-
brzydowskiego znikaj� na przyk�ad z dzie� jezuic-
kich zbyt gor�ce pochwa�y silnej w�adzy kr�lew-
skiej. Ma�o kto te� z katolik�w wyra�a� si� pozy-
tywnie o dzia�alno�ci inkwizycji hiszpa�skiej, znie-
nawidzonej nie tylko przez zwolennik�w reforma-
cji. O ile bowiem na Zachodzie Europy widziano
w niej narz�dzie tyran� papieskiej, to w Polsce
daleko wi�kszy nacisk k�adziono na fakt, i� inkwi-
zycja zagra�a swobodom obywatelskim szlachty
i s�u�y umacnianiu absolutyzmu. Polemi�ci katolic-
cy prze�omu wieku XVI na XVII unikali na og�
stawiania kropki nad "i"; nader rzadko wi�c wspo-
minali, �e ostatecznym celem kontrreformacji jest
fizyczna likwidacja zatwardzia�ych "heretyk�w".
1\Tawo�ywanie do rozpalania stos�w i krwawych
ka�ni nie by�oby bowiem w Polsce dobrze widzia-
ne, nawet w�r�d zwolennik�w Rzymu.
Tam, gdzie katolicy stanowili mniejszo��, do��
cz�sto wyst�powali z postulatami tolerancji wyzna-
niowej. Wystarczy tu przypomnie� pogl�dy osiad-
�ego w Niderlandach Jana Molanusa czy te�
przedstawiciela jezuit�w angielskich w osobie Ro-
berta Personsa. W Rzeczypospolitej katolicyzm by�
religi� panuj�c�, mimo to w�r�d jego wyznawc�w
spotykamy wielu zwolennik�w przestrzegania fak-
tycznej tolerancji. Na czo�o ich argumentacji wybi-
ja�y si� wzgl�dy realizmu politycznego: obawa
przed skutkami wojen domowych na tle religij-
nym, przekonanie o potrzebie szanowania przy-
wilej�w szlacheckich, �wiadomo�� faktu, i� repre-
sje nie powstrzyma�y rozwoju reformacji. Wszyst-

PROBLEMY WYZNANIOWE

ko to nies�ychanie przypomina wyst�pienia francu-

skich "polityk�w" z ubieg�ego stulecia.
W XVI wieku wielu przyw�dc�w polskiego
Ko�cio�a s�dzi�o, �e jedynie u�ycie "�rodk�w boga-
tych" mo�e uratowa� spraw� katolicyzmu. Za pa-
nowania W�adys�awa IV jego triumf by� ju� dla
wszystkich jasny. Zwolennik�w Rzymu specjaln�
za� satysfakcj� napawa� fakt, i� zwyci�stwo osi�-
gni�to innymi metodami ni� na Zachodzie Europy,
bez wojen, stos�w i egzekucji. Krzysztof Opali�ski,
kre�l�c genez� konfederacji warszawskiej, stwier-
dza, �e p�omienia, kt�ry przyby� z Niemiec nie da�o
si� ugasi�. Dlatego te� zosta�a uchwalona ustawa,
zabezpieczaj�ca r�nowiercom bezpiecze�stwo.
"Konieczne by�o zachowanie umiarkowania, aby
�rodki zaradcze nie pogorszy�y choroby, kt�rej usu-
n�� nie mi�li�my mo�no�ci."31 Podobne zdanie
mia� r�wnie� na ten temat Szymon Starowolski.
Pogl�dy te w du�ym stopniu zbiega�y si� z zapa-
trywaniami teologa jezuickiego, Marcina Becanu-
sa. Twierdzi� on, i� tolerowanie w pa�stwie "he-
retyk�w" mo�e by� moralnie dopuszczalne mi�dzy
innymi wtedy, gdy w�adza nie jest w stanie ieh pc-
kona� ze wzgl�du na liczebn� i or�n� przewag�.
Konieczno�� t� dyktuje rozwaga, gdy� zwolennicy
reformacji mogliby szuka� pomocy za granic�,
a uzyskawszy j� pokona� katolik�w. Jak wida�,
Becanus traktuje tolerancj� jako mniejsze z�o od
tego, kt�re wynik�oby z nieprzestrzegania jej. Sto-
sunki polityczno-prawne, panuj�ce w Rzeczypospo-
litej pierwszej po�owy XVII wieku, sprawi�y, i�
polscy polemi�ci katoliccy, cho� nie znali jego pism
dochodzili cz�stokro� do tych samych co i Becanus
wniosk�w. W drugiej po�owie tego stulecia katol�-
ckie wyst�pienia w obronie tolerancji usta�y nie-
#mal zupe�nie, sam� za� tolerancj� okre�lano jako
ha�bi�cy opizod naszych dziej�w.

194 195

JANUsZ TAZHIR

Koniec wsp�istnienia wyzna�

Jest rzecz� powszechnie wiadom�, i� jednym

z zasadniczych czynnik�w, kt�re w XVI wieku to-
rowa�y drog� reformacji, by�a wzmo�ona �wiado-
mo�� narodowa. Ten sam mechanizm mo�e jednak
zadzia�a� w dw�ch przeciwnyeh kierunkach;
w XVII stuleciu �wiadomo�� ta ka�e silniej ni�
przedtem odczuwa� potrzeb� istnienia wi�z�w ��-
cz�cych cz�onk�w tego samego narodu. W renesan-
sowych definicjach wspomina si� tylko o wsp�lno-
cie j�zyka i terytorium; brak wi�c jeszcze elemen-
tu wyznania, kt�ry dochodzi dopiero w XVII wie-
ku. W�wczas to religia staje si�, obok mowy, kry-
terium pozwalaj�cym na okre�lenie przynale�no�ci
etnicznej.
Jak wykaza� okres najazdu szwedzkiego "lu-
ter" by� zarazem kim� pos�uguj�cym si� obcym,
niezrozumia�ym j�zykiem. W tej sytuacji dysydent
zdaniem wi�kszo�ci katolik�w wy�amywa� si� ze
wsp�lnoty narodowej. Kontrreformacja stara�a si�
postawi� r�nowierc�w poza jej granicami, uczyni�
z nich co� niezgodnego z polsk� tradycj� history-
czn�. Uda�o jej si� to na zachodnich kresach Rze-
czypospolitej : osiad�y w Wielkopolsce kler lutera�-
ski i braci czeskich szuka� bowiem pomocy, popar-
cia i os�ony u elektora brandenburskiego. Do Prus
Ksi���cych udawa�a si� liczna szlachta tego wy-
znania, tam te� jechali pastorzy w poszukiwaniu
chleba i m�odzie� na studia. Wszystko to poci�ga�o
za sob� germanizacj� licznych �rodowisk r�no-
wierc�w: has�o Polak-katolikiem odcina�o je od
�aczno�ci z narodem.
Analogiczne zjawisko obserwujemy zreszt�
w ca�ej Europie: ka�da niemal emigracja wyzna-
niowa ulega�a po pewnym czasie asyznilacji, �e
wymienimy przyk�adowo hugonot�w francuskich

PftOBLEblY WYZN ANIOWE

osiad�ych w Niemczech czy katolik�w angiels.kich,

kt�rzy szukali schronienia we Francji. W XVII
wieku godzono si� nadal na wsp�ycie r�nych
konfesji w obr�bie tego samego pa�stwa, ale nie
tego samego narodu. Dowodem jest fakt, i� w tym
samym czasie, kiedy zamyka si� rodzimy, aria�ski
Rak�w (1638) i prze�laduje polskich kalwin�w po
miastach, nikt w�a�ciwie nie pr#testuje przeciwko
nap�ywowi niemieckich luteran�w do Wielkopol-
ski czy na Lubelszczyzn�. Obca etnicznie grupa
wyznaniowa by�a wsz�dzie d�u�ej tolerowana ni�
rodacy, ho�duj�cy innej konfesji. Przez d�ugi #vi�c
czas pozostawiano w spokoju niemieckich anabap-
tyst�w osiad�ych na Morawach, w�oskich walden-
s�w w Sabaud� jak te� holenderskich menonit�w,
zas�u�onych w zagospodarowaniu delty Wis�y.
W stosunku do rodak�w miano jednak liczne pre-
tensje: po pierwsze o to, i� szerzyli propagand�
obcej wiary. Jakub Zawisza w roku 1613 stwier-
dza�, i� "�ydowska ani tatarska sekta �adnej szko-
dy w wierze katolickiej nie czyni", nikt si� bowiem
na ich wyznanie przez kilkaset lat nie navc#r�ci�,
podczas gdy "heretycy" kradn� du#ze Ko�cio�o#vi. #2
Po drugie, rodak-r�nowierca stanowi� do�� cz�sto
niewygodn� konkurencj� polityczn� lub zawodo-
w�, kt�rej mo�na si� by�o pozby� pod pretekstem
walki z "herezj�"; po trzecie wreszcie dzia�a� mo-
tyw psychologiczny. Kto� bliski, cz�sto skojarzony
wi�zami pokrewie�stwa, budzi� szczeg�ln� trosk�
o nawr�eenie i niepok�j, je�li upiera� si� przy s#vo-
ich pogl�dach.
Koniec pokojowego wsp�istnienia wyzna�
ogl�dano w XVII wieku w wielu krajaeh Europy.
Z pocz�tkiem tego stulecia Stuartowie prowadzili
energiczn� walk� z przeciwnikami panuj�cego Ko-
�cio�a anglika�skiego; prze�ladowania wyznaniowe
od�y�y tam na nowo w dobie restauracji. W Danii

196 I97

JANUsZ TAZBIR

i Szwecji zwalczano do�� surowo zwolennik�w kal-

winizmu, ci za� z kolei w wielu pa�stewkach nie-
mieckich szykanowali luteran�w. Austria w pocz�t-
kach XVII wieku zmusi�a do emigracji lutera�-
skich mieszka�c�w Styrii, Karyntii i Tyrolu;
w dobie za� wojny trzydziestoletniej i po jej za-
ko�czeniu podobne represje spad�y na protestanc-
k� ludno�� Czech, Moraw i �l�ska. Nawet na tych
terenach, gdzie mniejszo�� wyznaniowa nie wyst�-
pi�a z or�em przeciwko w�adzy pa�stwowej
i panuj�cemu Ko�cio�owi, po�o�enie r�nowierc�w
uleg�o pogorszeniu. Mo�na tu wymieni� przyk�ado-
wo traktowanie braci czeskich w cesarstwie przed
rokiem 1618, szykanowanie unitarian w Siedmio-
grodzie, czy wreszcie represje wobec polskich dy-
sydent�w, przede wszystkim arian, jakie spad�y na
nic?z jeszcze przed najazdem szwedzkim.
U genezy tego zjawiska le�a�o wiele przyczyn,
w�r�d kt�rych niepo�ledni� rol� gra� fakt, i� wi�zy
religijne zaczynaj� by� wa�niejsze od narodowych,
a interes Iconfesji panuj�cej bierze g�r� nad do-
brem og�lnopa�stwowym. Kontrreformacja, ogra-
niczaj�c prawa mniejszo�ci wyznaniowych, zmu-
szala je do szukania pomocy na zewn�trz. Wytwa-
rza�o si� swego rodzaju b��dne ko�o: poniewa�
ob�z katolicki prze�ladowa� dysydent�w, sk�aniali
si� oni do porozumienia z wrogiem, co z kolei po-
ci�ga�o za sob� dalsze represje. Te za� jeszcze bar-
dziej przekonywa�y kalwin�w czy arian, �e jedy-
nym wyj�ciem jest osadzenie na tronie polskim
kr�la szwedzkiego lub ksi�cia Siedmiogrodu.
Sytuacj� dysydent�w skomplikowa�o militarne
zagro�enie Rzeczypospolitej zar�wno od po�udnia,
jak p�nocy i wschodu. Ponosz�ca kl�ski szlachta
zaczyna szuka� winowajc�w i znajduje ich w "he-
retykach", a wi�c we wrogu wewn�trznym.
W przekonaniu tym utwierdzali j� jezuici, kt�rzy

PROBLEMY WYZNANIOWE

nieustannie przypominali, i� osiadli na Wo�yniu

i Podg�rzu arianie mog� otworzy� Turkom wrota
Rzeczypospolitej. R�nowiercy mieli przynosi� Pol-
sce podw�jne nieszcz�cie: zgub� pa�stwa, ponie-
wa� spiskowali z wsp�wyznawcami z innych kra-
j�w i utrat� b�ogos�awie�stwa bo�ego, skoro
Rzeczpospolita tolerowa�a u siebie podobn� zaraz�.
Na poparcie tej teorii znajdowano do�� przyk�a-
d�w, wskazuj�c bitwy przegrywane od 1648 roku
na wszystkich niemal frontach. Jako przeciwnicy
Polski wyst�powa�y w�wczas wy��cznie wojska
pa�stw niekatolickich. W odr�nieniu od Francji,
kt�ra do�� cz�sto wchodzi�a w sojusze z protestan-
tami i podtrzymywa�a tradycyjn� przyja�� z Tur-
cj�, Polacy XVII wieku nigdy nie skrzy�owali swej
szabli ze zwolennikami Rzymu. Obrona terytorium
kraju przed wI-ogami zaczyna�a si� wi�e pokrywa�
z obron� wiary. Rzecz zreszt� nierzadka w �wcze-
snej Europie: wystarczy przypomnie� podboje tu-
reckie pokrywaj�ce si� z ekspansj� islamu, rol�
zbawcy niemieckiego luteranizmu, jak� przypisy-
wano Gustawowi Adolfowi, czy wreszcie fakt, i�
Kozacy uwa�ali si� za obro�c�w prawos�awia.
W XVII wieku umacnia si� w Polsce przeko-
nanie, �e pe�ni ona zaszczytn� rol� obro�cy �wiata
chrze�cija�skiego, jest wi�c przedmurzem katoli-
cyzmu. Pozostawmy na boku problem, do jakiego
stopnia sama szlachta wierzy�a w t� tez�, w jakiej
za� mierze dorabia�a ideologi� do istniej�cego sta-
nu rzeczy; konieczno�� odpierania obcych najazd�w
by�a wszak bezsporna. W ka�dym razie warto pa-
mi�ta�, i� teoria przedmurza mia�a dwie odmiany:
katolick�, czyni�c� Polsk� obro�czyni� interes�w
papiestwa i og�lnochrze�cija�sk�, przeciwstawia-
j�c� j� jedynie mahometa�skiej Turcji. W tej
ostatniej wersji tez� t� lansowali tak�e r�nowier-
cy z arianami na czele. Zaszczytn� rol� wa�u chro-

199

JANUsZ TAZBIR

ni�cego Europ� przed najazdem islamu przypisy-

wa�a sobie r�wnie� Austria; tak�e i Hiszpania
uwa�a�a si� w tym samym czasie za narz�dzie
Opatrzno�ci, powc�ane do obrony i krzewienia
chrze�cija�stwa. Z t� tylko r�nic�, i� Rzeczpospo-
lita mia�a je szerzy� na Wschodzie Europy, Hisz-
pania za� w Indiach Zachodnich, jak w�wczas na-
zywano Ameryk�.
Rola obro�cy wiary na zewn�trz by�a na d�u�=
sz� met� nie do pogodzenia z tolerowaniem jej
przeciwnik�w wewn�trz kraju. Tote� na P�wyspie
Iberyjskim po bezwzgl�dnej likwidacji (nik�ych
zreszt� liczebnie) sympatyk�w luteranizmu zacz�to
wygania� morysk�w i �yd�w. W innych krajach,
dalszych od hiszpa�skiego fanatyzmu, poprzestano
na usuni�ciu sekt uznanych za niebezpieczne dla
panuj�cego Ko�cio�a i pa�stwa. Szykany i prze-
�ladowania zmusi�y wi�c kwakr�w do opuszczenia
Angl�, raskolnik�w za� Rosji. Uchwalony w maju
1648 roku w Anglii tzw. Draconic Ordinance usta-
nawia� kar� �mierci za szerzenie pogl�d�w anty-
trynitarzy; ksi��ki ich palono w Amsterdamie
i Rotterdamie. Nawet tak przecie� tolerancyjne
Niderlandy doczeka�y si� w 1653 roku surowe-
go dekretu gro��cego nie tylko wygnaniem,
ale i �mierci� tym wszystkim, kt�rzy przywo��,
drukuj� i kolportuj� literatur� aria�sk� oraz
ucz�szczaj� na zebrania zwolennik�w tej sekty.
Co prawda rozpcrz�dze� tych na og� nie egzek-
wowano.
Tak�e i w Rzeczypospolitej uderzenie skiero-
wano w pierwszym rz�dzie przeciwko arianom,
wyznaniu najs�abszemu liczebnie, pozbawionemu
mo�nych protektor�w, zwalczanemu wreszcie przez
kalwi�skich i lutera�skich pastor�w w spos�b
nieraz bardziej zaciek�y, ni� to czynili katoliccy
ksi�a. Antytrynitarze, pierwsi spo�r�d zwolenni-

PftOBLEMY WYZNANIOWE

k�w reformacji, przekonali si�, i� granice szla-

checkich posiad�o�ci przesta�y by� barier� nie do
obalenia. Po szeregu proces�w przysz�o zamkni�-
cie szk� i drukar� aria�skich w ca�ej Rzeczy-
pospolitej. Sejm 1658 roku uchwali� za� banicj�
braci polskich z kraju; spo�ecze�stwo szlacheckie
da�o tym edyktem dow�d, i� dobro religii stawia
ponad wzgl�dami solidarno�ci stanowej. Trzeba
jednak nadmieni�, �e �aden z przebywaj�cych po
roku 1660 w Polsce arian nie poni�s� �mierci za
swe wyznanie, mimo ustawy, kt�ra wyra�nie ni�
grozi�a. Wykrytych usuwano po prostu z ojczyzny,
sp�nione konwersje ch�tnie przyjmowano, wy-
znaczaj�c jedynie - pro forma - grzywny pie-
ni�ne opiesza�ym. Warto za� przypomnie�, �e we
Francji po odwo�aniu edyktu nantejskiego jedynie
duchownym kalwi�skim zezwolono na opuszcze-
nie kraju. �wieckim hugonotom, pod kar� galer
dla m�czyzn i konfiskaty d�br dla kobiet, zabro-
niono wyjazdu. Za pomoc �wiadczon� emigrantom
grozi�a kara �mierci. Dzieci od lat 5 do 16 odbie-
rano opornym rodzicom i dawano na wychowanie
katolikom. Schwytani w kraju pastorzy szli na ga-
lery.
Nie do pomy�lenia by�o, aby Ludwik XIV,
osobi�cie zaanga�owany w prze�ladowaniu hugo-
not�w, wyst�powa� jako ich protektor na emigra-
cji, gdy tymczasem w Polsce nie tylko Maria Lud-
wika udziela�a arianom schronienia w nale��cych
do niej ksi�stwach �l�skich: opolskim i racibor-
skim, ale i Micha� Korybut Wi�niowiecki interwe-
niowa� w 1672 roku u elektora, aby nie wysiedla-
no braci polskich z Prus, a w dwa lata p�niej
u cesarza Leopolda I, by nie wyp�dzano ich
z Kluczborka. Zawzi�to�� prze�ladowc�w rodzi
z regu�y ch�� zemsty u prze�ladowanych; nic wi�c
dziwnego, i� francuscy hugonoci byli oficerami

2Q0 201
JANUSZ TAZBIR

angielskich i holenderskich pu�k�w walcz�cych

z ich w�asn� ojczyzn�, jak te�, �e prowadzili ener-
giczn� akcj� (propagandow� i szpiegowsk�) wy-
mierzon� przeciwko Francji. Arianie polscy nato-
miast r�wnie� i na emigracji poczuwali si� do wi�-
z�w wsp�lnoty narodowej. Stanis�aw Lubieniecki
pisze na przyk�ad panegiryk na cze�� Jana III So-
bieskiego oraz pe�ni funkcje rezydenta Rzeczy-
pospolitej w Hamburgu, Zbigniew Morsztyn, prze-
bywaj�cy w Prusach, po�wi�ca za� entuzjastyczne
poematy zwyci�stwom polskiego or�a nad Tur-
kami.
W dziesi�� lat po wygnaniu arian uchwalono
w Polsce zak�z porzucania religii panuj�cej.
W 1673 roku sejm postanowi�, i� indygenaty i no-
bilitacje b�d� nadawane wy��cznie katolikom.
Wprowadzono r�wnie� liczne ograniczenia kulto-
we w stosunku do kalwin�w i luteran�w. W po-
�owie XVII wieku staj� si� oni wyra�nie obywa-
telami drugiej kategorii. Pocz�tek nast�pnego stu-
lecia mia� za� przynie�� im utrat� praw politycz-
nych. By� to wyra�ny regres w stosunku do tole-
rancji z jakiej Polska s�yn�a j�szcze na prze�o-
mie XVI i XVII wieku. Niemniej jednak nale�y
pami�ta�, �e Anglia i Niderlandy ju� w XVI stu-
leciu zepchn�y swe mniejszo�ci wyznaniowe do
grupy obywateli drugiej kategorii. Parlament an-
gielski ustanowi� w 1581 roku kar� �mierci zar�w-
no dla tego, kto namawia� do przej�cia na katoli-
cyzm, jak i dla ka�dego, kto podobnej namowy
us�ucha�. Nieobecno�� na nabo�e�stwach angli-
ka�skich grozi�a wysok� i rujnuj�c� grzywn�, spo-
ro obcych jezuit�w skazano na �mier� za sam fakt
przebywania na ziemi angielskiej. W Niderlandach
katolikom nie wolno by�o odprawia� nabo�e�stw
inaczej jak w domach prywatnych, przyjmowa�
zagranicznych ksi�y, drukowa� ksi��ek itd.

PftOBI.EMY WYZN ANIOWE

Odwr�t tendencji laickich

Post�pom nietolerancji towarzyszy� cz�ciowy

zanik proces�w laicyzacji, zapocz�tkowanych
w XVI wieku; w nauce, literaturze i sztuce mo-
tywy i tematy sakralne zacz�y bra� g�r� nad
�wieckimi. Zjawisko to wyst�puje w XVII stuleciu
zar�wno w krajach podporz�dkowanych kontrre-
formacji, jak i w pa�stwach opanowanych przez
ortodoksj� protestanck�. W historiografii pojawia
si� na nowo ...ziejopisarstwo wyznaniowe, zaanga-
�owane w cbronie racji swego Ko�cio�a, nieza-
le�nie czy nim b�dzie zb�r aria�ski, wys�awiany
pi�rami Andrzeja i Stanis�awa Lubienieckich, czy
te� ob�z katolicki, apologi� kt�rego znajdowano
w dzie�ach Abrahama Bzowskiego, W#spazjana Ko-
chowskiego, Stanis�awa Kobierzyckiego. Liczba
fundacji nowych �wi�ty�, w tak charakterystycz-
ny spos�b malej�ca za czas�w odrodzenia, do#ho-
dzi w XVII wieku do rozmiar�w przed tym nie
spotykanych. Mno�� si� r�wnie� zast�py zakonni-
k�w: analogiczne zjawiska maj� zreszt� miejsce na
P�wyspach Pirenejskim i Apeni�skim.
Kontrreformacja w ca�ym �wiecie katolickim
ograniczy�a swobod� wiernych. Sob�r trydencki
#lryznaczy� wyra�n� granic� pomi�dzy prawd�
a b��dem. Obecnie nie mo�na ju� si� by�o t�uma-
czy� nie�wiadomo�ci�: indeksy ksi�g zakazanych
wymienia�y wyra�nie pozycje niebezpieczne dla
duszy, a specjalne przepisy okre�la�y nawet g��bo-
ko�� dekoltu dozwolonego w wizerunkach �w. Ma-
rii Magdaleny. Podporz�dkowanie si� tym uchwa-
�om przychodzi�o polskim katolikom �atwiej ni�
ich francuskim czy niemieckim wsp�wyznawcom.
Reformacja i humanizm nie przeora�y bowiem
kraju tak g��boko, by nawr�t do poprzedniego
stanu rzeczy napotyka� szczeg�lne opory. Pro-
202 203

JANUSZ TAZBIR

ces�w sakralizacji kultury nie hamowa� r�wnie�

rozw�j nauki id�cej w Polsce do po�owy XVII wie-
ku dawnym rozp�dem, ale coraz bardziej zrywa-
j�cej kontakty z Zachodem. Tam za� w�wczas w�a-
�nie nast�powa� wielki prze�om, wyra�aj�cy si�
w budowaniu podstaw nowo�ytnej wiedzy, zw�a-
szcza �cis�ej. Byli�my z Zachodni� Europ� w kon-
takcie, gdy w epoce odrodzenia burzy�a dawny
system warto�ci. Przestali�my czerpa� z jej do-
�wiadcze� w momencie, kiedy na gruzach starych
za�o�e� przyst�piono do wznoszenia gmachu no-
wo�ytnej filozofii cz�owieka.
Pierwsza po�owa XVII stulecia przynios�a ze
sob� masowe wyst�powanie we Francji liberty-
nizmu, znajduj�cego zwolennik�w przede wszyst-
kim w �wczesnych �rodowiskach naukowych. Tam-
tejszych wolnomy�licieli cechowa� sceptycyzm wo-
bec wi�kszo�ci dogmat�w ko�cielnych, d��no�� do
wzniesienia si� ponad bariery wyznaniowe, popar-
cie dla ka�dego przejawu tolerancji. Libertyni
wierzyli w poznawcze mo�liwo�ci rozumu, do-
magali si� nieskr�powanego rozwoju bada� nau-
kowych, zabiegali o pogodzenie sk��conych kon-
fesji. Rozwojowi francuskiego libertynizmu nie
mo�na na terenie �wczesnej Rzeczypospolitej prze-
ci#.#stawi� analogicznego rtichu intclektualnego.
R�wnie� jednak i polskie �r���a z pocz�tk�w XVII
wieku skar�� si� na istnienie ludzi zajmuj�cych
liberty,�sk� postaw� �yciow�. Zachowywali oni
�ormali:� wierno�� wobec Ko�cio�a przy r�wnc-
czesnym odrzuceniu wszystkich do#mat�w kato-
licyzmu.
Zwolennik�w libertynizmu doszukiwano si�
przede wszystkim w �rodowisku magnackim, po-
dobnie zreszt� jak we Francji, gdzie fronduj�cy
przeciwko kr�lowi panowie do�� cz�sto manifesto-
wali sw�j wzgardliwy stosunek do relig�. Boha-

204

PROBLEMY WYZNANIOWE

tera jezuickiego dramatu Ant�te7n,iusz..., wystawio-

nego oko�o roku 1625 na scenie teatru szkolnego
w Poznaniu, mo�emy chyba uzna� za klasycznego
reprezentanta polskiej odmiany libertynizmu. Po-
stawa �wiatopogl�dowa Antitemiusza nasuwa du�e
analogie z molierowskim Don Juanem. Obu ��czy
przynale�no�� do wysokiego stanu spo�ecznego, za-
r�wno jeden, jak i drugi jest potworem moralnym,
nie wierz�cym w �ycie pozagrobowe. Obaj te� po-
pe�niaj� bezkarnie swe wyst�pki, za co gniew Nie-
ba sprz�ta ich rych�o z tego �wiata: Antitemiusz
�amie szyj� na skutek upadku z konia, Don Juan
zostaje porwany do piek�a przez pos�g komando-
ra. 33 Mimo r�nej pod wzgl�dem literackim war-
to�ci obu utwor�w, ��czy je napi�tnowanie wyzu-
tego ze wszelkich skrupu��w i przesi�kni�tego li-
bertynizmem magnata. Wielu zreszt� przedstawi-
cieli tego stanu prze�ywa�o nastroje sceptycyzmu
religijnego (przyk�adem Jan Andrzej Morsztyn),
czy jaskrawego antyklerykalizmu, na przemian
z nawrotem ostrej dewocji. Przerzucano si� do niej
szczeg�lnie na staro��, kiedy to mo�liwo�� grzesze-
nia stawa�a si� coraz bardziej problematyczna.
W�wczas te�, wychodz�c z za�o�enia, i� naganne
�ycie mo�na okupi� hojn� fundacj�, wznoszono
klasztory i �wi�tynie oraz zapisywano dobra Ko-
�cio�owi.
In�yferentyzm religijny, nie m�wi�c ju� o li-
# bertynizmie, by� jednak nader rzadkim zjawiskiem
w �yciu Polski XVII wieku. W wielu dziedzinach,
mi�dzy innymi we wzorcach osobowych tego okre-
su, da� si� natomiast zauwa�y� wzrost przeciwnyc�
tendencji. O ile w dobie odrodzenia za idea� s�u-
�y�y do�� cz�sto postacie staro�ytnych bohater�w,
wybitnyeh m��w stanu czy w�adc�w, to obecnie
wzorem do na�ladowania staje si� �wi�ty. Kre�lo-
ne przez hagiografi� obrazy ascetycznego �ycia,

205

JANUsZ TAZBIR
nie mog�y nie oddzia�a� na kszta�towanie si� wzor-
c�w etycznych. Nad powinno�ciami obywatela,
cz�onka wsp�lnoty narodowej, szlachcica, zacz�y
g�rowa� obowi�zki wynikaj�ce z przynale�no�ci do
Ko�cie�a katolickiego. Sprzeniewierzenie si� jego
nakazom oceniano jako najwi�ksze z przewinie�.
Znajdowa�o to sw�j wyraz w mentalno�ci gorliwej,
a niezbyt o�wieconej szlachty mazowieckiej, o kt�-
rej powiadano, �e woli zabi� cz�owieka ni� z�ama�
post.
Przyk�adem charakterystycznej zmiany na-
stroj�w mo�e by� fakt, i� w 1556 roku, po po�arze
ratusza krak#wskiego, do ga�ki zdobi�cej szczyt
wie�y ratuszowej w�o�ono mi�dzy innymi Now#
Testa#n,ent w przek�adzie Erazma Z Rotterdamu
i poematy s�awi�ce reformacj�. W 1611 roku, kiedy
dokonywano remontu ratusza, wyj�to z niej te
dzie�a, a na ich miejsce po�o�ono katolickie wyda-
niego, akt oddania miasta pod opie-
k� kilku �wi�tym oraz obrazek przedstawiaj�cy
Stanis�awa Kostk� i kawa�ek drewna z jego trum-
ny.3# �wi�ty ten by� nies�ychanie popularny
w Rzeczypospolitej nie tylko w�r�d m�odzie�y
szk� jezuickich, w kt�rych stawiano go jako wz�r
do na�ladowania. Kult Stanis�awa Kostki wynika�
r�wnie� z faktu, i� zaspokaja� on zapotrzebowanie
na polskiego �wi�tego.

Polonizacja katolicyzmu

Tak�e i cudzoziemcy wyniesieni na o�tarze zy-

skiwali niejako indygenat w Rzeczypospolitej.
Otrzymuj�c miejscow� pow�ok�, tracili nawet nie-
kiedy imi�, a realia ich �yciorys�w, charakter
cud�w przemieniano na polskie, jak to widzi-
my w �ywotach �wi�tych Miko�aja lub Izydora.
Zjawisko to �wiadczy o pog��biaj�cym si�

PR7BI#EMY WYZNANIOWE

w XVII wieku procesie unaradawiania kultu reli-

gijnego.
Polonizacja, hiszpanizacja czy italianizacja
katolicyzmu nie rozpocz�a si� oczywi�cie dopiero
po soborze trydenckim. Od samych niemal pocz�t-
k�w chrze�cija�stwa trwa ten sam proces, jakim
by�o ��czenie kosmopolitycznych tre�ci doktrynal-
nych z narodow� form� ich wyrazu, miejscow�
kultur�, tradycjami i przyzwyczajeniami. Ponie-
wa� jednak w�a�nie wiek XVI i XVII przynosz�
bujny rozw�j narodowej kultury i �wiadomo�ci, to
i potrydencki katolicyzm musia�, w daleko silniej-
szym stopniu ni� �redniowieczne chrze�cija�stwo,
liczy� si� z tym nurtem. Zdaj�c sobie spraw� z za-
chodz�cych przemian, kierownicze si�y Ko�cio�a
godzi�y si� wi�c na ��czenie dojrza�ej, dzi�ki pr�-
dom humanizmu, �wiadomo�ci narodowej z odno-
wion� na skutek kontrreformacji tre�ci� religijn�,
a wi�c na nadawanie kultowi cech specyficznych,
uwzgl�dniaj�cych narodowo�� i mentalno�� odbior-
c�w. Kontrreformacja wielokrotnie si�ga�a, osten-
tacyjnie niemal, do �redniowiecza, pragn�c - jak
ka�da restauracja - wymaza� z pami�ci wiernych
poniesione niedawno pora�ki i kl�ski. Sukcesy swe
osi�ga�a jednak nie dzi�ki konserwatyzmowi, lecz
nowatorstwu, liczeniu si� z pot�g� pa�stw narodo-
wych, zwyczajami i �yczeniami wiernych, tradycj�
pokole�.
Je�li przyjmiemy okre�lenie baroku jako epo-
ki kryzysu, to powszechna akceptacja dla wzor�w
obyczajowych, kulturalnych i politycznych, niesio-
nych przez katolicyzm,. mia�a niew�tpliwie stano-
wi� pr�b� przezwyci�enia istniej�cych rozbie�no-
�ci. Rozd�wi�k mi�dzy rzeczywisto�ci� a wyobra-
�eniem, przekonaniem o idealnym ustroju a �wia-
domo�ci� regresu gospodarczego oraz kl�sk polity-
cznych, zwalczano rozbudow� doktryny w taki

206 207

JANUSZ TAZBIR

w�a�nie spos�b, aby nie tylko pozwala�a zapom-

nie� o n�kaj�cych szlacht� bol�czkach, ale i prze-
rzuca�a odpowiedzialno�� za niepowodzenia na cu-
dze barki. Z ambon w�a�nie pada�y wyja�nienia,
i� win� ponosz� krn�brni poddani, �li s�siedzi,
podst�pni "heretycy" - s�owem wszyscy, jedynie
nie warstwa b�d�ca u w�adzy. St�d te� wywodzi�a
si� po cz�ci rozbudowa funkcji religii w �yciu
siedemnastowiecznej Polski. Ta wszechpot�ga reli-
gii, cz�ciej zreszt� gestu i s�owa ni� dogmatu
i uczucia, pog��bia�a r�nice zachodz�ce mi�dzy
Rzecz�pospolit� Sobieskiego a Francj�, Angli�
czy Niderlandami, gdzie u schy�ku tego stulecia
rodzi�y si� pierwsze przes�anki wieku o�wie-
cenia.
Ju� za Waz�w ma miejsce stopniowa adapta-
cja spo�ecznego programu kontrreformacji do wa-
runk�w polskich. Wyr�s� on na gruncie w�oskim,
zachodnioeuropejskim, gdzie pa�szczyzna by�a za-
nikaj�c�, bo wypieran� przez czynsze, form� po-
winno�ci ch�opskich. St�d te� r�wnie� i w Polsce
jezuici postulowali ograniczenie jej wymiaru do
3---4 dni tygodniowo, niepodwy�szanie powinno�ci
ch�opskich, zapewnienie poddanym mo�liwo�ci
swobodnego opuszczenia wsi. To ostatnie pod wa-
runkiem jednak, i� ka�dy z nich da na swoje miej-
sce nast�pc�. Tak�e i dla Starowolskiego idea�em
by�y te kraje na Zachodzie, w kt�rych ch�opi od-
daj� szlachcie jedynie po�ow� zbior�w, a poza tym
"w wolno�ci jako i panowie siedz�" 35. Pr�ba prze-
szczepienia do Polski stosunk�w w�oskich czy fran-
cuskich zawiod�a jednak ca�kowicie. Od po�owy
XVII wieku r�wnie� i publicy�ci katoliccy zaprze-
staj� ich propagowania. Wprawdzie przypominaj�
oni cz�sto szlachcie o potrzebie mi�osierdzia wobec
poddanych, ale wi�ksz� wag� przywi�zuj� do jej
hojno�ci na rzecz Ko�cio�a.

208

Obraz Hermana Hansa w katedrze w Pelplinie

30. �w. Marcin dziel�cy si� p�aszczem z ubogim

Obraz Krzysztofa Boguszewskiego

29. Adoracja Dzieci�tka

PROBLEMY #t.#YZNANIOWE

Ostatecznie katolicyzm polski ust�pi� przed na-

ciskiem kastowej etyki tej warstwy, rezygnuj�c
z walki o zwyci�stwo bardziej rygorystycznego sy-
stemu moralnego. To zreszt�, co mia� do powiedze-
nia ch�opom, niewiele r�ni�o si� od nauk prawio-
nych im w innych krajach Europy. Je�li zestawi-
my polskie �ywoty patrona tego stanu, �w. Izydo-
ra, z ich w�oskimi, niemieckimi czy czeskimi od-
powiednikami, napotykamy pewne, zbie�ne ze
sob�, wzory spo�eczne. Wsz�dzie wi�c zalecano
poddanym sumienne spe�nianie obowi�zk�w, po-
bo�no�� i mi�osiedzie, wype�nianie czasu prac�
oraz modlitw�. Wsz�dzie te� akcentowano potrzeb�
pos�usze�stwa wobec pan�w: rzetelnego i ch�tnego
wype�niania ich polece�. Z t� mo�e r�nic�, i�
w �yciorysach �w. Izydora, wydawanych po polsku
i czesku, m�wi�o si� wyra�nie o pa�szczy�nie
i szlachcie, gdy we w�oskich lub francuskich s�owa
te zast�powano bardziej og�lnikowymi wyrazami:
praca i zwierzchnicy. Autorzy owych dzie�ek ch�t-
nie przestrzegaj� czytelnika przed ambicjami nie
licuj�cymi ze stanem spo�ecznym, w jakim si�
znajduje. Jako jedyn� drog� awansu wskazywano
mu mo�liwo�� wyniesienia w aureoli �wi�to�ci nad
ziemskimi prze�ladowcami.
Zwracaj�c si� do polskiego ch�opa, do�� cz�sto
por�wnywano Boga z jego w�asnym dziedzicem.
Anonimowi tw�rcy ludowych kol�d i pastora�ek na
spoczywaj�ce w ��obku Dzieci�tko przenosili sw�j
w�asny stosunek do w�a�ciciela folwarku; sk�adane
Jezusowi dary stanon-i�y odzwierciedlenie danin
uiszczanych przez w�o�cian na rzecz dworu. Strach
przed Bogiem-srogim panem, mia�a jednak �ago-
dzi� �wiadomo��, i� obok niego istnieje mi�osierna
panienka z dworu niebieskiego w postaci Matki
Boskiej. Szlachcie ukazywano innego Stw�rc� bar-
dziej dobrotliwego: podobnie jak nie mia�a nad

14 Polska XVII wieku 209

JANUSZ TAZBIR

sob� absolutnego pana na ziemi, tak i pan nie'#ieski

#x,ydawa� si� ograniczonym w prawach monarch�.
"Najwy�szy �wiata monarcha, B�g - pisze Bene-
dykt Chmielowski wyros�y na poj�ciach klas#;cznej
kontrreformacji - nie chc�c panem by� despOty-
cznym, ojcem nie tyranem, prezentuj�c si�" nada�
cz�owiekowi woln� wol�. 36
Po�rednikiem mi�dzy Bogiem a lud�mi mia�a
by� Maryja, obrana przez wolny nar�d Sarmat�w
na jego kr�low� mi�dzy innymi po to, by strzeg�a
wolno�ci szlacheckich. Nic wi�c dziwnego, i� w do-
bie rokoszu Lubomirskiego Kochowski przedsta-
wia� Matk� Bosk� jako swoj� polityczn� stronnicz-
k�, pot�piaj�c� absolutystyczne d��enia dw oru.
Zdaniem wielu ze szlachty Opatrzno�� stworzy�a
ustr�j polityczny Sarmat�w i teraz si� nim pieczo-
�owicie opiekuje. Kaznodzieje, szczeg�lnie z bar-
dziej zbli�onych do przeci�tnego odbiorcy zako-
n�w, m�wi�c o niebie ch�tnie u�ywali por�wna�
zaczerpni�tych ze wsp�czesnego, znanego dobrze
wszystkim �ycia, Boga-Ojca por�wnywano wi�c do
prymasa, Aarona nazywano kanclerzem Moj�esza,
Zwiastowanie l# Taj�wi�tszej Marii Panny paktami
konwentami itd. �wi�ci otaczaj�cy tron pa�ski
przypominali do pewnego stopnia faktyczne uza-
le�nienie szlachty od magnaterii: na ziemi i #v nie-
bie szukano bardziej szczodrobliwyeh i wp�ywo-
#vych patron�w.
Skoro stosunki niebia�skie mia�y by� odbiciem
ziemskich, ka�dy kraj widzia� w za�wiatach sw�j
w�asny ustr�j polityczny: dlatego te� we Francji
nazywano Chrystusa delfinem nieba. Rzecz nie do
pomy�lenia w Polsce, gdzie sama koncepcja dzie-
dziczno�ci tronu by�a zawzi�cie zwalczana przez
szlacht�. W pa�stwach, w kt�rych istnia�a silna
w�adza kr�lewska, Boga do�� cz�sto przedstawiano
jako absolutnego monarch�. Echa tych wyobra�e�

PftOBLE#lY #VYzNANIOWE

dociera�y r�wnie� do Polski; na sejmie warszaw-

skim 1627 roku jezuita Sebastian �uszczewski wy-
wodzi�, i� "gdzie jeden radzi i konkluduje, tam
najlepszy rz�d i dyrekcja. W niebie dobry rz�d, bo
jeden radzi. W Rzeczypospolitej z�y, bo ich trzystu
radzi"3#. Podobne wypowiedzi nale�a�y jednals
u nas do rzadko�ci. W przeciwie�stwie do stosun-
k�w zachodnioeuropejskich, gdzie g��wnym obiek-
tem pochwa� i panegiryk�w by� monarcha, w Pol-
sce dymem kadzide� upajali si� przede wszystkim
magnaci i zamo�niejsza szlachta. Tam dw�r nie-
bieski modelowano na podobie�stwo Wersalu czy
Escorialu, u nas szukano analogii raczej z pa�aca-
mi mo�nych ni� z Warsza#v�.
Unarodowienie poj�� obejmowa�o r�wnie�
piek�o: w Rzeczypospolitej powstalo wi�c z jednej
strony wyobra�enie polskiego diab�a, Boruty, zbli-
�onego swymi przywarami i awanturniczym try-
bem �ycia do przeci�tnego szlachcica. Z drugiej
za� strony przedstawiciela piek�a do�� cz�sto wy-
obra�ano sobie w niemieckim stroju, podobnie zre-
szt� jak w Prusach chadza� on w polskim przebra-
niu, a w Holandii w hiszpa�skim. Kontrreformacja
ukazywa�a wsz�dzie oba �wiaty, doczesny i poza-
grobowy, w spos�b tak bardzo dostosowany do
mentalno�ci odbiorc�w, �e granice mi�dzy nimi
by�y faktycznie zatarte. Ko�ci� w r�nych okre-
sach swego istnienia godzi� si� na t� prymitywiza-
cj� poj�� religijnych jako na cen� p�acon� za ich
upowszechnienie. Pod tym wzgl�dem Rzeczpospo-
lita nie stanowi�a wi�c jakiego� wyj�tku.
Zar�wno bowiem w Polsce XVII wieku, jak
we wsp�czesnej jej Hiszpanii, Francji czy wresz-
cie Meksyku apelowano do miejscowych tradycji,
zwyczaj�w i obrz�d�w. W ten spos�b tworzono nie-
jako regionalne odmiany katolicyzmu. Wsz�dzie te�
godzono si� na ��czenie z nim wierze� poga�skich,

210 211
JANUSZ TAZBIR

�e przypomnimy �wi�cenie zi� na Wniebowzi�cie

lub obrzucanie ziarnem kap�ana w dzie� �w. Szcze-
pana. Na tym tle dochodzi�o do powstawania zwal-
czanego przez Ko�ci� synkretyzmu religijnego:
w Peru podczas �wi�ta Bo�ego Cia�a czczono na
przyk�ad w monstrancji nie Chrystusa, lecz s�o�ce.
lV Ta �mudzi, w Inflantach, a nawet gdzieniegdzie
w Koronie, mieszka�cy ucz�szczali do ko�cio��w
i przyst�powali do sakrament�w, w nocy za� od-
prawiali w lesie obrz�dy poga�skie.
Elementy ludowe najsilniej dochodzi�y do g�o-
su w kulcie �wi�tych. W Niemczech, W�oszech,
Francji lub Polsce dawano do r�k �w. Izydorowi
(czy umieszczano obok niego) narz�dzia pracy rol-
nika. Wsz�dzie te� ubierano go w miejscowy str�j
ch�opski: kastylski, breto�ski, tyrolski, bawarski,
g�ralski lub krakowski. Istnia�y wi�c nie tyle na-
rodowe, co regionalne odmiany postaci �wi�tego
Oracza. W nadawaniu kultowi religijnemu cech
specyficznych, uwzgl�dniaj�cych narodowo��
i mentalno�� odbiorc�w, celowali z zakon�w fran-
ciszkanie i jezu;ci. Pierwsi w nader umiej�tny spo-
s�b prowadzili dzie�o adaptacji katolicyzmu do
umy,s�owo�ci i przyzwyczaje� Tatar�w, india�skich
mieszka�c�w Meksyku, czy Chi�czyk�w. Drudzy
usi�owali uczyni� z niego narodow� religi� "pa�-
stwa �rodka". Zdawali oni sobie bowiem spraw�,
i� radykalizm tre�ci musi by� okupiony konserwa-
t#-zmem form, nawiazujacych do obyczaj�w przod-
k�w. Polski polemista antyjezuicki, Jan Bro�ek,
stwierdza w zwi�zku z tym zjadliwie, i� jezuici
maj� "habit inszy w Chinie, inszy w Japonach, in-
szy w Angliej, inszy mi�dzy Grekami". Gdyby za�
byli pierwszymi aposto�ami "pewnie by byli od-
mieniali Ewangeli� co roku" 3s.
Towarzystwo Jezusowe jednak doprowadzi�o
po prostu do perfekcji og�ln�, wsz�dzie stosowan�,

212

PROBLEMY WYZNANIOWE

taktyk� kontrreformacji. Godzi�a si� ona w Hisz-

panii na organizowanie w wa�niejsze �wi�ta ko-
�cielne corridy, w Polsce za� na to, i� urz�dzany od
wiek�w lajkonik zosta� przeniesiony na dzie� Bo-
�ego Cia�a. Podr�uj�cy po Rzeczypospolitej cudzo-
ziemcy ze zdziwieniem odnotowuj�, i� Polacy pod-
czas nabo�e�stw "upadaj� na ziemi�, bij� g�ow�
o mur i �awki, uderzaj� sami siebie w twarz i wy-
prawiaj� inne w tym rodzaju dziwactwa, z kt�rych
si� papi�ci z innych narod�w na�miewaj�" 39. Prze-
 bywaj�cy w 1674 w Portugalii Andrzej Za�uski
gorszy si� za� faktem, i� w Lizbonie podczas �wi�t
Bo�ego Narodzenia widzia� kapucyna, kt�ry "na
lutni albo cymba�aeh sobie przygrywaj�c", ta�czy�
## przy ��obku. 40
Postaciom z jase�ek i szopek nadawano #vsz�-
dzie koloryt lokalny, oparty przewa�nie na follilo-
rze. Na Podhalu ma�ego Jezusa otaczali zb�jnicy,
w Bretanii rybacy, w Meksyku Indianie ubrani
! w plemienne stroje. Poniewa� za� misjonarze spo-
strzegli, i� hiszpa�skie melodie niezbyt odpowia-
; daj� tubylcom, uk�adali pie�ni na melodie znane
Indianom jeszcze z czas�w poga�skich. W Polsce
XVII wieku wiele pie�ni nabo�nych �piewano na
popularne, przej�te z muzyki �wieckiej, nuty; dzi�-
ki temu wierni mogli us�ysze� w ko�ciele nawet
# melodi� "siedzi zaj�c pod miedz�".
Kontrreformacja zrozumia�a potrzeb� przysto-
sowania poj�� religijnych do mentalno�ci i szlach-
! ty, i mas plebejskich, z ch�opami na czele. Zar�##,-
, no bowiem magnat, jak jego najbiedniejszy pod-
dany znajdowali w doktrynie i obrz�dowo�ci ko�-
cielnej wiele bliskieh sobie element�w. Na rozw�j
rodzimej sztuki czy literatury kontrreformacja od-
powiedzia�a nacjonalizacj� kultury religijnej, po-
stulatom Ko�cio�a narodowego przeciwstawi�a dal-
sze unarodowienie katolicyzmu, kt�ry w ci�gu

213

JANUSZ TAZBIft

XVII stulecia sta� si� bardziej rodzimym ni� przez

kilka poprzednich wiek�w. Ta droga okaza�a si�,
je�li nie najszybsza, to na pewno najpewniejsza
i w konsekwencji doprowadzi�a do jego ca�kowi-
tego triumfu. 1\Tie znaczy to oczywi�cie, aby Rzym
nie usi�o###a� r�##nocze�nie silniej podda� polskiego
katolicyzmu sWoim #vp�ywom i kontroli. Dotyczy�o
to jednak raczej spraw politycznych i ludzi ni�
form obrz�dowych.

