‫‪1‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫‪2‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ﷺ‬ ‫زنجیرهی هاوهاڵنی پێغهمبهر‬

‫ـــ سێیهم ــــ‬

‫(ريض للة عة‬ ‫عومثانی كوڕی عهفان‬

‫ئامادهكردنی‪ :‬فولد تهوحیدی‬

 ‫‪3‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫بسم للةه للرحمن للرحیم‬

‫للحمد لةه للذي أمر بالجهاد يف سبيةه‪ ،‬ووعد عةيه لألجر للعظيم وللةرص‬
‫لملبني‪ ،‬وأشهد أن ال إله إال للةه وحده ال رشيك له للقائل يف كتابه للكريم‬
‫نرص للْ رم ْم ِم ِة َ‬
‫ني للروم‪ 47:‬وأشهد أن محمدل عبده ورسوله‬ ‫( َوكاَنَ َحقًّا َعةَ ْي َةا ْ ر‬
‫وخةيةه قائد لملجاهدين وأصدق لملةاضةني وأنصح للعباد أجمعني ﷺ‬
‫وعىل آله للطيبني للطاهرين‪ ،‬وعىل أصحابه للكرلم للذين باعول أنفسهم‬
‫لةه وجاهدول يف سبيةه حتى أظهر للةه بهم للدين وأعز بهم لملممةني‪،‬‬
‫وأذل بهم للكافرين ريض للةه عةهم وأكرم مثولهم وجعةةا من أتباعهم‬
‫بإحسان إىل يوم للدين‪.‬‬
‫زۆرجار ئێمەى موسڵامن بەشێىك ژيامنان تەرخان دەكەين بۆ‬
‫خوێةدنەوەى ژيانةامەى پێغەمبەرى خول ﷺ و هاوەاڵىن و‬
‫شوێةكەوتولىن‪ ،‬جارى ول هەيە لە بەشێىك ژيانةامەكەدل بەسەرهاتێك‬
‫كارمان تێدەكات و هەوڵ دەدەين لە ژيامناندل بيكەيةە چرليەك بۆ‬
‫ڕووناككردنەوەى بەرپێامن‪ ،‬چونكە مرۆڤ زووتر لەگەڵ ڕوودلوە‬
‫ولقعيەكاىن ژياىن مرۆڤايەتيدل زیاتر گاریگهر دهبێت‪،‬‬
 ‫‪4‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئەم زنجیرهیه بەم مەبەستە نوورسلوە‪ ،‬چۆن هاوهاڵن بةاسین و‬

‫ديوەجولن و ڕلزلوەكاىن ناو ژياىن هاوەاڵن شارهزلبین و بتولنني پهند‬
‫و ولنهیان لێ وهربگرین و لە ولقيعى ژيامناندل جێبهجێ بكەين‪.‬‬
‫ئەم شێولزى فێربوون و فێركردنە لە قورئانەوە فێر دەبني‪ ،‬كاتێك‬
‫خولى گەورە پاش گێڕلنەوەى بەسەرهاىت پێغەمبەرلن‪ ،‬دەفەرمووێت‪:‬‬
‫َْتى َولَ ِك ْن‬ ‫لألَلْ َب ِ‬
‫اب َما كَانَ َح ِديثًا يرف َ َ‬ ‫وِل ْ‬‫ْب ٌة ِألر ِ‬
‫يف َق َص ِصه ِْم ِع ْ َ‬
‫(لَ َقدْ كَانَ ِ‬
‫َش ٍء َوهردً ى َو َر ْح َم ً لِ َق ْو ٍم‬ ‫يل ك ِّرل َ ْ‬ ‫ني يَدَ يْ ِه َوتَف ِ‬
‫ْص َ‬ ‫يق للَّ ِذي َب ْ َ‬
‫ت َْص ِد َ‬
‫ري ْم ِم رةونَ يوسف‪( .‬سوێةد بەخول لەدلستان و سەرگوزەشتەی یوسف و‬
‫برلكانیدل‪ ،‬گەلێ عیْبەت و ئامۆژگاریی مەزن هەیە‪ ،‬بۆ خەڵكانی‬
‫هۆشمەندو ژیر كە بیكەنە ڕێ نیشاندەری خۆیان‪ ،‬بۆ دۆزیةەوەی هەق‬
‫و ڕلستی‪ ،‬دیارە كتێبێكی وەكو ئەم قورئانەش‪ ،‬هەرگیز ناشێ‬
‫قسەوباسێكی هەڵبەسَتلو بێت‪ ،‬بەڵكو تەصدیق وپشتڕلستكردنەوەيە‬
‫بۆ كتێبە پێشووەكانی بەرلەخۆی و شیكەرەوەی هەموو شتێكیشە‪،‬‬
‫بەتەولوی بەیانی حەاڵڵ و حەرلمی تێدلیە و ڕێ نیشاندلن و ڕەحمەت‬
‫و میهرەبانی خولیە بۆ خەڵكێ بیەوێ باوەڕ بهێةێت ‪.‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫بهویستی للةه تعالی درێژه بهم زنجريەيە دەدەين و ههولدهدین‬

‫ژیانی زۆربهی هاوهالن بالو بكهیةهوه بە چەند مەبەستێك‪:‬‬
‫يەكەم‪ :‬بزلنني كەسانێك تولنييان خول لە خۆيان ڕلزيى بكەن‪ ،‬چۆن‬
‫ژيان و چۆن تولنييان ئەو ڕەزلمەندييە بەدەست بهێةن‪.‬‬
‫دووەم‪ :‬تێبگەين ئەزمووىن پەيڕەوى پەيامى خول ناولقيعى نيە و‬
‫تەنها لە پێغەمبەرى خولدل ‪ ‬سةووردلر نەبووە‪ ،‬بەڵكو ئەم ديةە‬
‫ولقيعيە و دەكرێت مرۆڤەكان پەيڕەوى بكەن‪ ،‬منوونەى يەكەميىش لە‬
‫هاوەاڵندل خۆى دەبيةێتەوە‪.‬‬
‫سێيەم‪ :‬كۆى ئەم ديةەى ئێستا ئێمەى موسڵامن پێوەى پابەندين‪،‬‬
‫لەاليەن هاوەاڵنەوە بەدەستامن گەيشتووە‪ ،‬گرنگە شتێك لەبارەى ژيان‬
‫و بريكردنەوەو هەڵسوكەوتيانەوە شارەزل ببني‪ ،‬بزلنني ئايا ئەم‬
‫پەيامەمان لە كەساىن سەرڕلست و ژيرەوە وەرگرتووە؟ يان تەمەنێكە‬
‫لەخشتەبرلوين و بە ناحەق پابەندى ئاييةێك كرلوين كە كەسانێك بە‬
‫ويستى خۆيان دليانڕشتووەو سەپاندوويانە‪.‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫لەم نووسيةەدل‪ ،‬تەنها چەند منوونەيەكامن وەرگرتووە‪ ،‬خوێةەرى‬

‫ئازيز دەتولنێت لەم منوونانەوە بەرچاوڕوونييەىك زياترى هەبێت و‬
‫خۆى بەدولى دەيان ناونيشان و سەرەباىس تردل بگەڕێت بۆ ژياىن‬
‫ڕۆژلنەى خۆى سووديان لێ وەربگرێت‪.‬‬
‫ئەم نووسيةە لەاليەكەوە هەوڵێكە بۆ دلنەوەى مشتێك لە‬
‫كۆگايەىك قەرزلرميان لە ئاست هاوەاڵن‪ ،‬هيوليەكيشە بۆ‬
‫پێشەنگيكردن بە كەسانێكەوە كە بە دەقى قورئان خولى گەورە‬
‫ڕلزيبووىن خۆى بۆيان نيشان دلوە‪ ،‬ئاولتێكە بۆ سەرهەڵدلنەوەى‬
‫نەوەيەىك نوێى موسڵامن كە بتولنن جارێىك دى پەيامى خول لە دڵ و‬
‫ولقيع و خاىك سەرزەويدل پيادە بكەن‪.‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثاىن كوڕی عەففان (ريض للةه عةه‬

‫ناوى عومثاىن كوڕی عەففاىن كوڕی ئەبیةعاصی كوڕی ئومەییەی‬

‫قوڕەیشی ئومەویە‪ ،‬كونیەكەی ئەبوو عەبدواڵ یان ئەبووعەمرە‪.‬‬
‫پێی دەوترل ذیةةورەین ولتە خاوەن دوو رووناكیەكە‪ ،‬ئەمەش‬
‫لەبەرئەوەى دووو كچی پێغەمبەرى خولى ‪ ‬بەهاوسەر گرتبوو‪ ،‬ئەم‬
‫فەزڵەش تەنها بۆ عومثان بووە كە دوو كچی پێغەمبەرێكی خول یەك‬
‫دولى یەك بەهاوسەر بگرێت‪.‬‬
‫دلیكی ناوى ئەرولى كچی كورەیزە‪.‬‬
‫عومثان شەش ساڵ پاش ساڵی فیل لەدلیك بوو‪ ،‬ولتە تەمەىن لە‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬كەمَت بوو‪.‬‬
 ‫‪8‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ژن و مةدلڵەكاىن‪ :‬روقییەى كچی پێغەمبەر ‪ ‬هاوسەری‬

‫عومثاىن كوڕی عەففان بوو‪ ،‬سەرەتا روقییە هاوسەری كوڕێكی‬
‫ئەبوو لەهەب بوو كە ناوى عوتبە بوو‪ ،‬ئەمەش پێش ماوەى‬
‫پێغەمبەرلیەىت بوو‪ ،‬بەاڵم كاتێك پێغەمبەر ‪ ‬رسوشی بۆ هات و‬
‫ئەبوولەهەب دژلیەىت كرد‪ ،‬فەرماىن كرد بە كوڕەكەى تا روقییە تەآلق‬
‫بدلت‪ ،‬ئەوكات هێشتا روقییە نەگولزرلبوویەوە‪ ،‬ئەوەبوو تەآلقی دل‪،‬‬
‫دولتر عومثاىن كوڕی عەففان روقییەى بەهاوسەر گرت و لەگەڵیدل‬
‫خۆشی و ناخۆشیەكاىن بەشكرد‪ ،‬پێكەوە كۆچیان كرد بۆ حەبەشەو‬
‫پێكەوە گەڕلنەوەو كۆچیان كرد بۆ مەدیةەو لە مەدیةەش تا وەفاىت‬
‫روقییە عومثان هەر لە الى روقییە بوو‪.‬‬
‫روقییە لە عومثاىن كوڕی عەففان كوڕێكی هەبوو بە ناوى عەبدواڵ‪،‬‬
‫بەاڵم ئەو كوڕەی مرد و ئیَت دولى ئەوە روقییە مةدلڵی تری نەبوو‪،‬‬
‫عەبدواڵى كوڕی تەمەىن گەیشتبوویە شەش سااڵن كە كەڵەشێرێك‬
‫دەنووىك دل لە دەموچاوى و مرد‪.‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كاتێك پێغەمبەر ‪ ‬دەرچوو بۆ غەزلى بەدر روقییە نەخۆش بوو‪،‬‬

‫بۆیە عومثاىن كوڕی عەففان الى روقییەى خێزلىن مایەوە‪ ،‬ئەو‬
‫رۆژەى زەیدی نێردرلوى پێغەمبەر ‪ ‬بە موژدەوە هاتەوە بەرەو‬
‫مەدیةە تا هەولڵی سەركەوتةى بەدر بدلت روقییە كۆچی دولیی كرد‪.‬‬
‫ئومموكةثومى كچی پێغەمبەر ‪ ‬كە لە روقییەى خوشكی بچووكَت‬
‫بوو و دولى مردىن روقییەى خوشىك‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬ئەوى مارە كرد‬
‫لە عومثاىن كوڕی عەففان‪ ،‬بەاڵم ئەمیش لە ساڵی نۆى كۆچیدل وەفاىت‬
‫كرد و باوىك (پێغەمبەرى ئازیز ‪ ‬نوێژی لەسەر كرد‪.‬‬
‫ژنێكی تری پاش وەفاىت هەردوو كچی پێغەمبەر ‪ ‬ناوى فاخیتەى‬
‫كچی غەزولن بوو كە عەبدواڵ ئەصغەرى لێ بوو‪ ،‬ژنێكی تری ناوى‬
‫ئومموعەمری كچی جوندوب بوو كە عەمر و خالید و ئەبان و عومەر‬
‫و مەریەمی لێ بوو‪ ،‬ژنێكی تری ناوى فاتیمەی كچی وەلید بوو كە‬
‫سەعید و ئومموسەعیدی لێ بوو‪ ،‬ژنێكی تری ناوى ئوممولبەنین بوو‬
‫كە عەبدوملەلیكی لێ بوو‪ ،‬ژنێكی تری ناوى رەمةەى كچی شەیبە بوو‬
‫كە عائیشەو ئومموئەببان و ئوممو عەمری لێ بوو‪ ،‬ژنێكی تری ناوى‬
 ‫‪10‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫نائیةە بوو كە مەریەمی لێ بوو‪ ،‬لە ئوم وەلەدێك كچێكی هەبوو بە‬
‫ناوى ئوممولبەنین‪.‬‬
‫سەعیدى كوڕی عاص زلولى عومثاىن كوڕی عەففان بوو و دوو‬
‫كچی عومثان یەك دولى یەك هاوسەری ئەو بوون كە بریتی بوون لە‬
‫ئومموعمر و مەریەمە‪.‬‬
‫سەعید لە ماوەى وللیەىت لە كووفە هێرشی بردە سەر طهبەرستان و‬
‫فەتحى كرد‪ ،‬هێرشیشی بردە سەر جورجان‪ ،‬گەورە هاوەاڵىن‬
‫پێغەمبەریش ‪ ‬لەناو سوپاكەیدل بوون‪.‬‬
‫سەعید پاش پێةج ساڵ وللیەىت كووفە گەڕلیەوە بۆ مەدیةەو لەو‬
‫كاتەى ماڵەكەى عومثاىن كوڕی عەففان گەمارۆ درل‪ ،‬سەعید لە ماڵی‬
‫خەلیفە بوو و بەرگرى لێدەكرد‪.‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫موسڵامن بووىن‪ :‬عومثاىن كوڕی عەففان لە رێی ئەبووبەكری‬

‫صدیقەوە موسڵامن بوو‪ ،‬كاتێك ئەبووبەكر موسڵامن بوو یەكەم‬
‫هەنگاوى ئەوەبوو چوو بۆ الى عومثاىن كوڕی عەففان و طهلحەى‬
‫كوڕی عوبەیدواڵ و زوبەیری كوڕی عەوولم و سەعدى كوڕی ئەبی‬
‫وەقاص و باسی ئیسالمى كرد بۆیان و بانگهێشتی كردن بۆ ئیسالم‪،‬‬
‫هەموو ئەولنە موسڵامن بوون‪.‬‬
‫هەریەك لە عومثاىن كوڕی عەففان و طهلحەى كوڕی عوبەیدواڵ بە‬
‫دولى زوبەیری كوڕی عەوولمدل چوونە خزمەت پێغەمبەر ‪،‬‬
‫ئەویش باسی ئیسالمى بۆ كردن و قورئاىن خوێةدەوە بۆیان و‬
‫مافەكاىن ئیسالم و بەڵێةی رێزدلرى لەالیەن خولوەى بۆ خستةەڕوو‪،‬‬
‫ئەولنیش باوەڕیان هێةا‪.‬‬
‫حەكەمى كوڕی ئەبیةعاص كە مامى عومثاىن كوڕی عەففان بوو‪،‬‬
‫كاتێك زلىن عومثان موسڵامن بووە بەرلمبەر بە عومثان توندى و‬
‫خرلپەى زۆری نولند‪ ،‬كاتێك عومثاىن كوڕی عەففان موسڵامن بوو‪،‬‬
‫حەكەم كە مامى بوو عومثاىن گرت و بە گوریس بەستیەوەو وىت‬
 ‫‪12‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫سوێةد بەخول تا نەگەڕێیتەوە سەر ئاییةی باوباپرلنت ناتكەمەوە‪،‬‬

‫عومثانيش وىت سوێةد بەخول هەرگیز ولزى لێ ناهێةم‪ ،‬كاتێك حەكەم‬
‫بیةی عومثان زۆر سوورە لەسەر ئاییةەكەى ولزى لێهێةا و بەریدل‪.‬‬
‫كۆچكردن بۆ حەبەشە لە مانگى رەجەبی ساڵی پێةجەمى‬
‫پێغەمبەرلیەتیدل لە یەكەم كۆچی حەبەشەدل كە یانزە پیاو و چولر‬
‫ئافرەت بوون‪ -‬بە گێڕلنەوەى تر هەشتاو دوو پیاو جگە لە ژنەكان‪،‬‬
‫هەموویان كەشتیەكیان بە كرێ گرت بۆ حەبەشە‪ ،‬عومثاىن كوڕی‬
‫عەففان هاودەم بە روقییەی خێزلىن كە كچی پێغەمبەر ‪ ‬بوو‬
‫كۆچیان كرد بۆ حەبەشە‪.‬‬
‫كاتێك عومثان و روقییە كۆچیان كرد بۆ حەبەشە‪ ،‬پێغەمبەر ‪‬‬
‫ماوەیەك هەولڵی ئەولىن نەزلىن‪ ،‬بۆیە هەوڵی دەدل هەولڵیان بزلنێت‪،‬‬
‫ئافرەتێك هات بۆ الى و هەولڵی عومثان و روقییەى پێ بوو‪ ،‬پێغەمبەر‬
‫‪ ‬فەرمووى‪( :‬إن عثامن أول من هاجر إىل للةه بأهةه بعد لوط ‪،‬‬
‫عومثان یەكەم كەسە دولى پێغەمبەر لووط لەپێةاو خولدل بە ژنیەوە‬
‫كۆچی كردبێت ‪.‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫دولتر هەولڵێك بیسَتل كە بێباوەڕلىن مەككە موسڵامن بون‪ ،‬بۆیە‬

‫عومثان هاودەم بە روقییەو ژمارەیەكی تر گەڕلنەوە بۆ مەككە‪.‬‬
‫كۆچكردن بۆ مەدیةە كاتێ موسڵامنان كۆچیان كرد بۆ مەدیةە عومثاىن‬
‫كوڕی عەففان لە ماڵی ئەوىس كوڕی ثابت دلبەزى و لەوێ مایەوە‪،‬‬
‫دولتریش پێغەمبەر ‪ ‬برلیەىت خستە نێولن ئەو دولنەوە‪.‬‬
‫لە جەنگى بەدردل ئوسامە نەچوو بۆ جەنگەكە و لەگەڵ عومثاىن‬
‫كوڕی عەففاندل مایەوە‪ ،‬بە فەرماىن پێغەمبەر ‪ ‬هەریەك لە عومثان‬
‫و ئوسامە الى روقییە مانەوە‪ ،‬كاتێ روقیییەى كچی پێغەمبەر ‪ ‬و‬
‫خێزلىن عومثاىن كوڕی عەففان وەفاىت كرد‪ ،‬ئوسامە لەگەڵ عومثاندل‬
‫سەرقاڵ بوو بە ئەسپەردەكردىن تەرمى روقییەوە‪ ،‬لەو كاتەدل عومثان‬
‫دەنگى للةە أكْبى بیست‪ ،‬وىت ئوسامە ئەوە چیە؟‬
‫كە چوون سەیریان كرد زەیدی باوىك ئوسامەیە موژدەى شكستی‬
‫بێباوەرلىن هێةاوە‪.‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كاتێك روقییە وەفاىت كرد پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى‪( :‬للحقي بسةفةا‬

‫عثامن بن مظعون ‪( ،‬پەیوەست بە بە پێشیةامن عومثاىن كوڕی‬
‫مەظعوون ‪،‬‬
‫پێشَت كە عومثاىن كوڕی مەظعوون وەفاىت كردبوو‪ ،‬ژنەكەى وىت‬
‫بەهەشتت لێ پیرۆز بێت‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬بە توورەییەوە تەماشای كرد‬
‫و فەرمووى‪ :‬تۆ چووزلنیت؟‬
‫ئەویش وىت ئەو سولرچاك و هاوەڵی تۆ بوو‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى‪:‬‬
‫(سوێةد بەخول نازلنم چی پێ دەكرێت ‪ ،‬ئیَت هاوەاڵن ئەوەیان زۆر‬
‫لەسەر سەخت بوو كە چۆن پێغەمبەر ‪ ‬بۆ عومثان ولى فەرموو‪،‬‬
‫بەاڵم كاتێك روقییە مرد و پێغەمبەر ‪ ‬ئەوەى فەرموو ئیَت هاوەاڵن‬
‫تێگەیشنت‪.‬‬
‫لە غەزلى ئوحوددل عومثان بەشدلرى كرد‪ ،‬بەاڵم كاتێك موسڵامنان‬
‫بآلوەیان لێكرد‪ ،‬عومثانيش یەكێك بوو لەولنە‪ ،‬دولتر خولى گەورە‬
‫ئایەىت دلبەزلندە خولرەوە كە لێیان خۆش بووە‪ ،‬بەاڵم نەیارەكاىن‬
‫عومثان ئەوەیان كرد بە تانەیەك لەسەری‪.‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫لە ساڵی سێیەمی كۆچیدل پێغەمبەرى خول ‪ ‬چوو بۆ غەزلى نەجد و‬