Ko�c:� powszeehny a Polska

W siedemnastowiecznej Austrii, Hiszpanii czy

Francji podporz�dkowany monarchii Ko�ci� sta-
wa� si� jej sojusznikiem w walce o w�adz� abso-
lutn�, #v Polsce pozostawa� on przede wszystkim
sprzymierze�cem trz�s�cej krajem oligarchii mag-
nackiej. Warstwa ta, rozbita na kilka grup, na-
wzajem si� zwalczaj�cych, nie by�a w stanie
podporz�dkowa� go sobie politycznie, a i Ko�ci�
nie musia� si� liczy� z magnateri� w r�wnym
stopniu, jak na przyk�ad z Ludwikiem XIV czy
z Habsburgami. Biskupi stanowili zreszt� w wi�k-
szo�ci cz�� tego stanu, podzielali wi�c sympatie
polityczne swoich rod�w. St�d te� w polityce we-
wn�trznej pa�stwa episkopat rzadko kiedy zaj-
mowa� jednolite stanowisko.
W polityce za� papiestwa Polska sta�a si�
przedmiotem, a nie podmiotem. Kardyna� Riche-
lieu, a po nim Mazarin, reprezentowali, cz�sto
wbrew Rzymowi, francusk� racj� stanu i kierowa-
ne przez nich pa�stwo wchodzi�o w sojusze z pro-
testantami. Na stanowiskach kierownik�w polskiej
polityki zagranicznej spotykamy w XVII wieku
samych niemal duchownych; o �adnym z nich nie
da si� jednak powiedzie�, i� wbrew Rzymowi pro-
wadzi� gr� polityczn� maj�c� na widoku tylko

PROBLE1lY WYZNANIOWE

i wy��cznie interesy Rzeczypospolitej. Postawa tej

ostatniej w okresie wojny trzydziestoletniej, czy
te� jej stosunek do Turcji by� w du�ym stopniu
konsekwencj� prohabsburskiej polityki papiestwa,
realizowanej nieraz kosztem �ywotnych interes�w
Polski. Nie znaczy to oczywi�cie, aby walka z im-
perium ottoma�skim nie le�a�a w interesie Rzeczy-
pospolitej. Chodzi jedynie o podkre�lenie faktu, i�
kuria papieska nigdy nie sk�ania�a na przyk�ad
Austrii do realizowania polskiej racji stanu, bar-
dzo cz�sto za� wywiera�a nacisk na Warszaw�, bg
walczy�a o interesy polityczne Wiednia.
Wi�za�o si� to zreszt� �ci�le z tym, �e w XVII
wieku mia�a miejsce prowincjonalizacja Ko�cio�a
polskiego, a Rzym coraz mniej liczy� si� zar�wno
z w�adz� �wieck�, jak i duchown� tego kraju. Ka-
tolicyzm polski pozosta� na uboczu wielkich spo-
r�w wstrz�saj�cych Ko�cio�em. Nik�e wi�c by�y
wp�ywy jansenizmu; na temat tej doktryny spoty-
kamy przygodne tylko wzmian#ki. Bezpc�rednie
kontakty z Port Royalem utrzymywa�a jedynie
Maria Ludwika. Nieliczni tylko pisarze duchowni,
mi�dzy innymi Szymon Makowski, przenosili na
grunt polski probabilizm francuskich kazuist�w.
I bez ich zreszt� pomocy umiano znajdowa� kom-
promisowe rozwi�zania, umo�liwiaj�ce rozgrzesza-
nie najwi�kszych warcho��w i okrutnik�w czy
usprawiedliwianie rozrzutno�ci szlachty. Niewielki
by� r�wnie� udzia� polskich ksi�y w misjach pro-
wadzonych na innych kontynentach. Zaledwie kil-
kunastu dotar�o do Chin, Japonii, Persji, paru do
Ameryki, gdzi# w XVII wieku dzia�ali nie tylko
W�o;i, Hiszpanie, Francuzi, Niemcy, ale i liczni mi-
sjonarze czescy. Misje zamorskie nie imponowa�y
zreszt� Polakom ani ogromem niebezpiecze�stw,
ani te� zasi�giem zdobyczy, skoro pod bokiem
miano prawos�awanych i protestant�w, a w naj-

214 215
JANUSZ TAZBIR

bli�szym s�siedztwie "schizmatyck�" Moskw�, Ta-

tar�w i pozostaj�cych w "bisurma�skiej" niewoli
chrze�cijan na Krymie oraz w Turcji.
Reformacja wstrz�sn�a Ko�cio�em polskim,
zmuszaj�c go do kontrakcji, ko�cz�cej si� cz�sto
dystansowaniem osi�gni�� przeciwnika. Z chwil�
gdy przesta�a stanowi� dla katolicyzmu powa�ne
niebezpiecze�stwo, a na jego miejsce nie pojawi�y
si� nowe, jakimi by� na przyk�ad we Francji liber-
tynizm i sceptycyzm religijny, duchowie�stwo pol-
skie traci sw� dawn� pr�no�� umys�ow�. Po wiel-
kiej przygodzie intelektualnej XVI wieku nast�pu-
je katolicyzm potrydencki, oparty w Polsce w du-
�y,m stopniu na uczuciu i wyobra�ni. Wi�ksze
znaczenie maj� obrz�dki zewn�trzne ni� realizacja
zawartych w Dekalogu zasad etycznych. Za kolo-
row� i imponuj�c� fasad� kry�a si� do�� cz�sto
nico�� moralna; podobnie zreszt� jak w stosunkach
politycznych frazesy o "z�otej wolno�ci" mia�y
pokry� brak rzeczywistej demokracji szlacheckiej.
Wszystko to s� rzeczy do�� dobrze znane: bu-
dzi�y one zdziwienie i zgorszenie Francuz�w
i Niemc�w, nie oburzali si� nimi Hiszpanie czy
W�osi, przywykli do tak ha�a�liwych i ostentacyj-
nych przejaw�w kultu. Nie to zreszt� r�ni�o kato-
licyzm polski od w�oskiego czy hiszpa�skiego, nie-
mal r�wnie g�o�nego i barwnego, lecz fakt, i� na
ei�g�ej manifestacji uczu� wyczerpywa�a si� #v�a-
�ciwie jego tre�� ideologiczna. Na Zachodzie Eu-
ropy rozwija�o si� �ycie wewn�trzne; u nas misty-
cyzm by� w gruncie rzeczy s�abym i ma�o znacz�cym
nurtem polskiego katolicyzmu. Jego zasi�g ograni-
cza� si� do kilku �rodowisk klasztornych i liczne
przek�ady literatury hiszpa�skiej niewiele mog�y
tu zdzia�a�. We Francji, W�oszech czy Hiszpanii
trw a�y spory o �ask� i przeznaczenie, uprawiana
w Polsce asceza nie sekundowa�a g��bszej refleksji

PROBLEMY WYZNANIOWE

teologicznej, lecz j� zast�powa�a. Roztrz�sania z za-

kresu wiary skupia�y si� przede wszystkim-
rzecz nader charakterystyczna - nad realiami
raju, okoliczno�ciami stworzenia �wiata, narodzin
Jezusa etc. Nic wi�c dziwnego, i� �aden z polskich
teolog�w XVII wieku nie doczeka� si� rozg�osu
i uznania na Zachodzie. Je�li ju� korzystano tam
z dorobku naszej kontrreformacji, to raczej tego,
kt�ry powsta� w poprzednim stuleciu.
Fakt, i� katolicyzm polski nie liczy� si� w �y-
ciu Ko�cio�a powszechnego mo�na by wi�za�
z og�lnym regresem gospodarczym, kl�skami mili-
tarnymi, anarchi� polityczn�, czy kryzysem kultu-
ralnym. Wszystkie te zjawiska da�y si� jednak od-
czu� w ca�ej pe�ni dopiero w drugiej po�owie XVII
stulecia, gdy tymczasem Ko�ci� polski przez ca�y
ten wiek nie posiada� w Rzymie powa�niejszych
wp�yw�w i znaczenia. W tym samym za� czasie
w Rzeczypospolitej wsp�istnia�y z katolicyzmem
inne grupy religijne, kt�re odgrywa�y donios��
rol� w �yciu wyznaniowym, i nie tylko wyznanio-
wym, ea�ej Europy.
Jest rzecz� paradoksaln�, �e o ile rozkwit re-
formacji przyni�s� najwi�ksze, cho� po�rednie
i niezamierzone korzy�ci katolicyzmowi, to jej
schy�ek zbieg� si� z owocowaniem kulturalnym
o�rodk�w r�nowierczych. Ca�a Europa czerpa�a
korzy�ci z faktu, i� Rzeczpospolita jeszcze do po�o-
wy XVII wieku stanowi�a schronienie dla wszyst-
kich prze�ladowanych za swe wyznanie w innych
krajach tego kontynentu. Podobn� rol� odgrywa�a
w tym czasie jedyna chyba Holandia, cho� i ona
nie przyjmowa�a na przyk�ad arian, kt�rzy tylko
w Polsce i Siedmiogrodzie mogli liczy� na toleran-
cj�. Co prawda unitarianie siedmiogrodzcy nie
wydali w XVII wieku �adnych wybitniejszych roz-
praw teologicznych, ca�y wi�c ci�ar obrony tego

216 217

JANUSZ TAZBIR

wyznania spad� na braci polskich. Z ich grona

werbowali Siedmiogrodzianie swoich ministr�w
i nauczycieli, a katechizm w�gierskich unitarian
pozostawa� pod silnym wp�ywem rakowskiego.
W Rzeczypospolitej ukazuj� si� dzie�a arian, szerza-
ce na ca�ym kontynencie postulaty tolerancji reli-
gijnej oraz racjonalistycznego podchodzenia do
spraw wiary. ftefugium polskie umo�liwia wygna-
nym z ojczyzny braciom czeskim zak�adanie szkol-
nictwa, z kt�rego wzor�w b�d� czerpa� uczelnie
nie tylko kalwi�skie, ale i katolickie w ca�ej nie-
mal Europie. Przoduj�c� w obozie r�nowierczym
pozycj� zawdzi�cza Leszno i Rak�w silnym kon-
taktom zagranicznym. Pierwszemu z miast odpo-
wiedni rozg�os zapewni�y autorytet i do�wiadcze-
nie.Jana Amosa Kome�skiego, drugiemu za� na-
p�yw najpierw w�oskich, a p�niej niemieckich
zwolennik�w antytrynitaryzmu. Rozg�os ten trwa�
zreszt� tylko do czasu. W 1638 roku zosta� - za
spraw� kontrreformacji - zamkni�ty Rak�w; spa-
lone w 1656 roku Leszno nie odzyska�o ju� nigdy
swej dawnej �wietno�ci.
Podporz�dkowanie bada� naukowych Ko�cio-
�owi na�o�y�o im z powrotem kr�puj�ce wi�zy wy-
znaniowe. ieologia sta�a si� ponownie kr�low�
nauk, �adne twierdzenie nie mog�o by� sprzeczne
z powag� P�s7na �2.u��tego. Usta�y wyjazdy na stu-
dia do "heretyekich" uczelni, zmniejszy� si� do-
p�yw ksi��ek. Wszelkie �mielsze osi�gni�cia ba-
dawcze budzi�y podejrzenie nieprawomy�lno�ci. Na
uniwersytecie krakowskim powsta� dzia� ksi��ek
zakazanych. Nawet profesorom wy�szych uczelni
nie pozwolono czyta� dzie� umieszczonych przez
Ko�ci� na indeksie.
By�oby jednak nies�usznym uproszczeniem, gdy-
by�my w�a�nie w kontrreformacji widzieli g��w-
nego sprawc� u#adku kultury polskiej. Po pier-

PROBLEMY WYZNANIOWE

wsze bowiem rozwija�a si� ona pomy�lnie do czasu

wojen szwedzkich i kozackich, a wi�c w okresie,
gdy reakcja katolicka sprawowa�a ju� rz�d dusz,
co najmniej od dw�ch pokole�. Po drugie, nasuwa
si� pytanie, dlaczego ta sama kontrreformacja n:e
zaszkodzi�a rozwojowi kultury hiszpaIiskiej na
przelo#:ie XVI i XVII wieku, ani te� francuskiej
za rzad�w Ludwika XIV. Przecie� i na Zachodzie
Europy Ko�ci� r�wnie� pr�bowa� kr�powa� swo-
bodny rozw�j bada� przyrodniczych czy astrono-
micznych. Wsz�dzie te� obowi�zywa� indeks pa-
pieski, a podejrzani o "herezj�" ludzie musieli si�
nieraz ratowa� ucieczk� za granic�. Mimo to na-
st�pi� tam rozw�j nauki oraz wzrost tendencji la-
ickich. Problemy te zas�uguj� niew�tpliwie na
dalsze studia.
Wiek XVII pozostawi� po sobie ca�� mas� li-
teratury "oficjalnej" w postaci panegiryk�w
i utwor�w dewocyjnych oraz mn�stwo manuskryp-
t�w. Pierwszy typ �r�de� nauka dotychczas lekce-
wa�y�a, uwa�aj�c studia nad nimi za niezbyt op�a-
calne, drugi znamy - jak dot�d - niezmiernie
s�abo. A tymczasem panegiryki szerzy�y pewne
wzory osobowe i zawiera�y ciekaw#e refleksje
o charakterze obyczajowym. W grubych tomach,
rzadko przegl�danych kaza� czy �ywot�w �wi�-
tych mo�na natrafia� na interesuj�ce rozwa�ania
dotycz�ce aktualnych stosunk�w politycznych
i spo�ecznych. By� mo�e, i� dok�adniejsze przeba-
danie tego typu �r�de� ods�oni nam inny, ciekaw-
szy i bardziej z�o�ony obraz problematyki wyzna-
nio##,ej XVII wieku.

218

SARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

Stanis�aw Cyna7sk�

SARMATYZM - IDEllLOGIA I STYL �YCIA

Fowstanie mitu �armaekiego i jego analogie

Z poj�ciem sarmatyzmu kojarzy si� nam naj-

cz�ciej swoisty spos�b bycia, rubaszno��, ciemno-
ta i konserwatyzm staroszlacheeki. Tymczasem
sarmatyzm obok tych zewn�trznych cech obejmo-
###a� r�norodne zjawiska wyst�puj�ce w literatu-
rze, sztuce, �wiadomo�ci spo�ecznej i politycznej
oraz obyczajowo�ci spo�ecze�stwa szlacheckiego
#i# Polsce w okresie od XVI do XVIII wieku. Olcre-
�lenie sarmatyzm wprowadzili do literatury pn
raz pierwszy dopiero w dobie o�wiecenia publicy-
�ci skupieni wok� czasopisma "Monitor". Okre�le-
nie to nosi�o w�wczas charakter wyra�nie nega-
tywny; by�o terminem oznaczaj�cym zesp� cech
wstecznych i konserwatywnych. Pisarzy p�-
niejszych, szczeg�lnie doby romantyzmu, urze-
ka�a znowu barwno�� i bujno�� obyczajowo�ci
sarmackiej.
Ju� w �redniowieczu francuski kronikarz
Flodoard, zmar�y w 966 roku, okre�la� S�owian
mianem Sarmat�w, ale nazw� t� upowszechni� do-
piero humanizm. W�a�nie zainteresowanie staro-
�ytno�ci� wzbudzi�o ch�� poznania przesz�o�ci
i pocz�tk�w w�asnego narodu. Bli�sza znajomo��

pisarzy antycznych, kt�rzy dzielili Europ� �rodko-

w� na Germani� i Sarmacj�, u�atwi�a historykom
znalezienie przodk�w S�owian w�a�nie w owych
m�nych Sarmatach. Zreszt� nie bez winy byli
i wsp�cze�ni obcy pisarze nagminnie posluguj�cy
si� tym okre�leniem, �e wspomnimy tutaj Filipa
Melanchtona czy te� Joachima Vadianusa i Kon-
rada Celtesa. Z Polak�w najwi�ksz� zas�ug� w tym
wzgl�dzie ma chyba Jan D�ugosz i Maciej Miecho-
wita, kt�ry swoim dzie�em o obu Sarmacjach, euro-
pejskiej i azjatyckiej, spopularyzowa� to geografi-
czne okre�lenie. Inni pisarze, jak Jodok Ludwik
Decjusz, Bernard Wapowski, Marcin Bielski, Mar-
cin Kromer, Aleksander Gwagnin, Maciej Stryj-
kowski, Stanis�aw Sarnicki, upowszechnili i rozwi-
n�li ten wyw�d. Teori� o sarmackim pochodzeniu
S�owian podbudowa� szczeg�lnie Marcin Kromer,
kt�ry wywar� du�y wp�yw na polsk� i obc� histo-
riografi�, zw�aszcza czesk�. Zreszt� tendencje do
ustaro�ytnienia genezy swego narodu by�y w�w-
czas powszechne.
Literatura w�oska wyra�a�a przekonanie, �e
Italia jest spadkobierczyni� kulturalnych i polity-
#znych osi�gni�� staro�ytnego Rzymu. Giovanni
Boccaccio pisa� o ni�szo�ci kulturalnej barbarzy�-
skich Teuton�w-German�w i przeciwstawia� im
W�och�w, spadkobierc�w antycznej kultury. Z po-
tlobnymi pr�bami przedstawienia staro�ytnych po-
cz�tk�w narodu spotykamy si� tak�e we Francj�.
Wyst�puje tam frankogallizm, kt�rebo idee przed-
stawi� Franciszek Hotman w dziele Francogall�n
(Genewa 1573). Frankogallizm odcina� si� od ger-
ma�sko�ci i sugerowa� pokrewie�stwo Francuz�w
z Grekami troja�skiego Priama. Nurt ten mia� sil-
ne akcenty polityczne, gdy� wyprowadza� tradyeje
republika�skie z czas�w bogatych miast (municy-
pi�w) w Galii. Wed�ug Eneasza Sylwiusza Anglicy

220 221

STANIS�AW CYNARSKI

wywodzili sw�j pocz�tek od Rzymianina Erutusa.

W Niemezech germanizm, b�d� teutonizm, #vi�za�
si� przede wszystkim z historiografi� ...otycz�c�
problemu Wandalii i Saksonii. Has�o wielkiej Ger-
manii wysun�� najsilniej Albert Krantzius. Pra-
gn�� on wykaza� przynale�no�� do Germanii: Pol-
ski, Rusi, Czech, Anglii i Franeji. Polska nale�a�a
wed�ug niego do Germanii jako Wandalia, a Niem-
cy odgrywali w jej miastach czo�ow� rol�. Krant-
zius stworzy� tak�e wraz z Wolfgangiem Laziusem
genealogi� Sas�w. Wspomnie� tu trzeba, �e do tra-
dycji sakso�skich nawi�zywali te� ideologowie hi-
tleryzmu.
Znany kartograf Sebastian M�nster w swej
Kos#n,og#af��, wydanej wBazylei w 1550 roku, za-
znaczy�, i� trud napisania tego dzie�a podj�� dla
uczezenia i wys�awienia nacji germa�skiej i w-iel-
kiej Germanii. Pot�g� jej w�adcy Tuiskora ::awi�
Niemiec 1\Taukler. R�wnie� i Alstedius w Thesaurus
Chronologiae (Skarb�ec dat, 1650) wywi�d� Sar-
mat�w i German�w od Tuiskona, kt�rego pano-
wanie rozci�ga�o si� od Renu po Don i I#lorze
Czarne.
Pogl�dy te znalaz�y sw�j wyraz tak�e w histo-
riografii czeskiej. O pokrewie�stwie S�owian
z Wandalami pisali Jan Dubravski, Zygmunt z Pu-
chova i Daniel Adam z Veleslavina. Przewr�t w li-
teraturze czeskiej spowodowa�o dopiero wystapie-
nie Jana Matiasza Sudeckiego, kt�ry podwa�y� t�
tez�. Jego wywody na temat wsehodniego redowo-
du Czech�w nosi�y antyniemiecki charakter. Su-
decki w okresie zmaga� z Habsburgami wskazywa�
na zwi�zki ze wsehodem i S�owia�szezyzn�. Dzie�o
swoje De or�#�ne Bohein:oru%n, et Slavorunz (O po-
cz�tku Czech�w � S�o#w�an, 1615) dedykowa� on
Albertowi Smirickiemu, znanemu przeciwnikowi
Habsburg�w. Zwolennikiem pogl�d�w Sudeckiego

SARMATYZM - IEGLCGIA I STYL �YCIA

by� tak�e g�o�ny obro�ca j�zyka czeskiego ogu=

s�aw Balbin.
W Rosji #i,yprowadzano Rurykowicz�w od ce-
sarza August- i g�oszono tez� o roli Moskwy jako
trzeciego Rzymu. Dada� trzeba, �e wp�ywy sarma-
tyzmu dociera�y i tutaj. Z historyk�w najbardziej
znany by� Marcin Bielski. Pogl�dy sarmackie zna-
laz�y tak�e silny odd�wi�k w�r�d po�udniowych
S�owian. Pod wp�ywem Miechowity Vincentius
Pribojevi� napisa� dzie�o o ich pocz�tkach.
W Szwecji prace Alberta Krantziusa zawa�y�y na
rozwoju nordyzmu, kt�ry wyprowadza� pocz�tki
Szwed�w od Got�w. Nordyzm nawi�zuj�c do doby
w�dr�wek Got�w, odegra� za czas�w Karola IX
i Gustawa Adolfa du�� rol� w propagowaniu hase�
ekspansji. �ladami Got�w mia�y pod��a� wojska
szwedzkie nad uj�cie Wis�y.
Jak z tego wynika, tendeneje do szukania sta-
ro�ytnej genealog� swego narodu nie by�y czym�
osobliwym. Natomia## chyba tylko w Polsce roz-
win�� si� sarmatyzm jako forma ideologii i kultu-
ry w ca�ej swej #arwnej okaza�o�ci.

Rozw�j mitu sarmaekiego w pierwszej

po�owie XVII wieku

Sarmatyzm nie by� czym� sta�ym i niezmien-

nym; w jego rozwoju wyr�ni� mo�na okresy,
w kt�rych ulega�y zmianie formy tego ciekawego
zjawiska kulturalnego. W pierwszym okresie,
trwaj�cym do lat siedemdziesi�tych XVI wieku,
ukszta�towa�a si� ostatecznie teoria o sarmackim
rodowodzie S�owian i przyj�a nazwa Sarmacji
dla ca�ego pa�stwa Jagiellon�w. Tak okre�lali
w swoieh dzie�ach jego obszar Stanis�aw Orze-
ehowski, Aleksander Gwagnin, Jan Krasi�ski i in-
ni pisarze szesnastowieczni. Drugi okres w roz=

222 / 223

STANIS�A#V CYNARSKI

woju sarmatyzmu trwa� do po�owy XVII wieku.

Tu wyra�n� granic� stanowi pocz�tek wojen ko-
zackich, moskiewskich i szwedzkich. W tym okre-
sie nie obserwujemy w historiografii wa�niejszych
zmian.
Historycy pierwszej po�owy XVII wieku id�
drog� utart� przez Marcina Bielskiego i Marcina
Kromera. Zdarzaj� si� jednak pr�by wykazania
nie tylko rodowodu sarmackiego, ale podobie�stw
istniej�cych rzekomo mi�dzy Sarmatami a szlach-
t� polsk�. Krzysztof Warszewicki w swoich dzie-
�ach stara� si� udowodni�, �e szlachta mazowiecka
posiada najwi�cej tych w�a�nie cech sarmackich,
a przy okazji podkre�la� wielk� pobo�no�� Mazu-
r�w. Inni autorzy, jak Salomon Neugebauer, Erazm
Gliczner, Filip Kl�ver, id� ca�kowicie za wywoda-
mi Kromera. Bardziej oryginalny by� znany poli-
tyk i pisarz �ukasz Opali�ski, kt�ry w dziele Po-
lon�a defensa (Obron,u Polsk�, Gda�sk 1648) uzna�
Sarmat�w za wsp�plemie�c�w S�owian.
Du�e natomiast zmiany zasz�y w procesie
przyswajania tego mitu na u�ytek codzienny. Po-
j�cie Sarmata zmieni�o swoj� tre�� i znaczenie.
Nie by� to tylko S�owiarrin czy te� Pras�owianin,
ale przede wszystkim Polak, a w�a�ciwie szlach-
cic polski. Sama nazwa wesz�a do s�ownictwa za-
r�wno pisarzy, jak i m�wc�w szlacheckich.
Wprawdzie nadal stanowi�a okre�lenie uroczyste,
rzecz nzo�na od�wi�tne, kt�re umieszezano na ta-
blicach nagrobkowych, ale r�wnecze�nie wesz�a do
j�zyka owszechne o. Cz sto s o k
g � p ty amy takie
nazwy, jak rzeka sarmacka, las sarmacki czy mr�z
#armacki.
Poj�cie sarmacko�ci coraz wyra�niej jednak
uto�samia�o si� ze szlachecko�ci�. M�wi�o si�
o szlacheekim lub sarmackim narodzie, krwi sar-
mackiej, animuszu sarmackim, wolno�ci sarmac-
I �#Orxei#zt#�~#;c;t5�uiem%:#; eir## ## '
# f 0 t; t #:t +�#e# # txa; ##

##'##### #' #`CZ####' Z^O## #IiC#O #

## �#,# i ##%L #
z#toxegn Polaev v f#ytev #!tt#y#lriepuez#(e#k
j r;:#izav f�#; #z###.

`?# #i v r #f: a#tE# #6##- :25 'i; #%�tl##G" ti#?,# t E #t t #"zr #

#, < t � 1 '#'1` ; ;G& ##a j it t IT#; t # E c

Ii # Ii& t ! 6r9E## 'SC#1 7# #)! E #;4 # f# &
# tn% ea## t i<c 'S# 9!ff �E##t&e % t' % i Y7:t rrYL # % #
#b<= sfi!, i 7#r tt # 5 E,< (,dtt atn #a;;cs.#c!'
###u#:,t(#� #,##t,.4'.aa #.a;-E..trr,%>##g!;r#7 p c#(##:rs;#tr#c##
#?,# ttu,3#a. #1a3#=W:#r.C# tV 9f";�E"#iJ:, #tT,iiI#J; #`i C#
�E%r;',a##aC,at9%;.:..,7r !#<'a c# %:.=xr#:%#`#; ;nm(y;rG:#=<r#(#a

#Y y�iE t t& C) 7 &." #( L, #i El7f%4##l EL#�(

##% ## A##"u #O#r,!t tf i Q d#(ra? t(y
#",$L### g r# ozt#ps#t.;:,t:%ce#t:"..% ?.%L.# #.,z.ea##a.4

# v$# iitt #^ t# P1# \ c; # ; ;:5#5 # "t33( a ;# 3% a't',� d ##;. # 4

=<,#%#"a.%,i,; '?:t ;t#?'tt t:! a#C t # a-. aY-# y #:r%va:aa. #.
#c'# b:�:�##= ##tg. . # 5' i%aa;Z7f `% # # 5 # # #32 ; sY l# i%.#. #C& C
YJ#1 r5;t##(;1i#) i:#.!,:.a3t1,a& "t t:asj"a'eaiJ itia"#itt# Txt#,t,#<767c3
frJ c## 1 ? Or J r t s% "# #t.#,a Ia, C <'rt5 # a � 7 #v i a t
##;tvtJ:Tt:t#J-t':.',s: 3"r�J li%=#Jt?'tC&&!�.50( #.t##,
� ji& l�t&t #M (#c :#taic# t #,:ii1.9a? C, ;E (4#l# 'Q#t?lJ:: %%%,# (5 a

#"#RYcl#,t., '< #�##r'.t)c ' j 'r#r .. # #, tu %. ; 4

'i" ti ',=P ? 1 ia: 3# ::stt! ; 7tE:�l �'ft,j 7ti # t,Ci 1 2 r ai

# #))jE%� ## ?Ja
#7y#5i#.iE #'G5:#;#IY;-:C#�# � t; CyY f tt

(c j �JIl'.i 73r # :I,CGC ' # g #c # MOi#1 #Lf ;sl## #t#. # 5a,7a rgut# # : C? "i
#r<i5#:.i;r:a�at: #pe##,#.2;ts:Cp:s��ttYrO'c #G:axeruiet,# vr;e?

r#J!&&6#t:(%Y'#tt'�-"E-ar taYffJT2#B<#Il:t#. #�;l'#jA#ttttEI "#y r # #

h:oti�a#Yo�tcol#+i#c(r##=c:,#x% ## E t v##n;3#i# ;^(z

t&##t #tD#?tlJtt YJ7i#%t! ##%#1"ct5 # ## 7;rra##% d# #a # ## # ut #

x#;y IY7a:al5rty #ci#%tMllnt i#oe#o mt#,3nrv #E:�; #t i## c;.# E
#oz# ; tai #! !&&,t Ct# ##>� tr i # #### z
##: 7satr iC#S t ###r,c-x i#tr# #rz ";sv n ##xes(# Ct t9C#
3r;Ertia #l%:r##�tt.o ? v, #7coa### pJ i i # )# # 7c!,#tz# # # 5# a
#:ro3rt#on#;crCSp I:phCtotr7 r #;(&##c#cs#t###T<# `
% ;i(#&hhtC##iYjtl## #6)t,#A# t t#ttyt(f#a>ttltt&((tn##%%a#.r.<

; 32. Strona Kt-onik� Aleksandra Gwagnina, zawieraj�ca

wyw�d o sarmackim pochodzeniu Polak�w

224

S#RMATYZM - IDEOLOGIA I sTYL �YCIA

kiej. Sarmat� by� g��wnie szlachcic polski, litew-

ski b�d� ruski, nie mieszczanin jednak, a ju�
w �adnym wypadku ch�op. Ch�opom i Kozakom
nadawano miano cham�w, Get�w lub Gepid�w.
To zreszt� znalaz�o potwierdzenie w wywodach
Dembo��ckiego, kt�ry rodow�d Polak�w wypro-
wadzi� od potomstwa Adama.
Wprawdzie i innych S�owian nazywano nie-
kiedy Sarmatami, ale r�wnocze�nie podkre�la�o
si�, �e Polska jest g�ow� i kr�low� ca�ej Sarmacji.
Poj�cie Sarmacji stawa�o si� zatem czynnikiem
jednocz�cym w spos�b w#ra�ny ca�� szlaeht� Ko-
rony i Litwy, zacieraj�cym antagonizmy narodowe
w imi� owej sarmacko�ci szlachty polskiej, litew-
skiej i ruskiej. Miano Sarmaty nadawano nie tyl-
ko Potockim, lecz tak�e Radziwi��om czy Sapie-
hom. Tote� znany pisarz Andrzej Maksymilian
Fredro twierdzi� w dziele M�lita7�a (Amsterdam
1668), �e szlachta Polski, Litwy i Rusi stanowi je-
den nar�d. Wyw�d Polak�w od Sarmat�w s�u�y�
szlachcie do opracowywania w�asnych genealogii.
Uznano, i� wi�kszo�� herb�w szlacheckich bierze
sw�j pocz�tek w staro�ytnej Sarmacji. Stamt�d
pochodz� rody piecz�tuj�ce si� takimi herbami, jak
Rola, �ab�d�, Star�a, Ostoja, Staryko�, �rzeniawa,
�lepowron. To przekonanie pr�bowa� uzasadni�
w swym herbarzu Jan Aleksander Gorczyn.

Sarmackie has�a ekspansji

Miedzioryt Jana Aleksandra Gorczyna

Mit sarmacki, podobnie jak w Szwecji nor-

dyzm, s�u�y� jako materia� propagandowy uzasad-
niaj�cy ekspansj� na wsch�d. Przekonanie o sar-
mackim pochodzeniu Polak�w stwarza�o podstaw�
do przypisywania ich potomkom szczeg�lnej roli
dziejowej, kt�r� mieli odegra� na wschodzie przez
podporz�dkowanie sobie Moskwy. Wszak w ca�ej

15 Polska XVII wieku

33. "Statek sarmacki" p�yn�cy w�r�d burzliwych fal histor�

STANIS�AW CYNARSKI

Sarmacji europejskiej jedynie Moskwa nie naie-

�a�a do Polski. Marcin Paszkowski wyra�nie
stwierdza�, �e Polacy-Sarmaci s� dziedzicami ziem
nad Ok�, Wo�g� i Donem. Prawo do tych teryto=
ri�w zawdzi�czali, zdaniem Paszkowskiego i in-
nych pisarzy, pochodzeniu ze Wschodu, z Sarma-
cji. Rosjan nazywa on w Posi�ku Bellony Sauro-
7n.ackiej (Krak�w 1608) pasierbami Sarmat�w, nie
maj�cymi prawa do ziem staro�ytnej Sarmacji.
Interwencja magnat�w polskich i udzia� ich
w dymitriadzie, a nast�pnie wyprawa Zygmun-
ta III, sta�y si� zach�t� do pism wzywaj�cych Sar-
mat�w do podboju. �wiadcz� o tym liczne utwory
Paszkowskiego, Paw�a Palczowskiego, Stanis�awa
Witkowskiego, Kaspra Miaskowskiego i innych
pisarzy. Literatura ta jest wyrazem politycznych
d��e� cz�ci szlachty i magnaterii oraz przekona-
nia o sile militarnej Polski i roli, jak� mo�e ode-
gra� na wschodzie.
Obok propagandy ekspansji w pismach z po-
cz�tku XVII wieku pojawiaj� si� inne g�osy. Tu
niew�tpliw� granic� stanowi rokosz Miko�aja Ze-
brzydowskiego. Jako ruch o silnym i wyra�nym
pod�o�u etnicznym pog��bi� poczucie �wiadomo�ci
narodowej, wzmocni� u szlachty przekonanie o jej
odr�bno�ci kulturalnej i politycznej, poruszy� masy
szlacheckie Polski i Litwy, wywo�a� prawdziw�
lawin� pism, wierszy, traktat�w, pamflet�w itp.
W rozwoju sarmatyzmu rokosz ten stanowi bardzo
wa�ne wydarzerIie. Wprawdzie jego zwolennicv
przegrali, lecz kr�l musia� zaniecha� wszelkich
pr�b reform. Szlachta wysuwa�a co prawda sw�j
program naprawy Rzeczypospolitej, ale by�o to tyl-
ko echo dawnych walk o egzekucj� praw. W ro-
koszu przegra�a szlachta, przegra� w�a�ciwie i kr�l,
a magnateria zorientowa�a si�, jak to powiedzia�
Zbigniew Ossoli�ski, �e nie jest dobry ani kr�l

SARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

zwyci�ski, ani zwyci�ony. Rokoszowi m�wcy

i pisarze przedstawili szlachcie sw�j idea� pa�stwa,
# ustroju i wolno�ci, kt�ry sta� si� podstaw� ideolo-
gii przeci�tnego szlachcica. Przebieg zjazd�w ro-
9 koszowyeh �wiadczy� o tym, �e �wiadomo�� szla-
checka ukszta�towa�a si� w duchu wyra�nie za-
ehowawczym.

Niech�� do cudzoziemszczy-zny i trad5cjonalizm

Z pism tego okresu wida�, jak bardzo wzros�y
# nastroje wrogo�ci do cudzoziemc�w. Najwi�cej
przytyk�w otrzymywali Niemcy i W�osi. Francu-
z�w okre�lano jako lekkomy�lnych, Anglik�w
' uwa�ano za ob�udnych, Holendr�w za prostak�w,
Iiiszpan�w za dumnych i chytrych. Mimo trwaj�-
cej jeszcze mody na wyjazdy zagraniczne, poja-
wiaj� si� opinie, i� wyje�d�aj�cy ucz� si� tylko
lekkiego �ycia i choroby stamt�d przywo��. Zre-
szt� peregrynanci ci rzadko dostrzegali osi�gni�cia
gospodarcze czy kulturalne w krajach zachodnich.
Zazwyczaj wracali przekonani, �e nie ma to jak
polska szabla i pszenica.
Szlachta wiedz�ca o "praktykowaniu" kr�la
z Habsburgami instynktownie czu�a niech�� do
wszystkiego, co obce. Obawiano si�, �e monarcha
mo�e p�j�� w �lady Filipa II i przy pomocy tej dy#-
nastii zaprowadzi absolutyzm. Szczeg�lnie nie-
ch�tnie odnoszono si� do cudzoziemc�w na dworze
kr�lewskim, uwa�aj�c ich za zwolennik�w silnej
w�adzy monarszej. Szlachta �ywi�a niech�� do kr�-
; la, kt�ry "zasmakowawszy sobie cudzoziemskie
obyczaje" szuka� porozumienia z Habsburgami
i snu� plany odzyskania Szwecji. Sam Zygmunt III
Rlaza doskonale orientowa� si� w tych nastrojach
szlacheckich. W czasie rokoszu m�wi� do kancle-
rza Macieja Pstroko�skiego, �e cho� odprawi� cu-

226 227

STANIS�AW CYNARSKI

dzoziemc�w, to szlachta nie chce na tym poprze-

sta�. Domaga si� ona bowiem usuni�cia z dworu
zagranicznej mody i j�zyka.
Szlachta gloryfikc=,Na�a dawne prawa, zwycza-
je i obyczaje, by�a przekonana o swej odr�bno�ci
kulturalnej i narodowej, dostrzega�a wyj�tkowo��
polskiego ustroju pa�stwowego, kt�ry uwa�a�a za
dziedzictwo wywalczone przez przodk�w. Pod
wp�ywem niech�ci do cudzoziemszczyzny kszta�-
towa�o si� poczueie odmienno�ci polskiego charak-
teru, czyli jak m�wiono "poIskiego animuszu".
Mia� on posiada� swoiste cechy odr�niaj�ce go
cd innych narcd�w. Obok takich w�a�ciwo�ci, jak
prawo��, szczero��, dobroduszno��, go�cinno��, wy-
mowno��, najwa�niejszym znamieniem by�o umi-
�owanie swobody. Twierdzono, �e "nam Polakom
w sukience wolno�ci tak przystoi, i� jakoby j� do
nas, do natur i geniusz�w naszych przymuska�" 41.
To przekonanie o odr�bno�ci charakteru narodo-
#vego sta�o si� powszechne.
Pisma z pocz�tk�w XVII wieku, a zw�aszeza
z doby rokoszowej, wskazuj�, jak dalece pog��bi�
si� tradycjonalny spos�b rozumowania u szlachty.
Twierdzi�a ona, �e nie prawa s� z�e, ale ludzie je
psuj�, bo odchodz� od obyczaj�w przodk�w, i �e
nie mo�na wprowadza� �adnych zmian, gdy� pra-
wa i ustr�j to spadek zostawiony przez ojc�w. Dla-
tego te� za s�uszne uwa�ano wszystko, co mia�o za
sob� tradycj� i dawno��. By� mo�e wp�ywa�y na
to specyficzne cechy polskiego ustroju, tak r�ne-
go od kraj�w s�siednich. Wzorowano si� tedy je-
dynie na czasach antycznych i w�asnej tradycji, si�-
#aj�cej czas�w piastowskich.
Pog��biaj�cy si� partykularyzm wp�ywa� na
#vzrost kultu dawno�ci i rodzimo�ci oraz pot�go-
wa� �w patriarchalny spos�b rozumowania, �e "tak
drzewiej za ojc�w naszych i dziad�w bywa�o".

SARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

Pr�by cofania si� w przesz�o�� "z�otego wieku"

ludzko�ci przetrwa�y zreszt� a� do XVIII stulecia.
Na razie zmiany te dopiero narasta�y w �wia-
domo�ci szlacheckiej. Pocz�tek XVII wieku to
. okres dzia�alno�ci pokolenia, kt�re wykszta�ci�o si�
na kulturze renesansu; w�r�d dzia�aczy politycz-
nych wi�kszo�� stanowili wychowankowie obcych
uniwersytet�w. Zwi�zki z Zachodem by�y jeszcze
do�� silne. Rokosz Zebrzydowskiego dostarczy�
jednak wiele materia�u z owego "spichrza trady-
cji". Polemi�ci rokoszowi chcieli wykaza�, �e ruch
# ten nie jest "heretyckim" wynalazkiem, ale pol-
:" skim zwyczajem prawnym i posiada wiele analogii
w naszych dziejach. Znale�li si� te� m�wcy i pisa-
, rze, kt�rzy twierdzili, �e historia Polski sk�ada si�
z ci�g�ej walki mi�dzy kr�lem a szlacht� i z nie-
ustaj�cych rokosz�w.

Elementy me5janizmu

Zachodzi�y tak�e zmiany w rozumieniu poj�-

cia Sarmacji. Miejsce kr�lestwa Sarmacji zajmo-
wa�o okre�lenie republiki sarmackiej, chocia� pi-
sano tak�e o imperium sarmackim. Wi�za�o si� to
z sytuacj� polityczn� Rzeczypospolitej pocz�tk�w
XVII wieku. Walki ze Szwecj�, mo�liwo�ci inter-
wencji w Moskwie, zagro�enie tureckie stwarza�o
przekonanie o wyj�tkowym pos�annictwie dziejo-
wym Polski. Tote� bardzo ch�tnie nawi�zywano
do czas�w antycznej Sarmacji i wierzono, �e Pola-
cy odegraj� wielk� rol� na wschodzie Europy.
W tych pogl�dach dostrzec mo�na wiele elemen-
t�w mesjanizmu, kt�ry na gruncie polskim ��czy�
w sobie pierwiastki religijne i spo�eczno-politycz-
ne. Unia brzeska, tendeneje do restauracji katoli-
cyzmu w Szwecji, pr�by podporz�dkowania Ko-
�cio�a prawos�awnego Rzymowi, nadzieje na pod-

229
228

sTANIS�AW CYNARSKI

b�j b�d� uni� z Rosj�, budowa�y mit o szczeg�l-

nej roli Polski w ca�ej Sarmacji. Ko�ci� przyczy-
nia� si� walnie do urabiania Rzeezypospolitej opi-
nii przedmurza chrze�cija�stwa. Wojciech Dem-
bo��cki pisz�c o przewagach lisowczyk�w, zazna-
cza�, �e Pan B�g powo�a� Polak�w jako nar�d
"niegdy� machabejski" do st�umienia z�o�ci here-
tyckiej. Rozmno�enie tak bardzo przez Boga szla-
chty stanowi�o dla niej tak�e dow�d, i� Polacy s�
narodem wybranym. Przekonanie o.tym, jak
i prze�wiadczenie o wyj�tkowej sytuacji szlachty
polskiej, by�o powodem, dla kt�rego uwa�ano
ustr�j Polski i prawa oraz wolno�ci szlacheckie za
instytucje otoczone szczeg�ln� opiek� bosk�. Doj-
dzie w ko�cu do tego, i� staty�ci szlacheccy Bogu
przypisz� stworzenie ustroju Rzeczypospolitej. Ta-
kie zdanie reprezentowa� Andrzej Maksymilian
Fredro i Jan Bia�obocki.
Wojny z Turkami i Tatarami, bitwy pod Ce-
cor� i Chocimiem, a nast�pnie za W�adys�awa IV
plany wielkiej #i%ojny z Turkami da�y asumpt do
pism o tre�ci mesjanistycznej. Samuel ze Skrzyp-
ny Twardowski przepowiada� zdobycie Turcji,
Bu�garii i Macedonii. Wojciech Dembo��cki, pro-
wincja� franciszka�ski, stworzy� swoist� wizj� me-
sjanistyczn� w dziele Wyz.u�d jedynot.u�asnego pa�-
st#a �w�ata... (Warszawa 1633). Z Pis#n.a �#wi�tego,
ze s��w Ezechiela wywi�d� on prawo Polski do pa-
no#i%ania "na wszystk� Azj�, Afryk� i Europ�". Ro-
jenia Dembo��ckiego osi�gn�y szczyt megalomanii
narodowej, by�y one echem d��e� cz�ci szlachty,
jak r�wnie� kresowej magnaterii.

Sarmackie idea�y

Ze zmian, jakie zasz�y w tym czasie w �wiado-

mo�ci szlacheckiej, zwr�ci� nale�y uwag� na poj�-

sARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

cia i okre�lenia z zakresu moralistyki. Szczeg�l-

nie:du�o miejsca po�wi�cono idea�owi dobrego mo-
narchy, kt�ry wed�ug szlacheckich moralist�w po-
winien chroni� i przestrzega� swob�d i wo�no�ci
tego stanu. Kr�la mia�a cechowa� �agodno��; ludz-
ko��, sprawiedliwo��, szczodro��, m�stwo i sta�o��.
Rokoszanin Janusz Radziwi�� stwierdza�, �e mo-
na#c�Iowie polscy nie si�� i pot�g�, ale ludzko�ci�
i �agodno�ci� "koi� animusze ludzkie zwykli" 42.
:,Wzorami dobrych w�adc�w byli dla Jana
Szca�snego Herburta Boles�aw Chrobry, Kazimierz
Sprawiedliwy, Kazimierz Wielki. Cz�ciej jedn�k
w literaturze pocz�tk�w XVII wieku znajdujemy
stwierdzenie, jakim kr�l by� nie powinien. W r�-
kopi�miennym diariuszu rodziny Taszyckich z ko�-
ca XVI wieku spotykamy negatywn� ocen� Zy-
gmunta III, za kt�rego panowania "nic spokojnego,
szcz�liwego w Rzeczypospolitej si� nie dzieje.
Rad� m�dr� gorszy si�, do g�upiej si� przywi�zuje.
R�eczami si� nieprzystojnemi bawi. Rycerskiego
ludu rad nie widzi" 43. Szlacht� oburza�y upodoba-
nia monarchy, jego cudzoziemski str�j, zaintereso-
wania muzyk�, malarstwem, rze�b�, rytownictwem
i alchemi�.
Wed�ug pisarzy rokoszowych kr�l powinien
by� w pierwszym rz�dzie �o�nierzem, nie za� uczo-
nym i teologiem. Jak� wag� do tego przywi�zy-
wano �#i%iadczy jeden z artyku��w rokoszowych,
w kt�rym zamieszczono ��danie, aby zabawy i za-
interesowania kr�lewskie podnosi�y jego autory-
tet i nie nara�a�y go na niech�� i nienawi��. Zwra-
cano r�wnie� uwag� na str�j kr�la. W diariuszach
sejmowych spotykamy g�osy pos��w domagaj�ce si�,
aby monarcha chodzi� w polskim ubiorze. Te rozwa-
�ania nad idea�em dobrego w�adcy doprowadza�y do
konkluzji, �e dobrym kr�lem mo�e by� tylko Piast,
gdy� trudno, aby cudzoziemiec dba� o interesy Po-

230 231

STANIS�AW CYNARSKI

lak�w. Wskazywano tu mi�dzy innymi na przy-

k�ad Henryka Walezego, kt�ry po kr�tkim pano-
waniu uszed� z Polski.
Obok rozwa�a� nad idea�em monarchy w pis-
mach rokoszowych i p�niejszej literaturze zawar-
tych jest sporo wypowiedzi na temat przymiot�w
dobrego obywatela. Znajdujemy je w utworach
Mateusza Bembusa, Mateusza Buczkowskiego,
Wac�awa Kunickiego (Obraz szlachc�ca polskiego,
Krak�w 1615), Andrzeja Radawieckiego (Prau>y
szlachc�c, Krak�w 1632 i Kaspra Siemka zatytu-
�owanym C�v�s bonus (Dobt'y obyz.uatel, Krak�w
1632). Idea� wzorowego obywatela kre�li�y tak�e
cz�ste w tym okresie utwory panegiryczne oraz
mowy weselne i pogrzebowe.
Kompozycja tego idea�u kszta�towa�a si� we-
d�ug tendencji reprezentowanych przez dan� gru-
p� polityczn�. W opinii szlachty, b�d�cej w opozy-
cji wobec dworu, cnotliwym jest ten, kt�ry si�
"ozywa o zgwa�cenie prawa i przysi�gi pa�skiej" 44,
Literatura rokoszowa dawa�a liczne przyk�ady
takich dobrych obywateli; jest rzecz� oczywist�,
i� �adnego z regalist�w nie zaliczano do ich gro-
na. Jakub Sobieski powiedzia� wprost, i� ten kto
nie kocha swob�d szlacheckich i praw ojczystych
jest wyrodkiem. Idea�em wzorowego obywatela
by� w �wczesnej opinii Janusz Radziwi��, kt�ry
cz�sto wyst�powa� na sejmach w obronie przywi-
lej�w stanowych, �mia�o przeciwstawiaj�c si� kr�-
lowi. Jest to przyk�ad tworzenia si� poj�cia do-
brego magnata, obro�cy swob�d i wolno�ci szla-
checkich. Zreszt� i sami mo�now�adcy ch�tnie
przybiernli poz� szermierzy wolno�ci szlacheckich.
Krzysztof Radziwi�� m�wi� o sobie na sejmie 1626
roku, �e "jako dobry obywatel ojczyzny broni jak
mo�e swob�d i wolno�ci naszych" w ka�dej sy-
tuacji. 45

SARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

Dobrym obywatelem by� wed�ug opinii szla-

checkiej Miko�aj Zebrzydowski, kt�ry gdy jego
upomnienia nie skutkowa�y, przeciwstawi� si�
zbrojnie monarszym zakusom na swobody szla-
chty.
 Tak wi�c w publicystyce rokoszowej ugrunto-
wa�o si� poj�cie dobrego obywatela jako obro�cy
praw i przywilej�w stanowych, walcz�cego z pr�-
bami wprowadzenia rz�d�w absolutnych. Zdaniem
by�ego rokoszanina Jana Szcz�snego Herburta jest
nim "szlachcic cnotliwy, godny, m�dry, pobo�ny,
sprawie#liwy... m�ny, sprawny, przedni mi�o�nik
ojczyzny" 4s, kt�ry swe zalety rozwija przez uczest-
nictwo w sejmikach, sejmach, rokoszach, zjazdach,
legacjach, wojnach, pospolitym ruszeniu i sesjach
trybuna��w. Te w�a�nie instytucje nazwa� Herburt
ko�cio�ami cnoty obywatelskiej. Idea� wzorowego
obywatela kre�lili r�wnie� pisarze ko�cielni. Dla
ksi�dza Piotra Skargi by� nim podkomorzy An-
drzej Bobola, kt�rego cnoty s�awi� w przedmowie
do Knza� o s�ed#rc�u sakru#n,entach (Krak�w 1618).
Za wz�r innym stawia� go r�wnie� Mateusz
Bembus.
W kre�leniu obrazu dobrego obywatela ch�t-
nie si�gano do przesz�o�ci, przeciwstawiaj�c panu-
j�cemu zepsuciu cnoty przodk�w. �ledz�c wsp�-
czesn� literatur� panegiryczn�, dostrzegamy post�-
puj�c� sarmatyzacj� tego idea�u. Nie chodzi tu
tylko o t#rminologi�, w kt�rej roi si� od Sarmat�w,
ale o zw�anie wzorca do miary szlachcica za-
dowalaj�cego si� �yciem w swoim partykularzu.
Idea�em sta� si� nie polityk, dyplomata, lecz m�w-
ca sejmikowy. Takie tendencje dostrzec mo�na
w �wczesnych instrukcjach i wskazaniach wycho-
wawczych. Na potrzeb� znajomo�ci praw ojczy-
stych i strze�enia si� przed obcymi wp�ywami
zwraca�a uwag� instrukcja wychowawcza opraco-

232 233

STANIS�Aw CYNARSKI

wana przez starost� lubelskiego Piotra Myszkow-

skiego. Zaleca� on mi�dzy innymi uwzgl�dnianie
przy nauczaniu potrzeb ojczystego kraju, unikanie
za� rzeczy obcych, w Polsce nieprzydatnych.
Nie odbiega�y od tych uwag instrukcje Krzy-
sztofa Radziwi��a i listy Jana Firleja, skierowane
do syn�w przebywaj�cych w Niemczech w 1613
roku czy te� wskazania wojewody sandomierskie-
go Zbigniewa Ossoli�skiego. Przewija� si� w nich
postulat poznania prawa ojczystego i sztuki ora-
torskiej. Autorzy podkre�lali znaczenie wymowy
ze wzgl�du na konieczno�� uczestniczenia w sejmi-
kach, sejmach i trybuna�ach. Uciele�nieniem ide-
a�u dobrego obywatela bywa� w spo�eczno�ci szla-
checkiej mediator i dzia�acz sejmikowy, najcz�ciej
zreszt� demagog. Jeden i drugi m�g� funkcjono-
wa� jedynie pod warunkiem "wzi�to�ci i miru"
u szlachty.
W obowi�zuj�cym wzorcu starano si� r�wnie�
uwzgl�dnia� postulat rycersko�ci. Nawo�ywano do
odrodzenia ducha bojowego staro�ytnych Sarma-
t�w. Sarmata bowiem w rozumieniu autor�w tego
czasu by� przede wszystkim synonimem dzielnego
wojownika, rycerza.

Sarm�ta-ziemianin

�wietny znawca kultury staropolskiej W�ady-

s�aw �ozi�ski stwierdzi�, �e "sielsko�� i rycersko��
to g��wne cechy �ycia szlacheckiego w przesz�o-
�ci"47. Wzrost agraryzmu szlaeheckiego, zaintere-
sowanie gospodark� wiejsk� wp�ywa�y na zmian�
wzorca dobrego m�a i obywatela. I tutaj szlachta
odwo�uje si� do przyk�adu biblijnych patriarch�w,
kochaj�cych prac� na roli, b�d� do antycznego
Cyncynata, kt�ry w razie niebezpiecze�stwa za-
mienia� p�ug na miecz. W literaturze pojawiaj� si�

sARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

utwory zawieraj�ce pochwa�� �ycia wiejskiego,

ziemia�skiego. Temat ten poruszaj� mi�dzy inny-
mi: Szymcn Szymonowic, Hieronim Morsztyn, Kas-
per Twardow�ki, Andrzej i Piotr Zbylitowscy oraz
autorzy �wczesnych ekonomik, czyli rad gospodar-
czych. Dla szlachcica o wiele bardziej atrakcyjne
od �o�nierskiego zawodu by�y zaj�cia rolnicze; nie
pasjonowa�o go "marsowe pole", ale rzeka sp�aw-
na pod bokiem i mo�liwo�� sprzeda�y zbo�a. Ma-
rzenia te odbija wiersz Hieronima Morsztyna:

Miasto blisko, targ nieg�odny

Ko�ci� doma, s�siad zgodny.
Ch�op�w gromada - c�# wsi za wada?

Jeszcze inny pisarz przedstawia� zalety �ycia

"na swojej chudobie" chwal�c to, �e szlachcic,
ziemianin "sam d#i#orem, lask� [czyli marsza�kiem],
sam i panem sobie". 4s
Proces agraryzacji poci�ga� za sob� nie tylko
ns�abienie owej s�awionej t�yzny sarmackiej, na
co zwr�ci� uwag� kanclerz Jerzy Ossoli�ski, m�-
wi�c, �e przodkowie zadowalali si� sarmack� mier-
no�ci� i pragn�li s�awy, dopiero p�niej nast�pi�o
zaj�cie si� gospodarstwem z ujm� dla rzemios�a
w,ojennego. Agraryzacja wzmaga�a tak�e proces
izolacji kulturalnej szlachty zamkni�tej w obr�bie
s#.#ej ziemi czy powiatu. Og�lny #vzorzec kultural-
ny stawa� si� coraz bardziej ograniezony. Sarma-
tyzm przybiera� posta� wiejsk�, ziemia�sk�. Ta
statyczno�� kultury #viejskiej, ten bezruch wp�y-
wa� na pot�gowanie si� konserwatyzmu. Sarmacki
styl �ycia by� �ci�le zwi�zany z apologi� posiada-
nia v#si, gniazda rodowego, z pochwa�� patriar-
chalnego �ycia dworskiego.
Ca�a tradycja i gniazda szlacheckiego, i rodu
mie�ci�a si�, zdaniem W�adys�awa �ozi�skiego,

234 23�

STANIS�AW CYNARSKI

w �cianach szlacheckiego dworu. By� on zamkni�-

tym w sobie organizmem, ma�ym �wiatem, posia-
daj�cym w�asne s�downictwo, w�asn� si�� zbrojn�,
w�asne narz�dzia kary (dyby i g�siory), w�asn�
bibliotek� i aptek�. Tote� �ozi�ski s�usznie stwier-
dzi�, �e dw�r szlachecki jako ostoja konserwaty-
zmu najd�u�ej opiera� si� wszelkim nowym pr�-
dom, nios�cym zmian� obyczaj�w oraz mody. Q#�a-
�nie w dworach i dworkach szlacheckich �w tra-
dycyjny sarmacki styl �ycia najg��biej si� zako-
rzeni�, gdy� o�rodki magnackie przez sw�j bar-
dziej "kosmopolityczny" spos�b bycia zachowa�y
kontakty z kultur� europejsk�. Potwierdza to i za-
s�b biblioteczek szlacheckich, w kt�rych obok
ksi��ek o tre�ci religijnej znajdujemy najcz�cieJ
kroniki Bielskiego lub Gwagnina, i wreszcie owe
"lasy rzeczy" (silva rerum), czyli r�kopisy, do kt�-
rych wpisywa� szlachcic to, co uzna� za godne
uwagi i zapami�tania.

Folityczna tre�� sarmatyzmu

W wyniku os�abienia w�adzy monarszej, wzro-

stu pot�gi magnaterii, post�puj�cej decentralizacji
tworzy si� �w swoisty schemat my�lenia, zesp�l
pogl�d�w tradycyjnych, konserwatywnych, kt�ry
zwiemy sarmatyzmem. U podstaw tego pogl�du
tkwi�o przekonanie o doskona�o�ci urz�dze� ustro-
jowych Polski oraz prze�wiadczenie, �e prawa s�
dobre, jedynie ludzie gorsi i obyczaje zepsute. Tu
przekonanie pog��bi�o si� w miar� post�puj�cegu
upadku kultury polityeznej. Sam rokosz lat 1606-
-1609 by� ju� tylko echem dawnej walki �redniej
szlachty o napraw� Rzeczypospolitej. Lata dwu-
dzieste XVII wieku to okres, kiedy polityey szla-
checcy nie wychodz� poza zg�aszanie "uraz�w
i egzorbitancji". Na sejmach i sejmikach kr�lujea

SARMATYZM - IDEOLOGIA I sTYL ZYCIA

tradycjonalizm oraz obrona staropolskiego zwy-

rzaju.
Jan �abczyc pisa� w dzie�ku Praktyka dz.uor-
skie: "nie masz wi�kszego upadku w Rzeczypospo-
iitej, jako wynalazek nowych praw, a starych do-
t#rych obyczaj�w �amanie i skaza" 49. Podobne po-
gl�dy g�osi� Jan Szcz�sny Herburt. Na sejmie
isonwokacyjnym 1632 roku szlachta powo�ywa�a
si� na opini� Jana Ostroroga wojewody pozna�-
skiego, �e ze star� Rzecz�pospolit� jak z cia�em
albo z domem post�powa� trzeba, nic nie reformu-
j�c, ale poprawiaj�c. Przekonanie to utrwali�o si�
w �wiadomo�ci og�u szlacheckiego jako podstawo-
wy kanon wiedzy politycznej.
�l pierwszej po�owie XVII wieku, kt�ra wnio-
s�a du�e zmiany w rozwoju sarmatyzmu, pisarze
regalistyczni, w tym sporo mieszcza�skich, g�osili
has�a silnej monarchii sarmackiej. Po�owa XVII
wieku ugruntowa�a natomiast przekonanie o ideal-
nym ustroju republiki sarmackiej.
Jeszcze w czasach rokoszu oddzielano sprawy
polityki od religii, a niekt�rym katolikom marzy�y
si� swobody Ko�cio�a gallika�skiego. Szlachta jed-
nak w swej masie przechodzi�a na pozycje kontr-
reformacji, wyrzeka�a si� nowinek cudzoziemskich,
opowiadaj�c si� za wyznaniem przodk�w. �ycie
religijne sta�o si� bardziej zewn�trzne przy wzra-
staj�cej nietolerancji i ciasnocie poj��. W rozu-
mieniu przeci�tnego szlachcica tych czas�w jedy-
nie wiara rzymskokatolicka by�a godna Sarmaty
i gwarantowa�a zbawienie. Nie m�wi�c o lutera-
rIizmie czy kalwinizmie, nawet do wyznania grec-
kokatolickiego odnoszono si� niekiedy nieufnie.
Pami�tnikarz Jan Poczobut-Odlanicki w�tpi
w zbawienie swego dobrego przyjaciela, poniewa�
by� on unit�. Nasili�a si� dewocyjno��, wzrasta�a
iIo�� fundacji religijnych i zapis�w na rzecz Ko-
236 237

STANIS�AW CYNARSKI

�cio�a. �wiadcz� o tym testamenty szlacheckie

z tych czas�w.
Ko�ci� stara� si� wp�ywa� na wiernych po-
przez ceremonia� i wspania�o�� obrz�d�w. Z dru-
giej strony obserwujemy podkre�lanie nico�ci �y-
cia. Obrazy ko�cielne tej doby nosz� znamiona
sztuki barokowej; ukazuje si� w nich �wi�tych
i dostojnik�w �wieckich lub fundator�w. Na uwa-
g� zas�uguj� pe�ne realistycznej grozy obrazy ale-
goryczne, kt�ryeh tre�ci� zazw yczaj by�y: idee
marno�ci �ycia oraz walka z pokusami itp. Prawie
na wszystkich obrazach mo�na odnale�� posta�
fundatora i jego herb. W panegirykach po�miert-
nych zazwyczaj, nawet przesadnie, eksponowano
dostoje�stwa zmar�ego oraz jego wysok� pozycj�
spo�eczn�.
Odpowiada to szlachcie nawyk�ej do przepy-
chu, ozd�b, wspania�o�ci. Wszelkie wyjazdy, uro-
czysto�ci, poselstwa przygotowywano z wielk�
pomp� i okaza�o�ci�. �wiadcz� o tym opisy posel-
stwa Jerzego Ossoli�skiego do Rzymu w 1633 roku
lub Krzysztofa Opali�skiego w 1645 roku do Pary-
�a. Szlachta lubowa�a si� w strojach, drogich ma-
teria�ach, futrach, ozdobnej broni, klejnotach.
Wzorem dla niej by�a moda w�gierska, a zw�aszcza
turecka. Wystarczy por�wna� portrety su�ta�skie
z podobiznami naszych magnat�w, aby zauwa�y�
du�e podobie�stwa. Moda ta nawet u pisarzy znaj-
dowa�a teoretyczne, sarmackie uzasadnienie. Jan
Bia�obocki t�umaczy�, �e Sarmata pochodzi ze
wschodu i dlatego przystoi mu tylko str�j wschod-
ni. D��enie do ozdobno�ci, przepychu, wystawno-
�ci znalaz�o sw�j wyraz nie tylko w sztuce, stroju,
w literaturze pi�knej, ale tak�e i w mowach szla-
checkich, przesadnych, naszpikowanych �acin�,
antycznymi reminiscencjami i konceptami. Oby-
czajowo�� szlachecka znana z akt�w s�dowych, re-

SARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

lacji, pami�tnik�w jest bardzo swoista. Wiele rze-

czy dziwnie si� splata�o, na przyk�ad pieniactwo
i szeroki gest z wyzyskiem i krzywd� nie tylko
poddanych, ale i s�siad�w herbowych. Mo�na tu
powt�rzy� za �ozi�skim, �e szlacht� obok przesad-
nej ceremonialno�ci cechowa�a porywczo�� oraz
rubaszno��.

Sarmatyzm w drugiej po�owie #VII wi#ku

Druga po�owa XVII stulecia wnios�a do sar-

matyzmu inne barwy i nieco inne akcenty. Wp�y-
n�y na to wydarzenia polityczne, d�ugie lata wo-
jen z Kozakami, Rosj�, Szwecj�, Turkami i Tata-
rami. Pod wp�ywem kl�sk dosz�o do skoncentro-
wania wysi�k�w na obron� kraju. Czasy te stano-
wi�y okres bohaterskiej walki z wrogami Rzeczy-
pospolitej, odrodzenia ducha rycerskiego. Tragi-
czne do�wiadczenia musia�y doprowadzi� do kon-
solidacji spo�ecze�stwa sZIacheckiego z jednej
strony, a do du�ej polaryzacji z drugiej. Zmagania
z Koza#ami u�wiadomi�y szlachcie gro�b�, jak�
ni�s� ruch wyzwole�czy i radykalny spo�ecznie.
Do�wiadczenia z czas�w wojny szwedzkiej budzi�y
wrogo�� wobec dysydent�w nie zawsze uzasadnio-
n�. Dzia�alno�� grupy prodworskiej spotyka�a si�
z podejrzeniami i niech�ci�, kt�r� wykorzysta�
magnat - Sarmata Lubomirski. L�kano si� o klej-
not wolno�ci sarmackiej, za jak� uwa�ano woln�
elekcj�. W jej obronie wyst�pi� rokosz Jerzego Lu-
bomirskiego, b�d�cy poniek�d parodi� ruchu z lat
1606-1609. Rokosz ten, a nast�pnie elekcja kr�la
Piasta stanowi�y ukoronowanie d��e� szlachty
sarmackiej.
W�adc�, w kt�rego osobie skupi�y si� wszyst-
kie cechy kr�l... Sarmaty by� Jan III Sobieski. Ten
klasyczny polonus, kresowy magnat, rozmi�owany

238 239

STANIS�AW CYNARSKI

w zbroi i modzie wschodniej, w �piewach ukrai�-

skich uosabia� sw�j wiek. Walki Sobieskiego z Tur-
kami spowodowa�y wzrost nastroj�w mesjanisty-
cznych. W literaturze has�a mesjanizmu g�osili czo-
�owi pisarze tego okresu, jak Wac�aw Potocki i We-
spazjan Kochowski. Wt�rowali im pomniejsi, mi�-
dzy innymi Stanis�aw Samuel Szemiot, kt�ry wi-
dzia� w Polsce nowy Rzym. Wac�aw Potocki, piew-
ca czynu rycerskiego w Wojn�e Choc�#n.sk�ej,
w utworze Pe�n,u (1678) por�wna� Sobieskiego
z Janem Chrzcicielem i przepowiada�, �e po zwy-
ci�stwie nad Turcj� stanie i on nad Jordanem. Ten
zwolennik kr�la i dziedzicznej korony w rodzie
Sobieskich da� w Poczcve herb�w (Krak�w 1696)
prawdziwie sarmacki wyw�d genealogii szlachty
polskiej. Najbardziej jednak typowym przedstawi-
cielem mesjanizmu by� Wespazjan Kochowski, kt�-
ry w swej Psal#n.od�� � Kl�nzakterach g�osi� has�a
mesjanistyczne oraz apologi� ustroju i wolno�ci
sarmackich. Okres rz�d�w Sobieskiego to czasy
du�ych wp�yw�w orientalnych, a zarazem wzrostu
nastroj�w antycudzoziemskich, zw�aszcza antyfran-
cuskich. Na objawy tej niech�ci napotykamy nie
tylko w pismach politycznych, ale tak�e w bujnie
rozwijaj�cej si� literaturze pami�tnikarskiej,
szczeg�lnie za� u Jana Chryzostoma Paska.
Moda, str�j, uzbrojenie stanowi�y jedynie ce-
chy zewn�trzne. Natomiast w �wiadomo�ci szla-
checkiej tych czas�w krystalizowa�y si� i utwier-
dza�y jednoznaczne kanony i schematy. Sarma-
tyzm, kt�ry mo�na by nazwa� apologetycznym,
okrzep� i ugruntowa� si� ca�kowicie. W mowach
polityk�w szlacheckich, w pismach roi�o si� od
genealogiczno-historycznych wywod�w, maj�cych
pos�u�y� jako argument do obrony istniej�cych in-
stytucji ustrojowych. Ju� Aleksander Gwagnin
w, swojej Kron�ce Sarm.acj� pisa� o elekcji syna

240

34. �w. Jacek opiekuj�cy si� Polsk�

#Vliedzioryt Tobiasza Steckela

SARNIATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

Popiela, kt�rej wynik zale�a� od g�os�w szlachec-

kich. Jan Bia�obocki w Zegurze... czas�#w Kr�le-
st1.ua Polsk�ego stwierdza�, i� nar�d polski od sa-
mego "pocz�tku mia� w r�ku wolne obieranie pana,
bo z mi�dzy siebie obiera�" 5o. Podobnie i August
Ko�udzki w Tron�e ojczysty7n, (Pozna� 1707) pisa�,
i� Sarmaci kr�la wybierali spo�r�d siebie, a na
wojn� chodzili pospolitym ruszeniem. W ten spo-
s�b do wywodu o sarmackim pochodzeniu Polak�w
do��czono mit o takich saznych pocz�tkach "z�otej
wolno�ci" i ustroju Rzeczypospolitej. Starano si�
r�wnie� udowodni�, �e prawa szlacheckie ciesz�
si� wyj�tkow� opiek� bo��. Stwierdzali to zar�wno
Jan Bia�obocki, Aleksander Obodzi�ski jak i An-
drzej Nlaksymilian Fredro. Inny statysta szlachec-
ki napisze, �e kiedy B�g "z nieba na sejmy, na
sejmiki, wojenne wyprawy, na rz�dy i na wszyst-
kie insze post�pki [Polak�w] patrzy, bardzo si�
cieszy i rekreuje [cieszy]"5I. Wed�ug Wespazjana
Kochowskiego wolna elekcja by�a owym uciele-
�nieniem ducha i animuszu narodowego Sarmat�w.
W jednym z Kl�mukter�#w pisa� on, i� "tam s� Po-
lak�w igrzyska, tam ich publiczna mownica i mar-
sowy sarmacki ob�z, gdzie s�o�ce, gdzie ca�y wid-
nokr�g �wiadkiem jak szeroko rozpiera si� wol-
no��"52. Kochowski da� w tych s�owach pe�ne
okre�lenie istoty i tre�ci pogl�d�w politycznych
sarmatyzmu drugiej po�owy XVII wieku, kt�ry by�
w tym okresie wykrystalizowanym schematem
my�lenia i rozumowania. W sarmatyzmie ��czy�y
si� takie elementy, jak mit o Sarmatach-przodkach
szlachty polskiej, kult wszystkiego, co w�asne i ro-
dzime, dostrzeganie w przesz�o�ci idea�u urz�dze�
ustrojowych i politycznych, przekonanie o szcze-
g�lnej roli, jaka przypad�a w udziale szlachcie,
i wreszcie wykluczenie z poj�cia narodu szlachec-
kiego "�yk�w" i "cham�w".

16 Polska XVII wieku

STANIS�AW CYN ARSKI

Koniec wieku XVII nie wni�s� nic nowego do

interesuj�cej nas problematyki. Usi�owania kr�la
Augusta II Mocnego, by wprowadzi� absolutyzm
wzmog�y niech�� do rz�d�w saskich. Nie pomog�o
odwo�ywanie si� do teorii sarmackiej, tytu�owanie
si� kr�lem Sarmat�w oraz zapowiedzi powi�ksze-
nia imperium sarmackiego. Sarmatyzm by� ju�
w�wczas siln�, ugruntowan� ideologi� szlachty
i osi�gn�� szczytowy punkt rozwoju. W �yciu kul-
turalnym i obyczajowym obserwujemy oznaki sko-
stnienia i zwyrodnienia. Warcholstwo, przes�dy,
zabobonno�� sta�y si� powszechne. W uroczysto-
�ciach i obrz�dach ko�cielnych kult religijny ��czyl
si� z ch�ci� okazania przepychu. Ceremonie, jak
koronacja obraz�w, ob��czyny zakonne, pogrzeby,
odbywa�y si� na tle dekoracji, w kt�rych elementy
heraldyczne ��cz#,�y si� �ci�le z sakralnymi. Szcze-
g�lnie pogrzeby sta�y si� wielkimi sarmackimi wi-
dowiskami. Mia�y one symbolizowa� z jednej stro-
ny dostoje�stwo zmar�ego, z drugiej powag� �mier-
ci. W uroczysto�ciach pogrzebowych splata�y si�
uczucia religijne, cze�� dla zmar�ych, z kultem �yj�-
cych dostojnik�w. Podkre�la�y to chor�gwie na-
grobkowe z herbami i pami�tki pogrzebowe (kon-
kluzje), na kt�rych obok �wi�tego patrona umie-
szczano herb zmar�ego. Chodzi�o o pochlebienie si�
mo�nym i Bogu. R�wnie� w literaturze religijnej
liczne kazania i utwory teologiczne by�y okazj� do
pochwa�y dobroczy�c�w i fundator�w. Wp�yw
sarmatyzmu na �y�ie religijne przejawia� si�
w tendencji do powi�kszania zast�p�w �wi�tych
Polak�w.
Sarmatyzm, narodzony pod wp�ywem legendy
historycznej, sta� si� synonimem konserwatyzmu,
dewocji, zacofania i ciemnoty. Wszystkie te zmia-
ny zasz�y w ci�gu XVII wieku. Oparte na fikcji
poj�cia historyczno-geograficzne, kt�re w innych

SARMATYZM - IDEOLOGIA I STYL �YCIA

krajach, na przyk�ad w Szwecji, wzmacnia�y koro-

n�, w Polsce przybra�y posta� ideolog� zdecydo-
wanie antymonarchicznej. Co wi�cej, ugruntowa-
ny i rozwini�ty sarmatyzm odegra� rol� hamulca
post�pu. Trzeba by�o wiele wysi�ku i wstrz�s�w
(kl�ski narodowe), aby utorowa� drog� dla hase�
reformy i zmian ustrojowych. Jeszcze bardziej �y-
wotny okaza� si� sarmatyzm, jako styl �ycia i oby-
czaju. Elementy �ycia sarmackiego, patriarchalne-
go przetrwa�y a� do po�owy XIX wieku.
242 # 16'

KULTURA ARTYSTYCZ#VA

W�ndys�au# Tomk�e#w�cz

K Li LTI,TRA ARTY STYCZNA

RzSm ogniskiem baroku

Gdyby tak 1 stycznia 1601 roku w Krakowie

ustawiono kompas wskazuj�cy biegun kultury
artystycznej - ig�a jego obr�ci�aby si� niezawod-
nie w kierunku dwunastego po�udnika, w pobli�u
kt�rego znajdtzje si� Rzym.
Wiek XVII nie wytr�ci� z r�k W�och�w przo-
do#vnictwa artystycznego. Wprawdzie dawna rola
Florencji nale�a�a ju� do przesz�o�ci, wprawdzie
pot�ny o�rodek malarski, jakim by�a Wenecja
w poprzednim stuleciu, wypali� si� w jego ostat-
nich latach, ale rol� przoduj�c� przej�o z powro-
tem #%Vieczne Miasto, �ci�gaj�ce znowu artyst�w
z ca�ej niemal Europy, jak to si� dzia�o za czas�w
Juliusza II i Leona X. J�zyk w�oski by� wci�� je-
szcze j�zykiem mi�dzynarodowym elity intelektu-
alnej, a na#vet rz�dz�cej, kapituluj�c dopiero przed
francuszczyzn� dworu Ludwika XIV: 7:#ote� s�owo
w�oskie, ksi��ka w�oska, nie m�wi�c o plastyce,
muzyce i teatrze, dociera�y do wszystkich prawie
kraj�w europejskich, nie wy��czaj�c prot#stanc-
kich; zatrzymywa�y si� dopiero u granic praw#-
s�a#vnej Rosji i muzu�ma�skiego imp2rium Tur-
k�w.
 Ostra faza Icontrreformacji mia�a si� w�a�nie
ku ko�cowi. Rok 1600 by� niejako jej ostatnim
brutalnym akcentem, upami�tnionym spaleniem
na stosie Giordana Bruna. U progu nowego stule-
cia "Ko�ci� walcz�cy" ust�puje miejsca "Ko�cio-
�owi triumfuj�cemu". Przy pomocy wielostrcnnej
retoryki stara si� on teraz odwo�a� nie tyle do in-
telektu, ile do postawy emocjonalnej mas, ol�ni�
wspania�o�ci� patosu, przem�wi� do wyobra�ni
barwnym przepychem form. Utrwalony ju� po-
przednio typ ko�cio�a I1 Ges- sta� si� wzorem no-
wej �wi�tyni katolickiej, kt�rej bogata sceneria
oparta na coraz bardziej teatralnej liturgii, po��-
�zonej z efektami muzycznymi i plastyczny-mi,
wp�ywa� b�dzie na zmys�ow� #i'ra�liwo�� wier-
nych.
Tak wraz z XVII wiekiem wkracza� R#ym
w dob� baroku. W�a�nie w przeddzie� nowego stu-
lecia w 1598 roku urodzi� si� Gian Lorenzo Berni-
ni, kt�rego nazwisko sta� si� mialo z czasem szt,n-
darem sztuki barokowej. Niemal jednocze�ni2 z nim,
bo w ci�gu tego samego dziesi�ciolecia, �wiat�o
dzienne ujrzeli najwybitniejsi tw�rcy doby baro-
ku: Pietro da Cortona (1596), Velazquez (l�99),
Rembrandt (1606). Jedynie Ru#ens wita� nowe stu-
lecie ju� jako dojrza�y m�odzi2niec, a wita� je w�a-
�nie na ziemi w�oskiej, kt�ra wykszta�ci go w sztu-
ce malarskiej.
Kultura artystyczna rzymskiego baroku wyci-
sn�a wybitne pi�tno na kulturze wszystkich.kra-
j�w europejskich. Dotyczy to r�wnie� i Po'ski,
a zw�aszcza jej dzielnic po�udniow5ch i central-
nych, gdy� prowincj2 #�nocne (Pomorze Gdarskie)
ze wzgl�du na po�o�en:e g2ograficzne i utrzymu-
j�cy si� w�r�d tamtejszego mieszcza�st#va prote-
stantyzm, ulega� b�d� raczej wp�ywom sztuki ni-
derlandzkiej.

244 2##

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

Wytyczne dla lin� rozwojowej polskiej kultu-

ry artystycznej pierwszej po�owy XVII wieku za-
rysowa�y si� ju� do�� wyra�nie w ostatniej �wierci
poprzedniego stulecia. W�wczas to powsta�y wa-
runki sprzyjaj�ce wzrostowi kultury i sztuki,
kt�re sprawia�y, i� w poszczeg�lnych jej dziedzi-
nach nie tylko nie nast�pi� regres w stosunku do
renesansu, ale zaznaczy� si� post�p jako�ciowy,
a zw�aszcza ilo�ciowy. Ograniczmy si� do przypom-
nienia najwa�niejszych okoliczno�ci wp�ywaj�cych
na taki stan rzeczy.
Przede wszystkim nale�y podkre�li�, i� rok
1580 oznacza� w Polsce wraz ze wzrostem eksportu
surowc�w na rynki zagraniczne apogeum kilku-
dziesi�cioletniego okresu dobrobytu gospodarczego.
Oczywi�cie wzmo�ona w zwi�zku z tym produkcja
rolnicza poci�ga�a za sob� rozw�j ekstensywnej
gospodarki folwarcznej, po��czonej ze wzrostem
ucisku ch�opa pa�szczy�nianego; z drugiej jednak
strony do kieszeni producent�w, czyli wielkich
i �rednich feuda��w, a tak�e do kalet po�rednik�w
handlowych - mieszka�c�w wi�kszych miast po-
�o�onych przy g��wnych szlakach komunikacyj-
nych - nap�ywa�y znaczne ilo�ci walut. Wzrost do-
brobytu g�rnych warstw spo�ecze�stwa sprzyja�
og�lnemu rozwojowi kultury, zw�aszcza artystycz-
nej. By�y jednak i inne tego przyczyny, wynikaj�-
ce nie tylko z za�o�e� natury ekonomicznej. Na
tronie polskim zasiadali kr�lowie z dynastii Wa-
z�#v, �ywo interesuj�cy si� zagadnieniami artysty-
czn#mi i patronuj�cy rozwojowi sztuki. Ich mece-
nat poza tym, �e zatacza� szerokie kr�gi - sta� si�
jednocze�nie niejako wzorem ch�tnie na�ladowa-
nym przez mo�now�adztwo, episkopat i patrycjat
miejski. Do rozwoju niekt�rych ga��zi sztuki mia�
r�#vnie� przyczyni� si� w ogromnym stopniu
kontrreformacyjny Ko�ci� katolicki. Po soborze

KULTURA ARTYSTYCZNA

trydenckim ockn�� si� on z letargu i przeszed� do

przeciwnatarcia. Jak wiadomo, sob�r w katolickiej
akcji propagandowej wielk� rol� przeznaczy� sztu-
ce, zw�aszcza malarstwu, wychodz�c z za�o�enia,
�e "co pismo czytaj�cym, to prostaczkom patrza-
j�cym daje malowanie; patrz�c na nie widz�, cze-
go maj� na�ladowa�, na tym czytaj�, kt�rzy czyta�
nie umiej�... i ta reprezentacyja �ywa wi�cej go
drugdy [niekiedy] uczy i wzrusza ni� s�owa kazno-
dziejskie" 53.
Postanowienia soboru trydenckiego zosta�y
u nas przyj�te oficjalnie w roku 1577, lecz wpro-
wadzenie ich w �ycie odbywa�o si� stopniowo. Je-
�eli chodzi o sztuk� sakraln�, to inicjatyw� na tym
polu podj�� nie episkopat, lecz �wie�o sprowadzo-
ny zakon jezuicki.

S'ztuka sakralna

Jezuici - jako zakon niezwykle zwarty i kie-

ruj�cy si� centralistycznymi zasadami organizacji
wewn�trznej - pragn�li rzymski typ w�asnego ko-
�cio�a I1 Ges- wprowadzi� mo�liwie bez zmian we
wszystkich pa�stwach, w kt�rych si� osiedlali.
QV Polsce, gdzie rzymska architektura wczesnoba-
rokowa typu jezuickiego pojawi�a si� wcze�niej ni�
w innych krajach - pierwszymi jej propagatora-
mi, bez wi�kszego zreszt� talentu, byli dwaj archi-
tekci zakonni: Jan Maria Bernardoni (zmar� 1605)
i J�zef Britius (zmar� 1604). Bernardoni ju� w roku
1582 przyst�pi� do budowy ko�cio�a jezuickiego
w Nie�wie�u, w okresie gdy jeszcze nie zako�czo-
no prac przy rzymskim I1 Ges-. Niebawem �wi�-
tynie takie zacz�y powstawa� w Lublinie (od 1586
roku, g��wnie z subsydi�w kr�lewskich), Kaliszu,
Jaros�awiu. Budow� ich zapocz�tkowano jeszcze
w XVI wieku i wszystkie one na sw�j spos�b

246 247

W�ADYS�AW TOMKIE#VICZ

nawi�zywa�y do wzorca rzymskiego, jakkolwiek-

stosuj�c si� do warunk�w miejscowych - wpro-
wadza�y pewne lokalne zmiany. Z regu�y zmniej-
szano skal� i redukowano niekt�re elementy, jak
naw� poprzeczn� (w Lublinie) czy liczb� kaplic bo-
eznych (w Nie�wie�u) lub wreszcie d�ugo�� nawy
g��wnej (w Jaros�awiu).
Pierwsze ko�cio�y jezuickie, b�d� co b�d� pro-
winejonalne, odznaczaj� si� pewn� jeszeze skrom-
no�ci� zar�wno w dekoracji wn�trz, jak i w mo-
delowaniu fasad. Dopiero gdy w roku 160� podj�to
budow� ko�cio�a jezuickiego w sto�ecznym Krako-
wie, postanowiono nada� mu form� repr#Zentacyj-
n�. Naczelne kierownictwo rob�t przej�� pierwszy
arehitekt kr�lewski Jan Trevano. Jego zas�ug� jest
nadanie ostatecznych kszta�t�w �wi�tyni, zapro-
jektowanie bogatego wn�trza i monumentalnej
fasady. W rezultacie ko�ci� krakowski sta� si�
u nas najbli�szym krewniakiem rzymskiego wzoru
i mo�e z nim wytrzyma� konkurenej�, zw�aszeza
je�eli wzi�� pod uwag� mistrzostwo szezeg��w,
jakim si� odznacza fasada �wi�tyni w Krakowie.
W tym samym czasie, gdy zacz�y powstawa�
pierwsze ko�cio�y jezuickie, hetman i kanelerz
wielki koronny, Jan Zamoyski, w zak�adanym przez
siebie Zamo�ciu poleci� swemu arehitektowi, we-
necjaninowi Bernardowi Morando, zaprojektowa-
nie kolegiaty. W rezultacie powsta�a imponuj�ca
budowla, udekorowana pi�knymi rze�bami arehi-
tektonicznymi. Wielka pod wzgl�dem #,ymiar�w
kolegiata zamoyska by�a budynkiem przemy�la-
nym w ka�dym niemal szezeg�le. Wystarezy tu
mo�e podkre�li�, �e rozplanowanie wn�trza ko�cio-
�a jest miniaturowym powt�rzeniem uk�adu urba-
nistycznego miasta, co nawet we W�oszech (po_za
pomys�ami teoretycznymi) by�oby roz#vi�zaniem
unikalnym.

KULTURA ARTYSTYCZNA

Zu#e�nie inny typ przedstawia� m�odszy zre-

szt� ko�ci�, jaki arehitekt ##ndrea Spezza na
zlecenie marsza�ka wielkiego koronnego, Miko-
�aja Wolskiego, wzni�s� dla �wie�o sprowadzonego
zakonu kamedu��w na Bielanach pod Krakowem.
Wielka ta budowla o imponuj�cej, dwuwie�owej
fasadzie posiada ju� zupe�nie barokowe cechy
wn�trza, ca�kowicie podperz�dkowanego o�tarzowi
g��wnemu (ku kt�remu biegnie o� budynku) przy
zastosowaniu stc;niowo pot�gujacych si� efekt�w
arehitekt^nicznych. Jeszeze dalszym krokiem ku
barokowi by�y dwa ko�cio�y zbudowane na zlece-
nie wojewody krakowskiego, Stanis�awa Lubomir-
skiego, w Wi�niczu: farny i karmelicki, zaprojekto-
wany przez najlepszego obok Trevana arehitekta
tych czas�w, Macieja Trapol�. Barokowo�� ta wy-
ra�a si� g��wnie w nadzwyczaj bogatych dekora-
cjach wn�trz, w kt�rych ju� odt�d zapanuje na
d�ugie lata stiuk w postaci girland, dzieci wyst�-
puj�cych w charakterze anio�k�w (tzw. putta),
wie�c�w, coraz bardziej mat#rializuj�cych si� ob�o-
k�w. Tw�rc� tych dekoracji by� Jan Baptysta Fal-
coni, kt�ry poza Wi�niczem ozdabia� stiukami wn�-
trza ko�cio��w i pa�ac�w Krakowa, Zamo�cia, �a�-
cuta, Lublina i wielu innych miejscowo�ci.
Najjaskrawszym mo�e przyk�adem narastaj�-
cej dewocji kontrreformacyjnej sta�a si� Kalwaria
Zebrzydowska. Na zlecenie p�niejszego wodza
rokoszu - Miko�aja Zebrzydowskiego - w latach
1603=1609 zbudowano tam klasztor i ko�ci� dla
bernardyn�w. Ale niebawem na s�siednich tere-
nach zacz�to wznosi� pojedyneze kaplice; liczba
ich ostatecznie wzros�a do kilkudziesi�ciu. By�o to
upami�tnienie M�ki Pa�skiej, Drog? Krzy�owej
i Golgoty. W ten spos�b powsta�o pierwsze za�o-
�enie kalwaryjne, kt�re w ci�gu stulecia znajdzie
na�ladownictwo w Wejherowie, G�rze Kalwarii

248 249

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

czy Pako�ci. Miejscowo�ci te stan� si� celem ma-

sowych pielgrzymek. Wspomnieli�my tylko o kilku
obiektach ko�cielnych, ale trzeba jeszcze raz pod-
kre�li�, �e w przeciwie�stwie do okresu minionego
lata 1590-1640 s� widowni� bardzo wzmo�onego
ruchu budowlanego, w kt�rym budynki sakralne
stanowi� powa�ny odsetek. Oczywi�cie warto�ci
estetyczne tych budowli, niemal masowo wznoszo-
nych, nie mog�y by� wsz�dzie jednakowe.
W tym samym czasie rozwija si� tak�e specy-
ficznie polski typ skromnych ko�cio��w prowincjo-
nalnych, kt�re historycy sztuki nazywaj� "lubel-
sko-kaliskimi". Odznaczaj� si� one charaktery-
stycznym rysem operowania detalem renesanso-
wym na tle bry�y o przewadze cech jeszcze go-
tyckich.
Obok tych skromnych powstawa�y i obiekty
o wysokich walorach artystycznych - jak ko�ci�
i klasztor kamedu��w ufundowany przez ostatnie-
go z T�czy�skich w Rytwianach, jak ko�ci� i klasz-
tor, jaki od Firlej�w dostali karmelici w Czernej,
jak pierwszy w Polsce ko�ci� na planie elip-
tycznym, erygowany w Klimontowie przez kanc-
lerza Ossoli�skiego, jak wreszcie bardzo interesu-
j�cy w swych kszta�tach ko�ci� farny w Grodzi-
sku Wielkopolskim (architekt Krzysztof Bonadura
Starszy). Wypada jeszcze wspomnie� o niekt�rych
rodzajach kaplic przyko�cielnych. Renesansowa
kaplica-mauzoleum, wzniesiona przez Zygmunta I
na Wawelu, jest i teraz wzorem ustawicznie na�la-
dowanym, a raczej trawestowanym. Zasadnicza jej
bry�a nie ulegnie zmianie, ale zdecydowanej ewo-
lucji podlega� b�dzie ukszta�towanie i dekoracja
wn�trz.
Generalizuj�c, mo�na chyba powiedzie�, �e
architektura sakralna z pierwszej po�owy XVII
wieku przechodzi w Polsce sw�j okres przej�cio-

KULTURA ARTYSTYCZNA

wy, nie ustabilizowany, pe�en jeszcze sprzeczno�ci

i nieoczekiwanych symbioz, a to samo dzia�o si�
we wszystkich dziedzinach sztuki. Dopiero w po-
�owie stulecia wojuj�cy manieryzm kontrreforma-
cji ust�pi zdecydowanie miejsca zwyci�skiemu
barokowi, manifestuj�cemu sw� si�� i pompatycz-
no��. T� narastaj�c� barokizacj� obserwowa� mo�-
na najlepiej na przyk�adzie wyposa�enia wn�trz
ko�cielnych, coraz bardziej zbli�aj�cych si� do
wzor�w scenograficznych �wczesnych teatr�w
dworskich. Wprawdzie przed po�ow� wieku brak
jeszcze iluzjonistycznych dekoracji malarskich, ale
wsp�cze�ni stawali si� �wiadkami coraz wspanial-
szego wystroju wn�trz. Niejako regu�� sta�y si�
teraz olbrzymie, zajmuj�ce ca�� niemal szeroko��
prezbiterium, o�tarze, b�d�ce dzie�em wyrafinowa-
nej niekiedy snycerki, ukrytej pod grub� warstw�
poz�oty. Nad o�tarzami wznosi�y si� obfite stiuko-
we ob�oki z igraj�cymi na nich skrzydlatymi anio�-
kami. Jako wz�r tego rodzaju s�u�y� okaza�y o�tarz
z ko�cio�a Bo�ego Cia�a w Krakowie, na�ladowany
przez inne zakony, zw�aszcza na terenie Ma�opol-
ski. Stolarka artystyczna po��czona ze snycerk�
i malarstwem sw�j najdoskonalszy chyba wyraz
znalaz�a w stallach prezbiterialnych, w czym szcze-
g�lnie celowali kanonicy regularni.
Elementy bogactwa barokowego wyst�powa�y
te� coraz cz�ciej w ambonach, konfesjona�ach
czy ch�rach organowych. W�r�d obiekt�w doby
potrydenckiej o silnej wymowie ideowej nale�y
wymieni� zbudowane przez Trevana (w latach
1626-1629) mauzoleum �w. Stanis�awa w katedrze
wawelskiej.
Rze�ba ko�cielna tych czas�w nie mia�a jesz-
cze tak wielkiego znaczenia. Oczywi�cie nie m�-
wimy tu o rze�bie architektonicznej, kt�ra zajmuje
coraz wi�ksz� pozycj�, ani o dekoracjach stiuko-
250 251

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

wych wykonywanych przez Falconiego i innych-

lecz o rze�bie figuralnej. Powa�n� rol� odgrywa
natomiast plastyka nagrobna. U progu XVII stu-
lecia pojawiaj� si� nagrobki z tzw. postaciami kl�-
cz�cymi.
By�a to na gruncie polskim wyra�na manife-
stacja postawy religijnej, tote� tego rodzaju na-
grobki wznoszono g��wnie c?la duchownych - ale
nie tylko: obok prymas�w, biskup�w (Tylicki
w Krakowie, Cielecki w P�ocku, Szo�drski w Po-
znaniu) wyst�puj� senatorowie #,,vieccy (woje#voda
Dzia�y�ski w Nowym Mie�cie, marsza�ek Kaza-
nowski w Warszawie), przedstawiciele �rednieJ
szlachty (Skotnicki w Kro�nie), a nawet mieszcza-
nie (nagrobki Eremusa w Koniuszy, Wojciecha
Oezki w Lublinie, ma��e�stwa Bahr�w w Gda�-
sku). Malarsko�� tych nagrobk�w we wcze�niej-
szej fazie podkre�lana bywa r�wnoczesnym ##,yst�-
powaniem kilku gatunk�w kolorowego marmuru.
Zwyci�stwo baroku, tak rozmi�owanego w silnych
kontrastach, zaznaczy�o si� i na tym polu przez
wprowadzenie bia�ego marmuru - z jakiego wy-
konywano postacie kl�cz�ce - na tle czarnego,
kt�rego eksploatacja pod D�bnikiem zacz�a si�
w�a�nie w tych czasach.
##V po�owie XVII wieku moda na nagrobki
z postaciami kl�cz�cymi stopniowo wygasa, jak-
kolwiek sporadycznie mo�na si� z nimi spotka�
i p�niej. Natomiast ju� oko�o 1640 roku zacz��
u nas wyst�powa� nowy typ nagrobka, tym razem
importowany przez barokowych rze�biarzy rzym-
skich. By� to tzw. nagrobek popiersiowy. Pier#vsze
z nich pojawi�y si� w Krakowie dla uczczenia pa-
mi�ci tamtejszych biskup�w - Marcina Szyszkow-
skiego i Jakuba Zadzika. Architektoniczn� opraw�
tych nagrobk�w da� architekt kr�le#i,ski, Trevano,
natomiast autorstwa biust�w portretowych, zreszt�

2�2

KUI.#TUftA AftTYSTYCZNA

niewielkiej klasy, dotychczas nie da�o si� ustali�.

Dopiero trzeci z tego typu nagrobk�w, kt�ry sobi#
za �ycia wystawi� biskup Piotr Gembicki, obok
interesuj�cej oprawy architektonicznej otrzyma�
wysokiej warto�ci popiersie, wykonane przez �wie-
�o przyby�ego z Rzymu Franciszka Rossicgo. Ten
to w�a�nie artysta ugruntowa� u nas ostatecznie
wp�yw rzymsko-baroko##,ej plastyki portretowej.
On to dla dworu kr�lewskiego wykona� biusty
marmurowe Jana Kazimierza i Marii Ludwiki,
a niew�tpliwie musia� po sobie pozostawi� nie je-
den nagrobek typu portretowego o nie ustalonej
dot�d przynale�no�ci.
Najwi�kgze jednak zmiany na prze�omie stu-
leei zasz�y w malarstwie, kt�re w drugiej po�owie
XVI wieku znalaz�o si� w�a�ciwie w zupe�nym
impasie. Upadek sztuki cechowej, stagnacja
w dziedzinie plastyki sakralnej wywo�ana przez
reformacj�, a wreszeie brak wi�kszych zaintereso-
wa� dla malarstwa ze strony �wczesnego dworu
kr�lewskiegc, popieraj�cego co najwy�ej tematy-
k� portretow� - wszystko to sprawi�o, �e ta dzie-
dzina sztuki pozostawa�a "na szarym ko�cu", za
arc#itel:tur� i rze�b�.
Teraz stan ten zacz�� ulega� zmianie. Podnie-
sione z letargu malarstwo rozwinie si� niezwykle
szy#ko i zdob�dzie sobie w kr�tkim czasie pozycj�
czo�ow� - przynajmniej w sensie ilo�ciowym.
Pod�wignie je z upadku kilka silnych ramion,
z kt�rych jedno nale�e� b�dzie do Ko�cio�a kontr-
reformacyjnego. R�wnie� i w Polsce kler k#tolicki
zrozumia�, �e malarstwo mo�e si� sta� pot�n�
broni� propagandow� zar�wno w walce defcnsyw-
nej, jak i zaczepnej. A wi�c ze wzgl�d�w natury
psychologicznej postanowiono p�j�� na masow�
produkcj� obraz�w ko�cielnych i d��y� - przy-
najmniej na razie - do przedstawiania sccn reli-

25S

W�ADYSLAW TOMKIEWICZ

gijnych w ten spos�b, by by�y one zrozumia�e

"
i czytelne dla "maluczkich.
W my�l tego programu wn�trza ko�cio��w ule-
ga�y teraz znacznym przeobra�eniom. Zacz�to ma-
sowo usuwa� stare o�tarze gotyckie, a na ich miej-
sce wznosi� nowe, masywne, z obrazami odpowia-
daj�cymi klimatowi potrydenckiemu. Nie chodzi�o
jednak o jako�� malowide� pod wzgl�dem artysty-
cznym, lecz o ilo�� i jako�� w sensie tre�ciowo-pro-
gramowym. Obraz musia� by� czytelny, przekony-
waj�cy sw� wymow�. Znamienna jest zmiana te-
matyki, kt�ra teraz czerpa� b�dzie z opow ie�ci
ewangelicznych i legend o �wi�tych. Poniewa� kult
ich le�a� w programie potrydenckim, wi�c i u nas
znajduje on wyraz w malarstwie ko�cielnym. Jed-
nak�e dotyczy przede wszystkim �wi�tych pol-
skich; powsta�y cykle po�wi�cone �ywotom obu
Stanis�aw�w, Wojciecha, Jacka, Kazimierza. Na-
wet obrazy o tematyce maryjnej, gwoli ich jasno-
�ci i czytelno�ci ch�tnie umieszczano na tle sztafa-
�u polskiego, a w ka�dym razie bardzo ziemskiego.
Tematyk� martyrologiczn�, zgodnie zreszt� z has-
�ami potrydenckimi, odtwarzano z zaci�ciem natu-
ralistycznym, przy czym i tu widowisko, cz�sto
egzotyczne, przybli�ano do mo�liwo�ci odbiorczych
widza: tak na przyk�ad scen� �mierci Katarzyny
Aleksandryjskiej przeniesiono na grunt polski,
a statyst�w poubierano w �upany i delie.
Jednak w �wczesnym prograinie malarstwa
ko�cielnego wyst�powa�y nie tylko wskazania ide-
ologiczne, lecz i zakazy cenzorskie. Synod krakow-
ski w roku 1621 zaj�� si� malarstwem religijnym
i powzi�� uchwa�y w sprawie usuni�cia ze �wi�ty'�
r�nego rodzaju obraz�w malowanych "nierytual-
nie". Wyst�piono zdecydowanie przeciw "zb�dne-
"
mu sztafa�owi, zw�aszcza zwierz�cemu, zabrania-
j�c umieszczania ps�w, kot�w i zaj�cy na obrazach

KULTURA ARTYSTYCZNA

kultowych. Szczeg�lnie mocno postanowienia sy-

nodu pot�pi�y "nieprzystojno��", przez kt�r� rozu-
miano przede wszystkim nago�� cia�a ludzkiego.
Tak wi�c ju� pierwszy punkt uchwa�y kaza� usu-
n�� z ko�cio��w obrazy Adama i Ewy, gdy� cz�sto
s� one "swawolnie malowane". Zabraniano r�w-
nie� przedstawiania "p�nagiej" Magdaleny i zale-
cono, by malowa� j� nie jako jawnogrzesznic�,
lecz jako kobiet� pokutuj�c� za grzechy. 54
Te ostatnie postanowienia wi�za�y si� z rozp�-
tan� u nas przez kler walk� z tematyk� mitologi-
czn� w sztuce, atakowan� nie tyle z racji jej "po-
ga�sko�ci", ile z tego powodu, �e operuj�c cz�sto
nago�ci� cia�a, "pobudza do grzechu". Ojciec Fa-
bian Birkowski dowodzi�, �e "pe�no tych obraz�w
plugawych po �o�nicach, po salach, po sto�owych
izbach, po ogrodach, przy fontanach, nade
drzwiami, po go�ci�cach, po �klenicach samych
i czarach". Zapewne s�owa te zawiera�y nieco
przesady, ale przecie� te nagonki na malarstwo
mitologiczne by�y nagminne; jeszcze w XVI wieku
radzi� polemista katolicki Solikowski popali�
" 55
"marno�ci Jowiszowe, Mars# z Wenerami . To-
te� je niszczono za przyk�adem marsza�ka Wolskie-
go, kt�ry na �o�u �mierci kaza� spali� sw� galeri�
obraz�w w�oskich, najwi�ksz� chyba w �wczesnej
Polsce. z� chyba w �wczesnej

Jakkolwiek masowa i do�� pospieszna "pro-

dukcja" malowide� sakralnych, wykonywana prze-
wa�nie przez warsztaty cechowe i amator�w ze
�rodowisk klasztornych, musia�a wp�ywa� ujemnie
na og�lny poziom malarstwa religijnego, to jednak
pami�ta� trzeba, �e czo�owi malarze tego czasu
oddawali swe p�dzle na potrzeby Ko�cio�a, wsku-
tek czego malarstwo sakralne mo�e pochwali� si�
niejednym dzie�em, kt�rego warto�ci estetyczne
wyrasta�y ponad przeci�tno��. Dotyczy to zw�asz-

254 255

W�ADYs�AW TOMKIEWICZ

cza trzech najwybitniejszych o�rodk�w artystycz-

nych: pomorskiego, wielkopo:;kiego i krakow-
skiego.
Gda�sk by� na Pomorzu o�rodkiem dominuj�-
cym, lecz jako miasto protestanckie nie m�g� od-
dzia�ywa� na katolickie m#l#rstwo sakralne. Tote�
na terenie tym przoduj�c� rcl� odegrali nie rodo-
wici arty�ci gda�scy, ale osie-#leni tam przybysze
�l�scy, Herman Han z Nysy i wroc�awianin Bart-
�omiej Strobel. Pierwszy z nich, mimo �e pobiera�
pensj� serwitora (jak nazywano w�wczas rzemie-
�lnik�w i artyst�w pracuj�cych na rzecz dworu),
wykonywa� g��wnie zam�wienia klasztor�w cy-
sterskich w Pelplinie i Oliwie. Zachowuj�c pewien
konserwatyzm formy, jednoeze�nie wprowadza bo-
gate efekty �wiat�ocieniowe. Do najlepszych jego
dzie� nale�y Pok�on, pusterzy w o�tarzu pelpli�skim.
Han pracowa� g��wnie na Pomorzu, ale jego
wp�y#vy si�ga�y i do innych region�w. Ulega� irn
w pewnej mierze w malarstwie religijnym Strobel,
kt�ry ponadto uprawia� sztuk� portretow�. Arty-
sta ten, jakkolwiek daleki od mistycyzmu, w swych
licznych o�tarzowych obrazach, przedstawiaj�cych
Wniebowzi�cie lub Koronacj� Naj�wi�tszej Marii
Panny, poddawa� si� do�� �atwo gustom dysponen-
t�vr, wprowadzaj�c do kompozycji tradycyjne sza-
blony, elementy lokalnej aktualizacji itp. To on
ostatecznie utrwali� w p�nocnej Polsce dwustre-
fowo�� obrazu, w kt�rej idealizmowi sceny g�rnej
sprzeciwia si� naturalizm dolnej partii malowid�a.
Obrazy swe malowa� Strobel nie tylko dla ko�cio-
��w Pomorza (Pelplin, Radzy�, Toru�, Koronowo)
czy Warmii (Frombork), ale i Kujaw (W�oc�awek,
Pako��), Wielkopolski (Grodzisk, P�powo), a nawet
dalekiej Sandomierszczyzny (Koprzywnica).
Zupe�nie innymi torami posz�o malarstwo �ro-
dowiska krakowskiego dzi�ki sprowadzonemu

256

3# Nagrobek Zygmunta Raczy�skiego i Jana W�glikowskie;o '

w katedrze pozna�skiej

KULTURA Aft TYSTYCZNA

z Wenecji Tomaszowi Dolabelli, serwitorowi kr�-
lewskiemu, kt�ry przesz�o 50 lat swego pracowite-
go �ywota (zmar� 1650) sp�dzi� w Krakowie. Arty-
sta nie przeni�s� si� do Warszawy po wyje�dzie
dworu, lecz pozosta� na miejscu, pracuj�c teraz
dla najbogatszych zakon�w. Znaczna cz�� jego
dzie� (na przyk�ad w ko�ciele franciszkan�w) spa-
li�a si� w czasie wielkiego po�aru miasta w roku
1850. Obecnie wi�kszo�� malowide� Dolabelli zna-
le�� mo�na w ko�ciele i klasztorze dominikan�w,
w klasztorze i ko�ciele kamedu��w na Bielanach
krakowskich, w ko�ciele Bo�ego Cia�a na Kazi-
mierzu, a poza Krakowem - w ko�ciele pokanonic-
kim w Kra�niku. Wiele z tych obraz�w z biegiem
czasu uleg�o przemalunkom ze strony niefortun-
nych konserwator�w klasztornych.
Dolabella by� epigonem wielkich mistrz�w
XVI wieku, kt�rych zdobycze postanowi� prze-
szczepi� do Polski. Tote� jego najdawniejsze z za-
chowanych p��cien niekt�re swe fragmenty za-
wdzi�czaj� pomys�om Tintoretta - podobnie jak
�yw� kolorystyk�, operowanie t�umami postaci
i pewien epikurejski nastr�j wywodz� od Vero-
nesa. Do takich dzie� bardzo jeszcze weneckich na-
le�� Uczta z,u Kan�e Gal�lejsk�ej, Cudo1,un.e roz-
7n.no�e'n�e chleba � ryb, Chrystus zu do#n.u fa7y-
zeuszu Szy7n,onu lub wielkie postacie anio��w z ka-
plicy �w. Jacka (wszystkie w ko�ciele i klasztorze
dominikan�w krakowskich). Malowid�a te, mimo
ich tematyki, nie posiadaj� wcale ukrytych tre�ci
teologicznych, maj� charakter epicki, ale nie dy-
daktyczny, dalekie s� od mistycyzmu i martyrolo-
gii - jednym s�owem nie odpowiadaj� klimatowi
potrydenckiemu.
Jednak�e z biegiem czasu, niew�tpliwie pod
naciskiem dysponent�w i narastaj�cej aury kontr-
reformacyjnej, dzie�a Dolabelli ulega�y zmianom

t7 Polska XvII wieku 257

W�ADYS�A#'V TOMKIEWICZ

zar�wno tre�ciowym, jak i formalnym. Ju� obrazy

kra�nickie (Gn,�e2u Bo�y, Procesju b�agalna, Msza
dz��kczynna) pe�ne aluzji, symboliki, egzaltacji,
wkroczy�y na obszary mistyki, a �#n,�er� m�cze�-
sku �w. To7n,usza z Cante#bury obok tematyki
martyrologicznej posiada�a wyra�n� wymow� ide-
ow�. Paleta artysty zacz�a gasn��, �ywa niegdy�
kolorystyka wypala�a si�, postacie wyd�u�a�y, jak-
by malarz si�ga� do swej wczesnej, manierystycz-
nej tw�rczo�ci. Wro�ni�cie w grunt polski zaciera-
�o dawn� wenecko�� w obrazach Dolabelli, kt�re
w fazie p�niejszej coraz bardziej nabrzmiewa�y
wsp�czesn� aktualno�ci� polsk�.
Tw�rczo�� Dolabelli wywar�a donios�y wp�yw
na �wczesne malarstwo religijne w Ma�opolsce. On
to wprowadzi� mod� na wielkie kompozycje
z mn�stwem postaci ludzkich, tematyk� ucztow�,
procesyjn�, widowiskow�, a wreszcie historyczn�,
zwi�zan� z dziejami Ko�cio�a. W drugiej �wierci
stulecia powsta� "kr�g Dolabelli", do kt�rego na-
le�a�o wielu adept�w krakowskich, a tego rodza-
ju dzie�a o najcz�ciej nie rozszyfrowanym autor-
stwie zdobi� dzi� jeszcze niekt�re ko�cio�y i klasz-
tory (na przyk�ad cykl 20 obraz�w z histori� Ka-
zimierza Odnowiciela - z klasztoru w Stani�tkach,
obrazy zwi�zane z histor�� znalezienia Krzy�a
�wi�tego - z kaplicy Tyszkiewicz�w w lubelskim
ko�ciele dominikan�w, obrazy Zwonowskiego w ko-
�ciele krakowskim �w. Katarzyny i wiele innych).

Kultura artystyczna pod opiek�

dworu kr�lewskiego

Panowanie dw�ch pierwszych Waz�w zbieg�o

si� z rozkwitem aury artystycznej, nie bez wp�y-
wu na to pozostawa�y poczynania kr�lewskie. Zy-
gmunt III, blisko przez obie �ony spokrewniony

KULTURA ARTYSTYCZNA

z Hal>sburgami, zapragn�� wed�ug wzar�w pra-

skich Rudolfa II stworzy� na swym dworze po-
wa�ny o�rodek artystyczny i poprzez mecenaso-
wanie r�nym ga��ziom sztuki podnie�� nadw�tlo-
ny presti� monarszy. Umiej�tne operowanie zaso-
bami prywatnej szkatu�y i osobisty, emoejo�alny
stosunek do r�nych dziedzin artystycznych
w znacznej mierze pozwala�y mu na realizacj�
tych zamierze�.
Pierwsze lata swego panowania sp�dzi� Zyg=
munt na Zamku wawelskim, gdy jednak w roku
1595 dwa kolejne po�ary strawi�y skrzyd�o Wa-
welu, w kt�rym mie�ci�y si� prywatne apartamen-
ty rodziny monarszej, kr�l wprawdzie postanowi�
odbudowa� spalon� cz�� Zamku, ale jednocze�nie
ze wzgl�d�w natury geograficzno-politycznej zde-
cydowa� sw� rezydencj� przenie�� do Warszawy.
Poniewa� dawny Zamek war#zawski, zbudowany
w czasach gotyku, a nieznacznie tylko powi�kszo-
ny w dobie renesansu, nie m�g� pcmie�ci� ca�ego
dworu monarszego i centralnych urz�d�w pa�-
stwowych, trzeba go by�o znacznie rozbudowa�.
W przeciwie�stwie do kraj�w posiadaj�cych tron
dziedziczny, u nas, podobnie jak w Wenecji, nale-
�a�o do zwyczaju ��czenie pomieszcze� z siedzib�
g�owy pa�stwa.
Wyzyskano wi�c w tym celu dotychczasowe
budowle gotycko-renesansowe i wtopiono je w no-
w� bry��, kt�ra teraz, powi�kszona o trzy wielkie
skrzyd�a, otrzyma�a kszta�t nieregularnego pi�cio-
boku z dziedzi�cem po�rodku. Bry�a Zamku suro-
wo�ci� elewacji nawi�zywa�a w spos�b zapewne
zamierzony do Escorialu hiszpa�skiego; ta trzy-
kondygnacjowa budowla jako jedyne w�a�ciwe
akcenty architektoniczne otrzyma�a dwie wie�ycz-
ki wyrastaj�ce z fasady zachodniej oraz wielk�
�rodkow� wie�� przelotow�, kt�r� wie�czy� baro-
258 259

W�ADYS�AW TO\lKIEWICZ

kowy he�m wznosz�cy si� nad zegarem. Od roku

1611 a� do ko�ca dawnej Rzeczypospolitej szla-
checkiej Zamek by� sta�� rezydencj� monarsz�;
w nast�pnym stuleciu uleg� ponownie znacznym
przer�bkom.
Ze wzgl�du na swe po�o�enie (le�a� w obr�bie
miasta), jak i na to, �e stanowi� r�wnie� siedzib�
obraduj�cych sejm�w, wkr�tce przesta� wystar-
cza� potrzebom Zygmunta III. Kr�l postanowi�
wi�c wznie�� dodatkow� prywatn� rezydencj�
podmiejsk�, kt�ra by wobec Zamku warszawskie-
go spe�nia�a tak� rol�, jak� pa�ac �obzowski
### stosunku do Wawelu. Wyb�r pad� na pobliski
Ujazd�w, gdzie ju� od daw Ia w wielkim ogrodzie,
po��czonym ze zwierzy�cem, istnia� dw�r, w kt�-
rym zazwyczaj rezydowa�y kr�lowe-wdowy (Bona,
Anna Jagiellonka). Z polecenia kr�la w latach
1619-1625 architekci wznie�li nowy pa�ac Ujaz-
dowski - dwukondygnacjowy o kszta�cie zamkni�-
tego czworoboku z dziedzi�cem - zwany popular-
nie zamkiem. Na naro�nikach budowli wyd�wi-
gni�te zosta�y wie�e alkierzowe, a elewacja od
strony Wis�y (pa�ac ustawiony by� na skarpie)
otrzyma�a loggi� widokow�. Ten "model ujazdow-
ski" sta� si� teraz niejako obowi�zuj�cy i przyj��
si� jako "typ rodzimy" powtarzany i przetwarza-
ny niemal do po�owy XVIII wieku. #
Poniewa� dw�r kr�lewski cz�sto wyje�d�a� na
�c#vy, a wielkie bory zaczyna�y si� w�wczas kilka
mil od Warszawy na prawym brzegu Wis�y, prze-
to dla wygody wzni�s� kr�l drewniany pa�ac my-
�liwski w Niepor�cie, kt�ry niestety nie dochowa�
si� do naszych czas�w. Mia�o to by� wybitne dzie-
�o artystycznej ciesio�ki i snycerki; cudzoziemcy
m�wili o nim, �e jest "w najpi�kniejszy spos�b u�o-
�onym stosem drewna". Specjalnie przekopany ka-
na� pozwala�, by dw�r m�g� urz�dza� eskapady

KULTURA ARTYSTYCZNA

do Niepor�tu na r�nego rodzaju statkach i gon-

dolach.
! Zygmunt III, jako gorliwy katolik, nie �a�o-
 wa� fundusz�w na budow� ko�cio��w, zw�aszcza
. jezuickich. Lubuj�c si� w malarstwie, importowa�
obrazy z zagranicy dla tworzonej w�a�nie galerii,
lecz jednocze�nie zapragn�� i na w�asnym dworze
stworzy� o�rodek artystyczny. Nie mo�na odtwo-
rzy� dok�adnie zasob�w �wczesnej galerii sztuki,
wiadomo jednak, �e agenci kr�lewscy dokonywali
zakup�w przede wszystkim na terenie W�och,
w Rzymie, Neapolu, Florencji i w Wenecji. Nawi�-
zawszy z tym ostatnim miastem bli�sze kontakty
(a pami�ta� trzeba, �e ju� od po�owy XVI wieku
mi�dzy Krakowem a Wenecj� istnia�a regularna
komunikacja pocztowa), sprowadza� kr�l stam-
t�d obrazy nie tylko do galerii, lecz r�wnie� s�u��ce
do dekoracji strop�w sal recepcyjnych, a tak�e ma-
lowid�a o charakterze kultowym, przeznaczone dla
kaplicy zamkowej i protegowanych ko�cio��w. Naj-
wi�cej, jak si� zdaje, sprowadzano obraz�w o te-
matyce mitologicznej.
Z biegiem czasu nawi�zano bliskie kontakty
ze �rodowiskiem flamandzkim, a w szczeg�lno�ci
z pracowni� Rubensa, z kt�rej wyszed� pi�kny
portret Zygmunta III na koniu (obecnie na zamku
Gripsholm w Szwecji). Ucze� i wsp�pracownik
Rubensa, Pieter Soutman, przez jaki� czas bawi�
w Polsce, maluj�c mi�dzy innymi portrety Zyg-
munta III i kr�lowej Konstancji w strojach koro-
nacyjnych (obecnie w Starej Pinakotece monachij-
skiej). Niew�tpliwie te� przyje�d�a� do Polski ma-
larz cesarski Joseph Heintz, skoro zachowa� sie
sygnowany przeze� portret kr�la.
Tego rodzaju importy, czy dzie�a wykonywa-
ne przez artyst�w obcych, nie mog�y jednak mo-
narsze wystarczy�. Zygmunt III korzysta� co praw-

260 261

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

da w pierwszych latach panowania z us�ug mala-

rzy miejscowych, g��wnie portrecist�w (Marcin
Kober), czyni� to jednak sporadycznie i niech�t-
nie. Potrzebowa� malarza z dobrej szko�y wenec-
kiej, b�d�cego nie tylko portrecist�, ale dekorato-
rem oraz artyst� umiej�cym r�wnie� wykonywa�
wielkie kompozycje o tema#yce historycznej i ale-
gorycznej. Tym zadaniom mia� sprosta� ucze� An-
tonia Vasilachiego, Tomasz Dolabella, przyby�y do
Krakowa pc# #=oniec XVI wieku, serwitor trzech
kolejnych kr�l�w z dynastii Waz�w. Jak w kom-
pozycjach o tematyce sakralnej, tak i w wielkich
p��trach malowanych dla kr�lewskiego mecenasa
pos�ugiwa� si� on rozlewn� retoryk�, wprowadza-
j�c na scen� t�umy ludzi, a w malowid�ach histo-
rycznych staraj�c si� zachowa� mo�liwie daleko
posuni�t� wierno�� i realizm. W taki spos�b zo-
sta�y pokazane Pos�uchan�e Szujsk�ch, Kap�tula-
cja SnZ.ole�ska, Koronacja Zyg'n2unta 111, bitwy
pod Byczyn� i Chocimiem. Wszystkie te obrazy,
wraz z galeri� portret�w kr�l�w polskich, zdobi�y
sale zamkowe w Warszawie - niestety, nic z tego
nie ocala�o, je�li nie liczy� konnych portret�w
Zygmunta III i W�adys�awa IV, kt�re jednak moc-
no przemalowane zatraci�y sw�j pierwotny kolo-
ryt (dzi� s� na Wawelu). Wielki cykl historyczny
Dolabelli cz�ciowo zosta� wywieziony przez Szwe-
d�w w czasach "potopu", a reszt� w XVIII wieku
zabra� do Rosji Piotr I.
Na dworze Zygmunta III nie by�o sta�ego tea-
tru. Zje�d�a�y tu od czasu do czasu w�drowne tru-
py tzw. "komediant�w angielskich", daj�ce na
Zamku przedstawienia, na jakie sk�ada� si� wielki
repertuar �wczesnych dramaturg�w angielskich
z Szekspirem na czele. W roku 1616 via Gda�sk
przyby�a do Warszawy trupa Greena, bawi�ca na
dworze kr�lewskim oko�o sze�ciu miesi�cy.

KULTURA ARTYSTYCZNA

Nie znamy dok�adnie repertuaru, z jakim wy-

st�pi�a w Warszawie, wiadomo tylko z korespon-
dencji Greena, �e wi�z� on do Polski liczne trage-
die i komedie wystawiane w j�zyku niemieckim.
W swych w�dr�wkach po Niemczech i Austrii ze-
sp� Greena dawa� takie sztuki, jak Ro#n.eo � Jul�a,
Kup�ec #wen,eck�, Kr�l Lear, i Ha7n,let Szekspira,
Faustus Krzysztofa Marlowe, Fortunat Tomasza
Dekkera, Ed#.uarcl IV Tomasza Heywood'a i wiele
innych.
W jaki� czas p�niej w nie znanych bli�ej oko-
liczno�ciach przyby�a na Zamek warszawski inna
trupa angielska pod dyrekcj� Arenda Aerschena,
o dzia�alno�ci kt�rej nie wiele u nas wiadomo poza
tym, �e sam j:#j kierownik w jednym z list�w wy-
ra�a� si� p�niej, i� Zygmuntowi III "przez wiele lat
s�u�y�", sk�d mo�na wnicskowa�, �e trupa ta nie
bawi�a przelotnie, lecz znajdowa�a si� na sta�ej
pensji kr�lewskiej. Wprawdzie teatr angielsko-
-nie~-iec#i kr�la ZyLmi:nta III o'#liczony by� n#
w�ski kr�g odbiorc�w, nie mniej dzia�alno�� jego
nie przesz�a u nas, jak si� wydaje, bez echa. Ju�
da##no zwr�cono uwag� na pewne zwi�zki zacho-
dz�ce mi�dzy komedi� rzekomego Baryki Z ch�opa
kr�l a niekt�rymi utworami Szekspira# wydaje
si�, i� nie jest to wypadek odosobniony, gdy� pew-
ne echa �wczesnego dramatu angielskiego zdradza
r�wnie� Traged�a albo #�zerunek �#n.�erc�... Jana
Ch7zcic�ela pi�ra Jakuba Gawatowicza (Lw�w
1619).
Je�eli jednak teatr angielski by� tylko impor-
tem, to nie mo�na tego samego powiedzie� o �w-
czesnej muzyce w Polsce. Rozw�j kultury muzycz-
nej w Polsce zawdzi�cza wiele Zygmuntowi III,
kt�ry ju� w Krakowie utworzy� kapel� zamkow�,
znakomicie powi�kszon� i udoskonalon� w War-
szawie. Kapela ta w szczytowym okresie swego

262 263

W�ADYS�AW TObIKIEWICZ

rozwoju sk�ada�a si� z 60 instrumentalist�w i wo-

kalist�w, a poch�ania�a znaczne

oszcz�dny kr�l dla niej jednak nie �a�owa�. Obli-

czono, �e kosztowa�a ona rocznie oko�o 15 tys. z�o-
tych, czyli znacznie wi�cej ni� kapele najpot�-
niejszych w�adc�w europejskich - Filipa II i ce-
sarza Rudolfa. W�adys�aw IV zesp� ten zmniej-
szy�, lecz jeszcze podni�s� jego poziom, tote� nun-
cjusz papieski wyra�a� si� o �piewakaeh # muzy-
kach kr�lewskich jako o "mog�cych i�� w por�w-
nanie z najlepszymi w Europie", a Francuzi z nto-
czenia kr�lowej Marii Ludwiki nasz� orkiestr�
dworsk� stawiali wy�ej od podobnych zespo��w
dzia�aj�cych w Pary�u. Kapel� t� po bracie utrzy-
mywa� jeszcze Jan Kazimierz; rozpad�a si� dopiero
po naje�dzie szwedzkim.
Dyrygowali orkiestr� z regu�y W�osi - Luca
Marenzio, Asprilio Pacelli, Marek Scacchi. Spo�r�d
W�och�w rekrutowali si� przewa�nie skrzypkowie
i �piewacy, lecz zesp� ten sk�ada� si� z elementu
r�nonarodowego, a Polacy stanowili w nim nie
tylko poka�ny odsetek, ale i nazwiska ich by�y zna-
ne; do�� wymieni� takie, jak Bart�omiej P�kiel,
zast�pca kapelmistrza, Marcin Mielczewski, Piotr
Elert, g�o�ny popularyzator muzyki w kraju, czy
Adam Jarz�bski. Wielu spo�r�d muzyk�w kr�lew-
skich oddawa�o si� tw�rczo�ci kompozytorskiej.
Mi�dzy innymi Marcin Mielczewski uprawia� za-
r�wno muzyk� �wieck�, jak i ko�cieln�. Jeden
z jego koncert�w, przeznaczony na bas, dwoje
skrzypiec, wiolonczel� i organy, zosta� opubliko-
wany p�niej w niemieckim wydawnictwie naj-
s�ynniejszych kompozytor�w XVII wieku. Naj-
g�o�niejszy spo�r�d muzyk�w tej doby Adam Ja-
rz�bski z kolei by� zarazem budowniczym, skrzyp-
kiem, kompozytorem i tw�rc� s�ynnego Go�c��-
ca..., czyli pierwszego przewodnika po Warszawie.