‫عومثاىن كوڕی عەففاىن وەك بەرپرسی مەدیةە دلنا‪ ،‬ماوەى یانزە رۆژ‬
‫عومثان بەرپرسی مەدیةە بوو تا پێغەمبەر ‪ ‬گەڕلیەوە‪.‬‬
‫كاتێك حەفصەى كچی عومەر بێوەژن كەوت‪ ،‬عومەرى باوىك‬
‫بڕیاری دل مێردێكی باش بدۆزێتەوە بۆ كچەكەى‪ ،‬بۆیە پێشةیازى كرد‬
‫بۆ ئەبووبەكر تا بەهاوسەری بگرێت‪ ،‬بەاڵم ئەبووبەكر رەزلمەندى‬
‫دەرنەبڕی‪ ،‬ئیةجا پێشةیازى كرد بۆ عومثان‪ ،‬ئەویش رەزلمەندى‬
‫دەرنەبڕی و وىت بڕولم نیە بتولنم ئەم ماوە ژن بهێةم‪ ،‬عومەریش بەوە‬
‫دڵتەنگ بوو و جۆرێك لە بێتاقەىت روى تێكرد و چوو الى پێغەمبەر‬
‫‪ ‬سكاآلى كرد كە چی روویدلوە‪ ،‬ئەویش فەرمووى‪( :‬يتزوج حفص‬
‫من هو خري من عثامن و يتزوج عثامن من هي خري من حفص ‪( ،‬كەسی‬
‫باشَت لە عومثان حەفصە بەهاوسەر دەگرێت و عومثانيش كەسی‬
‫باشَت لە حەفصە بەهاوسەر دەگرێت ‪ ،‬ئەوەبوو پێغەمبەر ‪‬دلولى‬
‫حەفصەى كرد و بەهاوسەری گرت‪ ،‬دولتر كە ئەبووبەكر عومەرى‬
‫بیةی وىت دڵت شتێك نەكات بەرلمبەرم‪،‬‬
 ‫‪16‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫من بیستبووم كە پێغەمبەرى خول ‪ ‬باسی حەفصەی دەكرد‪ ،‬بۆیە –‬

‫ئەمەشم پێ نەوتیت‪ -‬وتم با نهێةی پێغەمبەر ‪ ‬ئاشكرل نەكەم‪ ،‬بە‬
‫دڵةیاییشەوە پێغەمبەر ‪ ‬حەفصەی بەهاوسەر نەگرتایە من دلولم‬
‫دەكرد و بەهاوسەرم دەگرت‪.‬‬
‫هەر لە ساڵى سێیەمى كۆچیدل بوو پێغەمبەر ‪ ‬ئومموكةثومیشی لە‬
‫عومثاىن كوڕی عەففان مارە كرد‪ ،‬لە مانگى جومادیةئاخیرەی هەمان‬
‫ساڵدل گولستیەوە‪.‬‬
‫لە ساڵی چولرەمى كۆچیدل عەبدواڵى كوڕی عومثان كە لە روقییەی‬
‫كچی پێغەمبەر ‪ ‬بوو و تەمەىن نزیكەی حەوت سااڵن دەبوو‬
‫كۆچی دولیی كرد و پێغەمبەر‪ ‬نوێژی لەسەر كرد‪ ،‬عومثان خۆی‬
‫دلبەزیە ناو گۆڕەكەیەوە‪.‬‬
‫رێككەوتةى حودەیبیە كاتێ موسڵامنان بە هاودەمى پێغەمبەر ‪‬‬
‫بەڕێكەوتن بۆ عومرە و بێباوەڕلن بەریان پێگرتن‪ ،‬پێغەمبەر ‪‬‬
‫عومثاىن كوڕی عەففاىن نارد تا بچێت بۆ مەككە و لەگەڵ بێباوەرلندل‬
‫وتوێژ بكات‪،‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كاتێ عومثان چوو بۆ مەككە ئەبان پەناى دلو بەرپرسیارێتى‬

‫پارلستةى عومثاىن گرتە ئەستۆی خۆی و عومثاىن سولرى ئەسپەكەى‬
‫خۆی كرد و وىت بە بێَتس بە كوێی مەككەدل دەگەڕێیت بگەڕێ‪.‬‬
‫عومثانيش چوو و ئەبووسوفیان و قوڕەیشیەكاىن دولند و پەیامى‬
‫پێغەمبەرى خولى ‪ ‬بەولن گەیاند‪ ،‬ئەولنیش وتیان خۆت دەتولنیت‬
‫تەولف بكەیت‪ ،‬ئەویش وىت تا پێغەمبەر ‪ ‬تەولف نەكات من‬
‫تەولف ناكەم‪ ،‬ئیةجا قوڕەیشیەكان عومثانيان لەوێ دەستبەسەر كرد‪،‬‬
‫هەولڵ گەیشتە پێغەمبەر ‪ ‬و موسڵامنان كە عومثان كوژرلوە‪ ،‬بۆیە‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬بڕیارى تۆڵەی دل و موسڵامناىن بانگهێشت كرد بۆ‬
‫بەیعەتدلن كە نارسلوە بە بەیعەىت ريضولن‪.‬‬
‫بەیعەىت ريضولن لە سەروبەندى رێككەوتةى حودەیبیەدل بوو‪ ،‬كاتێ‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬لەگەڵ هاوەاڵن ویستى بچن بۆ عەمرە و بێباوەرلىن‬
‫قورەیش رێیان پێگرتن‪ ،‬بۆ دولندىن بێباوەڕلن پێغەمبەر ‪ ‬عومثاىن‬
‫كوڕی عەففاىن نارد بۆ ناو قورەیش‪ ،‬بەاڵم دەنگۆ بڵو بوویەوە كە‬
‫عومثانيان شەهید كردووە‪،‬‬
 ‫‪18‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫بۆیە پێغەمبەر ‪ ‬لە بن درەختی ئەو شوێةەى تیایدل مابوونەوە دلولى‬

‫لە هاوەاڵن كرد بێن و بەیعەت بدەن‪ ،‬هاوەاڵنیش چوون بەیعەتیان دل بە‬
‫پێغەمبەر ‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬لە بری عومثان دەستەكەى ترى خۆی‬
‫خستە دەستى و لە بریدل بەیعەىت دل‪ ،‬خولى گەورەش شایەىت‬
‫رلستگۆیی پێدلن و ئایەىت لەسەر دلبەزلند‪( :‬لقد ريض للةه عن‬
‫لملممةني إذ يبايعونك تحت للشجرة پێغەمبەر ‪ ‬لە فەتحى مەككەدل‬
‫لێخۆشبووىن بۆ هەندێ كەس بە رەول دلنەنا‪ ،‬یەكێك لەولنە عەبدواڵى‬
‫كوڕی سەعد بوو كە دەبوو لە هەر كوێ بیرنل بكوژرێت‪ ،‬عەبدواڵیش‬
‫چوو الى عومثاىن كوڕی عەففان خۆی شاردەوە‪ ،‬عومثان ئەوی هێةا‬
‫بۆ الى پێغەمبەر ‪ ‬و وىت ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬بەیعەت لە‬
‫عەبدواڵ وەربگرە‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬سەری بەرز كردەوەو سێ جار‬
‫تەماشای كرد و هەر جارە ئامادە نەبوو بەیعەىت لێ وەربگرێت‪ ،‬دولتر‬
‫بەیعەىت لێ وەرگرت‪ ،‬دولتر پێغەمبەر ‪ ‬بە هاوەاڵىن فەرموو (ئەرێ‬
‫پیاوماقووڵێكتان‪-‬ژیرێكتان‪ -‬تێدل نەبووكە مةى بیةی بەیعەىت لێ‬
‫وەرناگرم هەستێت بیكوژێت؟‬
 ‫‪19‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫هاوەاڵن وتیان ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬ئێمە چووزلنین نیازی دڵی‬

‫تۆ چیە؟ با بە چاو ئاماژەیەكت بكردلیە‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى (بۆ‬
‫پێغەمبەرێك شیاو نیە چاوى ناپاىك هەبێت ‪.‬‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬لە دەستكەوتەكاىن هەوەزلندل كەنیزەكێكی بەخشی بە‬
‫عەىل كوڕی ئەبووطاليب كە ناوى رەيطهى كچی هیالل بوو‪،‬‬
‫كەنیزەیەكیشی بەخشی بە عومثاىن كوڕی عەففان كە ناوى زەیةەبی‬
‫كچی حەییان بوو‪.‬‬
‫زەید دەڵێت‪ :‬چووم بۆ الى پێغەمبەر ‪ ‬ئەویش دەیفەرموو فآلنە‬
‫كەس لە كوێیە؟ بەردەولم هەولڵی یەكەیەكەیاىن دەپرسی و دەیةارد بە‬
‫شوێةیاندل تا هەموویان هاتن و كۆبوونەوە‪ ،‬ئیةجا فەرمووى‪( :‬إين‬
‫أحدثكم بحديث فاحفظوه وعوه وحدثول به من بعدكم‪ ،‬إن للةه عز وجل‬
‫لصطفى من خةقه خةقا‪ ،‬ثم تال هذه لآلي للةه يصطفي من لملالئك رسال‬
‫ومن للةاس خةقا يدخةهم للجة ‪ ،‬وإين مصطف مةكم من أحب أن‬
‫أصطفيه ومولخي بيةكام كام آخى للةه عز وجل بني لملالئك عةيهم‬
‫للسالم ‪( ،‬من قسەیەكتان بۆ دەكەم جولن وەریبگرن و لەبیرتان مبێةێت‬
 ‫‪20‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫و لێی تێبگەن و بیگەیەنن بەولنەى دولى خۆتان‪ ،‬خولى گەورە لە‬

‫دروستكرلوەكاىن دەستەیەىك هەڵبژلردووە‪ ،‬پاشان ئەم ئایەتەى‬
‫خوێةدەوە (للةه يصطفي من لملالئك رسال و من للةاس ‪ ،‬مةیش‬
‫لەنێوتاندل ئەولنە هەڵدەبژێرم كە حەز دەكەم هەڵیبژێرم‪ ،‬برلیەىت‬
‫دەخەمە نێولنتانەوە وەك چۆن خولى گەورە برلیەىت خستە نێولن‬
‫فریشتەكانەوە ‪ ،‬پاشان هەریەك لە ئەبووبەكر و عومەرى بەدولى‬
‫یەكدل بانگ كرد و تایبەمتەندى هەركامیاىن فەرموو و ئەولىن كرد بە‬
‫برلی یەكدى‪ ،‬عومثاىن كوڕی عەففاىن بانگ كرد و پێی رلگەیاند كە‬
‫تووشی چ نارەحەتیەك دەبێت‪ ،‬پاشان عەبدوڕەحامىن كوڕی عەوىف‬
‫بانگ كرد و باسی بەخشةدەییەكەى عەبدوڕەحامىن كرد‪ ،‬پاشان‬
‫طهةحەو زوبەیرى بانگ كرد و هەردووكیاىن كرد بە برلى یەكدى‪،‬‬
‫پاشان سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص و عەمامرى كوڕی یارسی بانگ‬
‫كرد و هەردووكیاىن كرد بە برلى یەكدى‪ ،‬پاشان عوەیمیر و سەملاىن‬
‫فارسی بانگ كرد و ئەولنیشی كرد بە برلى یەكدى‪ ،‬دولتر موژدەى‬
‫حەوزى كەوسەری دل بە هاوەاڵىن‪...‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عەىل كوڕی ئەبووطالیب هەستا و وىت ئەی پێغەمبەرى خول ‪‬‬

‫گیانم دەرچوو و پشتم شكا كاتێك دەبیةم لەگەڵ هاوەاڵنت ولت‬
‫فەرموو من نەبێت كە هیچت پێ نەفەرمووم‪ ،‬ئەگەر لە تووڕەییەوەیە‬
‫ئەوە سزل و رێزدلریش هەر بۆ جەنابتە‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى‪:‬‬
‫(سوێةد بەوەى مةى بە حەق ناردووە تۆم بۆ خۆم هەڵبژلردووە‪ ،‬تۆ بۆ‬
‫من وەك پێگەى هاروون بۆ مووسا ولیت‪ ،‬تەنها هێةدە هەیە دولى من‬
‫هیچ پێغەمبەرێكی تر نیە‪ ،‬بۆیە تۆ برل و میرلتگری مةیت ‪ ،‬عەىل وىت‬
‫ئەی پێغەمبەر ‪ ‬چی لە تۆ بە میرلت دەگرم؟ فەرمووى‪( :‬ئەوەى‬
‫پێش تۆ پێغەمبەرلن بە میرلتیان گرتووە‪ ،‬كتێبی خول و سونەىت‬
‫پێغەمبەرەكەیان‪ ،‬تۆ برلو هاودەمى مةیت ‪.‬‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬كە ویستی غەزلى تەبووك بكات‪ ،‬دلولى كرد خەڵكێك‬
‫كۆمەىك ماددى پێشكەش بكەن تا پێدلویستیەكاىن جەنگ ئامادە‬
‫بكرێن بۆ موسڵامنان‪ ،‬ئەوەبوو عومثاىن كوڕی عەففان لە هەموو‬
‫كەسێك زیاترى بەخشی‪.‬‬
 ‫‪22‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عەبدوڕەحامن دەڵێت لە خزمەت پێغەمبەرى خولدل ‪ ‬بووم كە‬

‫خەڵكی هاندەدل تا هاوكار بن بۆ دلبیةكردىن پێدلویستیەكاىن سوپاى‬
‫تەبووك‪ ،‬عومثاىن كوڕی عەففان هەستاو وىت ئەی پێغەمبەرى خول‬
‫‪ ‬دووسەد وشَت بە شمەكەكانیەوە لە رێی خولدل لەسەر من‪ ،‬دولتر‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬هەمدى خەڵكی هاندەدل‪ ،‬عومثان هەمدى هەستا و وىت‬
‫ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬دووسەد وشَت بە هەموو شمەكەكانیەوە‬
‫لەرێی خولدل لەسەر من‪ ،‬هەمدى پێغەمبەر ‪ ‬خەڵكی هاندەدل‪،‬‬
‫عومثان هەمدى هەستا و وىت ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬سێ سەد وشَت‬
‫بە هەموو پێدلویستیەكانیەوە لە رێی خولدل لەسەر من‪ ،‬پێغەمبەرى‬
‫خول ‪ ‬لە سەر میةبەرەكە دلدەبەزی و دەیفەرموو‪( :‬ما عىل عثامن ما‬
‫عمل بعد هذه‪ ،‬ماعىل عثامن ما عمل بعد هذه ‪( ،‬دولى ئەمە عومثان‬
‫هەرچی بكات لەسەری نیە‪ ،‬دولى ئەمە عومثان هەرچی بكات‬
‫لەسەری نیە ‪ .‬عومثاىن كوڕی عەففان هەندێ جار نامەى دەنووسی‬
‫بۆ پێغەمبەرى خول ‪ ‬ئەوەبوو كاتێك وەفدى كیةانە هاتن و‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬نوورسلوێكی بۆ نووسین‪،‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثاىن كوڕی عففان نوورسلوەكەى نووسی‪.‬‬

‫عائیشە دەڵێت پێغەمبەر ‪ ‬هەولڵی نارد بۆ عومثاىن كوڕی عەففان‬
‫و ئەویش هات بۆ الى پێغەمبەر ‪ ‬دولتر كۆتا وتەى پێغەمبەر ‪‬‬
‫ئەوە بوو كە دلى بەسەر شاىن عومثاندل و پێی فەرموو‪( :‬يا عثامن‪ ،‬إن‬
‫للةه عز وجل عىس أن يةبسك قميصا‪ ،‬فإن أرلدك لملةافقون عىل خةعه‪،‬‬
‫فال تخةعه حتى تةقاين‪ ،‬يا عثامن‪ ،‬إن للةه عىس أن يةبسك قميصا‪ ،‬فإن‬
‫أرلدك لملةافقون عىل خةعه‪ ،‬فال تخةعه حتى تةقاين ‪( ،‬ئەى عومثان‪،‬‬
‫لەولنەیە خولى گەورە جةێكت بەبەردل بكات‪ ،‬جا ئەگەر دووڕوەكان‬
‫ویستیان الیبەرن الیمەبە تا دەگەیتەوە پێم‪ ،‬سێ جار ئەوەى پێ‬
‫فەرموو ‪ .‬مەبەست بەو جةە خیالفەتێك بوو كە خول پێی بەخشی و‬
‫دووڕووەكانیش ئەو ئاشووبگێڕلنە بوون كە ویستیان لە‬
‫خیالفەتەكەى الیبەرن‪ ،‬دولجاریش شەهیدیان كرد‪.‬‬
 ‫‪24‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثان لە موژدەپێدرلولىن بەهەشتە‬

‫عومثاىن كوڕی عەففان یەكێكە لە موژدەپێدرلولىن بەهەشت‪،‬‬

‫پێغەمبەر ‪ ‬دەیفەرموو‪( :‬أبو بكر يف للجة ‪ ،‬وعمر يف للجة ‪ ،‬وعثامن‬
‫يف للجة ‪ ،‬وعيل يف للجة ‪ ،‬وطةح يف للجة وللزبري يف للجة ‪ ،‬وعبد‬
‫للرحمن بن عوف يف للجة ‪ ،‬وسعد يف للجة ‪ ،‬وسعيد يف للجة ‪ ،‬وأبو‬
‫عبيدة بن للجرلح يف للجة ‪( ،‬ئەبووبەكر لە بەهەشتە‪ ،‬عومەر لە‬
‫بەهەشتە‪ ،‬عومثان لە بەهەشتە‪ ،‬عەىل لە بەهەشتە‪ ،‬طهلحە لە بەهەشتە‪،‬‬
‫زوبەیر لە بەهەشتە‪ ،‬عەبدورەحامىن كوڕی عەوف لە بەهەشتە‪ ،‬سەعد‬
‫لە بەهەشتە‪ ،‬سەعید لە بەهەشتە‪ ،‬ئەبووعوبەیدەى كوڕی جەرلح لە‬
‫بەهەشتە ‪ .‬رۆژێك موغیرە الى سەعیدی كوڕی زەید قسەی بەرلمبەر‬
‫بە عەىل كوڕی ئەبووطاليب كرد‪ ،‬سەعید هەستاو وىت من شایەىت‬
‫دەدەم بیستم لە پێغەمبەرى خول ‪‬دەیفەرموو (عرشة يف للجة ‪ :‬للةبي‬
‫يف للجة ‪ ،‬وأبو بكر يف للجة ‪ ،‬وعمر يف للجة ‪ ،‬وعثامن يف للجة ‪ ،‬وعيل‬
‫يف للجة ‪ ،‬وطةح بن عبيد للةه يف للجة ‪ ،‬وللزبري بن للعولم يف للجة ‪،‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫وسعد بن مالك يف للجة ‪ ،‬وعبد للرحمن بن عوف يف للجة ‪( ،‬دە كەس‬

‫لە بەهەشتدلن‪ :‬پێغەمبەر ‪ ‬لە بەهەشتدلیە‪ ،‬ئەبووبەكر لە‬
‫بەهەشتدلیە‪ ،‬عومەر لە بەهەشتدلیە‪ ،‬عومثان لە بەهەشتدلیە‪ ،‬عەىل لە‬
‫بەهەشتدلیە‪ ،‬طهةحەى كوڕی عوبەیدواڵ لە بەهەشتدلیە‪ ،‬زوبەیری‬
‫كوڕی عەوولم لە بەهەشتدلیە‪ ،‬سەعدى كوڕی مالیك لە بەهەشتدلیە‪،‬‬
‫عەبدوڕەحامىن كوڕی عەوف لە بەهەشتدلیە ‪ ،‬ئیةجا زەید وىت‬
‫مبویستایە كەسی دەیەمیشم دەوت‪ ،‬وتیان كێیە؟ بێدەنگ بو‪ ،‬دولتر‬
‫زۆریان لێكرد تا بیڵێت‪ ،‬ئەویش وىت سەعیدی كوڕی زەید‪-‬ولتە خۆی‪.‬‬
‫جارێك پێغەمبەر ‪ ‬لەسەر كێوی حیرء وەستابوو‪ ،‬كێوەكە لەریەوە‪،‬‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى (ئارلم بگرە حیرء‪ ،‬چونكە ئەوەی بەسەرتەوەیە‬
‫یان پێغەمبەرە یان صدیقە یان شەهیدە ‪ ،‬ئەو دەمەش هەریەك لە‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬و ئەبووبەكر و عومەر و عومثان و عەىل و طهلحەو‬
‫زوبەیر و سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص لەسەر كێوەكە بوون‪.‬‬
 ‫‪26‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫زەید دەڵێت جارێك پێغەمبەر ‪ ‬مةى نارد و فەرمووى (بڕۆ بۆ‬