KULTLiRA ARTYSTYCZNA

Jako serwitor kr�lewski tworzy� r�ne kompozy-

cje okoliczno�ciowe, jak na przyk�ad g�o�na Kan-
tuta s7n,ole�ska. Tw�rczo�� jego, tak zreszt� jak
i Malczewskiego, cechuje faza przej�ciowa od re-
nesansu do baroku.
Dzia�alno�� kapeli kr�lewskiej nie ogranicza�a
si� tylko do dworu. 1\Tiekt�rzy ministrowie, jak
Ossoli�ski czy Kazanowski, wypo�yczali muzyk�w
kr�lewskich i urz�dzali koncerty w swych siedzi-
bach warszawskich, a z czasem zdobywali si� na
w�asne zespo�y instrumentalno-wokalne. Muzyka
wysz�a z Zamku na ulic�, przybieraj�c stopniowo
inne formy. Za czas�w W�adys�awa IV nie by�o
prawie gospody warszawskiej, kt�ra nie posiacla-
�aby jakiej takiej orkiestry i w kt�rej nie �pie-
wano by piosenek. Do jednej z ciekawszych nale��
Warszawsk�e szynka7eczk�; stanowi�a ona �ywe
odbicie nastroj�w ulicy i wyra�nie wskazywa�a
pi�ro Piotra Elerta.
Miar� umuzykalnienia spo�ecze�stwa jest fakt
wydania drukiem w roku 1647 pierwszego popu-
larnego podr�cznika Tabulatura #n,uzyki albo zn-
prawa Tn,uzykulna Jana Aleksandra Gorczyna, se-
kretarza kr�lewskiego, a w przysz�o�ci wydawcy
r�wnie� pierwszego u nas czasopisma ("Merkuriu-
sza Polskiego"). Tote� mo�e niewiele by�o prze-
sady w opiniach cudzoziemc�w, kt�rzy Polsk�
okresu Waz�w uwa�ali za jeden z najbardziej
umuzykalnionych kraj�w europejskich. Opini� t�
zjedna�a nam jednak przede wszystkim opera kr�-
lewska; sta�a najwy�ej ze wszystkich w�wczas
u nas uprawianych rodzaj�w sztuki.
W�adys�aw IV w czasie m�odo�ci odby� wiel-
k�, przesz�o rok trwaj�c� podr� po wielu kra-
jach europejskich, kt�ra utwierdzi�a jego r�no-
rakie zainteresowania artystyczne. We W�oszech
najbardziej zafascynowa�a go opera dworska. Ja-
264 265

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

ko�, obj�wszy tron, przyst�pi� do organizowania

teatru dworskiego. Do opery zaci�gn�� przede
wszystkim solist�w ze swej kapeli, a ponadto
zwerbowa� wielu �piewak�w we W�oszech. Orkie-
str� zmontowano z muzyk�w dworskich; na czele
ca�ej imprezy stan�� Marek Scacchi, jednocze�aie
dyrektor, pierwszy kapelmistrz i g��wny tw�rca
partytur operowych, dla kt�rych libretta w�oskie
pisa� sekretarz kr�lewski Putticelli. Je�eli chodzi
o balet, to obok zawodowych tancerzy-solist�w
wyst�powali amatorzy, sk�adaj�cy si� z pazi�w kr�-
lewskich i panien z fraucymeru kr�lowej. Przed-
stawienia odbywa�y si� w wielkiej dwukondygna-
cjowej sali Zamku warszawskiego, przy czym sce-
na, podniesiona nieznacznie w stosunku do widow-
ni, by�a bardzo g��boka ze wzgl�du na modny
w�wczas iluzjonizm perspektywiczny. Poniewa�
fabu�a mitologiczna przedstawie� wymaga�a cz�-
stych wzlot�w na Olimp i pogr��ania si� w cze-
lu�ciach Hadesu - zapadnie i r�nego rodzaju
urz�dzenia linowe sta�y si� konieczne. Tote� za-
gadnienia techniczne i scenograficzne musia�y
mie� zapewnion� wsp�prac� ze strony specjali-
st�w, kt�rymi byli in�ynierowie i architekci kr�-
lewscy.
W latach 1635-1648 teatr kr�lewski da� przy-
najmniej 12 premier operowych i 3 premiery ba-
letowe, nie licz�c intermedi�w i licznych przedsta-
wie� komediowych typu dell'arte. Niekt�re opery
i balety powtarzano kilkakrotnie. Tematy czerpa-
no przede wszystkim z mitolog� - na przyk�ad
Dafne, Porz,uan�e Heleny, Narcyz prze#n.�en�on,y,
Mars � Anzo7 itp. Z czas�w W�adys�awa IV w War-
szawie wystawiono wi�cej premier operowych ni�
w Pary�u.
Teatr kr�lewski by� scen� elitarn� i kosmopo-
lityczn�, z kt�rej pada�o tylko s�owo w�oskie, to-

KULTURA ARTYSTYCZNA

te� nie m�g� odegra� wi�kszej roli w rozwoju tea-

tru narodowego, a przecie� zdo�a� rozbudzi� w spo-
�ecze�stwie polskim zainteresowania teatralne. Nie
tylko dwory magnackie usi�owa�y na�ladowa� kr�-
la, w czym, jak si� zdaje, wojewoda St...nis�aw Lu-
bomirski z Wi�nicza dzier�y� palm� pierwsze�-
stwa, ale i po dworach szlacheckich mo�na si�
by�o spotka� z objawami teatromanii, wyra�aj�cej
si� w wystawianiu przy r�nych okazjach "kome-
dii w�oskich", czyli po prostu komedii typu ple-
bejskiego, wzoruj�cych si� na motywach z teatru
dell'arte. �wie�o za�o�one kolegium jezuickie
w Warszawie utworzy�o w�asny teatr szkolny, dla
kt�rego instrukcje inscenizacyjne opracowa� zna-
ny poeta Maciej Sarbi�wski wed�ug wzor�w rzym-
skich.
Przedstawienia teatralne na dworze kr�lew-
skim odbywa�y si� sporadyeznie, nawet i po na-
je�dzie szwedzkim. Wprawdzie nie od�y�a ju� ope-
ra w�adys�a#.#owska, ale czasy Jana Kazimierza
mog� si� poszczyci� wystawieniem w przek�adzie
polskim g�o�nego Cydu Corneille'a. Sztuk� t� gra-
no w roku 1662 na Zamku warszawskim w t�uma-
czeniu Andrzeja Morsztyna, w wykonaniu dwo-
rzan kr�lewskich i panien z "fraucymeru g�rnego"
kr�lowej jejmo�ci. Jak wykaza�y nowsze badania,
nie by�a to prapremiera polska tego utworu, gdy�
dwa lata wcze�niej odegrano Cydu na dworze or-
dynata w Zamo�ciu.
Dzia�alno�� kulturalna dworu W�adys�awa IV
nie ogranicza�a si�, oczywi�cie, do spraw teatral-
nych. VVe wz�iesionej przez siebie rezydencji pod-
miejskiej, zwanej potem nies�usznie pa�acem Ka-
zimierzowskim, rozwi#a� kr�l zapocz�tkowan�
przez ojca galeri� dzie� sztuki. Malarstwo intere-
sowa�o go �ywo, a w czasie podr�y po Europie
zetkn�� si� z takimi mistrzami, jak Rubens, Guer-

266 26�
W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

cino i Guido Reni. Z Rubensem nawi�za� �ywe

kontakty, pozowa� mu kilkakrotnie; portrety W�a-
dys�awa IV, jakie wysz�y z pracowni Rubensa,
znajduj� si� obecnie w zbiorach angielskich, ame-
ryka�skich i szwedzkich. Kr�l musia� u niego czy-
ni� r�ne zakupy, skoro malarz flamandzki Willem
van Haecht umie�ci� go na swym obrazie (obecnie
w Nowym Jorku) przedstawiaj�cym wysoko uro-
dzonych go�ci zwiedzaj�cych pracowni� Rubensa.
W ka�dym b�d� razie, gdy po �mierci Rubensa ro-
dzina urz�dzi�a licytacj� zbior�w malarskich mi-
strza, kr�l polski naby� znaczn� ilo�� obraz�w
z galerii wielkiego Flamanda.
W czasie pobytu we W�oszech W�adys�aw ku-
powa� liczne obrazy do zbior�w dworskich, a naj-
wybitniejszy kolekcjoner tych czas�w, ksi���
mantua�ski Gonzaga, ofiarowa� mu ze swej gale-
rii "malowid�a starych, s�awnych mistrz�w" - jak
powiada pami�tnikarz tej podr�y. Ju� p�niej,
osi�gn�wszy tron, W�adys�aw IV stale poszukiwa�
obraz�w dobrych mistrz�w, wskutek czego nawet
nuncjusz papieski proponowa� swym w�adzom
utworzenie sta�ej linii morskiej mi�dzy Gda�-
skiem a Civit... Vecchia, aby z Polski wywozi�
wosk potrzebny do wyrobu �wiec, a do nas im-
portowa� obrazy i rze�by, na kt�re by� tak wiel-
ki popyt.
Kr�la polskiego interesowa�a r�wnie� i rze�-
ba, jakkolwiek �wiadcz� o tym bardziej importy
ni� produkcja krajowa. Wiadomo, �e W�adys�a#, IV
nabywa� we W�oszech rze�by antyczne, �e posia-
da� ich do�� znaczny zbi�r, kt�ry w czasie wojen
szwedzkich uleg� tak dalece rozproszeniu, i� do-
tychczas jedynie popiersie Seneki, znajduj�ce si�
obecnie w Brukseli, da�o si� rozpozna� jako obiekt
pochodz�cy ze zbior�w warszawskich. Jak si� zda-
je, wi�kszo�� tych rze�b wywi�z� w roku 16#6 do

KULTURA ARTYSTYCZNA

Berlina �wczesny sojusznik Szwed�w, elektor

brandenburski Fryderyk Wilhelm. Ponadto kr�l
sprowadza� wiele rze�b wsp�czesnych z Florencji
i Pragi.
Najcenniejszym dowodem zainteresowa� W�a-
dys�awa IV dla rze�by jest ufundowany przeze�
pomnik ku uczczeniu pami�ci Zygmunta III. Pom-
nik ten, kt�ry od trzech przesz�o wiek�w jest ro-
dzajem znaku symbolicz�ego Warszawy, wzory
swe czerpa� z Rzymu, zar�wno antycznego (kon-
cepcja), jak i barokowego (szczeg�y). Projektan-
tem ca�o�ci by� architekt kr�lewski Konstanty
Tencalla, model postaci kr�la wykona� zaproszony
w tym celu z Bolonii Clemente Molli, a odlewu
pos�gu wraz z tablicami inskrypcyjnymi dokona�
gda�sko-warszawski warsztat odlewniczy Daniela
Tyma. Pomnik ods�oni�to w 1644 roku.
O poczynaniaeh architektonicznych W�adys�a-
wa IV m�wili�my na marginesie mecenatu Zyg-
munta III, nie b�dziemy wi�c ju� do tej sprawy
powraca�, natomiast nale�a�oby jeszcze zwr�ci�
uwag� na pewn� akcj�, o koncepcji niemal pre-
kursorskiej w skali europejskiej. Gdy mianowicie
w drugiej �wierci stulecia wzm�g� si� w Polsce
intensywny ruch budowlany, a przedmie�cia War-
szawy pokry�a znaczna liczba reprezentacyjnych
pa�ac�w, kr�l poleci� swym architektom sporz�-
dzi� inwentaryzacj� cenniejszych obiekt�w i przy-
gotowa� do druku album, zawieraj�cy plany i ry-
sunki budowli. Akcj� inwentaryzacyjn� podj��
w pierwszym rz�dzie architekt kr�lewski Jan Bap-
tysta Gisleni, le�z realizacji tego pi�knego zamy-
s�u przeszkodzi�a �mier� kr�la. Rysunki Gisleniego
uleg�y rozproszeniu, dopiero niedawno monogra-
fistce tego architekta uda�o si� odnale�� cz�� jego
cyklu rysunkowego, porozrzuca�ego po zbiorach
europejskich. ss

268 269

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

Sztuka na uslugach mo�now�adztwa

i patrycjatu miejskiego

Kr�lewski patronat artystyczny znalaz� �ywe

echo w poczynaniach mo�now�adc�w, tak �wiec-
kich, jak i duchownych (episkopat). Magnaci na
ka�dym niemal polu rywalizowali z dworem kr�-
lewskim, chc�c mu dor�wna� przede wszystkim
pod wzgl�dem okaza�o�ci i splendoru. Pierwsza
po�owa XVII wieku jest okresem, w kt�rym #viel-
cy w�a�ciciele ziemscy wznosili liczne i okaza�e
budowle zar�wno w stolicy, jak i na prowincji,
w dobrach dziedzicznych.
Nie by�y to ju� dawne zamki warowne, lecz
siedziby rezydencjalne, zachowuj�ce tylko pe###ne
pozory obronno�ci, wystarczaj�ce na wypadek na-
jazdu s�siedzkiego czy rewolty poddanych ch�o-
p�w, lecz nie przedstawiaj�ce �adnej warto�#i mi-
litarnej w razie ataku regularnej arrzii. B#-�o to
zrozumia�e, gdy� nikt nie przypuszcza�, by nie-
przyjaciel m�g� si� zap�dzi� do wn�trza Rzeczypo-
spolitej. Wyj�tek stanowili Tatarzy, kt�rych lu�ne
watahy dociera�y do Sanu, ale przeciw ordy�com
wystarcza� taki na przyk�ad zamek krasiczy�ski,
zbudowany na prze�omie stuleci, a broniony przez
fosy i cztery wie�e naro�nikowe.
 Z biegiem czasu wykszta�ci�y si� inne typy re-
zydencji magnackich. Nawi�zywa�y one do wzoru
ujazdowskiego; rezydencje takie zbuduj� sobie
Denhoffowie w Kruszynie, Radziwi��owie w Bia�ej
Podlaskiej, Tar�owie w Podzamczu Piekoszowskim
czy biskupi krakowscy w Kielcach. Warszawskie
siedziby magnackie ulegaj� ju� pewnej ewolucji:
gin�� tu ostatecznie dziedziniec wewn�trzny, rzut
poziomy przybiera� kszta�t wyd�u�onego cz###oro-
boku, w kt�rym dawne wie�e naro�ne przekszta�-
ca�y si� w mocno wystaj�ce ponad lico muru cz�-

KULTURA Aft TYSTYCZNA

�ci budynku, tzw. ryzality. Tak wygl�da�y pa�ace

Koniecpolskich i Kazanowskich na warszawskiej
skarpie wi�lanej, maj�ce podjazdy od strony g��w-
nego traktu i barokowe ogrody spadaj�ce taraso-
wo ku rzece. Ogrody te ozdobione rze�bami, fon-
tannami i altanami nierradko posiada�y r�wnie�
zwierzy�ce, zaopatrzone w okazy rodzimej i egzo-
tycznej fauny. By�y i inne rodzaje rezydencji
magnackiej, kt�re uchyla�y si� od powtarzania ty-
pu "rodzimego", ale stanowi�y �yw� nieraz trans-
plantacj� wzor�w obcych. Ka�da niemal rodzina
mo�now�adcza posiada�a w�asnych architekt�w
i artyst�w.
W zale�no�ci od zasob�w pieni�nych i stop-
nia wyrobienia estetycznego wype�niano wn�trze
siedzib r�nego rodzaju wytworami artystyczny-
mi, w�r�d kt�rych poza tkactwem dekoracyjnym
(arrasy, kobierce wschodnie) najwi�ksz� chyba ro-
l� odgrywa�o malarstwo. Nie darmo najm�cdszy
z cech�w malarskich, mianowicie lwowski, k�ad�
taki du�y nacisk na portret i tematyk� historycz-
no-batalistyczn�. �ciany pa�ac�w pokrywa�y ma-
lowid�a o w�tkach historycznych i legendarnych;
dekorowano je r�wnie� cyklami portret�w wy-
imaginowanych przodk�w, tak bowiem nakazywa�
snobizm szlachecki. Ta produkcja masowa nie
wp�ywa�a na og� dodatnio na jako�� zam�wie�,
ale jednak nie zawsze tak bywa�o. Korzystano nie
tylko z us�ug malarzy cechowych, lecz zamawiano
tak�e obrazy u czo�owych artyst�w zar�wno kra-
jowych, jak i zagranicznych.
Za przyk�adem kr�lewskim w rezydencjach
magnackich powstawa�y r�wnie� zbiory dzie� sztu-
ki i r�nych osobliwo�ci. Nie wsz�dzie eksponaty
te odznacza�y si� wysokim poziomem, gdy� nie-
kt�rzy (na przyk�ad Adam Kazanowski) gromadzili
obiekty pod k�tem ich ceny materia�owej, a nie

270 27#

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ
artystycznej. Du�� natomiast warto�� posiada�a
galeria obraz�w kanclerza Ossoli�skiego, repre-
zentowana przez Rafaela, Tycjana, D�rera czy
Guercina, jak r�wnie� w Wi�niczu Lubomirskich,
gdzie znajdowa�y si� p��tna Ribery, Voueta, Alba-
niego.
Tak�e dostojnicy ko�cielni nie pozostawali
w tyle, zw�aszcza arcybiskupi gnie�nie�scy i bi-
skupi krakowscy, kt�rzy z regu�y mieli ambicje
mecenasowskie i dawali im uj�cie. Niemal ka�dy
prymas tego okresu za�nacza� sw� dzia�alno��
przez wznoszenie i odnawianie rezydencji arcybi-
skupich, budowanie ko�cio��w i kaplic, fundowa-
nie nagrobk�w dla siebie lub poprzednik�w, za-
pe�nianie ko�cio��w licznymi malowid�ami. Nie-
wiele rezydencji �wczesnych przetrwa�o burze
dziejowe i zachowa�o swe pierwotne formy. Do
wyj�tk�w nale�y pi�kny pa�ac biskup�w krakow-
skich w Kielcach, wzniesiony przez Tomasza Pon-
cino w latach 1636-1642 wed�ug projektu Jana
Trevano na polecenie Jakuba Zadzika, by�ego
kanclerza koronnego, a pod�wczas biskupa kra-
kowskiego.
Wreszcie wypada wspomnie� o kulturze arty-
stycznej rozwijaj�cej si� w kr�gach mieszcza�skich,
o kt�rej �wiad�z� nielicznie zachowane inwentarze
i testamenty mieszcza�skie z tego okresu. Doty-
czy�o to przede wszystkim miast po�o�onych na
g��wnych szlakach komunikacyjnych, z Krakowem
i Gda�skiem na czele. W istocie patrycjat wi�k-
szyeh o�rodk�w miejskich by� w tym okresie nie
tylko powa�nym odbiorc� produkcji artystycznej,
ale i sam otacza� cz�sto protekcj� poszczeg�lne ga-
��zie sztuki. W najwi�kszych za� o�rodkach kultu-
ra artystyczna rozwija�a si� pod auspicjami w�adz
municypalnych. Miejski ruch budowlany osi�gn��
apogeum w latach 1590-1640. W okresie tym roz-

272

38. Portal kaplicy w zamku krasiczy�skim

KULTURA ARTYSTYCZNA

wija�y si� dwa zasadnicze typy kamienic miej-

skich; jeden wyst�puj�cy g��wnie na terenie Ma-
�opolski, odznacza� si� rozrostem w kierunku ho-
ryzontalnym i dysproporcj� kondygnacji osi�gni�t�
przez wprowadzenie olbrzymich niekiedy attyk
(Lw�w, Lublin, a zw�aszcza Kazimierz nad Wis��).
Drugi typ wywodzi� si� z Niderland�w i charakte-
ryzowa�o go bogactwo szczytowych elewacji fron-
towych, dekorowanych ornamentacj� ciosow�. Ten
typ przewa�a na terenie Pomorza (Toru�, Elbl�g),
sk�d przeszed� do Wielkopolski i Mazowsza. Prze-
de wszystkim jednak rozwin�� si� w Gda�sku. Za-
soby finansowe patrycjatu miejskiego pozwala�y
zar�wno na budowanie nowych kamienic, jak
i na wznoszenie pewnego rodzaju fundacji ro-
dzinnych.
Podobne zjawiska zachodzi�y w dziedzinie ma-
larstwa. Patrycjat miejski nie tylko ch�tnie por-
tretowa� si�, ale nabywa� obrazy mistrz�w krajo-
wych i zagranicznych. W mieszkaniach krakow-
skich nierzadko znajdowa�y si� malowid�a prowe-
niencji w�oskiej. W Gda�sku nie by�o prawie za-
mo�niejszej rodziny, kt�ra by nie posiada�a jakie-
go� obrazu niderlandzkiego, a ju� w ka�dym razie
najpopularniejszego na tamtejszym gruncie mala-
rza - �ukasza Cranacha. Rozwojowi malarstwa
patronowa�y w�adze miejskie; sale ratuszowe Kra-
kowa, Poznania i Torunia zape�nia�y cykle portre-
t�w kr�lewskich i malowid�a o tematyce history-
cznej, a w Gda�sku pod patronatem miasta stwo-
rzono silny o�rodek malarski, kt�ry wykonywa�
prace dekoracyjne dla sal obu ratusz�w - Dworu
Artusa i innych instytucji municypalnych. G�ro-
wa� tam - tak jak w architekturze - manieryzm
niderlandzki, przywieziony przez imigrant�w (Jan
Vredeman de Vries, Izaak van der Block), ale do-
ciera�y te� i wp�ywy weneckie.

18 Polska XVII wieku 273

39. Miko�aj Kopernik i Jan He#veliusz

Miedzioryt Jetemiasza Falcka

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

W oktesie sarm�t#zmu

Najazd szwedzki z lat 1655-1660 poci�gn�� za

sob� nie tylko ruin� gospodarcz� kraju, ale przy-
czyni� si� bezpo�rednio i po�rednio do dewastacji
dotychczasowego dorobku kulturalnego zar�wno
w dziedzinie kultury umys�owej, jak i artystycz-
nej. Dewastacje te, spowodowane zniszczeniami
wojennymi i systematyczn� grabie�� w czasie
trwania okupacji, by�y nie mniej dotkliwe ni� kl�-
ska gospodarcza.
Tote� odbudowa kultury artystycznej dokony-
wa�a si� w warunkach trudnych, w innym ju� te-
raz uk�adzie si� spo�ecznych i ekonomicznych,
w odmiennym klimacie ideologicznym wprowa-
dzonym przez narastaj�cy sarmatyzm. Druga po-
�owa XVII wieku nale�y do czas�w, kt�re histo-
ryk sztuki nazwie faz� p�nego baroku, a historyk
kultury umys�owej ochrzci mianem sarmatyzmu.
By� to niew�tpliwie okres regresu kultury
artystycznej. Muzyka, tak intensywnie rozwijaj�ca
si� w pierwszej po�owie stuleci�, teraz, pozbawio-
na mecenatu, zatrzyma si� w rozwoju, a nawet
cofnie. Nie zdo�ano odbudowa� dawnego tea-
tru kr�lewskiego, nawet scena w�adys�awowska
uleg�a przekszta�ceniu; schodzi� z widowni teatr
plebejski, a pojawiaj�ce si� od czasu do czasu
w�drowne trupy komedii dell'arte sta�y si� zja-
wiskiem sporadycznym, coraz rzadszym.
Jedynie architektura i sztuki plastyczne, je�li
nie jako�ciowo, to ilo�ciowo, zajmowa�y nadal
wa�k� pozycj�. W�a�ciwa dla okresu sarmatyzmu
dewocja sprzyja�a fundacji licznych ko�cio��w,
zw�aszcza klasztnrnych, wznoszonych na wzorach
rzymskiego baroku, wykszta�conego ostatecznie
przez Francesco Borrominiego. Wn�trza tych ko-
�cio��w, w przeciwie�stwie do ich bry�, cechowa�o

KULTURA ARTYSTYCZNA

niekiedy wielkie bogactwo wyposa�enia, wyra2a=

j�ce si� przede wszystkim w rozwoju dekoracji
stiukowej, kt�ra nierzadko odznacza�a si� do��
wysokim poziomem artystycznym (ko�ci� na
Antokolu wile�skim, ko�ci� parafialny w Tar�o-
wie, ko�ci� bernardyn�w na Czerniakowie war-
szawskim). Dekoracji tej sekundowa�o malarstwo
�cienne, pokrywaj�ce sklepienia ko�cielne przy
zastosowaniu efekt�w iluzjonizmu perspektywicz-
nego. Wprawdzie ten rodzaj malarstwa rozwinie
si� w pe�ni dopiero w nast�pnym stuleciu, lecz
jego pocz�tek przypada na ostatni� �wier� wieku
XVII, kiedy to pojawia si� najwybitniejszy na na-
szym gruncie tw�rca fresk�w, wykszta�cony na
wzorach rzymskich Michelangelo.Palloni, kt�ry
szeregiem warto�ciowych kompozycji pokry� �cia-
ny i stropy ko�cio��w w W�growie, �owiczu, Wil-
nie i Po�aj�ciu.
W malarstwie stalugowym dominuj�c� rol�
odgrywa� portret. By�o to zjawisko zrozumia�e,
gdy� megalomania mo�now�adztwa i szlachty wy-
maga�a, by reprezentacyjne pomieszczenia pa�ac�w
i dwor�w pokrywa�y galerie portret�w przodk�w
rzeczywistych i urojonych, �wiadcz�cych o "�wiet-
no�ci" rodu. Wytwarza� si� specyficzny typ por-
tretu sarmackiego, odznaczaj�cy si� nie tylko
egzotyczno�ci� ubioru, ale i odr�bnym modelowa-
niem g�owy malowanej w spos�b nader realistycz-
ny. Dawny biust kamienny czy metalowy, przed-
stawiaj�cy popiersie zmar�ego na nagrobku, ust�-
powa� teraz miejsca portretowi, malowanemu na
blasze. Specjalno�ci� polsk� sta� si� sze�cioboczny
portr�t trumienny, kt�ry stanowi� jedno z wielu
akcesori�w coraz wystawniejszych uroczysto�ci po-
grzebowych. Tak masowa produkcja portret�w
musia�a na og� wp�yn�� ujemnie na ich poziom
artystyczny, niemniej i w tym rodzaju sztuki zna-

274 275
TIlT!.7

le�� mo�na n�ejedno dzie�o wybitne. W�r�d licz-

nych malarzy portreeist�w na czo�o wybi� si� ser-
witor kr�lewski, gd��szczanin Jerzy Daniel
Schult�; pozostawa� on pod silnym oddzia�ywa-
niem malarstw... holenderskiego, a cz�ciowo
i francuskiego (mi�dzy innymi pi�kne portrety
Jana Kazimierza i Micha�a Korybuta). Podobizny
Jana III i jego rodziny wykonywali (pomijaj�c
cudzoziemc�w) Jan Tricjusz i Jerzy Szymonowicz-
-Siemiginowski.
Znaczn� rol� odgrywa�o te� malarstwo histo-
ryczno-batalistyczne uprawiane g��wnie na dwo-
rze kr�lew#kim, a za jego przyk�adem i po dwo-
rach magnackich. Zw�aszcza Jan III lubi� uwiecz-
nia� w�asne victorie, obrazy tego rodzaju przezna-
cza� dla swych rezydencji i podopiecznych ko�cio-
��w (na przyk�ad w ��kwi). Wielkim odbiorc�
malarstwa stalugowego by� Ko�ci�, ale od tw�r-
c�w nie wymaga� wysokiego poziomu artystyczne-
go, g��wny nacisk k�ad�c nie na form�, lecz na
tre�� dzie�a. Nic wi�c dziwnego, �e zgodnie z epok�,
kt�ra g�osi�a has�o 'm.e#n,ento #n.ori, obrazy ko�ciel-
ne w znacznej mierze sta�y si� malowanymi mora-
litetami; w�r�d nich poczesne miejsce zaj�y r�ne
" ", y
"ta�ce �mierci, "sztuki dobrego umierania cz
"znikomo�ci doczesnego �ycia".
Szlachcic-sarmata wierzy� w swe wschodnie
pochodzenie, tote� orientalizm dominowa� teraz po-
wszechnie. Wyra�a� si� on nie tylko w ubiorze, lecz
i w wielu akcesoriach �ycia codziennego, a zw�a-
szcza reprezentacyjnego. Import towar�w wschod-
nich, tak bardzo rujnuj�cy bilans handlowy pa�-
stwa, a wreszcie bogate �upy zdobyte w namiotach
tureckich pog��bi�y orientalizacj� smaku. �ciany
pa�a"�w i dwor�w (a nawet i kamienic mieszcza�-
skich) dekorowano wschudni� broni�, miejsce daw-
nych opon flamandzkicli za;.�y kobierce i kilimy

276

KULTURA ARTYSTY�ZNA

orientalne. Pojawi�y si� kapele janczarskie, a daw-

ni hajducy magnaccy ust�pili m�ej'�ca pajukom
ubranym po turecku lub arabsku.
Dzia�o si� to w�wczas, gdy sztuka ko�cielna
podporz�dkowana by�a ca�kowicie rzymskiemu ba-
rokowi, gdy architektura pa�acowa tworzy�a swo-
�sty stop wzor�w w�oskich i francuskich, przetwo-
rzonych w spos�b rodzimy, sarmacki. Powsta-
 # �y w ten spos�b przedziwne przeciwie�stwa.
W dawnych tradycyjnych dworach, a nawet pa�a-
cach, iluzjonistyczne dekorac#e plafonowe poja-
wiaj� si� obok kobierc�w perskich, rozpostartych
na prostych, ciesielskiej roboty �awach i sto�ach.
Jak�e cz�sto mistyczna, czy metaforyczna tre��
malowid�a przedstawiona zostaje przy u�yciu na-
turalistycznych chwyt�w, n�e cofaj�cych si� przed
odra�aj�c� brzydot�. Obok ruder budowano repre-
zentacyjne obiekty, obok wal�cych si� zajazd�w-
wykwintne budowle zawieraj�ce galerie dzie� sztu-
ki, w pobli�u cuchn�cych jatek - ko��io�y o za-
dziwiaj�co bogatym wystroju wn�trza. Tak ostro
# wyst�puj�ce kontrasty �wiadcz� o decentralizacji
o�rodk�w dyspozycyjnych, braku my�li koordynu-
I j�cej, o rozprosz#niu wysi�k�w.
Zabrak�o czynnika wiod�cego w dziedzinie
kultury, jakim by� dw�r kr�lewski za Waz�w.
Praktycznie przesta� spe�nia� t� rol� za Jana III,
kt�ry jedynie dorywczo rezydowa� w Warszawie.
Potworzenie si� du�ej ilo�ci ma�ych o�rodk�w dy-
spozycyjnych tak�e na polu kultury, z jednej stro-
# ny da�o w rezultacie og�lne obni�enie poziomu,
z drugiej za� przynios�o jej zr�nicowanie. R�no-
rodno�� i kontrastowo�� posiada�y ten walor, i�
pozostawia�y mo�no�� wyboru.
Dlatego chyba w�a�nie w dobie sarmatyzmu
kultura polska sta�a si� atrakcyjna dla s�siad�w,
; a kraj nasz w pewnej mierze przej�� rol� po�red-

277

W�ADYS�AW TOMKIEWICZ

nika mi�dzy Zachodem a Wschodem. W czasach

Jana III bojarzy mo�dawscy w znacznej mierze
poddawali si� wp�ywom kultury polskiej, a Miron
Costin, kt�ry wszed� do obu literatur, histori�
ojczystej Mo�dawii napisa� po polsku. W Rosji Fio-
dora II zacz�to uprawia� malarstwo portretowe
typu sarmackiego. Regentka Zofia wprowadzi�a
w Moskwie do obyczaju dworskiego j�zyk polski,
a g�o�ny knia� Golicyn zgromadzi� bibliotek�
utwor�w polskich i zorganizowa� w swym pa�acu
teatr polski. Rosyjskim elementom post�powym
nie wystarcza� ju� ciasny kr�g zainteresowa�
ograniczony przez cerkiew, tote� poprzez Polsk�
usi�owa�y one poszerzy� sw� wiedz� o �wiecie.
Sztuka polska drugiej po�owy XVII wieku jest
zjawiskiem nie mniej skomplikowanym ni� ca�o��
kultury sarmatyzmu. Pami�ta� bowiem trzeba, i�
mimo swej specyficzno�ci sarmatyzm by� jednak
odro�l� barokowego drzewa, kt�rego korzeniami
si� karmi�, a kt�rego konary rozpo�ciera�y si�
nad ca�� niemal Europ� w ci�gu p�tora stule-
cia. A barok mia� przecie� w�asne cele i bardzo
r�ne �rodki oddzia�ywania, co w kulturze arty-
stycznej oznacza�o pos�ugiwanie si� wielorako�ci�
form. Je�eli sztuka renesansu stawia�a sobie cele
poznawcze, a manieryzm u ko�ca XVI wieku pra-
gn�� zadziwi� odbiorc� wyszukan� pomys�owo-
�ci� - to barok stara� si� ol�ni� i przekonywa�;
st�d p�yn�a sk�onno�� ku retoryce i pos�ugiwaniu
si� efektami teatralnymi.
Charakterystyczn� cech� sarmatyzmu pol-
skiego by�o, i� po te efekty si�ga� do bardzo r�-
nych �r�de�, co zadecydowa�o o jego z�o�ono�ci
i r�norodno�ci form.

Czes�a2v Hernas

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

Sp�r o #pak�

Pierwsz� my�l� - kiedy m�wimy "polski ba-

rok" - jest wci�� jeszcze w�tpliwo��: czy istnia�a
taka epoka w naszej kulturze. Mo�e to tylko jeden
nurt sztuki w wieku XVII, kilku poet�w w pi�-
miennictwie tego czasu, i mo�e nie ma powodu, by
nazw� jednego nurtu okre�la� ca�� epok�? I jesz-
cze jeden charakterystyczny rys dzisiejszej �wia-
donio�ci kulturowej: nazwy innych epok (litera-
tura renesansowa, o�wieceniowa, romantyczna) s�
synonimami warto�ci pozytywnych, natomiast po-
j�cie literatura barokowa budzi nieufno��, w naj-
lepszym przypadku kojarzy si� z pewn� niejasno-
�ci� oceny, je�li nie po prostu z dezaprobat�. St�d
na przyk�ad w dzisiejszym odczuciu j�zykowym
dwa og�lne okre�lenia "polszczyzna renesansowa"
i "polszczyzna barokowa" nie tylko rozr�niaj�
kierunki stylistyczne, ale tak�e dokonuj� apriory-
cznej oceny: pozytywnej i negatywnej.
Mimo pr�b pokonania owej niech�ci, podej-
mowanych w ostatnim dziesi�eioleciu przez nie-
kt�rych historyk�w literatury, a tak�e przez kilku
poet�#'u i krytyk�w literackich, poj�cie baroku
i dorobek omawianej epoki stale jeszcze nie uzy-

279

CZES�AW HERNAS

ska�y podobnych praw, jakie przyznajemy innym

zwrotom w historii naszej kultury.
 Korzenie tej oceny si�gaj� daleko, niech��
trwa od lat dwustu, odk�d pisarze o�wieceniowi
przekre�liws�y osi�gni�cia swych bezpo�rednich
poprzednik�w, wr�cili do wzor�w renesansowych.
Negatywny model poprzedniej epoki literackiej-
ogl�dany zwykle jako model "sarmatyzmu"-
oparli oni nie na czasach, gdy kultura baroku
znajdowa�a si� w stadium poszukiwa� i osi�gni��,
lecz na okresie epigo�stwa, kiedy to "korab m�-
dro�ci" w naturalny spos�b zbli�a� si� do swego
brzegu "na p�ytkim gruncie rozbuja�ych flukt�w"
(wyra�enie Ignacego Krasickiego).
By�a to po prostu prawid�owo�� prze�om�w
literackich; atakowano formacj� schy�kow� z in-
tencj� zaatakowania ca�o�ci, co zreszt� wcale nie
przeszkadza�o wielu pisarzom o�wieceniowym ko-
rzysta� z dorobku artystycznego poprzednik�w.
Opinia o�wieconych utrwali�a si� jednak szeroko
i na d�ugo. W wieku XIX przej�li j� pierwsi auto-
rzy podr�cznik�w historii literatury polskiej, od
Feliksa Bentkowskiego pocz�wszy, i utrzymali ich
nast�pcy.
Mi�dzy renesansem a o�wieceniem wymierza-
no staropolsk� nizin� literack�, depresj� w og�l-
nym obrazie rozwoju kultury polskiej, kiedy to
"nad brzegami Wis�y grube rozpostar�y si� ciem-
no�ci". Nizin� t� nazywano "wiekiem Alwara,
astrologii, alchemii, konceptowych kaza�... i pane-
giryk�w", "zn�dznienia literatury i jej zupe�nej
czczo�ci", wiekiem "teologiczno-panegirycznym",
"epok� jezuick�", "epok� eklektyzmu literackie-
go", "zam�tu i powszechnego rozstroju w litera-
turze". To tylko kilka przyk�ad�w kierunku og�l-
nej negacji zaczerpni�tych z dziewi�tnastowiecz-
nyeh zarys�w histor� literatury. Dostawa�o si� tu

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

literaturze i za histori�, za kl�ski wojskowe i po-

lityczne szlacheckiej Rzeczypospolitej, za ��te
Wody, Korsu�, Pi�awce, i z przekonania, �e jezuici
zgubili Polsk�.
Najsilniej na negatywnej ocenie literatury ba-
roku zawa�y�y problemy my�lowe XIX wieku.
W spojrzeniiz na histori� dominuj�cy punkt widze-
nia stanowi�o pytanie o powody utraty niepodle-
g�o�ci, pod tym k�tem oceniano tak�e funkcje ba-
rokowej literatury. Egzamin wypada� niepomy-
�lnie, ale te� d�ugo nie dokonano podstawowych
rozr�nie� mi�dzy literatur� a pi�miennictwem.
Granica mi�dzy nimi nie jest absolutna, lecz hi-
storycznie zmienna, w ka�dej epoce przebiega ina-
czej, modyfikowana jest przez rozw�j fakt�w li-
terackich, dob�r tradycji i kszta�tuje okre�lon�
�wiadomo�� literack� danego okresu. Broszury po-
lityczne, dzie�a historyk�w, traktaty teologiczne
interesuj� nas jako dokumentacja rozwoju my�li,
ale nie s� to produkty literatury.
 U progu XX wieku Edward Por�bowicz, ana-
lizuj�c warsztat literacki Jana Andrzeja Morszty-
na, zaproponowa�, by zamiast m�wi� "literatura
lub poezja makaroniczna" u�ywa� nazwy "baro-
kowa". Nie okre�li� bli�ej zakresu tej nazwy ani
jej estetycznych warto�ci, udowodni� jednak sen-
sowno�� takiego wyodr�bnienia w sferze formal-
nej. Termin z wolna przyjmowa� si�, a?e wci��
ci��y�a na nim negatywna ocena epoki, mimo �e
prace historycznoliterackie zdo�a�y ju� rewindy-
kowa� z owej niziny niejedno dzie�o r�kopi�mien-
ne, czy nawet drukowane. Najcz�ciej jednak ter-
min nadal stanowi swoiste curiosum, �adna bo-
wiem inna nazwa od renesansu po modernizm nie
zawiera w sobie za�o�onej z g�ry negacji.
W pierwszej po�owie XX wieku studia Juliana
Krzy�anowskiego, Romana Pollaka i innych bada-

280 281

CZES�AW HERNAS

czy przybli�y�y naszym oczom wiele spraw, sylwe-

tek, konflikt�w i warto�ci tamtych czas�w.
W �wietle nowej wiedzy trudno ju� by�o rozpatry-
wa� je w kategoriach zniekszta�conego renesansu.
Mimo to Zjazd Odrodzenia (2�-30 pa�dziernika
1953) w oparciu o inn� motywacj�, podtrzyma�
tradycj� naukow� XIX wieku. Dopiero po roku
1956 odnowiona zosta�a dyskusja nad barokiem
jako epok� kultury. Czy jednak epok� t� nale�y
okre�la� terminem "sarmatyzm" (renesans, sarma-
tyzm, o�wiecenie, romantyzm)? By�bym przeciwny
tej propozycji. S�dz�, �e warto utrzyma� termin
"
barok". Je�li bowiem "sarmatyzm" stanowi okre-
�lenie ca�o�ci �wczesnej ideologii i obyczaj�w, to
termin "barok" wydobywa z tego uk�adu odniesie�
sprawy sztuki. Je�li "sarmatyzm" ukazuje nasz�
odr�bno�� na mapie kultur etnicznych Europy, to
termin "barok" okre�la przynale�no�� kultury pol-
skiej do okre�lonego kr�gu kultur europejskich.
A wiemy przecie�, �e nie wszystkie kraje przesz�y
przez t� faz� rozwojow�.
Jej schy�ek do�� zgodnie wyznaczano na po�o-
w� XVIII wieku. Co prawda, do dzi� nie zako�-
czono sporu o dzia�alno�� jednego pokolenia lite-
rackiego, kt�rego aktywno�� przypad�a na lata
1740-1765, sp�r dotyczy tu jednak raczej w�a�ci-
wej rangi nowych zjawisk, rozpl�tywania w�z��w
tradycji i nowatorstwa, modelu konstrukcji ca�ej
epoki stanis�awowskiej. Nie ulega przecie� w�tpli-
wo�ci, �e to pokolenie prekursor�w przygotowa�o
warunki prze�omu. W latach czterdziestych XVIII
wieku zaczyna si� bowiem na tle przemian ideo-
wych, znamiennych dla o�wiecenia, kszta�towa�
pocz�tek nowej awangardy umys�owej i artysty-
cznej. Wydaje si� natomiast, �e za ma�o uwagi po-
�wi�camy ci�g�o�ci tradycji barokowej w czasach
p�niejszych. Tradycje te trwaj� nadal w kr�gu

ZARYS ROZWOJU I#ITERATURY BAftOKOWEJ

nawyk�w kulturowych, w pogl�dach, w technikach

artystycznych, s� atakowane przez now� awangar-
d�, a p�niej u schy�ku o�wiecenia, odnawiane
przez tw�rc�w reprezentuj�cych ruch antyklasycy-
styczny. Wiele barokowych tradycji, rozmaicie
przystosowanych, wesz�o po prostu do kultury na-
rodowej, obyczajowo�ci, do polskiego folkloru.
Najwi�cej sprzecznych pogl�d�w nagromadzi�o
si� wok� daty pocz�tk�w baroku. Czy zaczyna si�
on po �mierci Jana Kochanowskiego, a nawet
wcze�niej, obejmuj�c pierwszymi objawami schy-
�ek jego tw�rczo�ci, czy dopiero po po�owie XVII
wieku? W tym stuleciu w�tpliwych kryteri�w
kwalifikacyjnych najcz�ciej wyznaczano daty:
1600, 1620-1630,1660.
Pierwszym chronologicznie punktem spornym
sta�a si� tw�rczo�� Miko�aja S�pa Szarzy�skiego,
zmar�ego w roku 1581. A wi�c niemal sto lat lite-
ratury trudnej do identyfikacji. Pisarze r�ni�cy
si� od swoich renesansowych poprzednik�w,
a przecie� dzie� ich nie da si� wt�oczy� do galer�
zepsutego smaku i ja�owo�ci my�li. Podkre�lano
zazwyczaj zwi�zki tej literatury z tradycjami re-
nesansu, ale wydobywano r�wnocze�nie �lady no-
wych, zniekszta�caj�cych inspiracji. Rysowa� si�
wi�c - zgodny z koncepcj� Jakuba Burckhardta-
obraz gorszego, zwyrodnia�ego renesansu. By�by
to obraz prawdziwy, gdyby przyj��, �e wolno do
nowej literatury przyk�ada� miar� renesansowych
kryteri�w i gust�w. Pozornie godzi� wszystko ter-
min zast�pczy "literatura porenesansowa" wydo-
bywaj�cy przede wszystkim zjawiska schy�kowe.
W okre�leniu tym kry�y si� jednak nie tylko war-
to�ci epigo�skie, jak u kresu ka�dej epoki, ale te�
zjawiska "nierenesansowe" i one to u schy�ku XVI
wieku posiadaj� warto�� szczeg�ln�, s� el#mentami
prekursorskimi kszta�tuj�eej si� nowej kultury.

282 283

CZES�AW HERNAS

W�a�nie te nierenesansowe warto�ci zad�cydowa�y

o tym, �e l�teratura nasza pod koniec #VI wieku
znalaz�a si� tak blisko europejskiej "wsp�czesno-
�ci", jak nigdy wi�cej w okresie staropolskim.
Kszta�towanie si� wczesnego baroku w Polsce
przypad�o na lata 1580-1620. W tym czterdziestole-
ciu nale�y szuka� pocz�tk�w nowej epoki, cho� pew-
ne zjawiska si�gaj� lat wcze�niejszych, inne zn�w
nurty znamienne dla europejskiego baroku pojawi-
�y si� u nas p�niej. Niemniej w latach 1580-1620,
przy �ywym wci�� rozwoju pisarstwa renesansowe-
go, dokona�y si� wa�ne przemiany w naszej kultu-
rze zarysowa�y si� inne ju� kierunki literackich po-
szukiwa�, polemiczne wobec renesansowych stere-
otyp�w i postaw filozoficznych. ��czy�y one ambi-
cje warsztatu z pragnieniem zbudowania szerokiej
i nowej syntezy wiedzy humanistycznej, szuka�y
syntezy sztuk, a nade wszystko by�y nieufne wo-
bec renesansowego horyzontu okre�lenia "rzeczy
ludzkich". W istocie rozpoczyna�o si� poszukiwanie
nowej teor� humanizmu przystosowanej do nizr-
t�w my�lowych kontrreformacji (na zasadzie apro-
baty lub sprzCciwu) i do znamiennych dla nowo-
�ytno�ci d��e� do narodowego samookre�lenia
(w Polsce szczeg�ln� w tym zakresie rol� odegra�a
teoria sarmatyzmu).
W latach dwudziestych XVII wieku nowe kie-
runki poszukiwa� wchodz� w czasy swoistego roz-
kwitu, kt�ry jest kontrolowany i modelowany
przez intensywnie dzia�aj�ce o�rodki polityki kul-
turalnej kontrreformacji, dobrze ju� zakorzenione
w polskim �yciu. Pami�ta� trzeba, �e obiektywny
obraz rozwoju literatury jest rezultatem �cierania
si� tych dwu si� wcale nie identycznych, reprezen-
tuj�cych r�ne d��enia w procesie kultury. W tym
szerszym uk�adzie ogl�da� trzeba wewn�trzne
przemiany barokowej kultury i literatury.

284

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

Kierunki przexniany kulturawej

W pi�miennictwie XVII wieku odkrywano nie-

raz rysy megalomanii narodowej. Istotnie, kiedy
Wojciech Dembo��cki przekonywa� czytelnik�w, �e
B�g m�wi� do Adama i Ewy po polsku i kiedy
uczenie etymologizowa�, by udowodni�, i� najstarsi
na �wiecie s� Sarmaci, to nie by�o w jego koneep-
cjach ani umiaru, ani rozs�dku, lecz tylko rozmach
fantazji. Przy podejrzeniach o megalomani� nie
zapominajmy #ednak, �e Polska stanowi�a w�wczas
drugie co do #vielko�ci pa�stwo Europy, i to okre-
�la�o �wiadomo�� jej obywateli. Co wi�cej teryto-
rium pa�stwowe Rzeczypospolitej rozszerza�o si�
nadal, a koncepcja rozwoju pa�stwa zawiera�a
w sobie nie tylko racjonalne rysy doktryny poli-
tycznej, lecz opiera�a si� tak�e na szczeg�lnym
poj�ciu "misji dziejowej". Przyjmowano powszech-
nie, �e kierunek poszerzania w�adzy Rzeczypospo-
litej - na wsch�d - realizuje r�wnocze�nie poli-
tyczne cele katolickiej Europy i interesy pa�stwa,
rozszerza bowiem potencja� �yznych obszar�w rol-
nych, a Ko�cio�owi otwiera drog� misyjnej pene-
tracii.
Doktryna sta�a si� pe#vnikiem, wiar� w prze-
znaczenie dziejowe narodu: "Kiedy niebieskie losy
ten �wiat podziela�y, Polszcze nawi�tsz� korzy��
w roli zostawia�y" - pisa� Stanis�aw Grochow-
ski. 5# Nie zdo�ano wi�c wykrzesa� zainteresowa�
dla polityki morskiej (a by�y takie pr�by), bo nie
w kolonizacji obszar�w zamorskich widziano przy-
sz�o�� kraju. Uwag� skupiono na granicy wschod-
niej, granicy ruchomej. Od schy�ku XVI wieku
toczy�a si� dyskusja na temat zagospodarowania,
zaludnienia i ubezpieczenia kres�w wschodnich.
Nosi�a ona charakter tylko polityczny, anga�owa�a
publicyst�w, ale na jej tle ros�y ju� wzorce boha-

285

CZES�AW HERNAS

ter�w, mity kresowych stanic, tamtejszego rycer-

stwa, szlachcianek �wiczonych w sztuce wojennej,
og�lny model surowego �ycia. Kresy sta� si� mia�y
szko�� rycerstwa. Legenda kresowa kszta�tuje si�
w pierwszej po�owie XVII wieku, ju� w�wczas
znajduje pierwsze odbicie w literaturze, w popu-
larnej pie�ni, i pozostanie �ywym mitem �wiado-
mo�ci spo�ecznej na wieki p�niejsze. W legendzie
kresowej wiele inspiracji odnajdywali poeci ro-
mantyczni, p�niej Sienkiewicz, ale i w XX wieku
w r�nych wersjach wracaj� stare motywy mit�w
kresowych w obyczajowej gaw�dzie (Melchior
Wa�kowicz) czy w powie�ci drugorz�dnej (Maria
Rodziewicz�wna). Pod wzgl�dem socjologicznym
by�a to od pocz�tku do ko�ca legenda stanu szla-
checkiego, o tym zadecydowa�y okoliczno�ci
ukszta�towania si� mitu kresowej stanicy.
W wielonarodowo�ciowej Rzeczypospolitej
wieku XVII warstw�, kt�ra stanowi�a nar�d i oby-
wateli by�a nadal szlachta, zr�nicowana ekonomi-
cznie (od szlachty s�u�ebnej po magnateri�), etni-
cznie i religijnie. Najwa�niejsze dla nowej epoki
zr�nicowanie, to rosn�cy - po upadku ruchu
egzekucyjnego w wieku XVI - antagonizm mi�-
dzy szlacht� a magnateri�. Warto�� polityczna tego
konfliktu jest po rokoszu Zebrzydowskiego coraz
mniejsza, utrzymuje si� natomiast trwa�a opozy-
cja kulturowa, zestawiaj�ca dwie koncepcje �ywo-
ta szlacheckiego.
Literatura szlachecka krytycznie ocenia�a �ycie
wielkich dwor�w, pochwala�a umiar ziemia�skie-
go bytowania, swojsko�� ma�ego dworku przeciw-
stawia�a zagranicznym modom na dworach magna-
ckich, normy �ycia ukszta�towane w kulturze re-
nesansowej, nowym poszukiwaniom. Tendencje
stabilizacyjne w kr�gu szlacheckim oznacza�y d�-
�enie do zachowania renesansowych zdobyczy sta-

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

nu i przyczyni�y si� do utrzymania niekt�rych tra-

dycji literatury doby odrodzenia - jako �ywej
normy tw�rczej - w epoce baroku. Ale te normy
nie s�u�y�y ju� poszukiwaniom, lecz obronie. Tra-
dycje renesansowe popularyzowa�y si�, stawa�y si�
s�owem potocznym, wiele gatunk�w literackich
zmieni�o si� w okoliczno�ciowe formu�y obyczajo-
we; przy ocenie literatury nie wolno zapomina�
o tym przekszta�ceniu funkcji utwor�w panegiry-
cznych. W istocie wielka ilo�� okoliczno�ciowych
wierszy nie nale�a�a ju� do literatury, lecz stawa�a
si� tworzywem uzupe�niaj�cym poetyk� obrz�d�w,
kt�rych ranga kulturowa w epoce baroku niepo-
miernie wzros�a. Wyra�a�o si� to nie tylko w oka-
za�o�ci "..cenariusza, ale tak�e w rzenikaniu
szlacheckiej obrz�dowo�ci do ludu i w utrwaleniu
pewnych formu� obrz�dowych i widowisk na wieki
p�niejsze.
Jest to proces charakterystyczny, opozycje
kulturowe nie mia�y bowiem charakteru trwa�ego,
przeciwie�stwa ulega�y asymilacji i w rezultacie
przekszta�ca�y si� we wsp�lne dobro. Szlachcic-
mimo krytycznego s�du o przepychu dwor�w-
stara� si� jak m�g� przej�� wzorowany na magna-
cie nawyk czy gest kulturowy, magnat za� zyski-
wa� popularno�� w za�ciankach, je�li zachowywa�
si� "po naszemu", po szlachecku. To wzajemne
przenikanie objawia si� i w literaturze. Koncept
barokowy spada do szlacheckich silva reru7n.,
w poezji dworskiej pojawia si� t�sknota do sielan-
kowego prymitywu. W p�niejszym okresie z tych
inspiracji rodzi si� na dworach moda nawet na
prosty, wiejski folklor.
Z owych ruchliwych przemian mo�na jednak
odtworzy� podstawowe postacie opozycji kulturo-
wej. Wyra�a si� ona przeciwstawieniami poetyc-
kich obraz�w, postaw �yciowych ujmowanych

286 287

CZES�AW HEftNAS

zwykle w cykliczne zestawienia. Przeciwstawia si�

"marmurowe pa�ace" dworom prostym z modrze-
wia ciosanym, zagraniezne mody - tradycjonal-
nym warto�ciom obyczaj�w polskich, bogactwo
i przepych deprawuj�cy natur� ludzk� - prosto-
cie zaj�� ziemia�skich, ambicj� - umiarowi. W li-
teraturze szczeg�ln� rol� odegra�o przeciw#tawienie
dwu wzorc�w edukacyjnych: dworskiego "�ycia
pieszczonego" i surowego �ycia ziemia�sko-rycer-
skiego.
Wz�r "�ywota pieszczonego", dworskiej galan-
terii, zrobi� karier� w pierwszym �wier�wieczu
XVII stulecia, stanowi� niew�tpliwy owoc stabili-
zacji i praktyczn� potrzeb� �yciow�. Trudno by�o
bez owej galanterii pojawi� si� na magnackim
dworze, a trudno by�o w wieku decentralizacji
o�rodk�w politycznych i kulturowych tam nie by-
wa�. Epoka pozbawiona zosta�a centrum kulturo-
wego, Krak�w nie odgrywa� ju� tej roli, a War-
szawa awansuje do niej dopiero w XVIII wieku.
Dworna edukacja, w okresie kiedy bardziej liczy�a
si� praktyka dworska ni� studia wy�sze, odbywa�a
si� wi�c na dworach wi�kszych i mniejszych, st�d
�atwiejsze by�o upowszechnianie wzor�w kultury,
ale st�d te� p�yn�o systematyczne obni�anie si�
poziomu tych wzor�w.
Moda na "wydworno��" i galanteri� u progu
epoki stanowi�a przede wszystkim styl ludzi m�o-
dych, do nich adresowano zbiorki "pie�ni, ta�c�w,
padwan�w", zawieraj�ce obok pie�ni polskich tak-
�e ta�ce w�oskie czy francuskie. Te popularne an-
tologie narzuca�y nowy kunszt dialogu mi�osnego,
nowe wzory odczuwania i prze�ywania. Jak �wiad-
czy ilo�� Wyda� i poczytno�� tych utwor�w istnia�
niew�tpliwy popyt spo�eczny na wzory edukacji
dwornej, rzec mo�na, �e cz�owiek wola� by� boha-
terem lirycznym ni� epickim. Postaw� tak� atako-

ZAftYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

wali pisarze i publicy�ci ju� na prze�omie XVI

i XVII wieku. Z tradycyjnej renesansowej krytyki
lu�nych objaw�w wyrasta krytyka postaw. Skarga
na przyk�ad zwracaj�c si� do �o�nierzy przeciw-
stawia ich dzielnym przodkom: "Nie b�d�cie wy-
rodkowie ich. Tych wolno�ci, kt�rych oni m�-
stwem, wiar� i ku panom swoim i ojczy�nie mi�o-
�ci� nabyli, wy lenistwem i pieszczot� nie utra-
cajcie."5s Podobne tre�ci odnajdujemy u wielu
pcet�w. To oczywi�cie typowe przekonanie ludzi
starych, �e m�odzie� jest gorsza, ale w tamtych
czasach, gdy zadaniem m�odych mia�a by� tylko
obrona zdobytych wolno�ci i doskona�ego ustroju,
przekonanie to uros�o w mit dzielnych i surowych
przodk�w, kt�rych heroiczne zdobycze zapr�epa-
szczane s� przez zniewie�cia�e pokolenia.
W procesie formowania si� mitu przodk�w do-
nios�� rol� spe�ni�y �wczesne dociekania historycz-
ne nad dziejami Polski. W ci�gu jednego dziesi�-
ciolecia (1578-1587) ukaza�y si� trzy dzie�a pod-
stawowe dla p�niejszej teorii sarmatyzmu; Alek-
sandra Gwagnina, Macieja Stryjkowskiego i Sta-
nis�awa Sarnickiego. Niezale�nie od r�nic, jakie
je dziel�, i bez wzgl�du na to czy ka�dy czytelnik
Sarnickiego wierzy�, i� dzieje Sarmat�w datuj� si�
od czas�w biblijnych, rysowa�y si� pewne przeko-
nania wsp�lne: o tym �e poj�cie narodu sarmac-
kiego ogranicza si� w�a�ciwie do stanu szlacheckie-
go, o dawno�ci tego narodu w naturalny spos�b
podtrzymuj�cego rzymskie wzory obywatelskie
(a wi�c przekonanie o warto�ci szlachectwa w og�-
le), w ko�cu niezachwiany kult dziedzictwa i p�y-
n�cy st�d tradycjonalizm. Dziedzictwo uznawano
za warto�� niew�tpliw�, je�li nie doskona��.
Legenda o z�otym wieku szlachty, o przodkach
prowadz�cych �ycie surowe, kultywuj�cych cnoty
rycerskie i obywatelskie uleg�a u progu nowej

#I ts Potska xvII wieku 2gg

CZES�AW HERNAS

epoki swoistemu uzupe�nieniu. Wed�ug Grochow-

skiego "wiek on prawie z�oty" przypad� na czasy
�redniowieczne; w�wczas "Ta jedna by�a ich wia-
ry tablica: Pacierz, a Credo i Bogurodzica. Ostatek
pleban powiada� u fary. Taki by� zwyczaj cnych
Polak�w stary", a ko�czy�, gdy zacz�to "gme-
ra� w Pa�skich tajemnicach", czyli wraz z re-
formacj�. W ten spos�b epoka polskiego �re-
dniowiecza okre�lona zosta�a jako z�oty wiek wzo-
ru. Surowo�� i zdyscyplinowanie sta�o si� synoni-
mem ortodoksji, prostota - naiwnej wiary.
Pisarze katoliccy atakuj�c reformacj� bronili
jednak renesansowej swobody my�li i tw�rczo�ci.
Grochowski w czasach Zygmunta Augusta widzial
wzorowy stosunek w�adcy do tw�rc�w: "Bo on by�
zwyk� ich godno�ci szanowa� i strzec wolno�ci, za
kt�r� dowcipy wstaj�, kt�re rzeczom wolno�� da-
j�.## ss
Pogl�dy na renesans z czasem r�nicowa�y co-
raz bardziej pisarzy i oficjalnych promotor�w
kontrerformacyjnej kultury. Odbi�o si� to niemal
symbolicznie na stosunku do Jana Kochanowskie-
go. Co prawda nigdy nie przesta� by� wzorem dla
literatury barokowej, ale znajomo�� jego dzie� sta-
wa�a si� coraz mniejsza w�r�d czytelnik�w, po pro-
stu nie wznawiano ich, a z czasem wyros�a wok�
postaci Jana z Czarnolasu ideowa podejrzliwo��.
W drugiej po�owie wieku broni� go Wespazjan Ko-
chowski w wierszu Apolog�a za Jane#n, Kochanow-
sk�7n., u;ojsk�#n, send(onz,�ersk�#n,], poet�w polskich
wodzenz, kt�rego n�ekt�rzy rozunZ,�ej� b#� here-
tyk�em.
Ograniczanie swob�d pisarskich i podejrzli-
wo�� wobec literatury ukszta�towa�y si� nie od ra-
zu. U progu XVII wieku, kiedy Grochowski s�awi�
czasy Zygmunta Augusta, ukaza�o si� w�a�nie
pierwsze polskie wydanie indeksu ksi��ek zakaza-

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

nych. Ten pierwszy akt prawny nowej polityki
kulturalnej poprzedzi�y przygotowania przypada-
j�ce na ostatnie �wier�wiecze XVI wieku. Przede
wszystkim zarysowa� si� wyra�ny odwr�t od re-
formacji, kt�ra prze�ywa sw�j kryzys. Nie dosz�o
do zjednoczenia od�am�w r�nowierczych, odizo-
lowany zosta� od nich - g��boko zaanga�owany
w przemian� cz�owieka i spo�ecze�stwa - ruch
braci polskich, jedyny od�am polskiej reformacji,
kt�rego dorobek liczy� si� b�dzie powa�nie w nad-
chodz�cych przemianach my�li europejskiej. Ruch
atakowany niemal przez wszystkich i wykorze-
niony z Rzeczypospolitej w po�owie XVII wieku.
Odwrotowi od reformacji u schy�ku XVI wieku to-
warzyszy�y przemiany Ko�cio�a, przede wszystkim
gwa�townie wzros�a w tym czasie ilo�� kolegi�-.i-
jezuickich i liczebno�� tego zakonu. Wa�nym dla
Ko�cio�a wydarzeniem by�o przyj�cie w roku l:i77
przez kler uchwa� soboru trydenckiego. Sta�o si#
to podstaw� opracowywanej w ci�gu nast�pnych
dziesi�cioleci polityki kulturalnej Ko�cic�a w Pol-
sce. W okresie przej�ciowym program obcz#,z kontr-
reformacyjnego mia� charakter raczej o�ensyw,ny
ni� konstruktywny. Najwa�niejszy cel w�#vczas, to
rozpra#-a z przeciwnikami i zapewnienie #obie
kontroli nad rozwojem nauki, kultury, literatury
oraz ugruntowanie wp�yw�w na o�ro-ki w�adzy.
Nie wdaj�c si� w analiz� owych czynn#�ci
#rzygotowawczych, przypomnijmy tyll# o, �e nie o#
razu jezuici zaakceptowali szlachecki m#del pa:i-
stwa i w�adzy. Poszukiwanie wsp�lne#o s#anc#z#i-
ska odbywa�o si� - nie bez ostrych star� - ## �a-
�nie w okresie przej�ciowym lat 1580-1G20. l# Tie
mo�na lekcewa�y� faktu, i� jeden z czo�owyeh ai;-
tor�w kontrreformacji, Piotr Skarga, wypowiada�
w tym czasie pe�ne pasji zdania w cbronie ch�op-
stwa przeciw szlachcie, �e w wieku XVII Ko�ci�

290 # Is" 2J 1

CZEs�AW HERNAs

rzeczywi�cie zaj�� si� o�wiat� religijn� na wsi, �e

w�a�nie w dobie baroku kszta�towa�y si� podsta-
wowe rysy kultury religijnej wsi polskiej. M�oda
kontrreformacja przejmowa�a dziedzictwo nie za-
�atwionych problem�w spo�ecznych po renesansie,
by�a wi�c w istocie ruchem antystabilizacyjnym
nie tylko w kr�gu filozofii cz�owieka jako jednost-
ki, ale pocz�tkowo tak�e w kr�gu spraw spo�ecz-
nych. Tylko na tym tle zrozumia�e staj� si� zwi�z-
ki mi�dzy jezuitami a mieszcza�stwem i tylko
w tym kontek�cie mo�na zrozumie� �w fenomen
literacki, jakim jest tw�rczo�� Jana Jurkowskiego,
przypadaj�ca na lata 1604-1607, plebejusza, kt�-
ry najostrzej w tym czasie atakowa� szlachecki mo-
del "�ycia poczciwego" i spo�eczne wyodr�bnienie
stanu, a r�wnocze�nie zagorzale propagowa� po-
trydenckie idee porz�dku i poprawy obyczaj�w.
T#v�rczo�� Jurkowskiego dowodzi tak�n, jak sze-
roko si�ga�a teoria sarmatyzmu; nie odrzuca on

"
kultu "z�ote#o wieku Sarmat�w, kwestionuje tyl-
ko zasad� dziedzictwa, przekonany, �e "dzisiejszy
Sarmatae tak r�ni od dawnych, jak grubi Tataro-
wie od Rzymian�w s�awnych" so,
Inicjatorzy przemiany kulturowej nie zdo�ali
jednak podporz�dkowa� sobie tw�rczo�ci miesz-
cza�skiej i plebejskiej, kt�rej pe�ny rozkwit przy-
pad� w�a�nie na lata 1590-1620; wyst�powa�a tu
bowiem podstawowa sprzeczno�� w rozumieniu
cz�owieka, jego spraw i natury, i w pojmowaniu me-
tafizyki ludzkiego losu. Odk�d za� program kontr-
reformacji uzgodniony zosta� ostatecznie z mode-
lem szlacheckiego pa�stwa, nie istnia�y ju� �adne
szanse na w��czenie spo�ecznych pasji tej litera-
tury w programy nowej polityki kulturalnej.
Skoro nie by�o mo�liwo�ci wsp�dzia�ania, za-
stosowano inne sposoby podporz�dkowania sytua-
cji. Indeks ksi�g zakazanych w roku 1617 sta� si�

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

niemal antologi� tytu��w broszur sowizdrzalskich

i by� to cios w du�ym stopniu skuteczny. Z drugiej
strony nie zlekcewa�ono popularno�ci literatury
straganowej w�r�d czytelnik�w. Pisarze kontrre-
formacji podejmuj� szans� oddzia�ywania t� dro-
g� na szerszy og� odbiorc�w, powstaj� dzie�ka
w stylu i konwen�ji sowizdrzalskiej, ale podpo-
rz�dkowane naczelnym ideom "prawdziwej refor-
my" - jak okre�lano w Ko�ciele ducha Tryden-
tu - wymierzone przede wszystkim w heretyk�w.
Z tych zmaga� i poszukiwa� oko�o roku 1620 m�g�
ju� Ko�ci� wyj�� z nowymi propozycjami w za-
kresie ideowego oblicza sztuki i kultury, nie ogra-
niczaj�cymi si� do postulat�w negatywnych (z#val-
czanie herezji).
Dla literatury wydarzeniem najwa�niejszym
by�o pojawienie si� nowego wzoru biografii: �ycia
jako w�dr�wki i poszukiwania, �ycia jako ruchu,
ale nie zbioru ruch�w przypadkowych. Okre�lony
zosta� wz�r ruchu nadrz�dnego, kt�ry - zrodzo-
ny z wysi�ku jednostki - prowadzi� od z�a ku do-
bru, od niewiedzy ku �wiadomo�ci, od biologiczne-
go bytu ku u�wiadomieniu ludzkiego powo�ania.
Popularny motyw biografii - nacechowany szcze-
g�lnym napi�ciem - to konwersja, nawr�cenie.
W opartym na konwersji wzorcu bohatera by-
�o jeszcze miejsce na wykorzystanie renesanso-
wych �rodk�w opisu ludzkich w�tpliwo�ci, uro-
k�w i niepe�no�ci ziemskiego szcz�cia, zmys�o-
wych powab�w cia�a (przed nawr�ceniem), a w
cz�ci przeciwstawnej (czyli po nawr�ceniu) by�a
okazja do polemiki z poprzednio zarysowanym sy-
stemem warto�ciowania i do opisu religijnej kon-
solacji i filozoficznej harmonii.
Model konwersji stanowi� wi�c swoist� sp�j-
ni� mi�dzy renesansem i barokiem, mi�dzy dwoma
r�nymi koncepcjami humanizmu. W sp�jni tej

292 293

CZES�AW HERNAS

ujawnia�y si� i przeciwie�stwa, i uleganie trady-

cji. Szczeg�lnie silnie ci��y na nowym okresie do-
robek artystyczny renesansu w zakresie tematyki
erotycznej. W malarstwie, w poezji, w rze�bie trwa
fascynacja urod� cia�a i mi�o�ci. Erotyczne kon-
wencje poetyckie wykorzystuje w swych wier-
szach Teresa od Jezusa, u nas Grochowski - za
Giovannim Pontanem - pisze o dzieci�ciu igraj�-
cym przy piersiach Madonny. Powstaje szczeg�lny
rodzaj "#obo�nej mi�o�ci" w oparciu o tradycje
�wieckiej liryki, wzory stylistyczne P�e�n� nad
p�e�n�aTn,� i przyk�ady wsp�czesnego malarstwa,
kt�re operowa�o zmys�owym upostaciowaniem
prawd z �ycia Chrystusa i �wi�tych; a "i� mala-
rzowi nie ma nikt tego za z�e, to� i mnie nie masz
si� dziwowa�, gdy takie rzeczy nie tylko podobne
do wiary, ale owszem rzeczywiste, jako w �ywych
obrazach, przed oczy ludziom k�ad�" - broni� si�
poeta. 61 Malarstwo sta�o si� dla nowej literatury
nie tylko �rodkiem usprawiedliwiaj�cym i inspira-
cj�. Malarsko�� stanowi�a poszukiwany efekt,
a d��no�� do symbiozy sztuk by�a istotnym zamie-
rzeniem, st�d szczeg�lny rozw�j takich form, jak
cykle poetyckie emblemat�w, opery, pie�ni etc.
Sztuki pi�kne wspomagaj� si� wzajemnie
w budowie obraz�w uwik�ania �ycia ludzkiego
i odkrywania jednej prawdy. W poszukiwaniu do-
bitnych modeli konwersji, pewne biografie sta�y
si� szczeg�lnie popularne, jak na przyk�ad Maria
Magdalena, jawnogrzesznica, a potem �wi�ta, te-
mat interesuj�cy i pisarzy, i malarzy.
By� to jednak temat tyle� zgodny z polityk�
kulturaln� kontrreformacji, co niebezpieczny, sko-
ro przedstawiano j� niekiedy w stroju zbyt �wiec-
kim i mocno wydekoltowanym. St�d te� ducho-
wie�stwo domaga�o si� ukazywania �w. Marii Ma-
gdaleny "po przemianie, jaka si� w niej dokona�a,

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

w stroju najskromniejszym, kt�ry by pokazywa�

ca�� �wi�tobliwo�� jej �ywota"6z. S�dz�, �e zda-
nie to najlepiej t�umaczy, dlaczego polityka kontr-
 reformacji nie sprzyja�a rozwojowi baroku jako
, teor� poszukuj�cej nowej definicji cz�owieka, jego
miejsca na granicy dostrzegalnego i niedostrze-
galnego �wiata i jego �ycia jako w�dr�wki. Ukaza�
cz�owieka "po przemianie" to znaczy�o w literatu-
# rze usun�� w�tpliwo�ci i moment dyskursywny,
a podawa� gotow� konkluzj�.
Pocz�tkowo jednak nie w zakresie kontroli
nad tw�rczo�ci�, lecz w dziedzinie szkolnictwa i w
d��eniu do stworzenia nowego wzoru edukacyjne-
go program walki z renesansow� tradycj� mia�
# szczeg�ln� donios�o��. Oto program na wiek XVII:
"Ze szk� parafialnych pragniemy w og�le wy-
rzuci� omawianie ksi�g bezwstydnych i tych spo-
mi�dzy poga�skich, z kt�rych m�odzie� - przysz�y
zasiew chrze�cija�stwa - czerpie najgorsze oby-
czaje, raz si� ich cho�by napiwszy. St�d p�yn�
grzechy cielesne, po nich herezje, a w ko�cu ate-
izmy... Je�eli za� wyk�ada si� kt�rego z pisarzy po-
� ga�skich dla ozdobno�ci j�zyka �aci�skiego, omi-
ja� trzeba, cokolwiek by przynosi�o zmaz� jak��
niepokalano�ci dusz wierz�cych, czy to inwokacje
do fa�szywych bog�w, czy opowiadania o nie-
skromnych mi�ostkach, szczeg�y odnosz�ce si� do
fatum, jak r�wnie� te, kt�re podwa�aj� wolno��
naszej woli, i wszystko inne, co by si� przyczy-
nia�o do naruszenia pobo�no�ci." 63
Program ten oezywi�cie nie dotyczy� szk� r�-
nowierczych, niejednakowo te� by� realizowany
w katolickich, z czasem jednak, po umocnieniu si�
polskiej kontrreformacji, po likwidacji szk� aria�-
, skich, okre�la� powszechn� intencj� szkolnictwa.
Kontrola nad nim i kontrola nad literatur� (wpro-
wadzenie cenzury prewencyjnej) okre�la�y jasno

#94 295

CZES�AW HERNAS

miejsce Ko�cio�a w procesach kulturowych XVII

wieku.
Oto kr�tko nakre�lony uk�ad odniesie�, w ja-
kim kszta�towa�y si� rysy polskiego baroku: mi�-
dzy europejsko�ci� dwor�w a kultem rodzimej tra-
dycji w za�ciankach, mi�dzy tw�rczymi inspira-
cjami kontrreformacji a obawami o czysto�� mo-
ralno-dogmatyczn�. Przemiany dokonywa�y si�
w cieniu tradycji antycznej, renesansowej i w spo-
rze o te tradycje. Jak w ka�dej epoce, tak i #xi ba-
roku nie ma j2dnej identycznej postawy cz�owieka
wobec �wiata, s� jej r�ne warianty, cz�sto sprze-
czne, istnieje - jak zawsze - tradycjonalizm i no-
watorstwo, istnieje tak�e postawa opozycji.
Kultura baroku, b�d�ca w zasadzie produk-
tem spo�ecze�stwa szlacheckiego, opiera�a si� na
podstawowej akceptacji modelu spo�ecznego (co
nie wyklueza�o postawy reformistycznej). Rysu-
j�ca si� u progu epoki -opozycja (Jan z K�jan
i plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej) wy-
ra�a�a si� w innym pojmowaiu jednostki,
a przede wszystkim odrzuca�a aprobat� modelu
spo�ecznego.
Mi�dzy r�nymi orientacjami, uwik�anymi
w aktualne problemy i konflikty �wiadomo�ci spo-
�ecznej, istnia�o przenikanie my�li, inspiracji, tech-
nik literackich, procesy te przebiega�y bowiem
w obr�bie jednej kultury narodowej. W�r�d na-
pi�� ideowych kszta�tuje si� charakterystyczna
koncepcja bohatera literackiego, powstaje kon-
strukcja ho7n,o #n.�l�tans (cz�owiek walcz�cy) wz�r
normatywny, konstrukcja surowa lub groteskowa,
przes�anka dla stereotyp�w postaci epickich.
Dla szlachty to legenda dzielnych przodk�w
i wz�r praktyczny na dzi�, kresowy �o�nierz-boha-
ter, idea� obywatclski. Dla Ko�cio�a to konstruk-
cja filozoficzna, definicja cz�owieka skazanego na

ZARYS ROZWO3U LITEftATURY BAROKOWEJ

sta�� walk� ze sk�onno�ciami cia�a, pokusami �wia-

ta i szatana (jako symbolu z�ych si� metafizycz-
nych). Dla literatury sowizdrzalskiej to wz�r po-
stawy b�azna, kt�ry wywraca potoczne przekona-
nie, �e �wiat jest dobrze zorganizowany, a prawa
spo�eczne s� odbiciem dekret�w boskich. Postawy
te pojawia�y si� w r�nych konfiguracjach, ale
ka�da z nich wymierzona by�a - niezale�nie od
kolizji wewn�trznych - przeciw religijnemu i po-
litycznemu kwietyzmowi, przeciw ucieczce od
konflikt�w, przeciw stabilizacji. A te w�a�nie ten-
dencje wyst�pi�y silnie u schy�ku renesansu, prze-
de wszystkim w odrodzonym micie arkadyjskim,
kt�ry wspomaga� apoteoz� ziemia�skiego �ycia na
�onie natury, z dala od konflikt�w cywilizacji,
w dobrobycie pokoju, �ycia po�wi�conego poszuki-
waniu harmonii i szcz�cia. W tym kr�gu kszta�-
towa�a si� postawa ho#n,o ludens (cz�owieka, kt�ry
si� bawi), cho� inne poj�cie zabawy pocz�tkowo
patronowa�o kulturze za�ciank�w szlacheckich, in-
ne kulturze dwor�w. Opozycja ho#n,o #n,�l�tans-
ho#n,o ludens stanowi naczeln� kolizj� barokowej
wiedzy o cz�owieku.

Kierunki i przemiany nowej poe#ji

Decyduj�cym obszarem obserwacji przy cha-

rakterystyce literatury barokowej jest rozw�j kie-
runk�w poetyckich, w nich bowiem formowa�y si�
nowe propozycje filozoficzne, artystyczne, og�lne
kszta�ty barokowego humanizmu.
Jeszcze u schy�ku XVI wieku pojawi� si�
pierwszy nurt nowej literatury: poezja metafizycz-
na, nurt uwik�any w polemik� z renesansow� kon-
cepcj� humanizmu, ale i w tradycje renesansowej
literatury, nurt na tyle wczesny, �e wielu badaczy
��czy�o go jeszcze z literatur� renesansow�, oce-

29fi 297

CZES�AW fIERNAS

nia�o zgodnie z systemem warto�ci renesansowych,

a wi�c fa�szywie, a czasem wr�cz krzywdz�co. Kie-
runek ten reprezentuj� dwaj poeci trudni Miko�aj
S�p Szarzy�ski (zmar� 1581) i Sebastian Grabowiec-
ki (zmar� 1607). "Trudno��" tej poezji polega na
jej silnym zaanga�owaniu intelektualnym, na za-
stosowaniu adbiegaj�cych od tradycji �rodk�w wy-
razu.
W wierszach S�pa pojawia si� niezwyk�a su-
rowo�� i kondensacja wyrazu, to cz�sto gra idei,
skr�t�w my�lowych, adresowanych do jakiego� po-
j�cia - intencji. Nie jest to ju� m�dre opisywanie
i komentowanie �wiata, lecz poszukiwanie sens�w,
bez powo�ywania si� na opisy. Je�li S�p m�wi�:
"Opaczystym ob�okom poczyni�e� tory, w kt�rych
b��dzi� nie mog� zgodne wiod�c spory" - to za t�
peryfraz� Boga musimy dostrzec elementy teorii
Ptolemeusza. Je�li czytamy, �e cz�owiek "ginie od
s�o�ca jak cie� opuszczony" - to sens tego zdania
odczytamy tylko poprzez plato�sk� teori� idei. Oto
przyk�ady syntetycznych odwo�a� my�lowych,
w jakich rodzi�y si� struktury barokowych kon-
cept�w. Koncept. Czy to znaczy udziwnianie? P�-
niej istotnie koncept sta� si� igraszk� na�ladowc�w,
Pegaz stawa� d�ba, ale jeszcze nie u Szarzy�skiego.
W jego poezji to tylko niezwyk�a kondensacja my-
�li poetyckiej, odrzucaj�ca wszystko co mo�na
uzna� za drugorz�dne, w pogoni za nowym kszta�-
tem wiedzy o cz�owieku.
Polemika ze stereotypami potocznej �wiado-
mo�ci jest cech� znamienn� tw�rczo�ci S�pa. Id�c
�ladem Biernata z Lublina i Andrzeja Frycza Mo-
drzewskiego atakuje szlacheck� koncepcj� rodowe-
go dziedziczenia, zestawiaj�c mniemania pozornie
prawdziwe ("Zacni si� rodz� z zacnych i cnotli-
wych"), by w ko�cu wykaza� ich pozorno��.
W wierszu o Frydruszu podejmuje dyskusj� na te-

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

mat poj�� bohaterstwa i po�ytku, gdzie indziej roz-

wa�a potoczne przekonania o roli rozumu, s�awy,
si�y, z�ota. S�p by� g��boko zaanga�owany w spra-
wy wsp�czesne nie tylko w sensie filozoficznym
i spo�ecznym - walcz�c o przemian� spo�ecz-
nej �wiadomo�ci - ale tak�e w sensie arty-
stycznym.
Humanizm Szarzy�skiego ma charakter inte-
gracyjny, �wiat ziemski widziany jest tu inaczej
ni� w renesansie, w nowej definicji zosta� zdegra-
dowany, lecz istnieje we w�asnym kszta�cie, dra-
matycznym, ale poznawalnym. U Sebastiana Gra-
bowieckiego (Setnik ry#n,�w cluchow'nych, Krak�w
1590) cz�owiek odrealnia si�, ziemskie rzeczy trac�
swoje nazwy, bo trac� na znaczeniu, skoro poeta
�wiadomy jest, i� "po wzroku styskuje", i� mi�dzy
nim a �wiatem istnieje bariera uniemo�liwiaj�ca
poznanie, bo zmys�y myl�, i� "idzie �lepy do �wia-
t�a wieczystej jasno�ci", maj�c oczy "ciemno�ci�
zgwa�cone". U Grabowieckiego objawia si� pesy-
mistyczny kryzys wyobcowania ze �wiata, nawet
"ociec i matka maj� [go) za obcego". S�p wiar�
w mo�liwo�ci ludzkiego poznania budowa� na po-
stulacie szczeg�lnej aktywno�ci my�lowej i posi�-
kowania si� dorobkiem nauki. Grabowiecki nie
dzieli� tej wiary S�powej. Je�li wyj�tkowo podej-
mowa� tematy polityczne, nie pyta� o lekcje histo-
rii i praktyczne wzory dzia�ania, lecz czeka� inter-
wencji Boga. Na ruinach renesansowej wiary
w mo�liwo�ci cz�owieka powstaje humanistyczna
arkadia zbudowana na religijnej harmonii wewn�-
j p
"
trzne oza �wiatem. Bo "co jest cz�owiek-
pyta Grabowiecki - "piana wodna", "paj�czyna",

" "
"wiatr, "ob�ok, kt�ry z oka ginie. Cz�owiek wi-
nien skupi� si� wewn�trznie, zatrzyma� uwag� na
przelotnym jak iskra przemijaniu w �wieeie, kt�-
rego ani pozna�, ani zrozumie� nie mo�e. W poezji

298 299

CZES�AW HERNAS

Grabowieckiego pojawi�y si� elementy religijnego

kwietyzmu, bierno�ci wobec �wiata, poszukiwania
pocieszenia w wewn�trznym dialogu z Bogiem. Tych
dwu tw�rc�w otwiera dzieje barokowej poezji me-
tafizycznej. By� to nurt wysoki i trudny, nie zyska�
popularno�ci, nie wznawiano ani Ryt#r,�t.u polsk�ch
S�pa, ani wierszy Grabowieckiego.
Nieco wi�ksze szanse oddzia�ywania na czy-
telnika mia� Kasper Twardowski (zmar� 1632),
kt�ry wypowiada� si� nie w trudnej intelektualnej
formie liryk�w, lecz w alegorycznych opowie�ciach
poetyckich. Twardowski - poeta przemieniony-
rozpocz�� swoj� biografi� literack� od dalekiego
dla nurtu poezji metafizycznej tematu. Napisa�
frywoln� opowie�� o mi�o�ci, Lekcje Kup�dynozce,
kt�ra od razu znalaz�a si� na indeksie ksi�g zaka-
zanych. Ten urz�dowy akt przestraszy� go, a cho-
roba, jaka na� w�a�nie spad�a, wydaw��a mu si�
be�po�redni� kar� Bo��. �lubowa� wi�c sobie, �e
czym grzeszy�, tym ods�u�y. Prz#miana dokona�a si�
w ci�gu roku. W roku 1618 drukuje w Krakowie
poemat filozoficzny o wyborze drogi �yciowej
��d� #nz�odz�, a w dziesi�� lat p�niej Po-
chodn�e #n,��o�c� Bo�ej. Te trzy poematy stano-
wi� dope�niaj�cy si� cykl: w pierwszym zbu-
dowany zosta� frywolnie uj�ty dramat mi�o�ci
ziemskiej, w drugim - po opisie walki i zwyci�-
stwa Amora bo�ego nad Kupidynem - nakre�lone
linie przemiany wewn�trznej cz�owieka; by�a to
opowie�� o dramacie nawr�cenia. W trzecim utwo-
rze, kt�ry przynosi pe�ne pocieszenie, rozwa�ana
jest filozofia mi�o�ci Bo�ej.
Poezja metafizyczna stworzy�a nurt nie zani-
kaj�cy do ko�ca epoki, ale nurt coraz p�ytszy, ra-
czej dewocyjny ni� intelektualnie zaanga�owany,
cho� w�r�d r�kopi�miennych utwor�w kry� si�
jeszcze mo�e niejeden pow�d, by s�d powy�szy

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

zmodyfikowa�. Motywy my�lowe poet�w metafi-

zycznych pierwszego okresu objawia� si� b�d�
u rozmaitych pisarzy baroku, w r�nych posta-
ciach do czasu, gdy uka�e si� ostatnie godne uwagi
dzie�o nurtu metafizycznego, utw�r Adama K�mp-
skiego. My�l� o Bogu � cz�ow�eku w 7rcozu�e cz�o-
w�eka � ducha wyra�one (Warszawa 1756).
Nurt zrodzony z katolickiej reformy potryden-
ckiej w pocz�tkowym okresie wymierzony by�
g��wnie przeciw renesansowym propozycjom filo-
zofii cz�owieka, a tak�e przeciw reformacyjnym
kierunkom rewizji wiedzy o cz�owieku i Bogu.
W tak okre�lonych polach opozycji dokona�y si�
z czasem wzajemne przystosowania. Mniej wa�ne
r by�o to, �e formowa� si� nurt metafizyczny tak�e
' w obr�bie poezji reformacyjnej. Istotna z punktu
widzenia procesu rozwojowego kultury polskiej
opozycja ukszta�towa�a si� mi�dzy nurtem poezji
metafizycznej a nurtem porenesansowej poezji
ziemia�skiej, reprezentowanym w pocz�tkaeh ba-
roku przez Andrzeja i Piotra Zbylitowskich. Z ko-
lizji tych dwu nurt�w zrodzi� si� model wzajemne-
t go przystosowania, model kontrreformacyjnej szla-
cheekiej postawy, ��cz�cej w sobie pryncypialne
zasady filozofii �ywot�w ziemia�skich i kontrre-
formacyjnej koncepcji losu ka�dego cz�owieka.
Tego nurtu po�redniego poszukuje Sancho
Pansa polskich metafizyk�w, Stanis�aw Grochow-
ski (zmar� 1612), ale te� poeta ziemia�ski, Kasper
Miaskowski (zmar� 1622). Grochowski, kt�ry przy-
swoi� polskiej poezji (z Pontany) wz�r "pobo�nej
mi�o�ci" i szczerze anga�owa� si� w odnowienie
katolickiej literatury, podj�� te� podstawowe roz-
wa�ania poet�w metafizycznych o naturze cz�owie-
ka i jego powo�aniu. Ale mimo i� powtarza� w r�-
t nych wersjach prawd� o znikomo�ci ziemskiego
 �ycia ("c� jest cz�owiek? - jedno cie� i para

300 301

CZES�AW HERNAS

znikoma"), i mimo negatywnego s�du o ziemskiej

"gospodzie, w kt�rej nadmiernie u�ywamy" ("le-
piej ruszy� st�d i pyta� o drog� do wiecznej ojczy-
zny"), prze�y� przecie� kryzys wewn�trzny, gdy
przysz�o mu wybiera�. Kontrowersja zrodzi�a si�
w�wczas, kiedy wychowanek jezuit�w, ale z krwi
szlachcic mazowiecki, dorwa� si� ubogiej wioski
i zasmakowa� ziemia�skiego szcz�cia.
Da� wi�c sobie spok�j z alegori� "gospody
ziemskiej", nie prze�ywa dramatu filozofa, lecz
dramat ziemianina, kt�ry sta� si� szcz�liwym,
i duchownego, kt�ry powinien dowodzi�, �e nie
jest szcz�liwym. W rezultacie zamiast analizy
dwu kolizyjnych warto�ci, pisze usprawiedliwienie
skierowane do Wawrzy�ca Gembickiego:

Lecz powiem prawd� biskupie cnotliwy:

Nie chce mi si� st�d, chociem ju� tak siwy
Starzec, a prawie na po�y zgrzybia�y,
Zda si� do nieba jeszcze czas niema�y.
Tak to ju� niesie ludzkie przyrodzenie,
�e si� nie kwapiem, cho� tam lepsze mienie... 64

Grochowski ujawni� typow� kolizj� poezji

ziemia�skiej epoki baroku; przyjmowa�a ona za�o�e-
nia metafizyk�w, ale bez ekstremizmu, godzi�a si�
na umiar w po�ytkowaniu ziemskiego szcz�cia,
ale nie na rezygnacj�, nie na moralistyczny, suro-
wy wz�r �ycia proponowany przez now� filozofi�
cz�owieka. Niemal dewiz� barokowej poezji zie-
mia�skiej sta�o si� kontrowersyjne zdanie
Grochowskiego o t�sknocie cz�owieka do wiecz-
nej ojczyzny: "P�jd� ochotnie, by jeno ch��
chcia�a".
Do takiego stanowiska zbli�y� si� poeta szla-
checki Kasper Miaskowski, tw�rca o wi�kszej wra-
�liwo�ci i wi�kszych ambicjach intelektualnych

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

ni� Grochowski. Zb��r rytnz�t.U (Krak�w 1612),

Miaskowskiego witany by� - i nie bezpodstaw-
nie - jako objawienie nowych mo�liwo�ci poezji.
W tej wizji �wiata, jak� proponowa� poeta, staro-
�ytno�� w��czona zosta�a w s�u�b� chrze�cija�stwa,
gotycyzm odnowiony, ale nie w wersji hieratycz-
nej, lecz w po��czeniu z kontrastami ruchu i bez-
ruchu. Miaskowski mia� wyobra�ni� malarza
i w refleksyjnej martwej naturze (Na �klen�c�
malou;an�) i kiedy z okna dworu ogl#da� pe�en po-
ezji krajobraz zimowy, ale przede wszystkim gdy
budowa� �mia�e szkice epickiej przestrzeni i t�u-
mu. Obszar i t�um �yj�, rzeczywisto�� nie "istnie-
je", lecz "dzieje si�". Na granicach dostrzegalnej
przestrzeni zaczyna si� jej drugi wymiar - meta-
fizyczny. Poeta bowiem nie odtwarza rzeczywisto-
�ci, lecz kreuje j�, w jakim� znamiennym momen-
cie przemiany, na przyk�ad# przemiany dwu epok
dziejowych, gdy Apollo kl�ka przed narodzonym
Chrystusem. Obrazu tego nie mo�na odczytywa�
w planie dos�ownym, lecz w planie alegorycznej
syntezy. Kiedy pisze o wsi nie szuka utrwalonej
konstrukcji harmonii �ycia, jaka kryje si� za upo-
zowanym obrazem "wsi spokojnej, wsi weso�ej",
ale wybiera moment, gdy prze�ywanie ziemia�skie-
go szcz�cia jest najsilniejsze, gdy dokonuje si�
zmiana, utrata warto�ci - po�egnanie z krytym
s�om� dworem w�oszczonowskim.
Wok� renesansowej jeszcze refleksji o prze-
mijaniu rozgorza� w baroku sp�r o warto�ci. Og�l-
nie bior�c, rysowa�y si� trzy podstawowe mo�liwo-
�ci: to co przemijaj�ce uzna� za bezwarto�ciowe
w imi� warto�ci trwa�ych, czyli wiecznych; stano-
wisko przeciwne opiera�o si� na przekonaniu, �e
to, co przemija wraz z cz�owiekiem, jest w�a�nie dla
niego stworzone i tylko od aktywno�ci cz�owieka
zale�y stopie� spe�nienia ziemskiego szcz�cia i nie

302 303

CZES�AW HERNAS

ma w tym d��eniu sprzeczno�ci z wiecznym powo-

�aniem cz�owieka, poniewa� potrzeby jego natury
s� te� dzie�em tw�rcy wieczno�ci. Trzecia mo�li-
wo�� opiera�a si� na kompromisie wynikaj�cym
z renesansowej jeszcze tradycji umiaru w wybo-
rze postawy i sposobu post�powania.
Dla poezji ziemia�skiej do ko�ca epoki cha-
rakterystyczna by�a trzecia z zarysowanych tu po-
staw respektuj�ca i praktyczn�, sro�eczn� sytuacj�
stanu, i postulaty relig�, ziemskie prawa cz�owie-
ka i jego metafizyczne powo�anie. Istnia�o tu
przede wszystkim wsp�lne przekonanie; �e trzeba
poszukiwa� kompromisu mi�dzy postawami meta-
fizyk�w i piewc�w urody �wiata. Istnia�a te�
wsp�lna tendencja do apoteozy wzoru �ycia zie-
mia�skiego, kt�ry mia� przynosi� harmoni� w�r�d
kolizji. Ka�de jednak poetyckie rozwi�zanie kolizji
w duchu szlacheckim stanowi�o inny wariant przy-
stosowania, bo przecie� zale�a�o to i od konfesji
religijnej poety (Zbigniew Morsztyn - wierny
doktrynie aria�skiej, Wespazjan Kochowski - za-
gorza�y pogromca heretyk�w, Wac�aw Potocki-
konwertyta z ukrytym poczuciem winy) i od po-
gl�d�w na ustrojow� warto�� poj�cia wolno�ci szla-
checkich. Pasek w og�le nie dostrzeg� takiego za-
gadnienia; warto�� "z�otej wolno�ci" przedstawia-
�a mu si� jako bezsporna. Potocki pe�en by� scep-
tycyzmu i w�tpliwo�ci, Kochowski krytykowa�
nadu�ycia zasady, dlatego �e j� sam� uzna� za
�r�d�o historiozoficznej apoteozy narodu sarmac-
kiego. A dochodzi�y do tego wa�ne - cho� dla ide-
ologii drugorz�dne - odmiany drogi osobistej: ba-
rokowe sk�onno�ci poetyki Daniela Naborowskiego,
klasycyzuj�ce Krzysztofa i �ukasza Opali�skich,
r�nice wynikaj�ce z praw genealogicznych, z og�l-
nego poziomu kultury narodowej w pocz�tkach
baroku i u jego schy�ku.