‫الى ئەبووبەكر دەبیةیت لە ماڵی خۆیەو لەسەر كۆش دلنیشتووەو‬
‫خۆی كۆكردوەتەوە‪ ،‬پێی بڵێ پێغەمبەرى خول ‪ ‬سەالمت لێ دەكات‬
‫و پێت دەفەرمویت موژدەى بەهەشتت لێ بێت‪ ،‬پاشان بڕۆ تا دەگەیتە‬
‫ثهةییە و لەوێ دەگەیت بە عومەر لەسەر گوێدرێژێكەو رووتاوەى‬
‫سەری دەركەوتووە‪ ،‬پێی بڵێ پێغەمبەر ‪ ‬سەالمت لێ دەكات و‬
‫دەفەرمویت موژدەى بەهەشتت لێ بێت‪ ،‬ئیةجا بڕۆ تا دەچیتە بازلڕ و‬
‫دەگەیت بە عومثان كە تیایدل كڕین و فرۆش دەكات‪ ،‬پێی بڵێ‬
‫پێغەمبەرى خول ‪ ‬سەالمت لێ دەكات و دەفەرمویت موژدەى‬
‫بەهەشتت لێ بێت پاش نارەحەتیەىك سەخت‪ ،‬مةیش چووم و هەموو‬
‫ئەو شتانەم بیةی و فەرماىن پێغەمبەرى خولم ‪ ‬بەجێگەیاند‪ ،‬بە‬
‫هەركامم دەوت ئەویش دەیوت ئەی پێغەمبەر ‪ ‬لەكوێیە؟‬
‫مةیش دەموت لە فآلنە شوێةە‪ ،‬هەمولن لەگەڵم هاتن تا چوویةە‬
‫خزمەت پێغەمبەر ‪ ‬عومثان وىت ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬زەید‬
‫هاتووە بۆ الم و پاش گەیاندىن سەالمى تۆ وىت پێغەمبەر ‪‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫فەرموویەىت‪( :‬موژدەى بەهەشتت لێ بێت پاش نارەحەتیەىك‬

‫سەخت ‪ ،‬ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬چ بەآلیەكم دێتەڕێ؟ سوێةد بەوەى‬
‫تۆی بە حەق ناردووە گۆرلنیم نەوتووەو نیازو خولستم نەبووەو دەستى‬
‫رلستم نەدلوە لە دولێةم‪ ،‬پێغەمبەر‪ ‬فەرمووى‪( :‬ئائەوەیە ‪.‬‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬لە فەرموودەیەكدل كە باس لە فەزڵى هاوەاڵنێىك‬
‫دەكات دەفەرموێت (أرحم أمتي بها لبو بكر وأقولهم يف دين للةه عمر‬
‫وأصدقهم حياء عثامن وأقضاهم عىل بن أيب طالب وأفرضهم زيد‬
‫وأقرؤهم لكتاب للةه أيب بن كعب وأعةمهم بالحالل وللحرلم معاذ بن‬
‫جبل وأمني هذه لألم أبو عبيدة بن للجرلح وأبو هريرة وعاء (بە‬
‫رەحمَتیةی ئوممەتم بە ئوممەتەكەم ئەبوبەكرەو بەهێزتریةیان لە ئاییةی‬
‫خولدل عومەرەو بە شەرمَتیةیان عومثانە و دلدوەرتریةیان عەىل كورى‬
‫ئەبووطالیبەو شارەزلتریةیان بە فەرزەكان زەیدە و شارەزلتریةیان بە‬
‫قورئان خوێةدنەوە ئوبەى كوڕى كەعبە و شارەزلتریةیان بە حەآلڵ و‬
‫حەرلم موعازى كوڕی جەبەلەو ئەمیةدلرى ئەم ئوممەتەش ئەبوو‬
‫عوبەیدەى كوڕی جەرلحە و ئەبوو هورەیرەش قاپ و جامێكە ‪.‬‬
 ‫‪28‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫حەفصە دەڵێت رۆژێك پێغەمبەر ‪ ‬لە ماڵەوە بوو و جةەكەى‬

‫خستبووە نێولن رلنەكاىن‪ ،‬ئەوەبوو ئەبووبەكر هات و دلولى مۆڵەىت‬
‫كرد و مۆڵەىت پێدرلو هاتە ژوورەوە‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬هەروەك خۆی‬
‫مایەوەو خۆی تێكةەدل‪ ،‬ئیةجا عومەریش هات و هەمان شت روویدل‪،‬‬
‫ئیةجا عەىل هات و هەمان شت روویدل‪ ،‬ئیةجا هاوەاڵنێكی تر هاتن و‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬هیچ خۆی تێكةەدل و هەر لەو شێوەى خۆیدل مایەوە‪،‬‬
‫ئیةجا عومثان هات و دلولى مۆڵەىت كرد‪ ،‬مۆڵەىت پێدرل تا‬
‫بێتەژوورەوە‪ ،‬خێرل پێغەمبەر ‪ ‬جةەكاىن رێككرد‪ ،‬ئیةجا كەوتةە‬
‫قسەكردن و پاش ماوەیەك خەڵكەكە چوون‪ ،‬مةیش وتم ئەی‬
‫پێغەمبەرى خول ‪ ‬ئەبووبەكر و عومەرى و عەىل و ئەو هاوەاڵنەى‬
‫تر هاتن تۆ هیچ خۆت تێكةەدل‪ ،‬كەچی كە عومثان هات خێرل خۆت‬
‫كۆكردەوەو جةەكانت رێككرد‪ ،‬ئەویش فەرمووى‪( :‬أال أستحيي ممن‬
‫تستحيي مةه لملالئك ‪(،‬ئایا شەرم نەكەم لە كەسێك كە فریشتە‬
‫شەرمی لێ دەكات ‪.‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثان لە سەردەمى ئەبووبەكردل‬

‫عومثان لە سەردەمى ئەبووبەكردل كەسی نزیكی خەلیفە بوو و‬

‫خەلیفەش لە ئەركە گرنگەكاندل رلیدەسپارد‪ ،‬ئەوەبوو كاتێك چوو‬
‫پێشەنگى حەجى كرد بۆ موسڵامنان‪ ،‬عومثاىن وەك بەرپرسی مەدیةە‬
‫دلنا تا خۆی دەگەڕێتەوە‪ .‬لە سەردەمى ئەبووبەكری صدیقدل خەڵكی‬
‫تووشی وشكەساڵیەىك سەخت بوون و خەڵكەكە چوون بۆ الى‬
‫ئەبووبەكر و سكاآلى حاڵیان كرد‪ ،‬ئەویش وىت خۆڕلگر بن خول‬
‫دەرووتان لێ دەكاتەوە‪ ،‬هێةدەى نەبرد كارولنێكی عومثان لە شامەوە‬
‫گەڕلیەوەو بارى سەد وشَت گەمنى پێ بوو‪ ،‬خەڵكی چوونە بەردەم‬
‫ماڵی عومثان و دلیان لە دەرگای و عومثانيش هات بۆ الیان‪ ،‬وىت‬
‫چیتان دەوێت؟ وتیان وشكەساڵیەو بەڵكو ئەو بارەى بۆت هاتووە پێامن‬
‫بفرۆشیت تا بارى هەژلرلىن موسڵامنان چاك بێت‪ ،‬عومثان وىت بە رێز‬
‫و خۆشەویستیەوە‪ ،‬وەرنە ژوورەوەو بكڕن‪ ،‬خولردنێكی زۆر لە ماڵی‬
‫عومثاندل بوو‪ ،‬عومثان وىت ئەی بازرگانان چەند قازلنجم پێ دەدەن بۆ‬
 ‫‪30‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئەم كڕیةە؟ وتیان دە بە دولنزە‪ ،‬عومثان وىت زیاتریان پێ دلوم‪ ،‬وتیان‬

‫دە بە چولردە‪ ،‬وتی زیاتریان پێدلوم‪ ،‬وتیان دە بە پانزە‪ ،‬وىت زیاتریان‬
‫پێ دلوم‪ ،‬بازرگانەكان وتیان ئەی ئەبووعەمر ئێمە هەموو‬
‫بازرگانەكاىن مەدیةەین‪ ،‬ئیَت كێ زیاتری پێدلویت؟ ئەویش وىت‬
‫خولى گەورە بۆ هەر درهەمێك دە درهەمم پێ دەبەخشێت؟ ئەوە لەوە‬
‫زیاترتان پێ دەدرێت؟ وتیان ناوەآل‪ ،‬عومثان وىت دەى خول بە شایەت‬
‫دەگرم ئەم خولردنەم كرد بە خێر بۆ هەژلرلىن موسڵامنان‪.‬‬
‫لە مانگى جومادیةئاخیرەى ساڵی سیانزەى كۆچیدل ئەبووبەكری‬
‫صدیق تووشی نەخۆشی بوو و ماوەى نزیكەی پانزە رۆژ‬
‫نەخۆشیەكەى بەردەولم بوو‪ ،‬لەو ماوەدل عومەرى كوڕی خەططاب‬
‫بەرنوێژی دەكرد بۆ موسڵامنان‪ ،‬لەو ماوەدل ئەبووبەكری صدیق‬
‫عومەرى كوڕی خەططابی بۆ جێگرتةەوەى خۆی دیارى كرد و‬
‫عومثاىن كوڕی عەففاىن بانگ كرد و دلولى لێكرد بە نوورسلوێك ئەوە‬
‫بةووسێت‪ ،‬ئیةجا نوورسلوەكە خوێرنلیەوە بەسەر موسڵامناندل و‬
‫ئەولنیش رلزى بوون‪.‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثان لە سەردەمى عومەردل‬

‫لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابیشدل عومثان كەسی نزیكی‬

‫خەلیفە بوو و خەلیفە لە پرسە گرنگەكاندل رلوێژی پێ دەكرد وەك چۆن‬
‫لە فتووحاىت عێرلقدل رلوێژی پێكرد‪ ،‬هەروەها لە فەتحى‬
‫بەیتوملەقدیسدل كە خەلیفە ویستی خۆی بچێت بۆ ئەوێ‪ ،‬رلى خەڵكی‬
‫وەرگرت و لەو نێوەندەدل رلى عومثانيىش وەرگرت‪ ،‬عومثان رلى خۆی‬
‫پێشكەش بە خەلیفە كرد كە نەچێت بۆ الیان‪ ،‬عەلی كوڕی ئەبوو‬
‫طالیبش رلوێژی خۆی پێشكەش كرد كە بچێت بۆ الیان‪ ،‬عومەریش‬
‫رلكەی عەلی وەرگرت و چوو‪.‬‬
‫سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص دەڵێت لە سەردەمى خیالفەىت‬
‫عومەرى كوڕی خەططابدل جارێك لە مزگەوتدل دلم بە الى عومثاىن‬
‫كوڕی عەففاندل‪ ،‬ئەویش بە تەولوى چاوى بڕیبووە من‪ ،‬سەالمم لێكرد‬
‫كەچی وەاڵمى نەدلمەوە‪ ،‬مةیش چووم بۆ الى عومەر و سكاآلم ال كرد‬
‫و وتم ئەی ئەمیری باوەڕدلرلن ئایا هیچ گۆڕلنكاریەك لە ئیسالمدل‬
 ‫‪32‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫روویدلوە؟ دوو جار ئەوەم پێ وت‪ ،‬ئەویش وىت نا‪ ،‬بەاڵم بۆچی؟ وتم‬
‫هیچ‪ ،‬تەنها هێةدە هەیە من كەمێك پێش ئێستا لە مزگەوتدل دلم بە الى‬
‫عومثاندلو سەالمم لێكرد‪ ،‬چاوى بڕیبووە من كەچی وەاڵمى نەدلمەوە‪،‬‬
‫عومەر ناردى بە شوێن عومثاندل و عومثان هات‪ ،‬عومەر وىت بۆچی‬
‫سەالمى برلكەتت وەاڵم نەدلوەتەوە؟ عومثان وىت شتی ولم نەكردووە‪،‬‬
‫سەعد وىت با ولتكرد‪ ،‬عومثان سوێةدى خولرد شتی ولنەبووەو مةیش‬
‫سوێةدم خولرد شتی ول بووە‪ ،‬دولتر عومثان بارەكەى بیر كەوتەوەو‬
‫وىت بەڵێ ولیە‪ ،‬خولیە لێم خۆش بە‪ ،‬تۆ كەمێك پێش ئێستا دلت‬
‫بەاڵمدل‪ ،‬لەو كاتەدل من لە خەیاڵی فەرموودەیەكدل بووم كە لە‬
‫پێغەمبەرم ‪ ‬بیستبوو‪ ،‬سوێةد بەخول هەركات بیرم دەكەوێتەوە چاو‬
‫و دڵم بە پەردەیەك دلدەپۆرشێت‪ ،‬مةیش وتم دەى من فەرموودەكەت‬
‫بۆ دەگێڕمەوە‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬باسی یەكەم نزلى بۆ كردین‪ ،‬دەشتەكیەك‬
‫هات بۆ الى و سەرقاڵی كرد‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬هەستا‪ ،‬مةیش شوێةی‬
‫كەوتم و هەوڵم دەدل پێشم نەكەوێت‪ ،‬كەچی پێشم كەوت‪ ،‬كە ویستی‬
‫بچێتەژوورەوە‪ ،‬بە توندى پێم كوتا بە زەویدل‪،‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫پێغەمبەر ‪ ‬الیكردەوە بە المدل و فەرمووى ئەوە كێیە؟‬

‫ئەبووئیسحاقە؟ وتم بەڵێ ئەی پێغەمبەرى خول ‪ ‬فەرمووى ئەى بۆ‬
‫ول؟ وتم بەخول تەنها لەبەرئەوەى تۆ باسی یەكەم نزلت بۆ كردین‪ ،‬ئەم‬
‫كابرل هات و سەرقاڵی كردیت‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى (نعم دعوة ذي‬
‫للةون إذ هو يف بطن للحوت‪ :‬ال إله إال أنت سبحانك إين كةت من‬
‫للظاملني فإنه مل يدع بها مسةم ربه يف َشء قط إال لستجاب له ‪( ،‬بەڵێ‪،‬‬
‫نزلكەى ذیةةوون كە لە سكی حووتدل بوو نزلى كرد (ال للە لال أنت‬
‫سبحانك إنی كةت من للظاملني ‪ ،‬هەر موسڵامنێك بەو نزلیە لە‬
‫پەروەردگارى بپاڕێتەوە خول نزلكەى وەاڵم دەدلتەوە ‪.‬‬
‫كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب كۆچی دولیی كرد‪ ،‬هەریەك لە‬
‫سەعید و عومثاىن كوڕی عەففان و صوهەیب و ئینب عومەر دلبەزیةە‬
‫ناو گۆڕەكەیەوە‪.‬‬
‫بوون بە خەلیفە عومەرى كوڕی خەططاب پاش ئەوەى پێكرل‪،‬‬
‫شەش كەسی رلسپارد تا لەنێو خۆیاندل كەسێك دیارى بكەن بۆ‬
‫خیالفەت‪ ،‬ئەولنیش بریتی بوون لە عەىل كوڕی ئەبوو طالیب‪،‬‬
 ‫‪34‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثاىن كوڕی عەففان‪ ،‬طهةحەى كوڕی عوبەیدواڵ‪ ،‬زوبەیری كوڕی‬

‫عەوولم‪ ،‬سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص‪ ،‬عەبدوڕەحامىن كوڕی عەوف‪.‬‬
‫عومەرى كوڕی خەططاب ئەگەرى دلنا بۆ درووستبووىن رلجیایی‬
‫لەسەر دیاریكردنی كەسێك و چارەسەری بۆ دلناو وىت ئەگەر سێ‬
‫كەس سێ كەس كەوتن (ولتە بوون بە دوو بەشەوە ئەوە عەبدواڵى‬
‫كوڕی عومەر بكەن بە دلدوەرى نێولنیان‪ ،‬ئەگەریش بە دلدوەری ئەو‬
‫رلزى نەبوون‪ ،‬ئەوە لەگەڵ ئەو دەستەیە بن كە عەبدوڕەحامىن كوڕی‬
‫عەوفی تێدلیە‪.‬‬
‫ئەوەبوو دولجار سیانیان ولزیان هێةا لە مافەكەیان بۆ ئەولىن تر‪،‬‬
‫مانەوە سەر عەبدوڕەحامن و عەىل و عومثان‪ ،‬عەبدوڕەحامن وىت مةیش‬
‫لە پێةاو خولدل ولز لە مافەكەم دێةم و ئێوەش یەكێكتان ولزبهێةن تا‬
‫بەیعەت بدەین بەوی تر‪ ،‬دولجار ئەهىل شوورل بڕیاری كۆتاییان دلیە‬
‫دەست عەبدوڕەحامن‪ ،‬ئەویش كەوتە وەرگرتةى رلى خەڵكی و تەنانەت‬
‫رلى ژن و مةدلڵیشی وەرگرت‪ ،‬رلى سولرەو پیادەكانیشی وەرگرت‪،‬‬
‫سێ شەو و رۆژ بەردەولم بوو لەو رلوەرگرتةەى‪ ،‬رلى زۆریةەى‬
 ‫‪35‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫هەرەزۆر لەسەر عومثاىن كوڕی عەففان بوو‪ ،‬دولجار لەبەری بەیاندل‬

‫مێزەرەكەى پێغەمبەرى خولى ‪ ‬كردە سەر و ناردى بە شوێن‬
‫ناودلرلىن ناو كۆچەرلن و پشتیولنان و خەڵكی تردلو مزگەوت پڕ بوو‬
‫لە خەڵك‪ ،‬چوویە سەر میةبەرەكەى پێغەمبەر ‪ ‬و ماوەیەكی زۆر‬
‫وەستا و بە دەنگى نزم نزلیەكی زۆری كرد‪ ،‬دولتر خەڵكەكەی دولند‪،‬‬
‫ئیةجا عەىل بانگ كرد و دەستی گرت و وىت لەسەر قورئان و سونةەىت‬
‫پێغەمبەرەكەى و كردلرى ئەبوبەكر و عومەر بەیعەتم پێدەدەیت؟ وىت‬
‫ناوەآل‪ ،‬بەڵكو هێةدەى تولنام هەبێت‪ ،‬عەبدوڕەحامن دەستی بەردل و‬
‫عومثاىن بانگ كرد و دەستی گرت و هەمان شتی بەویش وت‪ ،‬عومثان‬
‫وىت بەڵێ بەخول‪ ،‬ئەوەبوو عەبدوڕەحامن لە شوێةەكەى پێغەمبەر ‪‬‬
‫دلنیشت و عومثانیش لە پةیكانەى خولرترەوەو خەڵكەكە هاتن‬
‫بەیعەتیان دل بە عومثاىن كوڕی عەففان و عەىل كوڕی ئەبووطالیبیش‬
‫بەیعەىت پێدل‪.‬‬
 ‫‪36‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫جا بڕێك دەق هاتون كە عەىل كوڕی ئەبووطاليب بەو بڕیارە‬

‫ناڕلزى بووبیت و ئەوەى بە فێڵ دلنابێت‪ ،‬ئینب كەثري دەڵێت‪( :‬ئەوەى‬
‫زۆرێك لە مێژوونووساىن وەك ئینب جەریر و كەسانێكی تر لە بڕێك‬
‫كەسی نەنارسلوەوە تۆماریان كردووە گولیە عەىل بە عەبدوڕەحامىن‬
‫وتووە تۆ مةت خەڵەتاند و تۆ لەبەر خزمایەىت و لەپێةاو ئەوە عومثانت‬
‫دلنا تا لە هەموو شتێكدل رلت وەربگرێت و‪ ...‬هەموو ئەمانە‬
‫پێچەولنەى تۆمارى صەحیح و دروسنت و دەدرێةەوە بە رووى‬
‫خاوەنەكانیاندل ‪.‬‬
‫ماوەى خیالفەىت لە رۆژی یەكشەممەى ساڵی بیست و چولرى‬
‫كۆچیدل عومەرى كوڕی خەططاب كۆچی دولیی كرد و تەرمەكەى‬
‫ئەسپەردە كرل‪ ،‬سێ رۆژ دولى ئەوە بەیعەت درل بە عومثاىن كوڕی‬
‫عەففان‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫گرتةه دهستی خهلیفایتی عومثاىن كوڕی عەففان‬

‫لە گێڕلنەوەیەكدل هاتووە كە عومثاىن كوڕی عەففان نوورسلوێكی‬

‫نووسی تا عەبدوڕەحامىن كوڕی عەوف دولى خۆی ببێت بە خەلیفە‪،‬‬
‫كاتێك عەبدوڕەحامن ئەوەى بیست چوویە نێولن میةبەرو گۆڕەكەى‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬و نزلى كرد خولیە ئەگەر بڕیارى ول هەیە ئەول پێش ئەو‬
‫بارە مبمرێةە‪ ،‬ئەوەبوو شەش مانگى نەخایاند كە عەبدوڕەحامىن كوڕی‬
‫عەوف وەفاىت كرد‪ ،‬یەكەم نوێژ كە عومثاىن كوڕی عەففان بۆ‬
‫موسڵامناىن كرد نوێژی عەرس بوو‪.‬‬
‫لە دولى نوێژی عەرس عومثان چوویە سەر میةبەرەكەى پێغەمبەر‬
‫‪ ‬و وتارێكی پێشكەش كرد و تیایدل هاىن موسڵامناىن دل كارى‬
‫چاكە بكەن و بزلنن مەرگ لەپێشیانەو قیامەت پێش دنیا بخەن و لە‬
‫خشتە نەچن و پەند لە مەرگى پێشیةان وەربگرن و بێئاگا نەبن‪ ،‬ئیةجا‬
‫خەڵكی دەچون و بەیعەتیان پێدەدل‪.‬‬
 ‫‪38‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫دولتر نامەی نووسی بۆ هەموو بەرپرساىن لە ناوچەكاىن واڵت و‬

‫فەرماىن دەكرد كارى چاكە بكەن و خۆ دوور بگرن لە خرلپە‪ ،‬هاىن‬
‫دەدلن تا گوێڕلیەڵی خولو پێغەمبەرەكەى بن و شوێةكەوتە بن نەك‬
‫موبتەدیع‪ ،‬پاش ماوەیەك عومثان كەوتە گۆڕلنكارى لە هەندێ پۆستدل‬
‫و هەندێ لە وللیەكاىن گۆڕی‪ ،‬لەولنە موغیرەى كوڕی شوعبەى‬
‫لەسەر وللیەىت كووفە البرد و سەعدى كوڕی ئەبی وەقاصی دلنا‪،‬‬
‫ئەمەش لەبەر وەسیەىت عومەرى كوڕی خەططاب كە دلولى كردبوو‬
‫خەلیفەى دولى خۆی ئەركی پێ بسپێرێت چونكە كەسێكی پاك و‬
‫لێهاتووە‪ ،‬دولتریش سەعدى البرد و وەلیدی كوڕی عوقبەی دلنا كە‬
‫ئەوەش بوو بە تانەیەك لەسەری‪.‬‬
‫لە ماوەى خیالفەىت عومثاندل فتووحات بەردەولم بوو‪ ،‬چ لە بەرەى‬
‫رۆژهەآلت و چ لە بەرەى رۆژئاولیشەوە‪ ،‬تیایدل رووبەرێكی زۆری‬
‫ئەفریقیا فەتح كرل‪ ،‬بەتایبەت لە جەنگى جەرجیردل كە گەورە‬
‫هاوەاڵنیش تیایدل بەشدلر بوون و بەربەرەكان شكستێكی زۆریان‬
‫خولرد‪ ،‬هەر لەم سەردەمەو لە ساڵی بیست و هەشتی كۆچیدل بۆ‬
 ‫‪39‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫یەكەمجار سوپاى موسڵامنان بە سەركردلیەىت موعاویەی كوڕی‬

‫ئەبووسوفیان جەنگى دەریایی كرد و تیایدل سەركەوتةێكی گەورەی‬
‫بەدەستهێةا‪.‬‬
‫هەروەها لە ساڵی بیست و شەشی كۆچیدل خەلیفە عومثان فەرماىن‬
‫كرد بە فرلولنكردىن مەسجیدولحەرلم‪ ،‬جارێكی دیكەش حەرەمى‬
‫فرلولن كرد‪.‬‬
‫لە ساڵی سی كۆچیدل بوو كە خاتەمەكەى پێغەمبەر ‪ ‬لە‬
‫دەستی عومثاىن كوڕی عەففان كەوتە ناو بیری ئەریسەوە و‬
‫هەرچەندە هەوڵ درل ئەو خاتەمە بدۆزرێتەوە كەچی نەدۆزرلیەوە‪،‬‬
‫بۆیە عومثان خاتەمێكی زیوی لەسەر هەمان شێوە دروست كرد‪.‬‬
 ‫‪40‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫سهرههڵدلنی فیتةه‬

‫لە ساڵی سی و چولرى كۆچیەوە سەرەتاكاىن فیتةە دەركەوتن‬

‫كاتێك دەستەیەك كەوتةە رەخةەگرتن لە عومثاىن كوڕی عەفان‪،‬‬
‫سەرەتاى رەخةەكەیان ئەوەبوو وتیان ئەو هاوەاڵنێكی زۆری لە‬
‫پۆستەكاندل البردووەو كەساىن ئومەوى لە شوێةیاندل دلناوە‪ ،‬ئەویش‬
‫ئەو قسەی زۆر ال سەخت بوو و ناردى بە شوێن وللی ناوچەكاندل و‬
‫هەموو هاتن بۆ الى‪ ،‬لەولنە موعاویەی كوڕی ئەبووسوفیان و عەمری‬
‫كوڕی عاص و عەبدواڵى كوڕی سەعد و سەعیدی كوڕی عاص و‬
‫عەبدواڵى كوڕی عامیر‪ ،‬لەو بارەوە رلى ئەولىن وەرگرت‪ ،‬هەریەكەو‬
‫رلیەىك دەربڕی‪ ،‬عومثانيش وللیەكاىن هێشتەوەو هەوڵیدل كەسە‬
‫ناڕەزلكانیش بە جیهادەوە سەرقاڵ بكات‪ ،‬هۆكارى سەرەىك ئەم‬
‫بەزمانەش كابرلیەكی جوولەكە بوو بە ناوى عەبدواڵى كوڕی سەبە ْ‬
‫كە ولى نیشان دلبوو موسڵامن بووە‪ ،‬ئیةجا چوویە میرص و لەوێ‬
‫فیتةەیەكی نایەوەو گوماىن بۆ خەڵكەكە دروست دەكرد‪،‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كورتەى وتەكەى ئەوەبوو پێغەمبەر ‪ ‬وەسیەىت كردووە بۆ‬

‫عەىل كوڕی ئەبوو تالیب‪ ،‬بۆیە عەىل لە عومثان شیاوترە بە دەسەآلت‪،‬‬
‫وەك ئەوەى ئەو هەموو هاوەڵەی دەورى پێغەمبەر ‪ ‬ئاگایان لە‬
‫شتی ولنەبووبێت و ئێستا كابرلیەىك جوولەكەى تازە موسڵامن بوو كە‬
‫ساتێكیش لە خزمەت پێغەمبەرى خولدل ‪ ‬نەبووە ئەم مەسەلە‬
‫گرنگەى زلنیبێت‪ ،‬ئیَت تەنها ئەم لەسەر حەق و هەموو هاوەاڵن یان‬
‫نەزلن یان فێڵباز بووبن‪ .‬ئینب سەبەئی جوولەكە كەوتە تانەدلن لە‬
‫عومثان و خۆی بە دڵسۆزی ئیسالم نیشان دل‪ ،‬خەڵكێكی زۆر بە‬
‫قسەكاىن هەڵخەڵەتان و كەوتةە شوێن رلكاىن و ئەو هەوڵەی خۆیان‬
‫بە فەرمان بە چاكەو رێگری لە خرلپە دەزلىن‪ ،‬رۆژ بە رۆژ ئەو بیرەى‬
‫سەبەئی بآلو دەبوویەوە‪ ،‬تا دولى ساڵێك خەڵكەكە دلولیان لە عەىل‬
‫كوڕی ئەبووطاليب كرد برولت لەگەڵ عومثان قسە بكات‪ ،‬عەلیش‬
‫چوو و پێی وت‪ :‬خەڵكێك لە دەرەوە سەبارەت بە تۆ مةیان دولندووەو‬
‫نازلنم چی بڵێم‪ ،‬چی هەیە تۆ نەیزلنیت و ئەوەی ئێمە دەیزلنین تۆیش‬
‫دەیزلنیت‪ ،‬پێش تۆ نەكەوتوین تا شتێكت پێ بڵێین تۆ نەیزلنیت‪ ،‬بە‬
 ‫‪42‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫تەنیا لەگەڵ پێغەمبەر ‪ ‬نەبوین تا شتیكی تایبەت بزلنین و پێت‬

‫بڵێین‪ ،‬شتێكی تایبەمتان بۆ نەبووە كە لە تۆشارلوە بێت‪ ،‬تۆ هاوەڵ و‬
‫زلولى پێغەمبەرى خول ‪ ‬بوویت و فەرموودەت لێوە بیستووەو‬
‫بیةیوتە‪ ،‬كوڕی ئەبووقوحافە و كوڕی خەتتابیش لە تۆ لەپێشَت نەبون‬
‫بە شتێك‪،‬تۆ لە خزمایەتیدل نزیكَتیةیت بە پێغەمبەر ‪ ‬و ئەوەى تۆ‬
‫هەتبوو لە زلولیەىت پێغەمبەر ‪ ‬ئەو دولنە نەیانبوو‪ ،‬لە هیچدل پێش‬
‫تۆ نەكەوتن‪ ،‬دەى بۆ خاترى خول وریاى خۆت بە‪ ،‬كوێرت پێ بیةا‬
‫ناكرێت و نەفامت پێ زلنا ناكرێت‪ ،‬رێگەكە روونەو پایەكاىن دین‬
‫وەستاون‪ ،‬تۆ دەزلنیت ئەی عومثان چاكَتین بەندەى خول الى خول‬
‫پێشەولیەكی دلدپەروەرە رێةمووىن كرلبێت و سونةەتێكی روون‬
‫پەیڕەو بكات و دوور لە بیدعەى روون بگرێت‪ ،‬بەخول هەردووكیان‬
‫رونن و سونةەتەكان وەستاو و بەرچاون و بیدعەكانیش هەرول‪،‬‬
‫خرلپَتین كەس الى خول پێشەولیەىك ستەمكارى گومڕلیە كە خەڵكی‬
‫بەهۆیەوە گومڕل بنب‪ ،‬ئیَت سونةەىت روون لەناوبەرێت و بیدعەى‬
‫كەنارخرلو زیةدوو بكاتەوە‪... ،‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثانيش وەاڵمى دلیەوەو وىت بەخول دەمزلىن ئەوە دەڵێیت‪،‬‬

‫بەخول ئەگەر تۆ لە شوێةی من بوویتایە‪ ،‬نە لێت تووڕە دەبووم و نە‬
‫تانەم لێدەدلیت و نە خرلپەیەكم دەكرد‪ ،‬من خزمایەتیم گەیاندووەو‬
‫درزەكانم گرتووەو پەناى فەوتاوم دلوەو لەسەر هەمان شێوەی عومەر‬
‫كەسەكانم دلناوە‪ ،‬ئەی عەىل سوێةدت دەدەم بە خول ئایا دەزلنیت‬
‫موغیرەى كوری شوعبە لێرە نەبوو؟ وىت بەڵێ‪ ،‬وىت دەشزلنیت عومەر‬
‫دلیةا؟ وىت بەڵێ‪ ،‬عومثان وىت دەی ئیدی بۆ سەركۆنەى من دەكەن‬
‫ئەگەر ئینب عامیرم لەبەر خزمایەتی دلنابێت؟ عەىل پێی وت عومەر‬
‫كە كەسێكی دلدەنا دولتر الریەكی لێ بەدی بكردلیە ئەوپەڕی سزلى‬
‫دەدل‪ ،‬بەاڵم تۆ ئەوە ناكەیت‪ ،‬نەرمى و الولزیت نولندووە بەرلمبەر بە‬
‫خزمانت‪ ،‬عومثان وىت ئەولنە خزماىن تۆیشن‪ ،‬پاش بڕێك قسەكردن‬
‫پێكەوە عەىل الى عومثان چوویە دەرەوەو عومثانيش بە دولیدل چوویە‬
‫دەرەوەو چوویە سەر میةبەر و وتارێكی پێشكەش كرد‪.‬‬
 ‫‪44‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫لە ساڵی سی و پێةجى كۆچیدل میرص شڵەژلنێكی بەخۆوە دی‪،‬‬

‫موحەممەدى كوڕی ئەبووبەكری صدیق و موحەممەدى كوڕی‬
‫ئەبووحوذەیفەو ژمارەیەكی تر لە نەیارلىن عومثان نزیكەی شەش سەد‬
‫سولریان لە میرصەوە ئامادە كرد و بەڕێكەوتن بەرەو مەدیةە و بوون‬
‫بە چولر بەشەوە بە سەركردلیەىت عەمرى كوڕی بودەیةی كوڕی‬
‫وەرقاىئ خوزلعى و عەبدوڕەحامىن بەلوى و كیةانەی كوڕی بیرش و‬
‫سوودلىن كوڕی حمرلن‪ ،‬موحەمەدى كوڕی ئەبووبەكریش لەگەڵیاندل‬
‫هات‪ ،‬بەاڵم موحەممەدى كوڕی ئەبووحوذەیفە لە میرص مایەوە تا‬
‫خەڵىك تر هان بدلت و بەرگری لەولنە بكات كە رۆیشتوون‪ ،‬ولىل‬
‫میرصیش نامەیەكی نووسی بۆ خەلیفەو ئاگادلرى كردەوە لەو‬
‫روودلوە و وىت وەك عومرەكار دێن و ول خۆیان نیشان دەدەن‪ ،‬كە لە‬
‫مەدیةە نزیك بوونەوە‪ ،‬خەلیفە فەرماىن كرد بە عەىل كوڕی‬
‫ئەبووطاليب تا پێشهاتةیان بۆ مەدیةە بیانگێڕێتەوە بۆ شوێةی خۆیان‪،‬‬
‫عەلیش دلولى لە عەمامرى كوڕی یارس كرد هاودەمى بكات‪ ،‬بەاڵم‬
‫عەمامر رلزى نەبوو‪ ،‬چونكە ئەویش تووڕە بوو لە عومثان لەبەرئەوەى‬
 ‫‪45‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫پێشَت عومثاىن كوڕی عەففان سزلى دلبوو‪ ،‬ئەوەبوو عەىل خۆی چوو‬
‫بۆ الیان و لە ناوچەی جوحفە بوون‪ ،‬ئەولنە بە چاوى گەورەییەوە‬
‫تەماشاى عىل كوڕی ئەبووطالیبیان دەكرد‪ ،‬عەىل لێیان تووڕە بوو و‬
‫تەنانەت كەوتە قسە پێ وتةیان‪ ،‬ئەولنیش كەوتةە سەركۆنەى خۆیان‬
‫و وتیان لەسەر ئەمە جەنگى خەلیفە دەكەن؟‬
‫عەىل وىت بۆچی نەیارى عومثانن؟ ئەولنیش چەند رەخةەیەكیان‬
‫ژمارد كە دولتر بە درێژتر باسیان دەكەین‪ ،‬عەلیش یەك یەك وەاڵمى‬
‫رەخةەكاىن ئەولىن دلیەوە‪ ،‬دەستەیەكیشیان چوون گوێیان لە وتەكاىن‬
‫عومثان گرت‪ ،‬كە هیچ رەخةەیەكیان نەما‪ ،‬دەستەیەك لە خەڵكی مەدیةە‬
‫دلولیان لە عومثان كرد سزلى ئەولنە بدلت‪ ،‬عومثان لێبوردەیی نیشان‬
‫دل‪ ،‬ئەولنیش گەڕلنەوە و عەلیش گەڕلیەوە بۆ الى عومثان و‬
‫بەسەرهاتەكەى بۆ باسكرد و دلولیشی لێكرد وتارێك پێشكەش بكات‬
‫و پۆزش بهێةێتەوە بۆ ئەوەى خزماىن خۆی پێشخستووەو تەوبە نیشان‬
‫بدلت‪ ،‬عومثانيش رلكەى وەرگرت و لە وتارى هەیةیدل ئەوەى كرد و‬
‫نزلیەكی تەوبەی كرد و چاوەكاىن پڕ بوون لە فرمێسك و هەموو‬
 ‫‪46‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫موسڵامنان گریان‪ ،‬ئیةجا مەڕولىن كوڕی حەكەم وتەیەكی زبری‬

‫پێشكەش كرد و دڵی عەىل رەنجاند‪ ،‬دولتر عومثان بە رلوێژی ژنەكەى‬
‫ناردى بە شوێن عەلیدل تا بێت بۆ الى و ویستی دڵی بدلتەوە‪ ،‬بەاڵم‬
‫عەىل رلزى نەبوو‪ ،‬كە خەڵكی میرص بەم روودلوەیان زلىن لەگەڵ‬
‫خەڵكی كووفەو بەصە كەوتةە نامە گۆڕیةەوەو رێككەوتن لەسەر‬
‫ئەوەى جەنگى عومثان بكەن‪ ،‬لەو نێوەندەدل بڕێك نامە بەدەم‬
‫هاوەاڵنەوە ساختە كرلن‪ ،‬ئەوەبوو هەمدى شەش سەد سولر لە میرصەوە‬
‫بە چولر بەش هاتن وئینب سەبەئیشیان لەگەڵ بوو‪ ،‬لەو الشەوە خەڵكی‬
‫كووفە بە چولر بەش هاتن‪ ،‬خەڵكی بەصەش بە چولر بەش هاتن‪،‬‬
‫هەریەكەو نیازێكیان هەبوو‪ ،‬میرصیەكان دەیانوت دەبێت عەىل ببێت‬
‫بە خەلیفە‪ ،‬كووفیەكان دەیانوت با زوبەیر ببێت بە خەلیفە‪،‬‬
‫بەصیەكان دەیانوت با طهلحە ببێت بە خەلیفە‪ ،‬هەموو لە مانگى‬
‫شەووللدل لە دەورى مەدیةە خڕ بوونەوە‪ ،‬میرصیەكان چوون بۆ الى‬
‫عەىل‪ ،‬ئەویش حەسەىن كوڕی ناردبوو بۆ الى عومثان و خۆیشی‬
‫كەنارى گرتبوو‪ ،‬كە هاتن بۆ الى عەىل تووڕە بوو لێیان و دەری كردن‪،‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫زوبەیر و طهلحەش بە هەمان شێوەی عەىل بانگەشەكەرلىن خۆیانیان‬

‫دەركرد ونەفرەتیان لێكردن‪ ،‬ئیةجا هەموویان نیازى خۆیان رلگەیاند و‬
‫وتیان دلولى ئێمە ئەوەیە عومثان ولز لە خیالفەت بهێةێت‪ ،‬جا‬
‫میرصیەكان دەیانوت جاری پێشوو كە چوویةەتەوە نێردرلوى‬
‫عومثامنان بەدیل گرتووە كە نامەى پێ بووەو نامەكە مۆری عومثاىن‬
‫لەسەر بووەو تیایدل فەرماىن كردووە هەموومان بكوژنو دەست و پێامن‬
‫ببڕن‪ ،‬ئەو نامەشیان لەگەڵ خۆیان هێةابوو‪ ،‬كە عومثان ئەوەی بیست‬
‫سوێةدى خولرد شتی ولى نەوتووەو نەنووسیوە‪ ،‬ئەمەش نامەیەىك‬
‫ساختە بوو ئامادە كرلبوو‪ ،‬هەروەك نامە بە دەم عەىل و زوبەیر و‬
‫تەلحەوە نوورسلبوو كە بێن بۆ لەناوبردىن عومثان‪ ،‬بارەكە بەو جۆرە‬
‫بوو تا رۆژی هەیةی هات و عومثان وەك جارلن وتارى خۆی پێشكەش‬
‫كرد‪ ،‬هێةدێ دولى ئەوە گەمارۆ درل‪.‬‬
‫لە مانگى زیةقەعدەى ساڵی سی و پێةجدل هاتةە ناو مەدیةە‪ ،‬عومثان‬
‫چاوى كەوت پێیان‪ ،‬ئەولنیش وتیان قورئانێك دلول بكە‪ ،‬ئەویش دلولى‬
‫كرد قورئانێك بهێةن‪- ،‬كە قورئانەكەى بۆ هێرنل‪-‬پێیان وت –سورەىت‪-‬‬
 ‫‪48‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫نۆیەم بكەرەوە‪ ،‬ولتە سورەىت (یونس ‪ ،‬ئیةجا وتیان بیخوێةەرەوە تا‬