304

ZARYS ROZWOJU LITERATUftY BA#iOKOWEJ

W drugiej po�owie wieku poezja ziemia�ska

nie wychodzi poza r�kopisy. By� to przede wszyst-
kim rezultat dzia�ania cenzury ko�cielnej, kt�ra
w tym okresie w�a�ciwie ca�kowicie opanowa�a sy-
tuaej� wydawnicz�.
Wyrazem og�lnych przemian kultury i warun-
k�w tw�rczo�ci jest poezja Wespazjana Kochow-
skiego (zmar� 1700), poszukuj�cego syntezy trady-
cji sarmackich i ko�cielnych stara� o przemian�
cz�owieka. Kochowski wyznacza� poezji trzy cele:
winna krzewi� wiar�, tworzy� obywatelskie wzor-
ce post�powania i wreszcie - "ile przystojno��
nie broni uczciwa" - szerzy� "dobr� my�l", to
znaczy przynosi� rozrywk� i zabaw�. Trudno bo-
wiem ��da� od �wieckich czytelnik�w, kiedy si�
oddaj� przyjemno�ciom Bachusa i VClenery, "by si�
wtenczas bawili hymn�w rytua�em".
Ten program podtrzymuje tylko tradycje po-
ezji ziemia�skiej, powtarza jedynie stary model
umiarkowanego przystosowania sprzecznych ten-
dencji do obiektywnych warunk�w i potrzeb �ycia
szlacheckiego. Nie by�o trudno�ci w realizacji
pierwszego - zdaniem Kochowskiego - zadania
poezji i nie ulega w�tpliwo�ci, �e wiersze dewocyj-
ne i antyheretyckie (s�ynne Bando na aryjany).
m�wi� o prawomy�lnej postawie autora. Ale ro-
dzi�y si� w�tpliwo�ci ju� w�wczas, gdy poeta po-
dejmowa� tematyk� polityczn� i chwal�c jedne po-
stawy, gani� inne. Zasadniczy sp�r dotyczy� jednak
utwor�w pisanych dla zabawy i rozrywki. Wyda-
ny w roku 1674 w Krakowie tom wierszy N�epr�-
nuj�ce pr�nowan�e cenzurowany by� przez Aka-
demi� Krakowsk�. Rektor Stanis�aw Makowski
##rydaj�c zezwolenie na druk, nakaza� skre�lenia
obejmuj�ce oko�o 1#3 zawarto�ci zbioru, ale jesz-
cze w tak okrojonym tomie biskup krakowski
Andrzej Trzebicki dostrzeg� "pewne rzeczy rozpu-
20 Polska XVII wielcu 305

CZES�AW HERNAS

stne i nieprzyzwoite oraz niesprawiedliwe i ironi-

czne wobec wielu m��w powa�nych w Rzeczypo-
spolitej" s5.
Za sporem o wi#rsze Kochowskiego nietru-
dno dostrzec atak na poezj� urody �wiata, opo-
zycyjny wobec metafizyk�w nurt tw�rczo�ci baro-
kowej, rozwijaj�cy si� od pocz�tk�w XVII wieku.
Poeci tego nurtu mieli w�asn� wizj� �wiata, jako
zestawu przemijaj�cych warto�ci, w�r�d kt�rych
cz�owiek "p�ki-p�ty" - jak g�osi�o �wczesne przy-
s�owie - nasyca swoj� potrzeb� szcz�cia niemo�-
liw� do identycznego zrealizowania po �mierci,
inna jest bowiem rozkosz ziemska, a inna niebie-
ska. Wyrazi� to stanowisko w �t.uiato#wej rozkoszy
(Krak�w 1606) Hieronim Morsztyn:

Moja rzecz jest opisa� �wieckie delicyje,

Kt�rych ka�dy, p�ki �yw, niech jak chce, za�yj�.
Bo po �mierci, acz wierzym o wiecznej rado�ci,
Daleka ta od ziemskich b�dzie rozpustno�ci.

Uroda �ycia tkwi w ziemskiej materialno�ci,

w warto�ci rzeczy, w ich nagromadzeniu, w nasyce-
niu zmys��w. Ta przes�anka my�lowa jest pow-odem
#o rozprawy z promotorami kierunk�w metafizy-
cznych:

Kt� opr�cz �lepego,

Nie widzia� �licznych �wiata tego pozorno�ci?
Pi�kny jest. Ten dla cz�eka B�g z sv;.#ej
wszechmocno�ci
Stworzy� raczy�. I temu� potrzebne �ywio�y
I wszystkie r�k s W ych dzieje z niebieskimi ko�y
Ofiarowa�; cz�owiek, pan stworzenia Wszelkiego,
Jako� go chwali� nie ma? Jako� �wiata tego
Nie ma za�y� Ro#koszy, gdy je jemu kwoli
Stw�rca nada�? ss

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

W opisach bogactwa �wiata, kt�ry przemija,

kszta�towa�y si� nowe techniki stylistyczne i kom-
pozycyjne, rodzi�a si� szczeg�lna wra�liwo�� na
�rodki wyrazu zdolne odda� subtelno�� i z�o�ono��
urody �ycia, rozwin�y si� kunsztowne ekspery-
menty j�zykowe, kt�rych wiele znajdujemy ju�
u Hieronima Morsztyna.
W�r�d �wiatowych rozkoszy jedna szczeg�lnie
inspirowa�a poezj� barokow�: mi�o�� ziemska.
R�ne jej postacie definiowa�a poezja Szymona
Zimorowicza, sk�aniaj�cego si� ku malarskiej sym-
bolice, Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, kt�-
ry przechodz�c od apoteozy do pot�pienia mi�o�ci
wola� pos�ugiwa� si� narracj� pc#tyck� ni� czysty-
mi �rodkami lirycznymi. U schy�ku wieku forma-
mi narracyjnymi oddawa� prze�ycia mi�osne, pre-
kursor rokoka, Adam Korczy�ski, ale - w przeci-
wie�stwie do Twardowskiego-Korczy�ski opo#via-
da� bez alegorycznych plan�w przeno�nych, zbli�a�
si� do przygodowej nowelistyki (kt�ra jeszcze pod
wp�ywem w�oskim i ju� pod wp�ywem francuskim
tworzy u nas prek-.ursorskie ogniwo rozwoju przed
o�wieceniowym awansem prczy w literaturze).
Jan Andrzej Morsztyn (zmar� 1693) w hierar-
chii warto�ci ziemskich wyr�nia� dwie: poezj�
i mi�o��, obie nie przynosz� spe�nienia, ale przy-
bli�aj� je w szczeg�lny spos�b. Tworzenie wiersza,
to intymna przyjemno�� ("s�odkie kabinetu #vcza-
sy"), moment wewn�trznej harmonii, odnajdy#va-
nie w�asnej osobowo�ci w�r�d rozmaito�ci temat�w
i wra�e�. Morsztyn z i�cie klasycystyeznym pedan-
tyzmem pracowa� nad przygotowaniem swych
wierszy do druku, ale nie wyda� ich. Przyczyny tej
decyzji by�y z�o�one. Jest w�r�d nieh i obawa
przed krytykami epoki kontrreformacji i troch�
pogardy dla poziomu ewentualnych odbiorc�w
ksi��ki. Tymczasem Morsztyn wyznacza� poezji

306 307

CZES�AW HERNAS

miejsce szczeg�lne, m�wi� o niej formu�ami kulto-

wymi.
Jego tw�rczy elitaryzm si�ga� daleko, prowa-
dzi� tak�e do rezygnacji z funkcji dworskiego "lut-
nisty" ("Jam nie my�li� nigdy o tym, by� Bekwar-
kiem i Galotem"). Refleksja artysty odosobnionego
w s�odkich wczasach poetyckiego gabinetu uwal-
nia�a j�zyk i ci�gi skojarze�, prowadzi�a do wy-
zwolenia wyobra�ni tw�rczej. Wyrazem tego sta�y
si� odwa�ne konfrontacje aktualnej symboliki re-
ligijnej i symboliki mi�osnej, ba, zmys�owej (Na
k7zy�yk na p�ers�uch jednej panny), dwornej i pry-
mitywnej (nawet wulgarnej) mowy mi�osnej. Kon-
frontacje te rodzi�y si� z poszukiwania prawdy,
�wie�o�ci wra�e� i �rodk�w wyrazu. W kunsztow-
nych konstrukcjach poeta dokonuje krytycznego
przegl�du tradycyjnego leksykonu liryki mi�osnej.
Czasem podejmuj�c obiegow� paralel�, na przy-
k�ad mi�o��-chor"�a, bawi si� asocjacjami wok�
tej paraleli (lekarz, rany, cierpienia, lekarstwo,
�mier�), czasem buduje katalog poetyckich por�w-
na� jednej cechy, jednego wra�enia (bia�o�� cia�a
 kochanki, rozmiary cierpienia mi�osnego), by do-
wie��, �e nawet wszystkie �rodki wyrazu zgroma-
dzone obok siebie nie s� w stanie odda� osobistego
odczucia, s� niedoskona�e, nie mog� okre�li� kolo-
ru cia�a "mej panny" i powiedzie� ile "ja mam
b�lu do swej Ziatarzyny".
Istota tw�rczo�ci Morsztyna le�y nie w wybo-
rze, jakiego dokona� w�r�d warto�ci ziemskich, bo
niewiele od,biega� tu od tradycji w�asnego nurtu
poetyckiego, lecz w d��eniu do artystycznego okre-
�lenia tych warto�ci, w poszukiwaniu harmonii
mi�dzy odezuciem i j�zykiem.
Poza tymi trzema modelami postawy wobec
�wiata, r�ni�cymi si� w pojmowaniu losu jedno-
stki, ale zgodnymi zasadniczo w aprobacie podstaw

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

aktualnego porz�dku spo�ecznego, uformowa�a si�

na prze�omie XVI/XVII wieku postawa opozycyjna
wyra�ona w literaturze mieszcza�sko-plebejskiej
(nazywanej te� literatur� sowizdrzalsk�, lub ry-
ba�towsk�). Cech� zasadnicz� nurtu opozycji (nie-
zale�nie od silnego zr�nicowania wewn�trznego)
by�a d��no�� do ��cznego, jednoczesnego traktowa-
nia problem�w jednostki i spo�ecze�stwa. Dzi�ki
temu w rozwa�aniach o jednostce pojawi�y si�
podstawowe zagadnienia spo�eczne, a w dyskusji
o stanach spo�ecznych przypominano, i� B�g stwo-
rzy� �wiat dla cz�owieka (a wi�c jednostek spo�e-
cznie niezr�nicowanych), natomiast rozw�j spo-
�ecze�stwa zaprzepa�ci� zamiary Boga. Ten jedno-
rodny k�t widzenia na problemy jednostki i spo-
�ecze�stwa otwiera� drog� nowej wiedzy o cz�o-
wieku i nowym bohaterom literatury, doprowadzi�
te� do nasycenia poezji realiami �ycia spo�ecznego
i �wczesnej obyczajowo�ci, poniewa� w�a�nie te
realia ujawnia�y kolizje w �wiecie ogl�danym od
do�u, t�umaczy�y krzywd� jednostek absurdami
struktury spo�ecznej. Nurt mieszcza�sko-plebejski,
w wi�kszo�ci anonimowy, wyra�a� sw� opozycyj-
no�� w �rodkach satyrycznych, r�ne by�o przy
tym ideowe zaanga�owanie autor�w i rozmaite
drogi osobistych poszukiwa�. Jan Jurkowski szu-
ka� szansy ideowej w krytycznym programie spo-
�ecznym jezuit�w, Jan z Kijan - najcieka#vszy
poeta w tym kr�gu - z tym samym krytycyzmem
ogl�da� spo�eczno�� szlacheck�, co programy po-
prawy cz�owieka g�oszone przez r�ne od�amy re-
ligij ne.
Represje cenzury spowodowa�y, �e opozycyjny
nurt poezji mieszcza�sko-plebejskiej straci� mo�li-
wo�ci rozwojowe do�� szybko, bo oko�o 1620 rolcu;
p�niej z rzadka pojawia� si� nowy tekst lub prze-
druk i na�ladownictwo.

309
308

CZES�AW HERNAS

Na tle owych zmaga� o sens i kszta�ty nowej

teorii humanizmu, a uczestniczyli w tym procesie
formowania si� nowej wiedzy nie tylko pisarze,
lecz i cenzorzy, �ywe by�o wci�� - nie spe�nione
w renesansie - marzenie o narodowym eposie.
Barok podj�� ten postulat ze szczeg�lnym zapa�em,
istnia�a wszechstronnie motywowana potrzeba
tworzenia normatywnych wzorc�w osobowych.
Uja#vnia�a si� ona w odrodzeniu sztuki �ywotopi-
sarstwa, w szczeg�lnej popularno�ci motyw�w bio-
graficznej ekspijacji i konwersji, motyw�w wyra�-
nie narracyjnych, rozwija�o si� wreszcie pami�tni-
karstwo, �ywe, narodowe �r�d�o epickie. A jednak
marzenie o autentycznym narodowym eposie zo-
sta�o,nadal nie spe�nione.
Zajmijmy si� w tym miejscu jedn� tylko spra-
w�: konstrukcj� bohatera. Winien on by� obro�c�
d#vu warto�ci: religijnych i patriotycznych. W swo-
istych warunkach "przedmurza" ustala�o si� prze-
konanie, �e jest to w�a�nie polska jedno�� warto�ci,
jak� reprezentuje ju� nie hom.o #n.�l�tnns, ale nnt�o
#n�l�tnns, nar�d walcz�cy i - wybrany. Najcie-
ka##,sze rysy tego przekonania odnajdujemy u Ko-
cho##-skiego, kt�ry w Psnl#n,od�� polsk�ej - pami�ta-
j�c, �e jest poet� narodu wybranego - stworzy�
konstrukcj� narratora na wz�r kr�la Dawida.
Po��czenie tych dwu warto�ci (B�g, Ojczyzna)
#v epice okaza�o si� trudne. Obrona drugiej warto-
�ci, narodu i ojczyzny, jest naturalnym za�o�eniem
epickim, obrona pierwszej wprowadza nieoczeki-
wane rozbicie jedno�ci dzia�ania epickiego, mimo
prz##konania o jedno�ci tych dwu �r�del w postaci
si�y psychicznej bohatera, kt�ry walczy.
Obrona Boga; w zakresie ideologii to by� na-
kaz oczywisty, ale przecie� w �wiadomo�ci �wcze-
snej istnia�o przekonanie, kt�re szczeg�owo ana-
lizowa� na przyk�ad Skarga w Cz#wnrtej pobudce

ZARYS ROZWOJU LITERATURY BAftOKOWEJ

do #n,odl�twy cznsu 1.uojny. Pisa� on: tylko g�upi

i hardy nie wie, �e "Pan B�g wojn� w�adnie"
i przypomina� liczne przypadki, gdy "ma�e wojska
wielkie przemagaj�". Zwyci�a nie strona militar-
nie silniejsza, lecz reprezentuj�ca s�uszn� ide�
wspieran� przez Boga. A wi�c zwyci�a B�g. Cze-
go dowodem jest fakt, i� Samson o�l� szcz�k� pobi�
tysi�c Filistyn�w.
Jest w tym przekonaniu, pojawiaj�cym si�
zreszt� i w antyku, i w folklorze, przyjmuj�cym,
i� bohater epicki mo�e by� obdarzony si�� nadna-
turaln�, wieczne marzenie o bohaterze doskona-
�ym, niepokonanym, kt�ry walczy ze z�em w obro-
nie jakiego� porz�dku. W tym duchu w miniatu-
rach epickich kre�lono u nas sylwetki bohater�w
wschodnich stanic, z tych tradycji wywodz� si� bo-
haterowie Sienkiewicza i bohaterowie wsp�czes-
nych serii telewizyjnych. By�aby to szansa epiki
barokowej, gdyby nie za�o�enie, �e "B�g wojn�
w�adnie", kt�re rzuca�o cie� na honor bohatera
i jedno�� jego postaci. Pojawia�o si� bowiem py-
tanie: wi�c czyja r�ka pokona�a wroga? I oto bo-
hater staje si� p�warto�ciowy, a jego heroizm po-
dejrzany. Szczeg�lnie �e si�a metafizyczna, jaka
w�ada bohaterem, nie prowadzi walki na zasa-
dzie czystej gry, zgodnej z honorem rycerza. Pan
B�g toczy wojn� z ziemi i powietrza, cudem obala
mury obl�onej twierdzy, o�lepia przeciwnika
w momencie decyduj�cym. W tych warunkach in-
dywidualne zalety bohatera staj� si� w og�le war-
to�ci� wzgl�dn�, nie s� konieczne, liczy si� tylko
jego wiara.
Poj�cie wielkiej wojny dobra i z�a, teoria in-
terwenejonizmu, zaci��y�y na rozwoju epopei,
szczeg�lnie �e w �wiadomo�ci literackiej i w poe-
tyce barokowej epos uznany jest za najwy�szy, do-
skona�y, zbli�aj�cy si� do syntezy wiedzy o cz�o-

310 311

CZES�AW HERNAs

wieku i o �wiecie gatunek poezji, a wi�c za swe-

go rodzaju sum� artystyczn� i filozoficzn�. Tw�rca,
pos�uguj�c si� materia�em pami�tnikarskim, histo-
rycznym, czy nawet bezpo�rednio uczestnicz�c
w epickich wydarzeniach, nie tylko relacjonowa�,
nie tylko opowiada� o czynach, epizodach walki,
ale poszukiwa� w�r�d wydarze� znak�w metafi-
zycznej interwencji. Rzecz znamienna, �e sk�on-
no�� ta pojawia si� ju� w diariuszach i pami�tni-
kach z pocz�tk�w baroku, dowodz�c jak wcze�nie
i jak szeroko rozprzestrzenia si� kontrreformacyj-
na koncepcja procesu historycznego.
W strateg� epickiej licz� si� przede wszystkim
dzia�ania Boga. Jaki jest B�g? Losy konflikt�w s�
przes�dzone, wiadomo, �e ostatecznie zwyci 꿹 si�y
dobre, ale w taktyce wielkiej wojny przewidziane
s� dla poprawy moralno�ci tak�e i kl�ski; niewia-
doma jest aktualna decyzja Wi#lkiego Strateg3.
Wyobra�enie Boga w literaturze barokowej ist-
nia�o w dwu r�nych wersjach. B�b Skargi, to idea
surowo�ci bezwzgl�dnej, interweniuj�ca dla po#u-
dzenia woli cz�owieka, idea walki. B�g Jana An-
rzeja Morsztyna uosobiony jest w idei szcz�cia do-
skona�ego, rozkoszy przebaczania. Na wz�r dwu
postaw humanistycznych, dwu sposob�w pojmo-
wania �ycia (wykorzystania i wyrzeczenia) barok
kreowa� dwa oblicza Boga. Jedno - wyobra�enie
moralist�w - objawia si� w surowej literaturze
o M�ce Pa�skiej, o rzeczach ostatecznych, sklania
do przyj�cia postawy proroczej, rodzi estetyk�
grozy. Drugie oblicze ujawnia si� w literaturze
o Narodzeniu Pa�skim, w analogii ziemskiego losu
biednego Boga i cz�owieka, umo�liwia odnalezie-
nie pociechy na ziemi, sprzyja estetycznym nur-
tom "pobo�nej mi�o�ci", religijnego kwietyzmu
i postawie naiwnej wiary w zgod� Boga na ziem-
skie szcz�cie cz�owieka.

ZARYs ROZWOJU LITERATURY BAROKOWEJ

Zako�czenie

Ten szkic rozwoju barokowych nurt�w lite-

rackich wydobywa tylko podstawowe tendencje
modeluj�ce odmienne sposoby wypowiedzi i od-
mienne stanowiska wobec podstawowych py-
ta� epoki, nie podejmuje szerzej zagadnie�
folkloru, komparatystyki, analizy zmian na po-
graniczu literatury i pi�miennictwa, historii dra-
matu i teatru. Og�lna dynamika rozwoju literatury
w tym czasie jest wyrazem przemian polityki kul-
turalnej. Jeszcze po roku 1620 - mimo wspomnia-
nych ju� uprz2dnio ogranicze� - mo�liwo�ci pi-
sarskie s� du�e. W sukurs tw�rcom przychodz�
przek�ady, wykorzystywane s� szczeg�lnie wzory
Tassa i Mariniego, w kr�gu zachodnich inspiracji
rozwija si� teatr dworski i szkolne widowiska sce-
niczne, kszta�tuj� si� zainteresowania dla teorii
retoryki i teor� poezji, Szymon Starowolski przy-
gotowuje syntez� dorobku literatury narodowej,
istniej� jeszcze korzystne starcia intelektualne
mi�dzy literatur� katolick� i aria�sk�, docieraj�
do Polski nowo�ci zagraniczne. Z drugiej strony
za�, z zainteresowania dla w�asnych tradycji i z po-
szukiwa� w�asnego oblicza w kulturze wyrasta �y-
wa poezja szlachecka, polska sielanka, kol�da, bo-
gaty nurt pami�tnikarstwa.
Za tym obrazem kryj� si� jednak wa�ne dla
przysz�o�ci zmiany. Szybko dogmatyzuje si� poj�-
cie prawdziwej reformy, to znaczy uniemo�liwia
si� pe�ne zaanga�owanie indywidualne nawet zwo-
lennikom tej reformy. Przypomnijmy, �e rozw�j
my�li mistyk�w hiszpa�skich w XVI wieku uwa�-
nie �ledzi �wi�ta inkwizycja, mno�� si� akty pot�-
pienia postaw przekraczaj�cych dopuszczaln� gra-
nic� zaanga�owania. Zarysowa� si� proces stabili-
zacji programu. Literatur� skazywa�o to na we-

312 313
CZES�AW HERNAS

wn�trzny tradycjonalizm i zewn�trzny rozw�j rze-

mios�a. Ale mo�na by�o jeszcze dzia�a� wbrew wa-
runkom. Jan �abczyc, autor Sy#n.fon�� an�elsk�ch
(Krak�w 1630), by je wyda� - chwyci� si� forte-
lu, kt�ry zmyli� cenzur�: og�osi� tom kol�d o �mia-
�ych zapo�yczeniach folklorystycznych. Wiele tek-
st�w z tej ksi��eczki wesz�o na sta�e do polskiej
tradycji kulturowej. Gdyby nie wyda�, by�aby ona
o ten ton ubo�sza. Ale po po�owie wieku coraz
cz�ciej autorzy rezygnuj� z og�aszania dzie� dru-
kiem. W rezultacie wi�kszo�� najciekawszych dzie�
wzbogaca nie bezpo�rednio �wczesn� literatur#
i kultur�, lecz przysz�� histori� literatury. Dzie�a
te nie kszta�towa�y wi�c wsp�czesnych gust�w,
estetycznej wra�liwo�ci, nie budzi�y refleksji hu-
manistycznej. Izolacja tw�rcy i odbiorcy powodu-
je, �e naruszone zostaje wa�ne prawo przenikania
kulturowego, coraz ostrzej zaczyna si� rysowa�
rozbie�no�� poziom�w intelektualnych nielicznej
czo��wki pisarskiej i odbiorc�w, a tak�e Pols.ki
i Europy. Kulturowa problematyka Polski coraz
bardziej odbiega od poj�cia europejskiej wsp�-
czesno�ci, coraz wi�cej w niej element�w ksenofo-
bii i tradycjonalizmu.
Tej refleksji por�wnawczej nie mo�na jednak
absolutyzowa�. Os�abienie zwi�zku z aktualnymi
poszukiwaniami kultury europejskiej nie powinno
nas sk�ania� do ca�kowitego pot�pienia nadchodz�-
cych czas�w saskich. Nawet bowiem w owej de-
presji istnieje z�o�ony obra� nie rozpoznanych
jeszcze dobrze �ywych i trwa�ych ci�g�w dzie�ek
r�kopi�miennych, anonimowych na og�, nurt�w
krytycznej refleksji, dokonuje si� przemiana gu-
st�w w stron� rodzimego folkloru, groteski i ma-
kabry. T� przemian� gust�w pot�pi� o�wieceni,
zrehabilituj� romantycy, oka�e si� bowiem, �e w��-
�nie ona by�a w czasach saskich, a wi�c w okresie

ZAftYS ROZWOJU LITEftATUftY BAROKOWEJ

du�ego oderwania od Europy, wsp�rz�dnym zja-

wiskiem w stosunku do og�lnych przemian kultu-
ry europejskiej. W ka�dym kraju folklor - �r�-
d�o narodowej kultury - wy�ania� si� w innym
, kszta�cie i w innym uk�adzie odniesie�, w ka�dym
napotyka� opozycj� gustu klasycznego i w ka�-
dym - tak jak w Polsce - pierwsza fala zainte-
resowa� i odkry� folklorystycznych, si�gaj�ca
XVII i XVIII wieku, otwiera�a drog� poszukiwa-
niom nowego humanizmu i ludowych �r�de� odno-
wienia literatury. To by�o najwa�niejszym ogni-
wem rozwojowym schy�kowego baroku, cho� do-
da� nale�y, i� w romantyzmie odnajdujemy wiele
innych �ywych i bezpo�rednich zwi�zk�w z baro-
. kow� antropologi�, filozofi� cz�owieka, stylistyk�.

PRZYPISY BIBLIOGRAFICZNE

PRZYPISY BIBLIOGRAFICZNE

1 L. Kubala, Wojna szz,uedzka #w r. 1655-1656, Lw�w

1913, s. 69.
z S. F. P�atonow, Oczerk� po �stor�� s#n.uty 2# Mosko2.v-
skonz, Gosudarst2#�e XVI-XVII ww., S. Pieterbul-g
1910, s. 116.
g W. Konopczy�ski, Dzieje Polsk� Noi,#o�ytnej, t. I,
Warszawa 1936, s. 249.
' Z. W�jcik, M�gdzy traktatem an,druszowsk�n2 a woj-
n� tureck�. Stosunk� polsko-rosyjsk�e 1667-1672,
Warszawa 1968, s. 304.
5 W. Konopczy�ski, Dz�eje Polsk� No2uo�ytnej, t. I,
s. 238.
s B. F. Porszniew, Szznecja � westfalskij #rt�r, "Skandi-
navskij Sbornik", t. 2, 1957, s. 122.
7 P. Palczowski, Kol�dn m.osk�ewska, Krak�w 1609, fo�.
B;.
g J. Tazbir, Brac�a Polscy w S�edrrt�ogrodz�e, 1660-
-1784, Warszawa 1964, s. 19.
# K. Marks, Kap�ta�, t. I, Warszawa 1954, s. 811.
lo J. gaszkiewicz, H�stor�a doktryn pol�tyczno-praw-
nych, cz. 2, Wroc�aw 1965, s. 253.
1' R. iVlienicki, Po#l�dy pol�tyczne w dz�ejop�sarstwie
polskim, XVII z,u�eku, "Przegl�d Historyczny", t. 16,
1913, s. 266.
1= Zagadnienie to rozwin�� A. Kersten, Problem #�a-
dzy w Rzeczypospol�tej czasu Waz�w, w: O na-
praz,u� Rzeczypospol�tej XVII-XVIII u#�eku, War-
szawa 1965, s. 32 i nast.

la W, Czapli�ski, G��u#ne nurty rrtL�l� pol�tyczn.ej

w Polsce w latach 1587-Ig55, w: O Polsce s�edem.-
rcastow�ecznej. Problein.y � sprawy, Warszawa 1966,
s. 63 i nast.
14 Pismo ulotne z roku 1696: rkps Biblioteki Czartory-
s#ich nr 190, s. 381.
15 K. Grzybowski, Sejnz, kt�ry n�e byl sejm.en#., "�yeie
Literackie", nr 11 (789), 1967.
is Tam�e.
17 S. Staszic, P�sYn,a filozof�czne � spo�eczne, t. I, Kra-
k�w 1954, s. 225.
Ie Druk w: J. Ostrowski-Daneykiewicz, Szuada polska
� tac��ska, t. I, Lublin 1745, s. 368.
19 L�sty Krzysztofa Opali�sk�ego do brata �ukasza,
wyd. ft. Pol�ak, Wroc�aw 1957, s. 285. Rok 1645. Opa-
li�skiemu sz�o - rzecz jasna - o �ywno�� i mie-
szkanie, nie za� o przedmioty zbytku.

2o Ch. Ogier, Ephen2er�des, s�ve �ter dan�cum,, suec�-

currt, polon�curn, Lutetiae Parisiorum 1656, s. 47.
21 Ch. Montesquieu, O duchu pra1,u, prze�o�y� T. �ele�-
ski (Boy), t. I, Warszawa 1957, s. 153, oraz t. II,
s. 28.
2z Cytat wg zbioru Merkantyl�znz � pocz�tk� szkoly k1a-
sycznej, Wyb�r p�snz ekonon2�cznych XVI � XVII
'w�eku, Warszawa 1958, s. XIII.
2a Cytat wg ft. H. Tawney, Rel�g�a a powstanie kapi-
taliznzu, Warszawa 1963, s. 252 (t�umaczenie nieco
zmienione).
24 F. Quesnay, Max�7n,es g�n�rales du gouvernem.ent
�cono#n.�que d'un royaum.e agr�cole, w: Fran,�o�s
#7uesn.ay et la Phys�ocrat�e, t. II, bm. 1958, s. 954.
2# Ph. A. Oldenburger, Thesaur� reruTn.publ�carum. pars
secu.nda, Genevae 1675, s. 73.
zs p�s.#,a pol�tyczne z czas�w rokoszu Zebrzydowsk�ego
1606-1608, wyd. J. Czubek, t. II, Krak�w 1918,
s. 1.
z# Por. A. Zaj�czkowski, G��tune e1e'm.enty kultury

316 317

PRZYPISY BIBL IOGRAFICZNE

szlacheckiej 7.# Polsce. Ideolog�a a struktury spo-

�eczne, Wroc�aw 1961; J. Maciszewski, W spra2#�e
kultury szlacheck�ej, "Przeg��d Historyczny", t. 53,
1962, s. 539 i nast.
ze W. Dworzaczek, P7zen�kan�e szlachty do stanu mie-
szcza�sk�ego 2# W�elkopolsce 2t# XVI � XVl1 w.,
"Przeg��d Historyczny", t. 47, 1956, s. 672.
z9 W. Czap�i�ski, O Polsce s�edemnastow�ecznej..., s. 62.
ao por. J. Paszenda, Problem stylu w architekturze je-
zu�ck�ej, ,.Biu�etyn Historii Sztuki", 1967, nr 2,
s. 156.
al f.. Opa�i�ski, Wyb�r p�sm, oprac. S. Grzeszczuk,
Wroc�aw 1959, s. 214.
az J. Zawisza, Wskr�cenie prawnego procesu koroniae-
go, wyd. A. Winiarz, Krak�w 1899, s. 18.
33 por. Antitem�usz: Jezu�ck� dramat szkolny, wyd.
J. D�rr-Durski Warszawa 1957.
a4 M. Bednarz, Jezu�c� a relig�j#o�� polska, "Nasza
Przesz�o��", t. 20, 1964, s. 160.
as a. �reniowski, Kwest�a chlopska w Polsce w XVl1
zu�eku, Warszawa 1955, s. 132.
36 B, Chmie�owski, Nowe Ateny, cz. 4, Lw�w 17�6,
s. 365.
37 J. Seredyka, Walka o �ncompat�bil�a na sejna�e t.var-
 szawsk�m 1627 r., "Sprawozdania WTPN, Wydzia�
I Nauk Historyczno-Spo�ecznych", seria A, nr 4,
Wroc�aw 1968, s. 45, w przypisie.
ae J. Bro�ek, Grat�s, oprac. H. Barycz, Krak�w 1929
s. 78.
a9 K. Liske, Cudzoziemcy w Polsce, Lw�w 1876, s. 95.
4o J. Bartoszewicz, Dz�ela, t. IX: Stud�a h�storyc#ne
� l�terackie, t. II, Krak�w 1882, s. 226.
41 J. Ostrowski-Daneykowicz, Szuada polska � �aci'�ska,
t. I, s. 303.
4z List Stanis�awa Pomorskiego do Jakuba Sienie�skie-
go, z 26 V 1607 r., rkps Bib�ioteki Czartorys-
kich, nr 103, s. 292.

318

PRZYPISY BIBLIOGftAFICZNE

43 W. Urban, Kron�czka rodz�ny Taszyck�ch z ko�ca

XVll z.u�eku, "Odrodzenie i Reformacja w Po�sce",
t. 13, 1968, s. 210.
44 Instrukcja d�a pos��w od ko�a rokoszowego spod

Sieciechowa z 1 VI 1607 r., rkps Bib�ioteki Czarto-

ryskich nr 341, s. 845.

4s Ks��c�a Krzysztofa Radz�wil�a... spra2.uy wojenne

� pol�tyczne 1621-1632, Pary� 1859, s. 565.
46 Wspomn�en.�e o Dobrom�lu Herburt�t,N, "Pami�tnik

Sandomierski", t. 2, 1830, s. 209.

47 W. �,ozi�ski, �yc�e polsk�e w dau#nych w�ekach,
Lw�w 1912, s. 49.
48 S. Kot, Urok u#s� � �yc�a ziema�a�sk�ego # poezji sta-
ropolsk�ej, Warszawa 1937; M. Piszczkowski, W�e�
2s# l�teraturze polsk�ego renesartsu, Krak�w 19�9,
s. 23-24; S. Cynarski, Ksztaltou#an�e si� �deolog��
sarmatyzmu #w Polsce (maszynopis).

�9 J. �abczyc, Praktyka dworsk�e, Krak�w 1617, It.A,.

so J. Bia�obocki, Zegar z.u kr�tk�m zebran�u czas�w

Kr�lest7,va Polsk�ego, Krak�w 1661, k.Ba.

st Rozmowa uczona statysty, w: J. Ostrowski-Daneyko-
wicz, S2uada polska � lac��ska, t. I, s. 323.
s= K. Mecherzy�ski, Historia 2#ymo2#y, t. III, Krak�w
1860, s. 79.
s3 F. girkowski, O �w��tych ob'razach jako maja by�
szanowane, w: P�sarze polsk�ego odrodzen�a
o sztuce, oprac. W. Tomkiewicz, Wroc�aw 1955,
s. 245.
s4 W. Tomkie##,icz, Uchwala sy#odu krakoz.usk�ego
z 1621 r. o malarst#wie sakralnynl, "Sztuka i Kry-
tyka", t. 8, nr 2, 1957, s. 173.

ss P�sar#e polsk�ego odrodzen�a o sztuce, s. 247.

s6 W. Miks, Zb��r rysunk�tu G. B. G�slen�ego, "Biule-
tyn Historii Sztuki", t. 23, 1961, s. 328 i nast.
 fi7 S. Grochowski, Poezje, wyd. K. J. Turowski, t. I,
Krak�w 1859, s. 259.
ss P. Skarga, Do �oln�erzo# w samej potrzeb�e, w: Skar-
319

PRZYPISY BIBLIOGRAFICZNE

ga po�r�d nas, oprac. A. E. Balicki, Krak�w 1936,

s. 132.
59 S, Grochowski, Poezje, t. I, s. 94.
so J. Jurkowski, Traged�a o polsk�m, Scylu'rusie...,
oprac. J. Krzy�anowski i S. Rospond, Wroc�aw
1958, s. 96.
G1 S, Grochowski, Poezje, t. II, s. 31.
G= W. Tomkiewicz, Uchzuala synodu krakowsk�ego
z 1631 r...., s. 173.
sa S. Kot, Szkolnictzvo paraf�alne zo Malopolsce w.
XVI-XVIII, Lw�w 1912, s. 67-68. Cytat z Refor-
'nzationes generales.
G# S. Grochowski, Poezje, t. I, s. 301.
G# H. Barycz, Szkice z dz�ej�w Un�wersytetu Jag�ello�-
skiego, Krak�w 1933, s. 141-142.
ss poec� polsk�ego baroku, t. I, oprac. J. Soko�owska,
K. �ukowska, Warszawa 1965, s. 231.

WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE

PO�O�ENIE MI�DZYNARODOwE RZECZYPO.SPOLITEJ

Brakuje niestety prac, kt�re by w szerszy spos�b

traktowa�y o po�o�eniu Po�ski na arenie mi�dzynaro-
dowej w ci�gu ca�ego wieku XVII. Zagadnieniu temu
po�wi�eone s� odpowiednie partie w ogb�nych synte-
zach historii Rzeczypospo�itej sz�acheckiej. Spo�r�d
nich warto wymieni� W. Konopezy�skiego, Dz�eje
Polski Nowo�ytnej, t. I-II, Warszawa 1936; H�sto-
r�� Polski, t. I, cz. 2 pod z,ed. H. �owmia�skiego,
Warszawa 1957, wydan� przez Instytut Historii PAN
oraz najnowsz�, nowatorsk� syntez� naszych dzie-
j�w w wiekach XV-XVIII pi�ra A. Wycza�skie-
#o, Polska - Rzecz� Pospol�t�. Szlacheck� 1454-1764,
Warszawa 1965. Kr�tkie syntetyczne zarysy formu-
�uj�ce zarazem szereg tez i hipotez da�i: d�a pierw-
szej po�owy XVII wieku - W. Czap�i�ski, Pol�-
tyka Rzeczypospol�tej 'w latach 1576-IG4B (VIII Po-
2oszechny Zjazd H�storyk�w Polsk�eh w Krakowie
14-17 wr##�n�a 1958. Referaty � dyskusja. III-Histo-
mia Polsk� od polowy XV do po�owy XVIII wieku pod
red. K. Lepszego, Warszawa 1960), dla drugiej - K.
Piwarski, Oslabien�e znaczen�a migdzynarodotuego
Rzeczypospol�tej w drug�ej polow�e XVII tu�eku,
,.Roczniki Historyczne" t. 23, 1957 i Z. W�jcik
Z#n.iana w ukladz�e s�� 1#ol�tycznych w Europ�e �rod-
ko,wo-wsehodniej w drugiej polo2u�e XVII 2vielcu,
,.Kwartalnik Historyczny", t. 67, nr 1, 1960.

Stosunki po�sko-rosyjskie i �ci��e z nimi zwi�za-

ne sprawy ukrai�skie opraeowa�i: A. Hirsehberg, Dy-
21 i'<,lska XVII #viekL# 3`?1

WSK<lZ�WKI BIBLIOGftAFICZNE

naitr Sa�zo#wazz�ec, Lw�w 1898; W. Sobieski, D#mitr

Samozwan�ec a Polska, Krak�w 1912; ten�e, ��lk�ew-
ski na Kremlu, Warszawa 1920; K. Tyszkowski, Woj-
na o Smole�sk 1613-1615, Lw�w 1932; J. Maciszew-
slci, Polska a Mosku#a 1603-1618, Warszawa 1968; W.
Godziszewski, Polska a Moskwa za W�adys�a2ua IV,
"Rozprawy PAU, Wydz. Hist. Filozof.", ser. II, t. 42,
nr 6, Krak�w 1930; Z. W�jcik, Dz�k�e Pola zu ogn�u,
##-y'd. III, WaI-szawa 1969; ten�e, Traktat andruszoz,usk�
1667 rokz# � jego geneza, Warszawa 1959 oraz M��dzy
traktatem andrus:owsk�m a z.uojnc� tureck�. Stosunk�
polsko-rosyjsk�e 1667-1672, Warszawa 1968 i Znacze-
n�e w�eku XVII w h�stor�� stost#nk�2# polsko-rosyj-
sk�ch (Z polsk�ch stud��2u slaw�stycznych, ser. II-
H�stor�a, Prace na V M��dz,ynarodo2,uy Kongres Slawi-
.;t�2u u# Sof��, Warszawa 1963).

LSTR�.7 POLITYCZ#Vi:' RZECZYPOSPOLITEJ

Ustr�j polityczny Polski w XVII wieku nie po-

siada dot�d syntetycznego opracowania. Istniej�cych
luk dowodzi wyra�nie powojenna H�stor�a pa�st2#�
i praz.#a Polsk�, t. II, wyd. II, Warszawa 1965. Naj-
wi�ksze zainteresowanie historyk�w budzi� problem
formy pa�stwa i organizacji w,�adzy. Pisali na ten te-
mat: Z. Kaczmarczyk, Ol�garch�a magnacka w PoL-
sce jako forma pa�st#wa (VIII Po'tuszechn# Zjazd fii-
storyk�w Polsk�ch # Krakoz.u�e, t. I, Referaty cz. 1,
Warszawa 1958); S. �reniowski, Pa�st2uo polsk�e z.u po-
�owie XVl1 z,#�eku. Zagadn�en�a ekonom�cznej � poI.i-
tycznej #�adzy oligarch��, ##,: Polska w okresie drug�ej
uojny p�tnocnej 1655-1660, t. I, Warszawa 1957; R#4-
dy ol�garch�� w Polsce no#o�ytnej, "Przegl�d Histo-
r#czny", t. 52, z, 3, 1961; A. Kersten, Problenz z,u�ad#y
# R;eczypospol�tej czasu Waz�t.L, #v: O napra2U�
R-eczypospolitej XVl1-XV111 uieku, Warsza#va 19G5;

3#2

WSKAZ�G1'KI BIBLIOGRAb'ICZNE
# J. Bardach, Sejm szlacheck� doby ol�ga7ch��, "Kwar-
talnik Historyczny", t. 74, nr 2, 1967.
Brak monografii, kt�ra by wyczerpuj�co ujmo-
wa�a stanowisko kr�la w pa�stwie. Stosunkowo du�o
wiemy o organizacji i funkcjonowaniu sejmu walne-
go: S. Kutrzeba, Sejm walny Rzeczypospol�tej Pol-
sk�ej, Warszawa 1923; ten�e, Sk�ad sejmu polsk�ego
1493-1793, "Przegl�d Historyczny", t. 2, 1906; W. Ko-
nopczy�ski, L�berunz veto. Stud�um h�storyczno-po-
r�2.#na2ucze, Krak�w 1918; H. Olszewski, Sejm Rze-
czypospol�tej epok� ol�garch��. Prawo - praktyka-
teor�a - programy, Pozna� 1966. Dane do stanowiska
prawnego senatu zawiera praca W. Czapli�skiego, Se-
nat za Wladys�awa IV, w: Stud�a h�storyczne ku czci
Stan�s�awa Kutrzeby, t. I, Krak�w 1938. Brak mono-
grafii poszczeg�lnych urz�d�w centralnych.
Stosunkowo dobrze s� rozwini�te badania nad
ustrojem sejmikowym siedemnastowiecznej Rzeczy-
pospolitej. Wymieni� nale�y tu przede wszystkim fun-
damentaln� prac� A. Pawi�skiego, Rz�dy sejmikoz,ve
w Polsce na t1e stosunk�z,u woje#�dztt,u kujaz#sk�ch,
Warszawa 1888, ponadto J. A. Gierowskiego, Sejm�k
generalny Ks��stz.ua Mazo2,uieck�ego na t1e ustroju sej-
m�kowego Mazowsza, Wroc�aw 1948; W. Dworzaczka,
Sk�ad spoleczny w�elkopolsk�ej reprezentacj� sejmo-
#ej w latach 1572-1655, "Roczniki Historyczne", t. 23,
1957; H. Olszewskiego, Praktyka l�m�towan�a sejm�-
# k�w, "Czasopismo Prawno-Historyczne", t. 13, z. 1,
# 1961; S. �reniowskiego, Organ�zacja sejm�ku hal�ckie-
, go, Lw�w 1938; W. Urbana, Sk�ad spo�eczny � �deolo-
g�czny sejm�ku krakowskiego 'w latach 1572-1606,
"Przegl�d Historyczny", t. 44, z. 3, 1953.
Materia�u do konfederacji dostarczaj� prace: A.
Rembowskiego, Konfederacja � rokosz w dau#ny,nz pra-
z,v�e polsk�m, Warszawa 1893; A. Przybosia, Konfede-
racja golqbska, Tarnopol 1938; J. Maciszewskiego, Woj-
rw d#motou w Polsce (1606-1609), cz. 1, Wroc�aw 196#

21' 32#

WSKAZ6WK1 BIBLIOGRAFICZNE

Dla poznania ustroju s�downictwa fundamental-

n� rozpraw� jest praca J. Michalskiego, Stud�a nad
refor#n,� sqdoz,un�ctwa � pra'wa s�dowego 'w XV111 Z,vie-
ku, cz. 1, Wroc�aw 1958.

PROBLEMY GOSPODARCZE

Literatura na temat miejsca XVII wieku w roz-

woju gospodarczym Europy i Polski jest ju� bardzo
znaczna, a zdania podzielone. Najwa�niejsza dla pro-
blematyki europejskiej praca to - E. J. Hobsbawma,
Kryzys gospodark� europejsk�ej 2t# XVl1 2v�eku, t�um.
z ang., w: Geneza nou#o�ytnej Angl��, Warszawa 1968.
Problem�w gospodarczych, zw�aszcza za� koszt�w apa-
ratu pa�stwowego i jego paso�ytnictwa, dotyczy pe�na
rozmachu i wyobra�ni rozprawa H. R. Trevor-Ropera,
W�ek XVl1: kryzys spo�ecze�st2.tta � pa�stwa, t�um.
z ang., w: Geneza no2vo�ytnej Angli�. W nauce pol-
skiej dyskutowali na temat gospodarki europejskiej
i zwi�zk�w z ni� Polski J. Topolski; O tzw. kryzys�e
gospodarczym. XVII w�eku 2v Europ�e, "Kwartalnik
Historyczny" t. 69, nr 2, 1962; A. Wycza�ski. W spra-
wie kryzysu XVl1 stulec�a (tam�e) i A. M�czak, O kry-
zysie � kryzysach XVll 2#�eku (tam�e, t. 70, nr 1, 1963).
Podstawowe zagadnienie rolnictwa to wydajno��
jego produkcji. Ostatnio na ten temat w Polsce pisa�
L. �ytkowicz, Ze stud��w nad t.#ysoko�c�� plon�l.v
z.u Polsce od XVI do XVlll #., "Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej", t. 14, 1966. Najwi�cej pisano na
temat kryzysu gospodarki folwarcznej pocz�tku XVII
stulecia, por. zw�aszcza S. �reniowskiego, Oznak� kry-
zysu ekono#n.�cznego #u ustroju folwarczno-pa�szczy�-
#�anym # Polsce u schy�ku XVI #., "Kwartalnik Hi-
storyczny", t. 61, 1954, i J. Topolskiego, O l�teraturze
� praktyce roln�czej # Polsce na przeio#n�e XVI � XVl1
u#., "Roczniki Dziej�w Spo�ecznych i Gospodarczych",
t. 14, 1952.

WS KAZ�WK1 BIBLIOGRAFICZNE

Nader istotne dla gospodarki polskiej za�amanie

po wojnach szwedzkich omawiane by�o wielokrotnie.
Najwi�cej danych zawiera t. II zbiorowego wydaw-
nictwa Potska z.u okresie drug�ej 2vojny p�nocnej,
Warszawa i957.
Gospodarka miejska stanowi problem do�� z�o�o-
ny, bowiem z gruntu odmiennie przedstawia si� sy-
tuacja Gda�ska i kilku rozwijaj�cych si� o�rodk�w,
odmiennie za� reszty miast i miasteczek. Gda�ska do-
tyczy zw�aszcza praca M. Boguckiej, Gda�.sk jako
o�rodek produkcyjny od XIV do XVl1 z,v., Wroc�aw
1960. Na temat stanu gospodarczego drobnych o�rod-
k�w por. A. Wyrobisza, Zagadn�en�e upadku rze%n.�osta
� kryzysu gospodarczego #n.�ast # Polsce: 2#�ek XVI
czy XVl1, "Przegl�d Historyczny", t. 58, z. I, 1967
(tam�e literatura).
O�ywiona dyskusja toczy si� na temat bilansu
handlowego Polski. Ostatnio pisa�a na ten temat M.
Bogucka, Han,del ba�t#ck2 a b�lans handlowy Polsk�
zt> p�erzt>szej po�ow�e XVl1 zt>�eku, "Przegl�d Histo-
ryczny", t. 59, z. 2, 1968 i A. M�czak, Eksport zbo�o=
2#y � problent.y polsk�egv b�lansu handlozvego 2# XVI-
-XVl1 z,u. (Pa#n.��tn�k X Po2Uszechnego Zjazdu Histo-
ryk�z.u Polsk�ch t,u Lubl�n�e, 17-21 #rze�n�a 1968 r.
Referaty, t. I, Warszawa 1968). Handel l�dowy znany
jest pod t#m wzgl�dem s�abiej. Szczeg�lnie wa�ne dla
gospodarki polskiej zwi�zki ze �l�skiem om�wi� obszer-
nie M. Wola�ski, Z2#i�zk� handlot.#e #l�ska z Rzeczc�-
pospol�t� 2v XVl1 z,u�eku ze szczeg�lnynz ut,uzgl�dn�e-
n.�e#n. Wroc�att>�a, Wroc�aw 1961.
Dla handlu wewn�trznego w�z�owy problem sta-
nowi mechanizm rynkowy. Po�wi�cona jest mu praca
St. Mielczarskiego, Rynek zbo�o2vy na z�e#n,�ach pol-
sk�ch z.u drug�ej po�ow�e XVI � p�ertuszej po�ow�e
XVl1 2#�eku. Pr�ba rejon�zacj�, Gda�sk 1962, kt�ra wy-
wo�a�a dyskusj� na �amach "Kwartalnika Historii Kul-
tury Materialnej" (1964).

324 325

WSK AZb WKI BIBLIOGRAFICZNE

Kwestiami pieni�dza i skarbu nie zajmowano si�

ostatnio wiele, powa�ne znaczenie ma praca Z. Sadow-
skiego, P�en�e�dz a pocz�tek upadku Polsk� u> XVII
w., Warszawa 1964. Dotyczy ona r�wnie� teorii ekono-
micznych XVII stulecia, o kt�rych pisa� tak�e J. G�r-
ski, Pogl�dy merkantyl�styczne u# polsk�ej my�l� eko-
nomicznej XVI � XVII 2u�eku, Wroc�aw 1958. Wci��
aktualna jest dawna praca R. Rybarskiego, Skarb
� #ien��dz za Jana Kaz�m�erza, Micha�a Korybuta
i Ja#� III, Warszawa 1939.
Wymienione prace s� to g��wnie pozycje najnow-
sze, mog�ce wskaza� dalsz� literatur�. Prace dotycz�ce
innych kraj�w i miejsca Polski w gospodarce �wia-
to#s-ej wymienia A. M�czak, U �7�de� #owoczesnej go-
spodark� europejsk�ej, Warszawa 1967.

SPO�ECZE1\#STWO

Czytelnik, kt�ry zechce pog��bi� znajomo�� om�-

wionej w artykule problematyki, ma do dyspozycji
wyj�tkowo obfit� literatur� naukow�. Z opracowa�
syntetycznych wymieni� nale�y II tom pomnikowych
Dz�ej�w kultury polskiej, A. Br�cknera (Warsza##'a
1958), kt�re po dzie� dzisiejszy nie straci�o na war-
to�ci, nowe uj�cie A. Wycza�skiego P�lska - Rzecz�
Pospol�t� Szlacheck� 1454-1764 (Warszawa 1965),
szezeg�lnie cenne w zakresie problematyki gospodar-
czo-spo�ecznej oraz syntetyczny szkic W. Czapli�skiego
Wiek s�edemnasty w Polsce, w zbiorze O Polsce s�e-
demnasto2u�ecznej. Problemy � spra2uy (Warszawa
19fi6). W zbiorze tym znajduje si� ponadto kilka
innych prac, szezeg�lnie istotnych dla problematyki
integracji spo�ecze�stwa ftzeczypospolitej w XVII
wieku.
Problemy kultury szlaeheckiej w powi�zaniu ze
strukturami spolecznymi om�wi� A. Zaj�czkowski
w ciekawej, acz kontrowersyjnej i nie wolnej od
326

WSKAZbWKI BIBLIOGRAFICZNE

istotnych brak�w pracy G��wne elementy kultury

szlacheck�ej zt# Polsce. Ideolog�a a struktury spo�eczne,
Wroc�aw 1961. Wywo�a�a ona �yw� dyskusj�, w kt�-
rej uczestniczy� m. in. J. Hardach, w artykule O ujg-
ciu socjolog�eznym struktury spo�ecznej � �deolog#�
szlachty polsk�ej, "Czasopismo Prawno-Historycz-
ne", t. 15, z. 2, 1963 oraz J. Maciszewski, W spra-
z#�e kultury szlacheckiej, "Przegl�d Historyczny", t. 53,
z. 3, 1962.
Pogranicze stanu mieszeza�skiego i szlacheckiego
omawiali: W. Dworzaczek, Przen�kan�e szlachty do sta-
nu m�eszeza�sk�ego z.u W�elkopolsce # XVI � XV�l w.,
"Przegl�d Historyczny", t. 57, z. 4, 1956; J. Pta�nik, Ze
stud��w nad szlacht� m�eszeza�skiego pochodzenia,
"Sprawozdania AU", Krak�w 1914 i cz�ciowo A. Ke-
ckowa, Meleh�or Walbach, Z dziej�w kupiectwa war-
szawsk�ego, Warszawa 1955.
Historiografia powojenna znacznie #vzbogaci�a wie-
dz� o �yciu ch�op�w polskich w XVII wieku. Do naj-
#va�niejszych w tej dziedzinie rozpraw nale�� prace
B. Baranowskiego m. in., Po#wstania ch�opsk�e na z�e-
nziach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1952; J. Bie-
niarz�wny, J. Burszty i S. Szezotki. Z prac po�wi�co-
nych �wiadomo�ci spo�ecznej ch�opa najwa�niejsz� jest
ks���ka A. Kerstena, Ch�opi polscy z# walce z #aja#-
de#rc szwedzk�m 1655-1660, Warszawa 1958. O przed-
stawicielach tzw. marginesu spo�ecznego pisa� S. Gie-
rowski w pracy Ludz�e lu�ni. Kartk� z rodowodu b�e-
doty wiejskiej, Warszawa 1951. Awansem spo�ecznym
poprzez s�u�b� wojskow� oraz �rodowiskiem za#vodo-
wych �o�nierzy zajmuje si� A. Kersten w biograf� Ste-
fan Czarn�eck� 1599-16fi5, Warszawa 1963. Istotnym
przyczynkiem jest rozprat.vka K. Dembskiego, Wojska
nadworne magnat�u# polskich w XVI � XVll 2#�eku,
"Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Pozna�skiego",
Historia, nr 1, 1965.

327

WSKAZ�WKI BIBLIOGftAFICZNE

WOJSKO

Naukow� syntez� historii wojska polskiego w XVII

wieku znale�� mo�na w Zarys�e dz�ej�w wojskozuo�c�
polsk�ej do 7oku 1864 - okres 1576-1648 w opracowa-
niu S. Herbsta i J. Teodorczyka w t. I, okres 1648-
-1699 w opracowaniu J. Wimmera w t. II, Warszawa
1965-1966 (tam�e obszerna bibliografia). Popularno-
naukow� syntez� dali ostatnio T. Nowak i J. Wimmer,
Dz�eje or�a polsk�ego, do roku 1793, t. I, Warszawa
1968. Poprzednio zwi�z�y zarys tych zagadnie� opraco-
cva� A. Sawczy�ski, Polskie �nst#tucje 2t#ojskoz<>e
w XVl1 w., "Bellona", 1954 z. 2. Obszerne monografiez-
ne o#racowania wi�kszych okres�w znajdujemy w pra-
cach: J. Wimmer, Wojsko � skarb Rzeczypospol�-
tej u schylku XVI � zu p�eruiszej po�ow�e XVl1 w.,
"Studia i Materia�y do Historii Wojskowo�ci", t. 14,
cz. I, Warszawa 1968; B. Baranowski, Organizacja woj-
ska polskiego w latach trzydziestych � czterdz�estych
XVl1 zu., Warszawa 1957; ten�e, Organ�zacja regular-
nego wojska polskiego 2v latach 1655-1660, "Studia
i Materia�y do historii sztuki wojennej", t. 2, Warsza-
wa 1956; J. Wimmer, Wojsko polsk�e 2u drug�ej po�o-
zs#�e XVl1 z.u., Warszawa 1965. Dane do liczebno�ci po-
szczeg�lnych jednostek 1648-1696 opublikowa� ten�e:
lLlater�a�y do zagadn�en�a organ�zacj� � l�czebno�c�
nrm�� koro#nej, .,Studia i Materia�y do historii wojsko-
wo�ci", t. 4-9, Warszawa 1958-1963.
Sk�ad spo�eczny i narodowo�ciowy omawiali:
B. Baranowski, Sk�ad spoleczny u#ojska polsk�ego 2s# po-
fowie XVl1 w., "Bellona", Warszawa 1945, nr 12
i M. Kukiel, Sk�ad narodoz,uy � spoleczny 2.#ojsk koron-
nych zu Sob�esk�ego (Stud�a h�storyczne ku czc� S. Ku-
trzeby, t. II, Krak�w 1938). O piechocie wybranieckiej
pisa� J. Gerlach, Chtop� 2# obronie Rzeczypospol�tej,
Lw�w 1939 (omawiany okres przedstawiony niedosta-
tecznie). Z pi�miennictwa og�lnowojskowego na uwag�

WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE

zas�uguje jedynie dzia�alno�� pisarska A. M. Fredry

w szkicu J. Wimmera, Andrzej Maksymil�an Fredro ja-
ko p7ojektoda#wca reform 2#ojsko2vych (O naprawg Rze-
czy#ospolitej XVl1-XV111 w., Warszawa 1965). Pi-
�miennictwo techniczne okresu i zagadnienia technicz-
ne artyler� przedstawione zosta�y przez T. Nowaka
w pracy Z dz�ej�2.# techn�k� wojen,nej w dawnej Pol-
sce, Warszawa 1965; ten�e w "Studiach i Materia�ach
do historii wojskowo�ci" om�wi� Problem zastosozuan�a
broni palnej prz# obron�e � zdobyuian�u umocn�e� przez
z#ojsko polskie w XVI-XVl1 w. (t. 12, cz. I, Warszawa
1966) oraz Arsena�y artyler�� koronnej w latach 1632-
-1655 (t. 14, cz. I, Warszawa 1968). Wiele materia�u
do uzbrojenia piechoty i jazdy znajdziemy u W. Dzie-
wanowskiego w Zarysie dz�ej�u# uzbrojetz�a w Polsce,
Warszawa 1935 i w artyku�ach zamieszczonych w "Bro-
ni i Barwie".
Na temat fortyfikacji pisali: S. Herbst, Arch�tek-
tura obronna (w skrypcie Sztuka polska czas�w nozt>o-
�ytnych, ��d� 1953-1955); ten�e: Trzy przyczynk� do
dz�ej�w fortyf�kacj� XVl1 2s#. opublikowa� w Biulety-
nie "Histor� Sztuki i Kultury", t. 10, 1948; ten�e
i J. Zachwatowicz, T2#�erdza Zamo��, Warszawa 1934;
A. Czo�owski, Kudak, "Kwartalnik Historyczny", 1928,
J. Stankiewicz, Strakowscy - fortyf�katorzy, arch�-
tekci � budown�czo2u�e gda�scy, Gda�sk 1955.
Biografie dow�dc�w: W. Tomkiewicz, Jerem� W�-
�nio2u�eck� 1612-1651, Warszawa 1933; A. Kersten, Ste-
fan Czarn�eck� 1599-1665, Warszawa 1963; E. Kot�u-
baj, �yc�e Janusza Radz�z,uit�a, Wilno 1859; J. Jasnow-
ski, Aleksander H�lary Polub��sk�, "Przegl�d History-
czno-Wojskowy", t. 10, 1938; T. Korzon, Dola � niedola
Jana Sob�esk�ego, t. I-III, Krak�w 1898; O. Laskow,-
ski, M�odo�� wojskowa Jana Sob�eskiego, Warszawa
1929; ten�e, Jan, lll Sob�eski, Lw�w 1933. Ponadto licz-
ne artyku�y biograficzne w Polsk�m Slowniku B�ogra-
f�cznym pod odpowiednimi has�ami.

329

WSK AZ�wK I BIBLIOGRAFICZNE

Bibliografia do dzia�a� wojennych toczonych przez

wojsko polskie w XVII wieku we wspomnianym Za-
rys�e dziej�w wojskowo�c� polskiej do #
s. 558-561 (uk�ad chronologiczny). Uzupe�ni� j� nale�y
pracami J. Teodorczyka, B�tzua pod G'n�ez.uen2 w 16?6 i

"Studia i Materia�y" t. 12, cz. 2, Warszawa 1966 i J. Woj-

tasika, Ostatn�a rozpraz,va zbrojna z Turkanz� � Tata-
ranz� 2v l698 r., "Studia i Materia�y", t. 13, cz. 1-2,
Warszawa 1967.

PROBLEhlY WYZNANIOWE

Do omawianych zagadnie� brak wi�kszych prac

o charakterze syntetycznym. Ciekawe uwagi na temat
genezy zwyci�stwa kontrreformacji da� S. Czarnowski
w artykule Reakcja katol�cka w Polsce, Dz�e�a, t. II,
Warszawa 1956. Popularnonaukowe szkice na temat
tej epoki zawiera ksi��ka J. Tazbira, Sz,v��c�, grzesz-
nicy � kacerze. Z dz�ej�#tu polsk�ej kontrrefornzacj�,
Warszawa 1959. Problem tolerancji omawiaj� w swych
pracach Z. Ogonowski (Z zagadn�e� tolerancji w Po1-
sce XVl1 w�eku, Warszawa 1958) i J. Tazbir (Pa�stwo
bez stos�w. Szk�ce z dz�ej�t,# tolerancj� t.# Polsce XVI
� XVII 2i;�eku, Warszawa 1967).
Og�lny przegl�d dziej�w Ko�cio�a katolickie#o
daje praca tego� autora H�stor�a Ko�c�ola katol�ck�ego
w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966 oraz studia za-
#varte w II tomie Histor�� Ko�c�o�a w Polsce, onraco-
wanym przez historyk�w zwi�zanych z Katolickim
UniWersytetem Lubelskim (Krak�w 1970). Problema-
tyk� r�nowierstwa przedstawiaj�, g��wnie od strony
arian, L. Chmaj (Bracia Polscy. Ludz�e. Idee. Wplyz,uy,
Warszawa 1957) i Z. OgonoWski (Socyn�an�znz a O�wie-
cenie, Warszawa 1966). �cieranie si� tendencji laickich
i wyznaniowych w naszej kulturze omawiaj� szkice
zaw arte w zbiorze: Dz�eje Polsk� a wsp�czesno��,War-
szawa 19E6. Prze�ladowanie dysydent�w na prze�omie

330

WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE

XVI i XVII wieku przedstawi� W. Sobieski, N�enaw���

wyznan�owa t�u#n.�2v za rz#d�t,# Zyg#nzunta 111-go, War-
szawa 1902; to samo zagadnienie dla po�owy XVII wie-
ku om�wi� M. Wajsblum w ksi��ce Ex regestro ariani-
snz�. Szk�ce z dz�ej�w upadku protestantyznzu w Polsce
Malopolsce, Krak�w 1937-1948. Problematyk� nacjo-
nalizacji religii porusza J. Tazbir w artykule Znacze-
n�e XVl1 w�eku w proces�e unarodo#w�en�a polsk�ego
katol�cyz7n.u, og�oszonym w Pam��tn�ku X Pou>szech-
nego Zjazdu H�storyk�w Polsk�ch # Lubl�n�e, Refera-
ty, t. I, Warszawa 1968, s. 212-224.

SARMATYZM - IDEOLCGIA I STYL �YCIA

Podstawow� dla zagadnienia sarmatyzmu prac�

jest ksi��ka T. Ulewicza, Sarnzacja. Stud�u%n. z proble-
nzatyk� s�ow�a�sk�ej XV � XVI w�eku, Krak�w 1950;
zawiera ona r�wnie� obszern� bibliografi� do tego pro-
blemu. Dzieje sarmatyzmu w nast�pnych wiekach
przedstawil ten�e autor w artykule Zagadn�en�e sar-
nzatyzmu w kulturze � l�teraturze polsk�ej (Problenza-
tyka og�lna � zarys h�storyczny), zamieszczonym w "Ze-
szytach Naukowych" UJ: "Prace historyczno-literac-
kie", z. 5; Filologia z. 9. Sarmatyzmowi w Rzeczypo-
spolitej szlacheckiej XVII i XVIII wieku po�wi�cona
jest r�wnie� ksi��ka T. Ma�kowskiego, Genealogia
.sarn2atyzmu, Warszawa 1946, oraz artyku� S. Cynar-
skiego, K�lka uwag z,v spraw�e sarYnatyzm,u w Polsce
w pocz�tkach XVl1 z.u�eku, og�oszony tak�e W "Zeszy,-
tach Naukowych" UJ, t. 140: Prace h�storyczne, z. 17,
1966. Z zagadnieniem tym jest �ci�le zwi�zany pro-
blem om�wiony w artykule S. Kota, �w�adonz,o�� #a-
7odowa u# Polsce w. XV-XVl1, "Kwartalnik History-
czny", t. 52, nr I, 1938.
Elementem ideolog� sarmackiej by�a megalomania
narodowa om�wiona w zbiorze studi�w J. S. Bystronia
(Megalonz.an�a narodot.#a, Warszawa 1935) oraz kseno-

331

WSKAZbWKI BIBLIOGRAFICZNE
fobia, kt�r� zaj�� si� J. Tazbir w artykule: Ze studi�w
nad ksenofob�� z,v Polsce u> dob�e p�nego renesansu,
"Przegl�d Historyczny", t. 48, z. 4, 1957. Ksenofobia
wi��e si� �ci�le ze stosunkiem szlachty do poszczeg�l-
nych narod�w. Syntetyczne uWagi na ten temat znaj-
dujemy w Dz�ejach obyczaj�zu, pi�ra J. S. Bystronia
(wznowienie: Warszawa 1960, t, I-II) oraz w ksi��ce
W. �ozi�skiego, �yc�e polsk�2 #.v da2#nych 2viekach
(wznowienie: Krak�w 1964). Stnsunek do W�och�w
om�wi� H. Barycz w studiach Spojrzen�a w przesz�o��
polsko-zc#�osk�, Wroc�aw 1965. Problem wp�yw�w orien-
talnych w kulturze staropolskiej przedstawili: B. Ba-
ranowski (Znajomo�� Wschodu #,u da#nej Polsce do
XV111 w., ��d� 1950) oraz T. Ma�kowski (Orient w po1-
sk�ej kulturze artystycznej, Wroc�a# 1959).

KULTURA ARTYSTYCZNA

Ca�o�ciowy obraz omawianych w artykule zagad-

nie� znajdujemy w II tomie H�stor�� sztuki polsk�ej,
Krak�w 1965 (Sztuka noz.uo�ytna), studia z tego zakre-
su zawarte s� w pracy zbiorowej Sar#nzatia art�st�ca,
Warszawa 1968 oraz w ksi��ce M. G�barowicza, Szkice
z h�stor�i sztuk� w Polsce, Toru� 1966. Brak syntety-
cznego opracowania na temat malarstwa doby baroku.
O portrecie tego okresu pisali: S. Wili�ski, U �r�de�
portretu staropolsk�ego, Warszawa 1958 i T. Dobrowol-
ski, Polsk�e m.alarstwo portretowe, Krak�w 1948. Po-
nadto ukaza�y si� na ten temat prace A. Czo�owskiego,
ikonografia wojenna Ja#a I11, Warszawa 1939 i W. Tom-
kiew-icza, Malarstwo du#orsk�e w dob�e W�adyslaz.ua IV.,
"Biuletyn Historii Sztuki", t. 12, 1950, Ten�e autor na-
pisa� studium na temat: Aktualizm � aktual�zacja
zu malarstz.u�e polskinz XVl1 w. og�oszon� r�wnie�
w "Biuletynie Historii Sztuki", t. 13, 1951.
Zagadnienia �wczesnego budownictwa omaw#a
A. Mi�ob�dzki w ksi��ce Zarys dz�ej�w architekturU

WSKAZb WKI BIBLIOGftAFICZNE

# Polsce, Warszawa 1963. Muzykologii dotyczy prac#

zbiorowa Z dz�ej�zu polsk�ej kultury #n,uzycznej, War-
szawa 1958 oraz ksi��ka Z. Jachimeckiego, Muzyka
polska w rozZ,voju h�storyczny#n" t. I-II, Krak�w 1948-
-1951. Z monografii poszczeg�lnych obiekt�w archi-
tektonicznych nale�y wymieni� ksi��k� J. Kowalczy-
ka, Koleg�ata w Za7n.o�c�u, Warszawa 1968, studium
M. Zlata, Zanzek u# Kras�czyn�e, "Studia Renesanso-
we", t. 3, 1963 i artyku� W. Tomkiewicza, Budo#.ua
za#nku kr�lewskiego w Warszaw�e za panowan�a Zy-
g%n.unta 111, "Rocznik Warszawski", t. 2,1962. Je�li eho-
dzi o monografie poszczeg�lnych artyst�w, to dzia�al-
no�� Francesco Rossi om�wi� W. Tomkiewicz w "Biu-
"
letynie Historii Sztuki#, t. 19, 1957, �ycie Hermana
Hana J. Pasierb w "Roczniku Gda�skim", t. 15-16,
1956-1957. Z osobnych prac nale�y wymieni�: E. Iwa-
noyko, Bart�om.�ej Strobel, Pozna� 1957; A. Bochnak,
G�ovann� Battista Falconi, Krak�w 1925, M. Karpowicz,
Dz�a�alno�� artystyczna Michelangela Pallon�ego w Pol-
sce, War�zawa 1967 oraz W. Tomkiewicz, Dolabella,
Warszawa 1959. Zagadnienie mecenatu dworskiego
przedstawi�, na przyk�adzie dworu pierwszego z Wa-
z�w, Cz. Lechicki, Mecenat Zyg#munta 111, Warszawa
1932; o mecenacie jego nast�pcy pisa� W. Tomkiewicz
Z dz�ej�w polsk�ego 7n.ecenatu artystycznego w 2#.
XVII, Wroc�aw 1952. Zwi�zany z tym problem teatru
dworskiego om�wi�a K. Targosz-Kretowa, Teatr d#wor-
sk� W�adystawa IV, Krak�w 1965. Zagadnie� mecena-
tu mieszcza�skiego dotyka ksi��ka S. Tomkowicza,
P'rzyczynki do h�stor�� kultury Krakou#a 2s# p�eru#szej
po�ow�e XVl1 u#., Lw�w 1912.
Bibliografi� do poruszanych w artykule zagadnie�
sarmatyzmu znajdzie Czytelnik we wskaz�wkach do
artyku�u Cynarskiego. O wp�ywach wschodnich na
polsk� kultur� artystyczn� pisa� T. Ma�kowski w ksi��-
kach: Or�ent zu polsk�ej kulturze artystycznej, Krak�w
1959 oraz Sztuka �sla#n.u z.u Polsce, Krak�w 1935. Pro-
332 333

W SKAZ�WKI BIBLIOGftAFICZNE

blem stosunk�w artystycznych z W�ochami w tym

okresie porusza M. Brahmer w zbiorze studi�w Z dz�e-
j�w polsko-w�osk�ch stosunk�zu kulturalnych, Warsza-
#va 1939. Promieniowanie kultury polskiej na kraje
s�sied_ nie omawia A. Br�ckner w pracy zbiorowej Kul-
tura staropolska, Krak�w 1931.

Z#RYS DZIEJ�W LITERATURY BAROKOWEJ

Og�lny obraz literatury barokowej daje J. Krzy-

�anowski w swej H�stor�� l�teratury polsk�ej, wyd. III,
#%Varszawa 1964. Szczeg�owe studia na ten temat znaj-
dujemy w zbiorze szkic�w tego� autora Od �redn�o-
wiecza do baroku, Warszawa 1938 oraz w ostatnio wy-
danym tomie rozpraw R. Pollaka, W�r�d l�terat�'w
staropolsk�ch, Warszawa 1966. Por. r�wnie� referat
R. Pollaka, Problenzatyka polskiego baroku literackie-
go, zawarty w tomie Zjazd naukoz.uy polon�st�w IC-13
grudn�a 1958, Wroc�aw 1960. Literaturze baro#o#vej
w Polsce oraz innych krajach zosta� po�wi�cony 5 nu-
mer "Przegl�du Humanistycznego" za rok 1960.
Spo�r�d nowszych monografii poszczeg�lnych pi-
sarzy wymie�my: J. D�rr-Durski, Dan�el Naboro2#ski.
Stud�u'm z dz�ej�t.u man�eryz#n,u � baroku 2t# Polsce,
L�d� 1966. J. B�o�ski, Mikotaj Sgp Szarzy�sk� a po-
cz�tk� polskiego baroku, Krak�w 1967; A. Litwornia,
Sebastian Grabowieck� (Zarys b�ograficznyj, "Prace
Literackie", t. 9, Wroc�aw 1967, s. 31-81; E. Sarnow-
ska, Teor�a poezji Mac�eja Kazinz�erza Sarb�ewskiego,
#v: Stud�a z teori� � h�stor�� poezj�, Wroc�aw 1967,
s. 126-147; S. Nieznanowski, O poezj� Kaspra Mias-
kou#sk�ego, Stud�unz o kszta�to2van�u s�g baroku 2# po-
ezji #olsk�ej, Lublin 1965; J. Soko�owska, Jan Andrzej
Morsztyn, Warszawa 1965; J. Pelc, Zbign�e# Morsztyn,
arian�n � poeta, Wroc�aw 1966; T. Kruszewska-Micha-
�o##,ska, R�ne h�storyje. Stud�unz z dz�ej�w no'wel�-
styki staropolskiej, Wroc�aw 1965; M. Eustachiewicz.

WSKAZ�WKI BIBLIOGftAFICZNE

Tt.#�rczo�� Do#n,in�ka Rudn�ck�ego (1676-1739), Wroc-

c�aw 1966. O pocz�tkach polskiej folklorystyki pisze Cz.
Hernas w ksi��ce W kal�no#wyYn. lesie, t. I-II, Warsza-
wa 1965.
W tej chwili posiadamy dwie przegl�dowe antolo-
gie tekst�w: D7a#rtaty staropolsk�e. Antolog�a, oprac.
J. Lewa�ski, t. I-VI, Warszawa 1959-1963. Poec� po1-
sk�ego baroku, oprac. J. Soko�owska i K. �ukowska,
t. I-II, Warszawa 1865, ponadto wyb�r anegdot Daw-
na facecja polska, oprac. .1. Krzy�anowski i K. �ukow-
ska-Billip, Warszawa 1960 i Antolog�� l�teratury so-
z.u�zdrzalsk�ej XVI � XVII u>�eku, oprac. S. Grzeszczak,
Wroc�aw 1966. Podstawowe wiadomo�ci bibliograficzne
podaje tzw. No2uy Korbut: P��'wt�enn�ctwo staropolsk�e,
oprac. zesp� pod kierownictwem R. Pollaka, t. 1-3,
wydane w latach 1963-1965. Informacje No#cuego Kor-
buta doprowadzone s� na og� do roku 1958, brak tu
wi�c prac z ostatniego dziesi�ciolecia, kiedy to w�a�nie
badania nad barokiem wyra�nie si� u nas o�ywi�y.

Illilt
\Z` r"* #
Z(;tt)
#...7

334

Ze zbior�w Muzeum Narodowego w Poznaniu - ryc. 3#

Ze zbior�w Muzeum Pomorskiego w Gda�sku - ryc:

17

AUTORZY ZDJ�C

�R�D�A RYCIN

W. Beauplan, Descr�pt�on d'Ukran�e..., Rouen 1660 -

ryc. 2
A. M. Fredro, Gestorum Populi Polon� sub Henr�co Va-
les�o, Gda�sk 1687 - ryc. 5
D. Frydrychowicz, S. Hyac�nthus Odrovasius, Krak�w
1687 - ryc. 34
A. Go�donowski, Kr�tk�e zebraro �y-
wota S. Is�dora, Krak�w 1629 - ryc. 27
A. Gwagnin, Kron�ka Sarm.acyjej europejsk�ej, Kra-
k�w 1611 - ryc. 1, 2, 6, 22, 24, 32
J. Haur, Oekononz�ka z�em�a�ska, Krak�w 1675 - ryc.
13, 14
J. Heweliusz, Mach�ne coelest�s, Gda�sk 1673 - ryc. 39
S. Jurkowski, Argo sarmat�ca, Krak�w 1664 - ryc. 33
S. Orzechowski, F�del�s subd�tus, Warszawa 1697 -
ryc. 7
S. Pufendorf, De rebus a Carolo Gustavo Suec�ae reg�s
gest�s, Norymberga 1696 - ryc. 4,15, 21, 23, 25, 35
Ze zbior�w Biblioteki K�rnickiej r�kopis nr 1508 -
ryc. 10-12
Ze zbior�w Bibliot�ki Zak�adu Narodowego im. Osso-
li�skich - ryc. 18
Ze zbior�w Galerii Drezde�skiej - ryc. 9
Ze zbior�w Galerii Wilanowskiej - ryc. 16
Ze zbior�w Instytutu Sztuki PAN - ryc. 19, 28, 36-
-38
Ze zbior�w Muzeum Narodowego w Krakowie - ryc.
20

E. Falkcwski - rvc. 31; M. Kietli�ska - ryc. 10-12#

E. Koz�owska-Tomczyk - ryc. 20; L. Krzy�anow-
ski - ryc. 8; J. Langda - ryc. 29; J. #lierzecka-
ryc. 16; L. Perz - ryc. 30; H. Romanowski - ryc.
17; J. Szandomirski - ryc. 28; W. Wolny ryc. 26,
36

Anton� Mqc;ak

POBLEMY GOSP O D Aft CZE

UWagi wst�pne
Gospodarka rolna .
Zaludnienie i struktura spo�eczna
Miejsce Polski w gospodarce europejskiej . . 94
Stosunki rynkowe . . . 100
SPIS TftE�CI
Miasta i rzemios�o . . .
103
Pieni�dz i finanse . . . 10�
Bogactwo i n�dza Rzeczypospolitej . . 1.0
Janusz Tazb�r
Jare7n.a Maciszewsk�
PRZEDMOWA
SPO�ECZE�ST##'O
W�JC�
Zb�gn�ez# k Integracja stanu
szlacheclciego. .
Procesy integracyjne W �r�d
mieszczan
MI�DZYNARODOWE PO�O�ENIE RZECZYPOSPOLITEJ 1 Ch�Op�W

1?9
Socjalne rozwarstwienie
ludno�ci
Zasadnicze elementy sytuacji mi�dzynarodowej 13 Uwagi ko�coWe
. . 149
Po z�tek wojen polsko-szwedzkich i interwen-
c a w Moskwie. 19 #
W okresie wojny trzydziestoletniej. . 22
Jan W�m.'mer
Powstanie ukrai�skie i druga wojna p�nocna 28 #5'O.lSKO
Wo na na wschodzie i za�amanie si� pozycji
Rzeczypospolitej . . . .
. . . . l�l
Uwagi wst�pne
PROBLEMY DYSKUSYJNE Rodzaje si� zbrojnych
. . . . l�

159
a pierwszej po�owy XVII wieku Wysi�ek mobilizacyjny. . 1G;
Ocen Wysi� #
Zagadnienie wojen polsko-moskiewsk h. 38 ek finanso a cele wok
# , 1G9
Sytuacja mi�dzynarodowa Rzecz 1t ' # 41 Organizacja wewn�trzna wojs
# : ; # # l�7
a.
a absolutyzm ypospoi ej Poszczeg�lne formacje . 18:
45 Narodowo�cio#vy i spo�ecznv sk
a
Protestantyzm a Polska . 46
Czy dylemat turecki? 4g
Janusz Tazb�r
Henryk Olsze2vsk� PROBLF.\11 W'YZNAN IOV#'E
UWagi wst�pne .
18q
Uw g g�lne ITYCZNY RZECZYPOSPOLITEJ propaganda polskiej
kOntrreformacji. . . . . 192
52 Koniec wsp�istnienia wyzna�
Cechy polskiego ustroju politycznego . 56
`?0:3
W�adza kr�lewska.
Odwr�t tendencji laickich
Uprawnienia sejmu Polonizacja katolicyzm Olska
. . . 214
Prawa na stra�y wolno�ci szlacheckich. . 64
Ko�ci� poWszechny a
Liberum veto 66
Miejsce i rola senatu. Cyna
Stanis#au# rsk�
W�adza Wykonawcza. 74
Rz�dy sejmik�w. 76 SARbl#TYLb1- IDEOLOGI:1 I STYL
LYCI:1
chy ustroju. . 80 Powstanie mitu sarmackiego i
jego analogie .
Zasadnicze ce
2#�
Rozw�j mitu sarmackieg0W
pier#vszej po�0##'ie
338 XVll wieku. .
. 223
#,.
339

Sarmaclsie has�a ekspansji . . . . . 22#

Niech�� do cudzoziemszczyzny i tradycjonalizm 227
Elementy mesjanizmu . . . . . . . 229
Sarmackie idea�y . . . . . 230
Sarmata-ziemianin . . . . . 234
Polityczna tre�� sarmatyzmu. . . . . . 236
Sarmatvzm \v drugiej po�o\##ie XVII wieku. . 239

Wtnclysfnt,u Tomkieu�c;

KULTUH:1 :lftT1'STY CZ1A

Rzym ogniskiem baI-oku. . . . , 244
Sztuka sakralna . . . . . . . 247
Kultura artystyczna pod opiek� d\voru kr�-
le\vskiego 8
Sztulsa na us�ugach mo�now�adztwa i patry-
cjatu miejskiego . . . . . 270
W okl-esie sarmatyzmu. . . . 274

C;e,s2aw Hernas

ZARYS ROZwOJU LITEHATURY BAROKOwEJ

Sp�r o epok� . . 279

Kierunki przemiany kulturowej . . . 285
Kierunki i przemianv no\vej poezji . . . . . 297
Zako�czenie '. . 313