‫گەیشتە ئەم ئایەتە (أذن لكم أم عىل للةه تفَتون ‪ ،‬ئیةجا پێیان وت‬
‫بوەستە‪ ،‬ئەزلنیت چیت كردووە بە پەچەی ئاژەآلن؟!‬
‫ئایا خول مۆڵەىت ئەوەى پێدلویت یان بەدەم خولوە هەڵت بەستووە؟‬
‫عومثان وىت تێیپەڕێةە‪ ،‬ئەو ئایەتە لەسەر فآلنە مەسەلە دلبەزیوە‪،‬‬
‫عومەریش ئەوەى مةى كرد و لە وشَتەكاىن زیادكرد و مةیش ولم‬
‫كردووە‪ .‬ئاول بەردەولم رەخةەیان لێدەگرت و ئەویش وەاڵمى دەدلنەوە‬
‫تا دولتر عومثان بەولىن وت چیتان دەوێت؟ ئەولنیش بەڵێةةامەكەیان‬
‫هێةا و شەش یان پێةج مەرجیان بۆ نووسی كە هەركەس‬
‫دوورخرلوەتەوە بگەڕێرنێتەوەو ئەوەى –مووچەی لێ بڕلوە‪ -‬بۆی‬
‫بگێردرێتەوە و فەیئیش هەبێت و لە دلبەشكردندل دلدپەروەر بێت و‬
‫كەساىن بەهێز و جێمتامنە بكاتە بەرپرس‪ ،‬ئەوەیان لە نامەیەكدل‬
‫نووسی‪ ،‬ئەویش بەڵێةى لەولن وەرگرت یەكڕیزی تێكةەدەن‪ ،‬ئیةجا بە‬
‫رەزلمەندى گەڕلنەوە‪ .‬دەوترێت بەڵكو عەىل ناردووە بۆ الیان و لەسەر‬
‫ئەو پێةج شتە باسكرلوە رێككەوتن و بە رەزلمەندى گەڕلنەوە‪ ،‬لەو‬
 ‫‪49‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫بارەدل بوون كە سولرێك هات و رێی گرت پێیان و چەند جارێك بآلوەى‬
‫بە كۆبوونەوەیان دەكرد و دەهاتەوە بەنێویاندل‪ ،‬وتیان ئەوە تۆ چیتە؟‪-‬‬
‫بۆ ولدەكەیت؟‬
‫ئەویش وىت من نێردرلوى ئەمیری باوەڕدلرلنم بۆ الى‬
‫كاربەدەستى خۆی لە میرص‪ ،‬ئەولنیش پشكةیان‪ ،‬سەیریان كرد‬
‫نامەیەىك پێیە كە لەسەر زماىن عومثان نوورسلوەو مۆری ئەوی‬
‫لێدرلوەو ناردوویەىت بۆ كاربەدەستى میرص و فەرماىن پێكردووە‪-‬ئەو‬
‫كۆمەڵە كە گەڕلنەوە‪ -‬لە خاچیان بدلت و دەست و پێیان ببڕێت‪.‬‬
‫ئەولنیش گەڕلنەوە بەرەو مەدیةەو چوون بۆ الى عەىل و پێیان وت‬
‫تەماشا كە دوژمةى خول چی كردووە؟!! چی لە بارەمانەوە نووسیوە خول‬
‫خوێةی ئەوى حەآلڵ كردووە‪ ،‬ئیةجا بە عەلییان وت لەگەڵ ئێمە وەرە‬
‫بچین بۆ الى –عومثان‪ ،-‬ئەویش وىت بەخول نایەم لەگەڵتان‪ ،‬وتیان ئەى‬
‫بۆچی –پێشَت‪ -‬بەڵێةةامەت بۆ نووسین؟‬
‫ئەویش وىت بەخول من بۆم نەنووسیون‪ ،‬ئەولنیش لەنێو خۆیاندل‬
‫سەیری یەكَتیان دەكرد‪ ،‬ئیةجا عەىل لە مەدیةە چوویە دەرەوە‪.‬‬
 ‫‪50‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئەولنیش چوون بۆ الى عومثان و پێیان وت‪ :‬تۆ شتی ولت لە بارەى‬
‫ئێمەوە نووسیوە‪ ،‬ئەویش وىت یان دەبێت دوو موسڵامن بهێةن‪-‬كە‬
‫شایەتیم لەدژ بدەن‪ -‬یان من سوێةد دەخۆم‪-‬شتى ولم نەنووسیوە‪ ،-‬بەاڵم‬
‫ئەولن بەوە رلزى نەبوون و بەڵێةەكەیان هەڵوەشاندەوەو گەمارۆیان‬
‫دل‪ .‬دەوترێت ئەشتەر هێرنلوە بۆ الى عومثان‪ ،‬ئەشتەریش بە عومثاىن‬
‫وت ئەو خەڵكە دەیانەوێت یان ولز لە دەسەآلت بهێةیت‪ ،‬یان‬
‫قیصاصیان بدەیتەوە‪ ،‬یان بتكوژن‪ ،‬ئەویش وىت‪ :‬سەبارەت بە‬
‫ولزهێةانم ئەول من ئوممەىت موحەممەد بە پەرىت و ناكۆكی جێةاهێڵم‪،‬‬
‫سەبارەت بە قیصاصیش ئەول دوو هاوەڵەكەى پێش من قیصاصیان‬
‫لەخۆیان وەرنەگرتووەو جەستەى مةیش بەرگەى ئەوە ناگرێت‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئەو رەخةانەى لە عومثاىن كوڕی عەففان دەگیرلن‪:‬‬

‫ئیبةولعەرەبی كۆی ئەو رەخةانەى كۆكردەوەتەوە كە لە خەلیفە‬

‫عومثاىن كوڕی عەففان دەگیرلن و وەاڵمى هەریەك لەولنەشی‬
‫خستوەتەڕوو‪ ،‬ئێمەش هاودەم بە زیادەیەك بۆ وتەكاىن ئیبةولعەرەبی‬
‫هەم رەخةەو هەم وەاڵمەكان دەخەیةەڕوو‪ :‬هێةدەى دل لە عەمامر تا‬
‫ناوسىك تەقی‪ .‬هێةدەى دل لە ئینب مەسعوود تا ئێسك و پروسىك‬
‫شكاند و مووچەشی لێ بڕی‪ :‬ئیبةولعەرەبی دەڵێت‪ :‬سەبارەت بە لێدلىن‬
‫ئینب مەسعوود و مووچەپێةەدلىن ئەوە ساختەیە‪ ،‬سەبارەت بە لێدلىن‬
‫عەمامریش هەروەك ئەوى پێشوو درۆ و ساختەیە‪ ،‬ئەگەر ناوسىك‬
‫بتەقیایە هەرگیز نەدەژیا‪ .‬زلنایان لەو بارەیەوە بڕێ پۆزشیان‬
‫هێةاوەتەوە كە هی ئەوە نیە باسیان بكەین چونكە خودى باسەكە‬
‫لەسەر پووچی و ناردوستى وەستاوە‪ ،‬ئیَت هیچ حەقێك لەسەر پووچی‬
‫بةیادنانرێت‪ ،‬بەشوێن پێی نەفاماندل رێ نابڕین‪ ،‬چونكە ئەو رێی ئەولن‬
‫كۆتایی نیە‪.‬‬
 ‫‪52‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئینب مەسعوود لە سەردەمى عومثاىن كوڕی عەففاندل كە‬

‫بەرپرسی بەیتوملاىل موسڵامنان بوو لە كووفە‪ ،‬لەگەڵ سەعدى كوڕی‬
‫ئەبی وەقاص كێشەیەكی بۆ دروست بوو‪ ،‬عومثاىن كوڕی عەففان‬
‫پاش ماوەیەىك زۆر سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصی لە وللیەىت كووفە‬
‫البرد‪ ،‬ئەویش لەبەر كێشەیەك كە لەگەڵ ئینب مەسعوود هەیبوو‪،‬‬
‫چونكە قەرزى لە بەیتوملال كردبوو كە ئینب مەسعوود بەرپرسی بوو‪،‬‬
‫كاتێك ئینب مەسعوود دلولى قەرزەكەى كردەوە لە سەعد‪ ،‬سەعد‬
‫تولناى نەبوو بیدلتەوە‪ ،‬بۆیە كێشە كەوتە نێولنیانەوە‪ ،‬هەولڵەكە‬
‫گەیشتەوە بە عومثان و سەعدى البرد و وەلیدی كوڕی عوقبەى لە‬
‫شوێةیدل دلنا‪.‬‬
‫كاتێك عومثاىن كوڕی عەففان نوسخەكاىن قورئاىن یەكخست و‬
‫تەنها یەك جۆری هێشتەوە‪ ،‬ئینب مەسعوود ئامادە نەبوو نوسخەكەی‬
‫خۆی الببات چونكە دەیوت من خۆم لە پێغەمبەرى خولوە ‪ ‬ئەو‬
‫قورئانەم بیستووە‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كاتێك عومثاىن كوڕی عەففان دلولى كرد لە ئینب مەسعوود‬

‫بگەڕێتەوە بۆ مەدیةە‪ ،‬خەڵكی كووفە وتیان لێرە مبێةەرەوە ئێمە‬
‫ناهێڵین هیچ ئازلرێكت پێ بگات‪ ،‬ئەویش وىت من گوێڕلیەڵی خەلیفەم‬
‫لەسەرە‪ ،‬دەبیةم فیتةە بەڕێوەیە‪ ،‬نامەوێت من یەكەم كەس بم ئەو‬
‫دەرگایە بكاتەوە‪ ،‬بۆیە خەڵكەكەى گێڕلیەوەو بەرەو مەدیةە كەوتەڕێ‪.‬‬
‫پاش ماوەیەك ئینب مەسعوود نەخۆش كەوت‪ ،‬عومثاىن كوڕی عەففان‬
‫هات بۆ الى‪ ،‬وىت ئازلرى چیت هەیە؟ ئەویش وىت ئازلرى تاولنەكانم‪،‬‬
‫وىت ئەى حەز بە چی دەكەیت؟ وىت رەحمەىت پەروەردگارم‪ ،‬وىت ئەى‬
‫فەرمان نەكەم پزیشكێك بێت بۆ الت‪ ،‬ئەویش وىت پزیشك دەولى‬
‫كردووم‪ ،‬عومثان وىت فەرمان نەكەم بەخششت بكەن؟ وىت هیچ‬
‫پێویستم پێی نیە‪.‬‬
‫دولجار ئینب مەسعوود لە مەدیةەو لە ساڵی سی و دووى كۆچیدل‬
‫وەفاىت كرد‪ ،‬كاتێك وەفاىت كرد نوێژی لەسەر كرل‪ ،‬رلیەك دەڵێت‬
‫عومثاىن كوڕی عەففان نوێژی لەسەر كرد‪ ،‬رلیەكیش دەڵێت عەمامرى‬
‫كوڕی یارس نوێژی لەسەر كرد‪ ،‬رلیەكیش دەڵێت زوبەیری كوڕی‬
 ‫‪54‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عەوولم نوێژی لەسەر كرد‪ ،‬دولتر وەستان تا شەو‪ ،‬چونكە خۆی‬

‫وەسیەىت كردبوو شەو ئەسپەردەى بكەن‪ ،‬ئیةجا لە گۆڕستاىن بەقیع‬
‫ئەسپەردەیان كرد‪.‬‬
‫لە كۆكردنەوەى قورئاندل الیدلوە و بیدعەى نولندووە لە‬
‫سووتاندىن موصحەفەكاىن قورئاندل‪ :‬ئیبةةوعەرەبی لەم بارەیەوە‬
‫دەڵێت‪( :‬سەبارەت بە كۆكردنەوەى قورئان‪ ،‬ئەوە كارێكی زۆر چاىك‬
‫عومثان بوو كە ئەنجامیدل‪ ،‬هەرچەندە هەموو قورئان لەبەردەست بوو‬
‫بەاڵم خەڵكی رلجیابوون‪-‬لە خوێةدنەوەی‪ -‬بۆیە چی رلجیایی‬
‫لەسەربوو نەیهێشت و مەسەلەكەى یەكالكردەوە‪ ،‬بەوەش بەڵێةى خول‬
‫هاتەدى بە پارلستةى قورئان كە ئەمەش لەسەردەستى عومثان هاتەدى‬
‫وەك چۆن لە نووسیةەكاىن تایبەت بە قورئان و چەند نوسیةی تردل‬
‫ئەوەمان روونكردوەتەوە‪ .‬هەموو پێشەولیان ئەوەیان گێڕلوەتەوە كە‬
‫زەیدی كوڕی ثابت وىت لەكاىت جەنگى خەڵكی یەمامەدل ئەبووبەكر‬
‫ناردى بە شوێةمدل‪ ،‬بیةیم عومەرى كوڕی خەططاب لەالی بوو‪،‬‬
‫ئەبووبەكر وىت عومەر هاتووە بۆ المان و دەڵێت كوژرلوەكاىن رۆژی‬
 ‫‪55‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫یەمامە خەریكە ئەولنە نەهێڵێت كە قورئانیان لەبەرە‪ ،‬من دەترسم ئەم‬

‫بارە ول بڕولت و بەشێكی قورئان لەدەست بچێت‪ ،‬بۆیە پێم باشە قورئان‬
‫كۆبكرێتەوە‪ ،‬مةیش وتم بە عومەر‪ :‬چۆن شتێك بكەین كە پێغەمبەر‬
‫‪ ‬نەیكردووە؟‬
‫عومەر وىت‪ :‬سوێةد بەخول ئەم كارە باشَتە‪ ،‬بۆیە بەردەولم لێی‬
‫دووبارە دەكردمەوە تا خولى گەورە دەرووىن ولآل كردم بۆ ئەو كارە و‬
‫رلم چوویە سەر رلكەى عومەر‪ .‬ئیَت دەستةووسەكە الى ئەبووبەكر‬
‫بوو تا وەفاىت كرد‪ ،‬دولتر الى عومەر بوو تا وەفاىت كرد‪ ،‬دولتر الى‬
‫حەفصەى كچی عومەر بوو تا حوزەیفەى كوڕی یەمان هات بۆ الى‬
‫عومثان‪ ،‬ئەوەش كاتێك لە غەزلى شام لە فەتحى ئەرمیةیا و‬
‫ئازەربایجان لەگەڵ خەڵكی عێرلق بوو كە گەڕلیەوە بۆ الى عومثان‬
‫باسی جیاولزى خوێةدنەوەى قورئاىن الى ئەو خەڵكە بۆ عومثان‬
‫گێڕلیەوە‪ ،‬بۆیە حوذەیفە بە عومثاىن وت ئەی ئەمیری باوەڕدلرلن‬
‫فریاى ئەم ئوممەتە بكەوە پێش ئەوەى وەك ناكۆكی جوولەكەو‬
‫مەسیحیەكان موسڵامنانیش سەبارەت بە قورئان ناكۆكییان‬
 ‫‪56‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫تێبكەوێت‪ ،‬بۆیە عومثان كەسی نارد بۆ الى حەفصەو پێی وت‬

‫نوسخەى موصحەفەكەمان بۆ بةێرە تا لەبەرى بةووسیةەوە و دولتر‬
‫دەیگێڕیةەوە بۆت‪ ،‬حەفصەش موصحەفەكەى نارد بۆ عومثان‪ ،‬ئیةجا‬
‫عومثان فەرماىن كرد بە زەیدی كوڕی ثابت و عەبدواڵى كوڕی زوبەیر‬
‫و سەعیدی كوڕی عاص و عەبدورەحامىن كوڕی حارىث كوڕی هیشام‬
‫تا لەبەرى ئەو موصحەفە چەند نوسخەیەك بگرنەوە‪ ،‬ئەولنیش ئەو‬
‫كارەیان بەئەنجام گەیاند‪ .‬عومثان بە سێ كەسە قورەیشیەكاىن وت‪:‬‬
‫ئەگەر ئێوە لە شتێكدل رلجیابوون لەگەڵ زەیدى كوڕی ثابت ئەول بە‬
‫زماىن قوڕەیىش بیةووسن چونكە قورئان بە زماىن قورەیشی دلبەزیوە‪،‬‬
‫ئەولنیش ولیان كرد‪ .‬كاتێك ئیشەكەیان تەولو كرد عومثان‬
‫موصحەفەكەى گێڕلیەوە بۆ حەفصە‪ ،‬عومثان بۆ هەر ناوچەیەك‬
‫موصحەفێىك لەو موصحەفانە نارد كە –دەستەكە‪ -‬نووسیبوویانەوە و‬
‫فەرماىن كرد‪-‬لە ناوچەكاندل‪-‬چی نووسیةەوەى تری بەشێكی قورئان و‬
‫چی موصحەفی تر هەیە بسووتێرنێت‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫سەبارەت بەوەى دەوترێت عومثان موصحەفەكاىن ترى‬

‫سووتاندووە یان دڕلندووە‪ ،‬ئەول هەردووكیان جائیزە ئەگەر مانەوەى‬
‫ئەو موصحەفانە خرلپەی لێ بكەوێتەوە یان شتێكی تێدل بێت كە –لە‬
‫بةەرەتدل‪ -‬لە قورئاندل نەبێت یان لەسەر بةەماى قورئان خۆی نەبێت‪،‬‬
‫لەوەشدل هەموو هاوەاڵن بێدەنگ بوون و كێشەیان نەبوو‪ ،‬بەاڵم‬
‫گێردرلوەتەوە لە ئینب مەسعوودەوە كە لە كووفە وتارى دلوەو‬
‫وتوویەىت پاشان خولى گەورە دەفەرموێت‪( :‬ومن یغةل یأت مبا غل‬
‫یوم للقیامە جا من بۆ موصحەفەكەى خۆم ولدەكەم‪ ،‬هەركەسیش لە‬
‫ئێوە ئەوەى پێ دەكرێت با ولبكات‪ ،‬بۆیە ئینب مەسعوود دەیویست‬
‫موصحەفەكەى خۆی بهێڵێتەوەو ئەوەى تیایدل دەیزلىن بهێڵێتەوە‪،‬‬
‫كاتێك ئەوەى بۆ نەكرل ئەوەى وت كە وىت‪ ،‬بۆیە عومثان ناچاری كرد‬
‫موصحەفەكەى البەرێت و رسومەكاىن سڕیەوە‪ ،‬بۆیە قیرلئەكەى‬
‫چەسپاو نەمایەوەو خولى گەورە بەو سڕیةەوەیە عومثان و حەقی‬
‫سەرخست ‪.‬‬
 ‫‪58‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئەبووذەرى دوورخستەوە بۆ ناوچەی رەبذە‪ .‬یەكێك لەو‬

‫مەسەالنەى كە كرلوە بە رەخةە لەسەر عومثاىن كوڕی عەففان و‬
‫تانەدلن لە خیالفەتەكەى‪ ،‬مەسەلەى چووىن ئەبووذەر بوو بۆ ناوچەى‬
‫رەبذە‪ ،‬چونكە ئەو تۆمەتەى ئاڕلستە كرلوە كە ئەو بە زۆر و بە فەرمان‬
‫ئەبووذەری دوورخستوەتەوە بۆ ناوچەى رەبذە‪ ،‬سەبارەت بەم‬
‫مەسەلەش وردەكاریەىك پێویست دەخەیةە ڕوو‪ :‬ئیبةولعەرەبی لە‬
‫كتێبەكەیدل (للعولصم من للقولصم سەبارەت بەم مەسەلەیە دەڵێت‪:‬‬
‫سەبارەت بەوەى گولیە ئەبووذەرى دوورخستبێتەوە بۆ ناوچەی رەبذە‬
‫ئەوە رلست نیەو ولى نەكردووە‪ ،‬ئەبووذەر كابرلیەىك دنیانەویست و‬
‫زلهید بوو و سەركۆنەى كاربەدەستەكاىن عومثاىن دەكرد و ئەم‬
‫ئایەتەى بەسەریاندل دەخوێةدەوە (وللذين يكةزون للذهب و للفض و ال‬
‫يةفقونها يف سبيل للةه فبرشهم بعذلب أليم ‪.‬‬
‫ئەبووذەر پێی ولبوو ئەولن لە سولر و جةوبەرگدل زێدەڕۆیی‬
‫دەكەن‪ ،‬بۆیە لەسەر ئەوە نارەزلیی بەرلمبەریان دەردەبڕی و‬
‫سەركۆنەى دەكردن‪ ،‬دەیویست چی لەو ماڵ و سامانەى بەردەستیان‬
 ‫‪59‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫هەیە دلبەش بكرێت‪ ،‬ئەوەش شتێىك پێویست نەبوو‪ .‬ئینب عومەر و‬

‫هاوەاڵنێكی تریش دەیانوت هەرچیەك زەكاتەكەى بدەیت ئیَت بریتی‬
‫نیە لە كۆكردنەوەى –زێڕ و زیو‪ ،-‬ئەوەبوو لە شام دەمەقاڵەیەك لەنێولن‬
‫ئەبووذەر و موعاویەدل روویدل‪ ،‬ئیَت ئەبووذەر هات بۆ مەدیةە‪ ،‬خەڵكی‬
‫لە دەورى كۆبوونەوە‪ ،‬ئەویش هەمان رێی خۆی دەگرتەبەر‪-‬‬
‫دنیانەویستی و ویستى ئەوەى هەمولن بەوجۆرە بن‪ ،-‬عومثان پێی وت‬
‫خۆزگە كەنارت بگرتایە‪ ،‬مەبەستى ئەوەبوو تۆ لەسەر رێبازێكیت كە‬
‫بۆ تێكەڵی خەڵك نابێت‪ ،‬چونكە تێكەڵى مەرجى خۆی هەیە و‬
‫كەنارگرتةیش مەرجى خۆی هەیە‪ ،‬هەركەسیش بیەوێت وەك ئەبووذەر‬
‫بژی دەبێت بە تەنها بژی‪ ،‬یان تێكەڵی خەڵك بكات بەاڵم ولزبهێةێت‬
‫خەڵكی لەو بارەدل بژین كە لە شەریعەتدل حەرلم نەكرلوە‪ ،‬ئەوەبوو بۆ‬
‫پشتگوێخستةى دنیا‪ ،‬ئەبووذەر بە سەربەرزى چوو بەرەو ناوچەی‬
‫رەبذە‪ ،‬حاڵی ئەبووذەر باشَت بوو‪ ،‬بەاڵم ئەو حاڵە بۆ هەموو خەڵك‬
‫نابێت‪ ،‬چونكە ئەگەر لەسەر ئەو رێبازە بچوونایە بەدڵةیاییەوە‬
‫لەناودەچوون‪ ،‬سوپاس و ستایش بۆ خول كە هەموو حاڵەكاىن‬
 ‫‪60‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫رێكخستووە‪ .‬ئەوەى جێی سەرسوڕمانە ئەو رەخةە لە عومثان‬

‫دەگیرێت لەسەر كارێك كە عومەر –پێشَت‪ -‬كردبووی‪ ،‬دەگێردرێتەوە‬
‫كە عومەرى كوڕی خەططاب ماوەى یەك ساڵ ئینب مەسعوودو چەند‬
‫هاوەڵێىك تری لە مەدیةە بەند كرد تا ئەو كاتەى شەهید بوو‪ ،‬ئەوكات‬
‫عومثان ئازلدى كردن‪ ،‬عومەر لەبەرئەوە بەندى كردن چونكە ئەولنە‬
‫فەرموودەى زۆریان لە پێغەمبەرى خولوە ‪ ‬دەگێڕلیەوە‪.‬‬
‫دەمەقاڵەیەك لەنێولن ئەبووذەرو موعاویەدل روویدل‪ ،‬ئاخۆ ئەبووذەر‬
‫بڕێ قسەى دەكرد كە لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدل ئەولنەى‬
‫نەدەوت‪ ،‬بۆیە موعاویە ئەم مەسەلەى باس كرد بۆ عومثان و ترسا‬
‫ئاشووبێك لەنێو خەڵكیدل دروست بێت‪ ،‬چونكە ئەبووذەر هانیان‬
‫دەدلت بۆ دنیانەویستى و بڕێ حاڵ كە هەموو خەڵكی بەرگەى ناگرن‪،‬‬
‫بەڵكو بە تایبەت بۆ هەندێ كەس دەبێت و كەمیةەیەك دەتولنن‬
‫بەرگەى بگرن‪ ،‬بۆیە وەك پێشَت باسامن كرد عومثان نامەى بۆ نووسی‬
‫تا ئەبووذەر بێت بۆ مەدیةە‪ ،‬كاتێك هاتە مەدیةە خەڵكی لە دەورى‬
‫كۆبوونەوە‪ ،‬ئەبووذەر بە عومثاىن وت بەنیازم بچم بۆ ناوچەی رەبذە‪،‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثانیش وىت ولبكە‪ ،‬ئەبووذەریش ولیكرد‪ ،‬تەنها ئەو هەنگاوەش بۆ‬

‫ئەو گونجاو بوو‪.‬‬
‫ئینب تەیمیەش پێی ولیە چووىن ئەبووذەر بۆ رەبذە لەبەر‬
‫نەگونجاىن ئەو ئیجتیهادەى بوو كە كردبووی‪ ،‬لەو بارەوە دەڵێت‪:‬‬
‫ئەبووذەر لە رەبذە نیشتەجێ بوو و لەوێش مرد‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬
‫هۆكارێك كە كێشە كەوتە نێولن ئەو و خەڵكەوە‪ ،‬چونكە ئەبووذەر‬
‫كەسێكی صالحى دنیانەویست بوو‪ ،‬پەیامیشی ولبوو كە دونیا‬
‫نەویستى ولجبە و مرۆڤ چی لێ زیادە پێویستى خۆی هەڵبگرێت ئەوە‬
‫كەنز و سامانێكە كە لە رۆژی دولییدل پێی دلخ دەكرێت‪ ،‬هەروەها‬
‫پشتى دەبەست بە شتێك كە لە قورئان و سونةەتدل بەڵگەى لەسەر نیە‪،‬‬
‫ئەو پشتى دەبەست بە فەرمایشتی خول (وللذين يكةزون للذهب وللفض‬
‫وال يةفقونها يف سبيل للةه‪ ، ...‬بۆیە چی زیاد لە پێویست بولیە بە‬
‫كەنزی دلدەنا‪ ،‬بۆ ئەوەش پشتى دەبەست بەوەى لە پێغەمبەرى خولى‬
‫‪ ‬بیستبوو كە فەرمووبووی‪:‬‬
 ‫‪62‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫(يا أبا ذر ما أحب أن ِل مثل أحد ذهبا مييض عةيه ثالث وعةدي مةه‬
‫ديةار إال ديةارل أرصده لدين ‪( ،‬ئەى ئەبووذەر حەز ناكەم هێةدە كێوی‬
‫ئوحود زێڕم هەبێت و سیانەى بەسەردل تێپەڕ بێت و دیةارێ لەو زێڕە‬
‫الى من مابێت مەگەر بۆ قەرزم دلنابێت ‪....‬‬
‫كاتێك عەبدوڕەحامىن كوڕی عەوف مرد و سامانێكی جێهێشت‬
‫ئەبووذەر ئەوەى بەو كەنزە دلنا كە لەسەری سزل دەدرێت‪ ،‬عومثانیش‬
‫سەبارەت بەو مەسەلە دلنوستان و مشتومڕی لەگەڵ ئەبووذەر دەكرد‬
‫تا ئەوەى كەعب هاتەژوورەوەو هاوڕلى عومثان بوو‪ ،‬ئەبووذەر لێیدل‪،‬‬
‫هەر لەسەر ئەوەش ئەبووذەر لە شام كێشەى لەگەڵ موعاویە هەبوو‪،‬‬
‫دەستەیەكیش هەبوون هاوڕلى ئەبووذەر بوون‪...‬‬
‫خۆ خولى گەورە لە قورئاندل میرلىت دیاری كردووەو دلبەشی‬
‫كردووە‪ ،‬دەى میرلتیش بۆ كەسێك دەبێت كە دولى خۆی سامانێك‬
‫جێبهێڵێت‪ ،‬چەندین هاوەڵ لە پشتیولنان و بگرە لە كۆچەرلنیش هەبون‬
‫كە لەسەردەمى پێغەمبەر ‪ ‬سامانیان هەبووە‪ ،‬چەندین پێغەمبەریش‬
‫هەبون كە سامانیان هەبووە‪ ،‬ئەبووذەر دەیویست شتێك لەسەر خەڵك‬
 ‫‪63‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ولجب بكات كە خول ولجبی نەكردبوو لەسەریان‪ ،‬لەسەر شتێك‬

‫سەركۆنەیان بكات كە خول لەسەر ئەوە سەركۆنەى نەدەكردن‪ ،‬ئەو لەو‬
‫رلیەیدل موجتەهید بوو و وەك هەموو موجتەهیدلىن تر لەسەر‬
‫گوێڕلیەڵیەكەى پادلشت وەردەگرێت‪...‬‬
‫لە سەردەمى خیالفەىت عومثاندل ‪-‬ماڵ و سامان زۆر بوو‪ -‬و‬
‫دەوڵەمەندلن خوویان دلیە زۆر بولرى دنیا كە هەیانبوو لە رووى رێژە‬
‫و جۆرەوە دەچوونە مەیدلىن موباحەوە‪ ،‬ئەبووذەریش هێةدە نكووڵی‬
‫دەكرد لێیان تا ئەوەى رێی موباحیشی لێ دلدەخسنت‪ ،‬ئەمەش‬
‫هۆكارێكی كێشەی نێولن دوو تاقمەكە بوو‪ ،‬بۆیە كەنارگرتةى‬
‫ئەبووذەر لەبەر ئەو هۆكارە بوو‪ ،‬ئەگەرنا عومثان هیچ كێشە و‬
‫مەرلمێكی بەرلمبەر بە ئەبووذەر نەبوو‪ ،‬ئەوەش كە دەڵێت ئەبووذەر‬
‫ڕلستگۆترین كەسە ولتاى ئەوە نییە لە هەموویان باشَت بێت‪ ،‬بەڵكو‬
‫كەسێىك باوەڕدلرى الولز بوو‪ ،‬وەك لە فەرموودەى صەحیحدل هاتووە‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬فەرموویەىت‪:‬‬
 ‫‪64‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫( يا أباذر إين أرلك ضعيفا‪ ،‬وإىن أحب لك ما أحب لةفيس‪ ،‬ال تأمرن‬
‫عىل إثةني وال تولني مال يتيم (ئەى ئەبووذەر من تۆ بە الولزى‬
‫دەبیةم‪ ،‬ئەوەشی بۆ خۆم خۆشم دەوێت بۆ تۆیش حەزم پێیە‪ ،‬دەى‬
‫بەرپرسیارێتی دوو كەسیش مەگرە ئەستۆ و ماڵ و ساماىن هەتیویش‬
‫مەگرە ئەستۆ ‪ ،‬یان لە فەرموودەى صەحیحدل هاتووە (لملممن للقوي‬
‫خري وأحب إىل للةه من لملممن للضعيف و يف كل للخري ئەهةی‬
‫شورلیش باوەڕدلرلىن بەهێز بوون‪ ،‬ئەبووذەرو هاووێةەكانیىش‬
‫باوەڕدلرلىن الولز بوون‪ ،‬باوەڕدلرلىن چاىك نێو خیالفەت وەك عومثان‬
‫و عەلی و عەبدوڕەحامىن كوڕی عەوف باشَت بوون لە ئەبووذەر و‬
‫هاووێةەكاىن‪.‬‬
‫عەسكەرى دەڵێت‪ :‬ئەبووذەر خۆى لەبەر زوهد و دوورگرتةى لەو‬
‫سامانەى لە دەستى خەڵكدلیە چوون بۆ رەبذەی هەڵبژلرد ئینب‬
‫خەلدوون دەڵێت‪ :‬ئەبووذەر دلولى مۆڵەىت كرد لە عومثان تا لە مەدیةە‬
‫بچێتە دەرەوە‪ ،‬عومثانیش مۆڵەىت دل و ئەبووذەریش چوو لە رەبذە‬
‫دلبەزى و لەوێ مزگەوتێكی بةیاد نا و عومثانیش وشَتی پێدل و دوو‬
 ‫‪65‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫مەمةووىك‪-‬خزمەتكارى‪ -‬بۆ دلنا و مووچەشی بۆ بڕیەوە‪ ،‬هەروەها‬

‫عومثان پەیامى نارد بۆ ئەبووذەر و پێی وت جارجارە سەردلىن مەدیةە‬
‫بكە تا نەریتی دەشتەىك وەرنەگریت‪ ،‬ئەویش ولیدەكرد‪.‬‬
‫بێگومان ئەبووذەری غیفارى لە ئاشووبخولزەكان نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬
‫موجتەهیدێك بوو كە لە بولرێىك ئیجتیهادەكانیدل نەیپێكا‪ ،‬بەاڵم‬
‫ئەوەى كە كێشە بوو ئەوەبوو ئاشووبخولزلن ئەو بانگەولزەى‬
‫ئەبووذەریان قۆستەوە بۆ مەرلمى پیسی خۆیان و تولنییان بیكەنە‬
‫چەكێك بۆ دژلیەىت خیالفەىت عومثاىن كوڕی عەففان و دولجار‬
‫رەولكردىن خوێةی‪ ،‬هیچكام لە هاوەاڵن و تابعیەكان و زلنایاىن ئەهىل‬
‫سونةەو جەماعەش گومانیان نیە لەوەى ئەبووذەر هیچ پەیوەندى و‬
‫هاوكاریەىك نەبووە لەگەڵ ئاشووبخولزلن‪ ،‬بەڵكو نیازێكی چاكسازى‬
‫هەبووەو ئیجتیهادێكی كردووەو ئیجتیهادەكەى نەیپێكاوەو پشت‬
‫بەخول یەك پادلشتی دەست كەوتووە‪ .‬ئەبوودەردلئی لە شام دەركرد‪:‬‬
‫ئیبةولعەرەبی دەڵێت‪( :‬هەروەها دەمەقاڵەیەك لەنێولن ئەبوودەردلئو‬
‫موعاویەدل روویدل‪ ،‬چونكە ئەبوودەردلئیش كەسێكی زلهید و‬
 ‫‪66‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫دونیانەویست بوو و دلدوەرى خەڵكیش بوو‪-‬لە دیمەشق‪ ،-‬كاتێك لە‬

‫مەسەلەى حەقدل زۆر مەسەلەكەى قووڵ دەكردەوە و ئەو رێبازەى‬
‫عومەرى لەناو خەڵكدل پەیڕەو دەكرل ئەویش پەیڕەوى دەكرد‪ ،‬خەڵكی‬
‫بەرگەى ئەوەیان نەگرت و الیان برد‪ ،‬ئەویش چوو بەرەو مەدیةە‪ ،‬ئەولنە‬
‫هەموو بڕێ بەرژەوەندین كە زیان بە ئاییةدلرى ناگەیەنن و كار ناكەنە‬
‫سەر پێگەى هیچ موسڵامنێك‪ ،‬ئەبووذەر و ئەبوودەردلئیش دووربوون‬
‫لە عەیبەو كەموكورىت‪ ،‬عومثانيش زۆر دوور و بێگەرد بوو‪ ،‬هەر‬
‫كەسێكیش بڵێت عومثان بەو هۆكارە دوورخستةەوەى بەكارهێةاوە‬
‫ئەوە هەموو ئەو قسانە پووچ و بێبةەمان ‪.‬‬
‫حەكەمى گێڕلیەوە پاش ئەوەى پێغەمبەرى خول ‪ ‬دوورى‬
‫خستبوویەوە‪ :‬حەكەمى كوڕی ئەبیةعاصی كوڕی ئومەییەى ئومەویە‪،‬‬
‫مامی عومثاىن كوڕی عەففانە‪ ،‬باوىك مەڕولىن كوڕی حەكەمە‪،‬‬
‫دولى فەتحى مەككە موسڵامن بوو و چوو لە مەدیةە نیشتەجێ بوو‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫پێغەمبەر ‪ ‬حەكەمى دوورخستەوە بۆ ناوچەی طائیف‪ ،‬ئیَت‬

‫لەوێ مایەوە‪ ،‬ئیةجا كە ئەبووبەكر بوو بە خەلیفە دلول كرل حەكەم‬
‫بگێڕێتەوە‪ ،‬ئەویش وىت گرێیەك ناكەمەوە كە پێغەمبەر ‪ ‬گرێی‬
‫دلوە‪ ،‬تا لە سەردەمى خیالفەىت عومثاىن كوڕی عەففاندل گەڕێرنلیەوە‬
‫بۆ مەدیةە‪.‬‬
‫حەكەم لە سەردەمى پێغەمبەرلیەىت پێغەمبەر ‪ ‬لە مەككە‬
‫ئازلرى زۆری پێغەمبەرى خولى ‪ ‬دەدل‪ ،‬تەنانەت ئەو شەوەى‬
‫كۆبوونەوە تا بچن پێغەمبەر ‪ ‬لە ماڵەكەى خۆیدل بكوژن‪ ،‬یەكێك‬
‫لەولنە حەكەم بوو‪.‬‬
‫حەكەم تەنانەت بەرلمبەر بە موسڵامنانیش خرلپەى زۆری نولند‪،‬‬
‫ئەوەبوو كاتێك عومثاىن كوڕی عەففان موسڵامن بوو‪ ،‬حەكەم كە‬
‫مامى بوو عومثاىن گرت و بە گوریس بەستیەوەو وىت سوێةد بەخول‬
‫تا نەگەڕێیتەوە سەر ئاییةی باوباپیرلنت ناتكەمەوە‪ ،‬عومثانيش وىت‬
‫سوێةد بەخول هەرگیز ولزى لێ ناهێةم‪ ،‬كاتێك حەكەم بیةی عومثان زۆر‬
‫سوورە لەسەر ئاییةەكەى ولزى لێهێةا و بەریدل‪.‬‬
 ‫‪68‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئینب حەجەر چەند فەرموودەیەىك هێةاوە كە باس لەوە دەكەن‬

‫پێغەمبەرى خول ‪ ‬نزلى خرلپەی كردووە لە حەكەم‪ ،‬بەاڵم صەحیح‬
‫بووىن هیچكام لەو فەرموودلنە ناسەملێةێت‪ .‬سەبارەت بە هۆكارى‬
‫دوورخستةەوەكەى دەوترێت نهێةی پێغەمبەرى خولى ‪ ‬ئاشكرل‬
‫كردووەو باسی كردووە‪ ،‬بۆیە دوورخرلوەتەوە‪.‬‬
‫حەكەم لە سەردەمى خیالفەىت عومثاىن كوڕی عەففاندل وەفاىت‬
‫كرد‪ ،‬ئەوەش لە ساڵی سی و یەىك كۆچیدل بوو‪.‬‬
‫هەرچۆنێك بێت نەفی كردىن حەكەم و نەگێڕلنەوەى تا وەفاىت و‬
‫بەردەولمى هەر دوو خەلیفەى دولتریش لەسەر ئەو بةەمایە‪ ،‬بەڵگەیە‬
‫لەسەر ئاستی الساریەك كە حەكەم نولندوویەىت‪ ،‬بەاڵم ئەوە نابێتە‬
‫تۆمەت بۆ خەلیفەى سێیەمى باوەڕدلرلن‪ ،‬چونكە گێڕلنەوەیەك هەیە‬
‫دەڵێت پێغەمبەر ‪ ‬پێش مردىن لەسەر دلولى عومثان رلزى بووە‬
‫حەكەم بگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم پێش گەڕلنەوەى وەفاىت كردووە و دولتریش‬
‫هەردوو خەلیفەى دولتر بۆ پەیڕەوى ئەو فەرمانە دلولى شاهیدێكیان‬
‫كردووە لە عومثان و ئەویش شایەتێىك تری نەبووە‪.‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫بۆیە ئەمە چەند خاڵێك دەخەیةەڕوو‪ :‬یەكەم‪ :‬ئەوەى عومثان‬

‫چووەو سكاآلى بۆ كردووە الى پێغەمبەر ‪‬شتێكی هەڵەو تاولن‬
‫نەبووە‪ ،‬چونكە هێشتةەوەى خزمایەىت و هەوڵی چاكەكردن لەگەڵ‬
‫خزمان شتێكی رێپێدرلوە لە ئیسالمدل مادەم نەبێتە زیان بۆ باوەڕدلرلن‬
‫بە گشتى‪ ،‬ئەوەش كە عومثان چووە دلولى لێخۆشبووىن بۆ‬
‫موسڵامنێىك هەڵەكار كردووە نەك بۆ بێباوەڕێك‪ ،‬هەروەها تكاى بۆ‬
‫كردووە الى پێغەمبەر ‪ ‬كە پێغەمبەرى خولیش ‪‬رلزى بووە‬
‫نیشانەى ئەو هەموو رێز و خۆشەویستیەیە كە پێغەمبەرى خول ‪‬‬
‫هەیبووە بۆ عومثاىن كوڕی عەففان‪.‬‬
‫دووەم‪ :‬پابەندى بێشومارى هاوەاڵىن پێغەمبەر ‪ ‬بە گشتى و‬
‫خەلیفە رلشیدیةەكان بە تایبەىت و ئەبووبەكر و عومەر بە تایبەىت تر‬
‫لەم منونەدل دەردەكەوێت كە چەندە ورد و وریا بون لە هەڵسوكەوت‬
‫لەگەڵ بةەماكاىن شەریعەتدل‪ ،‬كاتێك زلنیویانە شەرع دلولى شایەت‬
‫دەكات بۆ هەر سكاآل و پرسێك‪ ،‬ئامادە نەبون تەنانەت قسەو سكاآلى‬
‫موژدەپێدرلوى بەهەشتیش وەربگرن كە عومثانە‪ ،‬خۆ ئەولن دەیانزلىن‬
 ‫‪70‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كە عومثان چەندە رلستگۆ و دلسۆز بە ئیسالم بووەو ئەگەر هەرچیەك‬

‫بچووكَتین الدلنی دژ بە پێغەمبەرى خولى ‪ ‬تێدل بووبێت هەرگیز‬
‫قبووڵی نەكردووە‪ ،‬عومثان موژدەپێدرلوى بەهەشت و دوو جار زلولى‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬بووە‪ ،‬عومثان هۆكارى بەیعەىت ریزولن بووە‪ ،‬كەچی‬
‫هەر فەرماىن شەریعەتیان بۆ شایەتیەىك ئەو پشتگوێ نەخستووە‪ ،‬جا‬
‫ئەگەر بۆ مەسەلەیىك كاىت الوەىك ول ورد بووبن‪ ،‬دەبێت لە‬
‫كۆكردنەوەو نووسیةەوەى قورئاندل چ وریایی و دڵةیاییەكیان‬
‫گرتبێتەبەر‪.‬‬
‫سێیەم‪ :‬گەورەیی عومثان و رێزگرتةى لە فەرماىن دەسەآلتدلرلىن‬
‫دەوڵەىت ئیسالمى نیشان دەدلت‪ ،‬ئەو هەرچەندە خۆی چووبوویە‬
‫خزمەت پێغەمبەر ‪ ‬و رەزلمەندى پێغەمبەرى خولى ‪‬‬
‫وەرگرتبوو‪ ،‬بەاڵم كاتێك زلىن بەڵگەى تەولوى بەدەستەوە نیە بۆ‬
‫سەملاندىن رلستیەكەى‪ ،‬ئامادە بوو مةكەچی فەرمانێك بێت كە لەپێةاو‬
‫هێشتةەوەى رلستیەكاندل رلستیەىك ئەوی پەك دەخست‪ ،‬ئەمەش‬
‫تەنها لە هاوەاڵىن پێغەمبەر ‪ ‬دەوەشێتەوە هێةدە وریا و كارلمە بن‪.‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫چولرەم‪ :‬عومثان هەرگیز ئامادە نەبووە لە فەرماىن پێغەمبەر ‪‬‬

‫دەربچێت‪ ،‬خۆ كاتێك ئەبوو سوفیان هاتە مەدیةەوەو تكاى كرد لە چەند‬
‫كەسێك و لەولنەش عومثان تا بیبەن بۆ الى پێغەمبەر ‪ ‬و سكاآلى‬
‫بۆ بكەن تا لەسەر رێككەوتةى قورەیش و پێغەمبەر ‪ ‬قسەی‬
‫لەگەڵ بكات‪ ،‬عومثان ئامادەیی نەبوو سكاآلى بۆ بكات هەرچەندە لە‬
‫هەمان هۆز بوون‪ ،‬چونكە دەیزلىن ئەمە رەول نیە‪ ،‬بەاڵم سكاآل كردىن‬
‫بۆ حەكەم لەبەرئەوەى پێ رەولبوو چونكە هەم حەكەم شایەتوماىن بە‬
‫زلر دەربڕیبوو و خۆی بە موسڵامن ناساندبوو و خولش زلناترە بە‬
‫موسڵامنێتیەكەى‪ ،‬هەم هاتةەوەى ئەو هیچ پەیوەندیەىك نەبوو بە زیان‬
‫گەیاندن بە موسڵامنان چونكە تاكێك بوو و هیچی تر‪ ،‬هەروەها ئەو كە‬
‫زلىن پێغەمبەر ‪ ‬رلزى بووە ئیةجا چوو دلولى لە ئەبووبەكر و‬
‫عومەریش كرد تا ئەو رەزلمەندیە جێبەجێ بكەن‪ ،‬كاتێكیش بەڵگەى‬
‫تەولوى بۆ ئەوە دەست نەكەوت بێدەنگی هەڵبژلرد نەك نانەوەى‬
‫ئاژلوەو ناڕەزلیی‪.‬‬
 ‫‪72‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫سەبارەت بەوەى بۆچی عومثاىن كوڕی عەففان حەكەمى‬

‫گێڕلیەوە‪ ،‬ئیبةولعەرەبی لە كتێبەكەیدل (للعولصم من للقولصم دەڵێت‪:‬‬
‫سەبارەت بە تۆمەىت گێڕلنەوەى حەكەم ئەمەش رلستى نیە‪ ،‬زلنایامنان‬
‫لە وەاڵمى ئەو گومانەدل دەڵێن پێغەمبەر ‪ ‬مۆڵەىت دلبوو بە حەكەم‬
‫تا بچێتەوە مەدیةە‪ ،‬عومثان ئەمەى وت بە ئەبووبەكر و عومەر‪،‬‬
‫ئەولنیش وتیان ئەگەر شاهیدێكت هەیە بۆ ئەوە ئەول دەیگێڕیةەوە‪،‬‬
‫بۆیە كاتێك خۆی بوو بە خەلیفە ئیشی كرد بەو زلنیاریەى هەیبوو‪-‬كە‬
‫پێغەمبەر ‪ ‬مۆڵەىت دلوە بە حەكەم بچێتەوە مەدیةە‪ ،-‬عومثان ئامادە‬
‫نەبوو پەیوەندى لەگەڵ كەسێك هەبێت كە پێغەمبەر ‪ ‬پەیوەندى‬
‫لەگەڵ بپچڕلندلیە با تەنانەت باوكیشی بولیە‪ ،‬ئەو هەرگیز ئامادە نەبوو‬
‫حوكمى پێغەمبەر ‪ ‬هەڵبوەشێةێتەوە‪.‬‬
‫سونةەىت كورتكردنەوەى نوێژی لە سەفەردل لەكارخست‪:‬‬
‫ئیبةولعەرەبی دەڵێت‪ :‬سەبارەت بە كورتةەكردنەوەى نوێژەكان لە‬
‫سەفەردل ئیجتیهادێىك عومثان بوو‪ ،‬چونكە بیستبووی خەڵكی لە‬
‫مەسەلەى كورتكردنەوەى نوێژەكاندل تێكەوتون و ولیان لێهاتووە‬
 ‫‪73‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫تەنانەت لە ماڵەوەش كورتكردنەوەى نوێژەكان دەكەن‪ ،‬بۆیە گوماىن‬

‫ئەوەى برد ئەنجامدلىن سونةەتێك ببێتە هۆی لەكارخستةى فەرز‪ ،‬بۆیە‬
‫لەترسی نەكەوتةە ئەو دلوو هەڵەوە كورتكردنەوەى نوێژەكاىن لە‬
‫سەفەردل تەرك كرد‪ ،‬هەرچەندە دەستەیەك لە زلنایان دەڵێن كەسی‬
‫گەشتیار سەربەستە لەوەى ئایا بە كورتكردنەوە نوێژەكاىن بكات یان‬
‫بێ كورتكردنەوە نوێژەكاىن بكات‪ ،‬هاوەاڵنیش لەو بارەوە رلجیا بوون‪.‬‬
‫موعاویەى‪-‬كوڕی ئەبووسوفیاىن‪ -‬كرد بە ولىل كە كەسێكی‬
‫فاسقەو شیاوى كاربەدەستى نیە‪ :‬سەبارەت بە موعاویە ئەول –یەكەم‬
‫جار‪ -‬عومەر كردى بە ولىل و هەموو ناوچەكاىن شامى دلیەدەست‪،‬‬
‫دولتریش عومثان لەو پۆستەیدل هێشتیەوە‪ ،‬بەڵكو با بڵێین ئەبووبەكر‬
‫–یەكەمجار‪ -‬بەرپرسیارێتی پێدل‪ ،‬چونكە زیادى برلى موعاویەى كرد‬
‫بە ولىل و زیادیش ئەوی كرد بە جێگرەوەى خۆی‪ ،‬ئەوەبوو عومثانىش‬
‫هێشتیەوە چونكە پەیوەندى هەبوو بە ویالیەىت ئەبووبەكرەوە‪ ،‬جا‬
‫عومثانيش وەك عومەرى كرد و هێشتیەوە‪ ،‬دەى بڕولنةە ئەو زنجیرەیە‬
‫چەندە پەیوەست و پتەو بووە‪ ،‬هەرگیز منوونەى ول نابیرنێتەوە‪.‬‬
 ‫‪74‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عەبدواڵى كوڕی عامری كوڕی كورەیزی كرد بە ولىل كە كەسێكی‬

‫فاسقەو شیاوى كاربەدەستى نیە‪ :‬عەبدواڵى كوڕی عامرى كوڕی‬
‫كورەیز كردى بە بەرپرس‪-‬وەك دەوترێت‪ -‬چونكە پوورەكاىن زۆر‬
‫رێزدلر بوون‪.‬‬
‫مەڕولىن كرد بە ولىل كە كەسێكی فاسقەو شیاوى كاربەدەستى‬
‫نیە‪ :‬ئەو قسەڵۆكانەى سەبارەت بە مەڕولن و وەلید هاتون زۆر سەخنت‬
‫و ئەولنەى حوكمى فاسق بوونیان دلوە لەسەریان لە فاسقی خۆیانەوە‬
‫ئەو حوكمەیان بەسەردلدلون‪ ،‬مەڕولن پیاوێىك عەدل بووەو لە گەورە‬
‫پێشەولیاىن الى هاوەاڵن و تابعیەكان و فیقهةاساىن موسڵامنان بووە‪،‬‬
‫سەهىل كوڕی سەعدى ساعیدی كە لە هاوەاڵن بووە گێڕلنەوەى لێ‬
‫گێڕلوەتەوە‪ ،‬سەبارەت بە تابیعیەكانیش هاوتەمەناىن خۆی بون‪...‬‬
‫سەبارەت بە فیقهةاساىن ناوچەكانیش هەموویان بەگەورەیان دلناوەو‬
‫خیالفەتەكەیان بە رەول دلناوە و فەتولی ئەویان وەرگرتووە و مةكەچی‬
‫گێڕلنەوەى بون‪ ،‬مێژوونووس و ئەدیبەكانیش لە ئاست خۆیاندل‬
‫قسەیان كردووە‪.‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫وەلیدی كوڕی عوقبەى كرد بە ولىل كە كەسێكی فاسقەو شیاوى‬

‫كاربەدەستى نیە‪ :‬ئیبةولعەرەبی دەڵێت‪( :‬سەبارەت بە دلناىن وەلیدی‬
‫كوڕی عوقبە ئەول –هاودەم بە خرلپی نیازەكان‪ -‬خەڵكی پێش چاكە‬
‫خرلپەیان گرتەبەر‪ ،‬بۆیە درۆسازلن كەوتةە باسی ئەوەى عومثان بۆ‬
‫نیازى خۆى كردوویەىت بە بەرپرس‪ ،‬عومثان دەڵێت من وەلیدم‬
‫دلنەناوە لەبەرئەوەی برلم بووبێت‪ ،‬بەڵكو لەبەرئەوە دلمةاوە كە كوڕی‬
‫ئوم حەكیمی بەيضائە‪ ،‬ئەو ژنەش پووری پێغەمبەر‪ ‬و دولنەش‬
‫بووە لەگەڵ باوىك پێغەمبەرى خولدل ‪ ‬ولتە ئوم حەكیم و‬
‫عەبدواڵى باوىك پێغەمبەر ‪ ‬بە یەك سك لەدلیك بون‪ ،-‬پشت بەخول‬
‫دولتریش رووىن دەكەیةەوە‪ ،‬دلناىن وللیش ئیجتیهادە‪ ،‬عومەر‬
‫سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصی البرد و كەسی پةەنزمَت لەوى پێش ئەو‬
‫خست‪ ،‬بە عومثان وترل تۆ وەلیدت دلناوە چونكە وەلید برلتە لە رێی‬
‫دلیكتەوە (ئەرولى كچی كورەیزی كوڕی رەبیعەى كوڕی حەبیبی‬
‫كوڕی عەبدشەمس ‪ ،‬ئەویش وىت بەڵكو بۆیە كردوومە بە ولىل‬
‫چونكە پوورزلى پێغەمبەرى خولیە ‪ ‬چونكە ئوم حەكیم پووری‬
 ‫‪76‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫پێغەمبەر ‪ ‬بوو و دلیەگەورەى عومثان و دلیەگەورەى وەلید بووە‬

‫لەرووی دلیكیانەوە كە ئەرول بووە‪ ،‬ئوم حەكیم دولنە بووە لەگەڵ‬
‫عەبدواڵى باوىك پێغەمبەرى خولدل ‪ ‬جا چ كێشەیەك هەیە كەسێك‬
‫برلى خۆی یان كەسی نزیكی خۆی دلبةێت‪.‬‬
‫پێةج یەىك ئەفریقیاى دل بە مەڕولن‪.‬‬
‫سەبارەت بەوەى عومثان پێةج یەىك ئەفریقیاى دلبێت بە یەك‬
‫كەس ئەوە رلست نیە‪ ،‬مالیك و دەستەیەىك تر پێیان ولیە پێشەول –‬
‫ئیامم‪ -‬رلى خۆی دەبێت لەسەر پێةج یەك و دولتر بە پێی ئیجتیهادەكەى‬
‫جێبەجێی دەكات‪ ،‬دەشتولنێت هەمووى ببەخشێت بە یەك كەس‪.‬‬
‫عومەر بە قامچی لێدلىن حەددى لێدەدل‪ ،‬كەچی ئەم كردى بە گۆچان‪:‬‬
‫سەبارەت بەوەى دەڵێن عومثان بە گۆچان لە خەڵىك دلبێت‪ ،‬لە هیچ‬
‫یاخى و گوێڕلیەڵێك ئەوەم نەبیستووە‪ ،‬بەڵكو گێڕلنەوەیەىك پووچ و‬
‫بێبةەمایە و هەولڵێكە بازلڕگەرمى بۆ كرلوە‪ ،‬پەنابەخول لە هەر‬
‫خرلپەیەك‪.‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫چوویە سەر پةیكانەكەى پێغەمبەر‪ ‬لە كاتێكدل ئەبووبەكر و‬

‫عومەر لەو پةیكانە خولرتر دەوەستان‪-‬بۆ وتاردلن‪ :-‬سەبارەت بەوەى‬
‫دەوترێت عومثاىن كوڕی عەففان چوەتە شوێن میةبەرەكەى پێغەمبەر‬
‫‪ ‬ئەول ئەمەم لە هیچ كەس نەبیستووە كە توقیەى هەبێت‪ ،‬بەڵكو‬
‫بانگەشەیەىك ناڕەولیە بۆ باس و گێڕلنەوە‪ ،‬ئیَت ئەوەى دڵی پێی‬
‫دەگۆڕێت دڵی دەگۆڕێت‪ ،‬زلنایامنان دەڵێن‪ :‬ئەگەریش ئەوە رلست‬
‫بێت‪-‬ولى كردبێت‪ -‬ئەوە هیچ شتێكی تێدل نیە كە خوێن رشتةى حەآلڵ‬
‫بكات‪ ،‬یان لەولنەشە ئەو كارەى حەق بووبێت و هاوەاڵنیش لەسەر‬
‫ئەوە گةەیی و نارەزلییان نەبووبێت‪ ،‬ولتە سەرەتا یان لەبەر هۆكارى‬
‫پێویست ئەوەیان بە رەول زلنیبێت‪ ،‬ئەگەریش نەبووبێت‪-‬ولتە شتی‬
‫ولى نەكردبێت‪ -‬ئەوە ئیَت مشتومڕێكی لەسە نامێةێت‪.‬‬
‫ئامادەى غەزلى بەدر نەبووبوو‪ ،‬لە رۆژی ئوحودیش شكستى‬
‫خولرد‪ ،‬لە بەیعەىت ریزولنیشدل ئامادە نەبوو‪ :‬جارێك ئینب عومەر‬
‫لەگەڵ خەڵكێكی قوڕەیشیدل دلنیشتبوو‪ ،‬كابرلیەىك میرصی هات بۆ‬
‫الى‪ ،‬وىت ئەی ئینب عومەر پرسیارێكت لێدەكەم وەاڵمم بدەرەوە‪ ،‬ئایا‬
 ‫‪78‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫دەزلنیت عومثان لە رۆژی ئوحوددل رلیكرد؟ وىت بەڵێ‪ ،‬وىت دەزلنیت‬

‫لە بەدردل ئامادە نەبو؟ وىت بەڵێ‪ ،‬وىت دەزلنیت لە بەیعەىت ريضولندل‬
‫ئامادە نەبوو؟ وىت بەڵێ‪ ،‬كابرل وىت للةه لكْب‪ ،‬ئینب عومەر وىت وەرە‬
‫با بۆت روون بكەمەوە‪ ،‬رلكردىن ئوحودى من شایەىت دەدەم كە خول‬
‫لێی خۆش بوو‪ ،‬بۆ ئامادە نەبووىن بەدریش لەبەرئەوە بوو كە‬
‫كچەكەى پێغەمبەر ‪‬هاوسەری بوو و نەخۆش بوو‪ ،‬بۆیە پێغەمبەر‬
‫‪ ‬پێی فەرموو تۆ پادلشت و پشكی یەكێك لە ئامادەبولىن بەدرت‬
‫هەیە‪ ،‬بۆ ئامادەنەبوونیشی لە بەیعەىت ريضولن‪ ،‬ئەوە ئەگەر لەناو‬
‫مەككەدل بڵةدپایەتر لە عومثان هەبولیە پێغەمبەر ‪‬ئەوی لەبری‬
‫عومثان دەنارد‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬عومثاىن نارد و بەیعەتەكە دولى ئەوە‬
‫بوو كە عومثان چوو بۆ مەككە‪ ،‬لە كاىت بەیعەتەكەدل پێغەمبەر‪‬‬
‫دەستی رلستی نیشان دل و فەرمووى ئەوە دەستی عومثانە‪ ،‬دەستی‬
‫رلستی دل بەسەر دەستەكەى تریدل و فەرمووى (ئەوە بۆ عومثان ‪،‬‬
‫ئیةجا ئینب عومەر بە كابرلى وت دەی ئێستا بڕۆ‪.‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عوبەیدواڵى كوڕی عومەرى لە هورمزلن نەكوشت‪-‬ئەو كەسەى‬

‫كە چەقۆكەى دل بە ئەبوولوئةوئەو دژ بە عومەر هاىن دل تا عومەرى‬
‫كوشت‪ :-‬سەبارەت بە ئامادەنەبووىن عومثان بۆ كوشتةى عوبەیدواڵى‬
‫كوڕی عومەرى كوڕی خەططاب لە هورمزلن ئەوە نارلست و پووچە‪،‬‬
‫چونكە ئەگەر ئەو ئەوەى نەكرد خۆ هاوەاڵىن تر لەوێ ئامادە بوون‪،‬‬
‫مەسەلەكەش لەسەرەتادل بوو‪ ،‬دەوترێت‪ :‬هورمزلن هەوڵی دلوە بۆ‬
‫كوشتةى عومەر و خەنجەرى هەڵگرتووەو لەژێر جةەكانیەوە‬
‫دەركەوتووە‪...‬‬
‫لەولنەشە عومثان حەقێكی بەسەر عوبەیدواڵوە بەدى نەكردبێت‪،‬‬
‫چونكە بارو كارى هورمزلىن بۆ دەركەوت‪ ،‬هەروەها كەس دلول ئەوەى‬
‫نەدەكرد‪ ،‬لەگەڵ هەموو ئەو ئەگەرلنەشدل چۆن دروستە بڕولنێتە‬
‫مەسەلەیەك كە دروست و صەحیح نیە‪.‬‬
‫لەسەر وشَتەكەى لەگەڵ كۆیةەكەیدل نامەیەىك نووسی بۆ ئینب‬
‫ئەبی سەرح سەبارەت بە كوشتةى ئەو كەسانەى لە نامەكەدل باسی‬
‫كردبوون‪ :‬ئیبةولعەرەبی دەڵێت‪ :‬سەبارەت بەوەى دەڵێن نامەكە لەگەڵ‬
 ‫‪80‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫سولرێكدل گیرلوە‪-‬یان لەگەڵ كۆیةەكەى گیرلوە‪ -‬هیچ كەسیش ناڵێت‬

‫كۆیةەكەى بووە‪ ،‬گولیە نامەى بردووە بۆ عەبدواڵى كوڕی‬
‫ئەبووسەرح و تیایدل فەرماىن پێكردووە هەڵگرلىن نامەكە بكوژێت‪- ،‬‬
‫بەاڵم لە رلستیدل‪ -‬عومثان بە خەڵكەكەى وت یان دەبةە شایەىت ئەو‬
‫شتە‪ -‬كە من ولم وتبێت‪ ،-‬یان سوێةد دەخۆم من ئەوەم نەنووسیوە و‬
‫فەرمانم بە شتی ول نەكردووە‪ ،‬جار هەیە بە ناوى كەسێكەوە قسە‬
‫دەنوورسێت و ساختەى دەستةووسی دەكرێت و مۆرەكەشی ساختەى‬
‫لەسەر دەكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەولن وتیان دەبێت تۆ مەرولن بدەیتە دەست‬
‫ئێمە‪ ،‬ئەویش وىت شتی ول ناكەم‪ ،‬چونكە ئەگەر مەڕولىن بدلیە‬
‫بەدەستەوە ئەوە ستەمكار دەبوو‪ ،‬ئەو خەڵكە دەبوو الى عومثان دلولى‬
‫حەقی خۆیان لە مەڕولن و هەر كەسێكی تریش بكەن‪ ،‬ئەگەر‬
‫بچەسپایە عومثان شتى ولى كردووە ئیةجا حەق بۆ خاوەن حەق دەبێت‪،‬‬
‫بەاڵم پێشیةەو گەورەیی و پةەوپایەى ئەو هى ئەوە نەبوو لە‬
‫دەسەآلتەكەى البْبێت چ جاى كوشتةى‪.‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫گەمارۆدلىن ماڵی عومثان پاش كۆتا وتارى عومثان لە هەیةیدل‪،‬‬

‫تووشی ژلنەسەرێك بوو و لە هۆش خۆی چوو‪ ،‬خێرل بردیانەوە بۆ‬
‫ماڵەوە‪ ،‬نەیارەكاىن كە لەو شوێةە جیاولزلنەوە هاتبوون‪ ،‬هاتن و‬
‫گەماری ماڵەكەیان دل‪ ،‬بەرلمبەر بەوە خێرل دەستەیەك لە مةدلآلىن‬
‫هاوەاڵن بە فەرماىن باوكیان چوون بۆ ماڵی عومثان تا بەرگری لە‬
‫خەلیفە بكەن‪ ،‬لەولنە حەسەن و حوسەیةی كوڕلىن عەىل كوڕی ئەبوو‬
‫طالیب‪ ،‬عەبدواڵى كوڕی زوبەیر و عەبدواڵى كوڕی عەمر‪.‬‬
‫صەفییەى دلیكی باوەڕدلرلن بە والخێكەوە چوو تا بچێت بۆ الى‬
‫عومثان‪ ،‬كەچی ئەشتەر هاتە ڕێی و نەیهێشت‪ ،‬صەفییە وىت‬
‫مبگێڕنەوە با ئەمە ئابڕووم نەبات‪ ،‬دولتر حەسەنی لە نێولن ماڵی خۆی‬
‫و عومثاندل دلناو خولردن و خولردنەوەى دەنارد بۆ عومثان‪.‬‬
‫لەو كاتەى عومثاىن كوڕی عەففان گەمارۆ درل‪ ،‬عەبدواڵى كوڕی‬
‫زوبەیر هاودەم بە ئینب عومەر و حەسەن و حوسەین و مەڕولن و‬
‫ئەبووهورەیرە و ژمارەیەىك تر وەستان تا بەرگری بكەن لە خەلیفە‪،‬‬
‫خەلیفەش سوێةدی دلن كە ولزبهێةن و بچةەوە ماڵەوە‪ ،‬بەاڵم عەبدواڵ‬
 ‫‪82‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫و حەسەىن كوڕی عەىل و مەڕولىن كوڕی حەكەم نەچوونەوەو‬

‫بەرگرییان كرد‪ ،‬عەبدواڵ چەندین شمشێر و تیری بەركەوت و زۆر‬
‫بریةدلر بوو‪ ،‬هەروەها حەسەىن كوڕی عەلی و مەروِلنیش بریةدلر‬
‫بوون‪.‬‬
‫زەیدی كوڕی ثابت هات و وىت ول پشتیولنان لەبەردەرگان و‬
‫دەڵێن ئەگەر دەتەوێت ئێمە دووبارە پشتیولناىن خولین‪ ،‬عومثان وىت‬
‫پێویستم بەوە نیە‪ ،‬دەست بگرنەوە‪-‬و مەجەنگن‪ ،-‬ئەبووهورەیرە پێی‬
‫وت ئەمڕۆ هاودەم بە تۆ دەمێةمەوە‪ ،‬عومثان پێی وت تكام لێت هەیە‪-‬‬
‫بڕیارم بۆت ئەوەیە‪ -‬بچیتەدەرەوە‪-‬جێمبهێڵیت‪ ،-‬حەسەىن كوڕی عەىل‬
‫كۆتا كەس بوو كە لەالى مابوویەوە‪ ،‬چونكە حەسەن و حوسەین و‬
‫ئینب عومەر و ئینب زوبەیر و مەڕولن هاتبوون بۆ الى‪ ،‬ئەویش زۆر‬
‫جەختى لێكردنەوە چەكەكانیان دلبةێن و بچةەدەرەوەو بچةەوە بۆ ماڵی‬
‫خۆیان‪ ،‬ئینب زوبەیر و مەڕولن پێیان وت‪ :‬ئێمە بڕیارمان لەسەر خۆمان‬
‫دلوەو ولزناهێةین‪ ،‬عومثانيش دەرگاكەى كردەوەو –لە رلستَتین‬
‫گێڕلنەوەدل هاتووە‪-‬چوونە ژوورەوە بۆ الى‪.‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئاشووبگێڕلن تەنانەت نەیاندەهێشت عومثان ئاویش بخولتەوە‪،‬‬

‫ئەو ئاوەى كە خۆی لە سەردەمى پێغەمبەردل ‪ ‬بیرەكەى كڕیبوو بۆ‬
‫موسڵامنان‪ ،‬عومثان وىت ئادەى ئەو دولنەم بۆ بانگ بكەن كە هانتان‬
‫دەدەن لە دژی من‪ ،‬ئەولنیش هاتن‪ ،‬عومثان وىت سوێةدتان دەدەم بە خول‬
‫دەزلنن كە پێغەمبەر ‪ ‬هاتە مەدیةە ئاوێكی سازگارى تێدل نەبوو‬
‫جگە لە بیری روومە‪ ،‬پێغەمبەر ‪ ‬فەرمووى (من يشَتي برئ روم‬
‫فيجعل دلوه مع دالء لملسةمني بخري له مةها يف للجة ‪( ،‬هەركەس بیری‬
‫روومە بكرێت سەتڵی لەگەڵ سەتڵی موسڵامناندل بە چاكَت لە بەهەشت‬
‫وەربگرێتەوە ‪،‬‬
‫مةیش لە ساماىن خۆم كڕیم كەچی ئێستا تەنانەت ناهێڵن لە ئاوى‬
‫دەریاش بخۆمەوە‪ ،‬وتیان بەرێ وەآل ولیە‪ ،‬وىت سوێةدتان دەدەم بە خول‬
‫دەزلنن مزگەوت تەنگەبەر بووبوو بۆ موسڵامنان و پێغەمبەر ‪‬‬
‫فەرمووى (من يشَتي بقع آل فالن فيزيدها يف لملسجد بخري له مةها‬
‫يف للجة ‪( ،‬كێ پارچە زەوى فآلنە كەس دەكڕێت تا مزگەوتەكەى پێ‬
‫فرلولن بكات و لە بەهەشتدل لەوە چاكَتی بۆ هەبێت ‪،‬‬
 ‫‪84‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫مةیش لە ساماىن خۆم كڕیم كەچی ئەمڕۆ ناهێڵن دوو ركات نوێژی‬
‫تێدل بكەم؟ وتیان بەڵێ بەخول ولیە‪ ،‬وىت سوێةدتان دەدەم بە خول دەزلنن‬
‫من لە ساماىن خۆم سوپاى عورسە‪-‬تەبووك‪-‬م پڕچەك كرد؟ وتیان بەڵێ‬
‫بەخول ولیە‪ ،‬وىت سوێةدتان دەدەم بە خول دەزلنن پێغەمبەر ‪ ‬لە‬
‫شاخى ثهبیرەوە دەیڕولىن بەسەر مەككەدلو ئەبووبەكر و عومەرو مةی‬
‫لەگەڵ بوو‪ ،‬كە شاخەكە جووآل تا بەردى لێ كەوتە خولرەوە‪ ،‬پێغەمبەر‬
‫‪‬بە قاچی لێیدل و فەرمووى (دلمركێ ئەی ثهبیر پێغەمبەرێك و‬
‫صدیقێك و دوو شەهیدت لەسەرە ؟ وتیان بەڵێ بەخول ولیە‪ ،‬ئەویش‬
‫وىت للةه لكْب سوێةد بە خولى كەعبە شایەتیان بۆ دلم كە من شەهیدم‪،‬‬
‫سێ جار ئەوەى وت‪.‬‬
‫شەهیدبووىن‪ :‬لە كۆتا رۆژی ژیانیدل عومثاىن كوڕی عەففان‬
‫بەڕۆژوو بوو‪ ،‬دەیوت خەوم دیوە بە پێغەمبەرى خولوە ‪ ‬كە‬
‫فەرموویەىت ئەگەر دەست نەكەیتەوە بەرلمبەر بەو هێرشبەرلنە‬
‫دەتكوژن و الى ئێمە رۆژوو دەكەیتەوە‪.‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫عومثان ئەشتەرى بانگ كرد و وىت ئەو خەڵكە چییان دەوێت؟‬

‫ئەویش وىت سێ شت‪ ،‬یان كارەكە بدەیتە دەست ئەولن چییان دەوێت‬
‫بیكەن‪ ،‬یان خۆت بدەیت بە دەستەوە یان بتكوژن‪ ،‬عومثان وىت بۆ‬
‫ولزهێةان جةێك دلناكەنم كە خول كردوویەتیە بەرم‪ ،‬بۆ‬
‫خۆبەدەستەوەدلنیش ئەگەر مبكوژن بەخول دولى من یەكڕیزی‬
‫نابیةةەوە‪ ،‬لەو سەروبەندەدل كەسێك هات و دەرگاكەى كردەوە‪،‬‬
‫موحەممەدى كوڕی ئەبووبەكر هاودەم بە سیانزە كەس هاتە ژوورەوە‪،‬‬
‫موحەممەد ریشی عومثاىن گرت و توند رلیكێشا و سەری بەرز‬
‫كردەوە و دەیوت موعاویەو ئینب عامیر و نامەكانت فریات ناكەون‪،‬‬
‫ئەویش وىت برلزل ریشم بەردە‪ ،‬موحەممەدیش ئاماژەی بۆ كەسێك‬
‫كرد‪ ،‬كەسەكە هات و دلى لە سەری‪ ،‬ئیةجا كەوتةە كوشتةى‪ ،‬بەاڵم لە‬
‫گێڕلنەوەیەىك تردل هاتووە كە موحەممەد ریشی عومثاىن گرت‪،‬‬
‫عومثان وىت برلزل ریشم بەردە‪ ،‬شوێةێكت گرتووم كە باوكت دەستی‬
‫لێةەدلوە‪ ،‬موحەممەدیش شەرم گرىت و كەنارى گرت‪ ،‬خەڵكەكە هاتةە‬
‫ژوورەوەو موحەممەد ویستی بەریان پێ بگرێت بەاڵم نەیتولىن‪ ،‬ئیَت‬
 ‫‪86‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫موحەممەد ماڵەكەى جێهێشت‪ ،‬كەسێك هات و بە دلرێك دلى لە‬

‫سەری عومثان و خوێن لە سەری دەچۆڕل‪ ،‬ئیةجا كەوتةە لێدلىن بە‬
‫شمشێر‪ ،‬نائیةەى ژنی خۆی خستە بەردەمى و دەیقیژلند‪ ،‬كەچی دەستى‬
‫ئەویش بەركەوت و پەنجەكاىن بڕلن‪ ،‬چی شمەك لە ماڵەكەدل هەبوو‬
‫هەموویان برد‪ ،‬سەری عومثانيش لەوالوە كەوتبوویە الی‬
‫قورئانەكەوە‪ ،‬كەسێك بە قاچی ددلى لە سەری و لە قورئانەكە دوورى‬
‫خستەوە‪.‬‬
‫ماوەى گەمارۆدلىن ماڵی عومثان چل رۆژ بوو‪ ،‬شەهید كردنیشی‬
‫لە رۆژی هەیةیدل بوو‪ ،‬لە رۆژی هەژدەى ذیةحیججەدل بوو‪ ،‬رلیەك‬
‫دەڵێت لە رۆژلىن پاش جەژىن قوربان بوو‪ ،‬رلیەكیش دەڵێت لە سێی‬
‫مانگى ذیةحیججەدل بوو‪ ،‬بەاڵم رلستَت ئەوەیە لە هەژدەى مانگى‬
‫ذیةحیججەدل بوو‪ ،‬تەمەنیشی هەشتاو دوو ساڵ تێپەڕی كردبوو‪،‬‬
‫هەندێ دەڵێن هەشتاو دوو ساڵ و شەش مانگ‪ ،‬یان دەڵێن هەشتاو‬
‫چولر ساڵ یان هەشتاو شەش یان هەشتاو هەشت یان نەوەد ساڵ بوو‪،‬‬
‫هەریەك لە تەمەىن شەست و سێ ساڵی و حەفتاو پێةج ساڵیش هاتووە‪،‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئینب حەجەر دەڵێت رلستَتیةیان ئەوەیە لە تەمەىن هەشتاو دوو‬

‫ساڵ و شەش مانگیدل شەهید كرل‪.‬‬
‫سەبارەت بە شوێةی گۆڕەكەشی ئەوەیە كە لە رۆژهەآلىت‬
‫بەقیعەوە ئەسپەردە كرلوە‪ ،‬رلیەك دەڵێت تا سێ رۆژ تەرمەكەى‬
‫ئەسپەردە نەكرل‪ ،‬رلیەكیش دەڵێت تا دوو شەو‪ ،‬رلیەكیش دەڵێت هەر‬
‫یەكەم شەو ئەسپەردە كرل‪ ،‬ئەسپەردەكردنەكەى لەنێولن نوێژی‬
‫ئێولرەو عیشادل بوو هاودەم بە ژمارەیەكی كەمى هاوەاڵن كە حەكیمی‬
‫كوڕی حیزلم و زەیدی كوڕی ثابت و عەىل كوڕی ئەبووطاليب و‬
‫زوبیەری كوڕی عەولم و كەعبی كوڕی مالیك و طهلحەى كوڕی‬
‫عوبەیدواڵ و ژنەكاىن عومثاىن تێدل بوو‪ ،‬شۆردرل و كفن كرل و نوێژی‬
‫لەسەر كرل‪ ،‬هەندێ لە خەولریجەكان رێیان پێ دەگرتن و دەیانویست‬
‫تەرمەكەى بەردبارلن بكەن و دولتر لە گۆڕستاىن جوولەكەكان‬
‫ئەسپەردە بكرێت تا عەىل كەسێكی نارد بۆ الیان و رێگری كرد لێیان‪،‬‬
‫چەند جار هەوڵ درل رێ نەدەن لە گۆڕستاىن بەقیعیش ئەسپەردە‬
‫بكرێت‪ ،‬بۆیە لە دەرەوەى بەقیع ئەسپەردە كرل تا كاتێك موعاویە بوو‬
 ‫‪88‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫بە خەلیفە ئەو دیولرەى نێولىن البرد‪ ،‬دولتر تەرمى دوو خزمەتكارەكەى‬
‫عومثانيشيان هێةا كە كوژرلبوون و لەپاڵ عومثاندل ئەسپەردە كرلن‪.‬‬
‫كاتێك هەولڵی شەهیدبووىن عومثان گەیشت بە عەىل كوڕی‬
‫ئەبووطالیب‪ ،‬عەىل تەولو شڵەژل و هاودەم بە طهلحەو زوبەیر و سەعد‬
‫چوون بۆ الى عومثان و بیةییان كوژرلوە‪ ،‬عەىل تووڕە بوو لە حەسەن‬
‫و حوسەین و وىت ئێوە لەبەر دەرگا بوون و هێشتتان ئەمیری‬
‫باوەڕدلرلن بكوژرێت؟!‬
‫ئەولنیش وتیان ئێمە ئاگادلر نەبوین بە كوژرلىن‪ ،‬عەىل دەستى‬
‫بەرزكردەوەو زلةەیەكی دل لە حەسەن و دلى بەسەر سةگى‬
‫حوسەیةیشدل‪ ،‬قسەشی وت بە موحەممەدى كوڕی طهلحەو عەبدواڵى‬
‫كوڕی زوبەیر‪.‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كاتێك سەعد هەولڵی كوژرلىن عومثاىن بیست دلولى‬

‫لێخۆشبووىن الى خول بۆ كرد و سۆزى بۆی جووآل و ئەم ئایەتەى‬
‫َْسي َن َأ ْع َام ًال (‪ 103‬للَّ ِذي َن ضَ َّل َس ْع ري ره ْم‬
‫ِاألَخ َ ِ‬
‫خوێةدەوە ( رق ْل َه ْل نر َة ِّب رئك ْرم ب ْ‬
‫يف للْ َح َيا ِة للدُّ نْ َيا َو ره ْم يَ ْح َس ربونَ أَنَّ ره ْم ير ْح ِس رةونَ رص ْة ًعا (للكهف‪- 103 :‬‬
‫ِ‬
‫‪ ، 104‬دولتر سەعد وىت خولیە پەشیامنیان بكەرەوەو دولتر لەناویان‬
‫بەرە‪.‬‬
‫رلیەك دەڵێت كاتێك عومثاىن كوڕی عەففان شەهید كرل جوبەیری‬
‫كوڕی موطعيم نوێژی لەسەر كرد‪ ،‬هەندێكیش دەڵێن حەكیمی كوڕی‬
‫حیزلم بووە‪ ،‬هەندێكیش دەڵێن میسوەرى كوڕی مەخرەمە نوێژی‬
‫لەسەر كرد‪.‬‬
 ‫‪90‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫كۆتایی‬
‫هاوەاڵىن پێغەمبەر ‪ ‬دەستەى هەڵبژێردرلو بوون بۆ وەرگرتةى‬
‫پەيامى للةه تعالی و بەجێگەياندىن لەبەردەستى سەروەرماندل و‬
‫ئەزموونكردىن لە دولى وەفاىت خۆشەويستامن‪ ،‬لەوەشدل منوونەى بااڵ‬
‫بوون و تولنييان للةه لە خۆيان ڕلزيى بكەن و دەقەكاىن قورئان و‬
‫فەرموودە ئەستۆپاكييان بسەملێةن‪.‬‬
‫جێى سەرنج بوو بۆم كەسانێك كە تولنيبێتيان للةه تعالی لە خۆيان‬
‫ڕلزيى بكەن‪ ،‬بتولنن كۆتا پەيام لە كۆتا پێغەمبەرەوە ‪ ‬وەربگرن و‬
‫بە ئەمانەتەوە بيگەيەنن بە مرۆڤايەىت و ئەمڕۆ ئێمە لەسەر بةەماى‬
‫ئەو هەنگاوەى ئەولن سەرقاڵى ديةدلريى بني‪ ،‬دەكرێت چەند‬
‫ولنەيەكيان لێوە فێر ببني بۆ ژيامنان‪ ،‬بەڵكو ئێمەش بتولنني وەك‬
‫ئەولن للةه لە خۆمان ڕلزيى بكەين و خزمەتێك بە نەوەى دولى‬
‫خۆيشامن بكەين‪.‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫ئێمە بە دەقى قورئان ڕێةاميى كرلوين پێشەنگيى بكەين بە‬

‫‪،‬‬ ‫پێغەمبەرلىن خولوە ‪ ،‬وەك لە قورئاندل هاتووە (فَبِ ُه َد ُاه ُم اقْ تَ ِد ِه‬
‫هەروەها ڕێةاميى كرلوين پێشەنگى بە كۆتا پێغەمبەرەوە بكەين ‪‬‬

‫سنَةٌ ‪ ،‬هاوەاڵن يەكەم منوونە بوون‬ ‫ح‬ ‫ة‬

‫ٌ‬‫و‬‫ُس‬ ‫أ‬ ‫ول هِ‬
‫اَّلل‬ ‫(لََق ْد َكا َن لَ ُكم ِِف رس ِ‬
‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َُ‬
‫كە تولنييان ئەم پێشەنگييانە جێبەجێ بكەن و خولى گەورەش‬
‫شايەتييان بۆ بدلت و لێيان ڕلزيى بێت‪ ،‬ولتە برلوە بون‪ ،‬دەبێت ئێمەش‬
‫پێشەنگيامن بە هاوەاڵنەوە هەبێت و لە شێولزى ژيان و هەڵسوكەوتيان‬
‫‪‬‬ ‫وردببيةەوە‪ ،‬بزلنني چۆن تولنييان پاش وەفاىت پێغەمبەرى خول‬
‫درێژە بە پەيامەكە بدەن و ديةى للةه تعالی بگەيەنن بە سەرجەمى‬
‫مرۆڤايەتيى؟ ئاكار و ڕەفتاريان چۆن بوو؟‬
‫ئەگەر بتولنني لە ژياىن هاوەاڵن و هۆكارى بەدەستهێةاىن‬
‫ڕەزلمەندى خول لەاليەن ئەولنەوە بكۆڵيةەوەو بگەيةە ئەنجام‪ ،‬پاشان‬
‫هەمان ڕێڕەو لە ژيامناندل بگريةەبەر‪ ،‬پشتيولن بە للةه تعالی ئێمەش‬
‫دەتولنني بگەين بە ڕەزلمەنديى پەروەردگار‪.‬‬
 ‫‪92‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫فةسأل للةه عز وجل أن يعجل فرج هذه لألم للةهم أقم عةم للجهاد‬
‫ولقمع أهل للزيغ وللفساد ولنرش رحمتك عىل للعباد‪ .‬يا من له للدنيا‬
‫ولآلخرة وإليه لملعاد وصىل للةه وسةم وبارك عىل عبده ورسوله نبيةا‬
‫محمد وعىل آله وأصحابه أجمعني‪.‬‬
‫‪93‬‬ ‫كتێبخانهی تووێشو‬

‫سهرچاوه‬

‫‪ -‬للبدلي و للةهاي البن كثري‪.‬‬

‫‪ -‬لإلصاب يف متييز للصحاب‬

‫‪ -‬للعولصم من للقولصم‪.‬‬

‫‪ -‬أسد للغاب ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.616‬‬

‫‪ -‬سري أعالم للةبالء لةذهبي‬

‫‪ -‬للطبقات للكْبى البن سعد‪،‬‬

‫‪ -‬لإلستيعاب يف معرف لألصحاب‪،‬‬

‫‪ -‬لملعجم للكبري لةطْبلين‪،‬‬

‫‪ -‬للسرية للةبوي البن هشام‬