Wykorzystanie technik UV-Vis oraz IR dla celów
nauka • technika
identyfikacji leków w porowatych nośnikach
Katarzyna WALCZAK-ZEIDLER, Izabela NOWAK - Wydział Chemii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza,
Poznań
Prosimy cytować jako: CHEMIK 2011, 65, 7, 643-648
Wstęp
Szybki rozwój medycyny pociągnął za sobą poszukiwanie coraz
to nowych leków działających na specyficzne choroby; podejmowa-
ne są równocześnie próby udoskonalania leków już istniejących. Jedną
z metod jest zwiększanie zawartości substancji czynnej w medyka-
mencie – do maksymalnej możliwej do zastosowania. Inna możliwość
to użycie minimalnej ilości leku, ale dostarczanej w postaci niezmienio-
nej wprost do miejsca przeznaczenia, i tam bezpośrednio działającej.
Do tego celu używane są tzw. nośniki (drug delivery systems – DDS)
– matryce organiczne lub nieorganiczne, zdolne do uwięzienia substan-
cji czynnej i jej przenoszenia. Używane są one przede wszystkim dla
leków cechujących się słabą rozpuszczalnością w wodzie. Właściwość
ta, która charakteryzuje dużą grupę związków biologicznie czynnych,
stanowi poważną wadę w przypadku leków doustnych [1]. Wśród
wielu dostępnych nośników, takich jak: polimery, dendrymery czy li-
posomy [2], potencjalne zastosowanie mogą mieć również krzemia-
nowe uporządkowane materiały mezoporowate. Jako modelowy lek,
w badaniach nad proponowaną nową strukturą zazwyczaj stosowany
jest ibuprofen.
Nośniki leków trudno rozpuszczalnych w wodzie
Od czasu odkrycia uporządkowanych materiałów mezoporowa-
tych minęło już prawie dwadzieścia lat, a mimo to wciąż stanowią one
jedne z najczęściej badanych materiałów, zarówno pod kątem nowych
możliwości modyfikacji ich struktury, jak i potencjalnych zastosowań.
Uporządkowane materiały na bazie krzemionki zostały zaadoptowane
do użytku w wielu gałęziach przemysłu jako katalizatory, adsorbenty,
sensory lub żywice jonowymienne [3]. Niedawno pojawiła się nowa
propozycja ich zastosowania: w medycynie jako implanty lub nośniki
do celów przenoszenia i kontrolowanego uwalniania trudno rozpusz-
czalnych leków [4].
Do zalet tej grupy materiałów należą: nietoksyczność, moż-
liwość kontroli parametrów strukturalnych (poprzez dobór od-
powiednich warunków syntezy) oraz obecność na powierzchni
porów podatnych na modyfikację wolnych grup silanolowych [5].
W przypadku czysto krzemianowych mezoporowatych macierzy,
widoczny jest wpływ rozmiaru porów oraz typu struktury na pro-
cesy wprowadzania leku i jego profile uwalniania [6]. W przypadku
wprowadzenia modyfikacji grupami organicznymi, np. aminowymi,
wpływ zaczynają odgrywać również oddziaływania między matrycą
a cząsteczką gościa [7].
Jako modelowy lek do badań nad potencjalnymi nośnikami stoso-
wany jest zwykle ibuprofen, ze względu na swoje małe parametry czą-
steczki (~ 1,0 x 0,6 nm) odpowiednie dla średnicy porów większości,
nie tylko krzemianowych, struktur [8].
Celem niniejszej pracy było przebadanie materiałów krzemiano-
wych typu SBA-15 modyfikowanych niobem oraz grupami organicz-
nymi jako potencjalnych nośników ibuprofenu. W celu potwierdzenia
obecności leku w materiale użyto metod spektroskopii w podczer-
wieni w zakresie szkieletowym oraz UV-Vis z przystawką dla ciała
stałego. Opracowanie profilu uwalniania ibuprofenu z nośnika, odby-
wało się również spektrofotometrycznie, poprzez pomiar uwolnio-
nej ilości leku (obecnej w buforze) w czasie, przy analitycznej długości
fali (l=264 nm).
nr 7/2011 • tom 65
Część eksperymentalna
Modyfikowane niobem i grupami organicznymi mezoporowa-
te materiały o strukturze SBA-15, otrzymano na drodze syntezy
hydrotermalnej typu one-pot zgodnie z procedurą opublikowa-
ną jako użyto templatu [9] kopolimeru blokowego typu Pluronic
P123 ((EO)20(PO)70(EO)20 – BASF). Prekursorem krzemu był orto-
krzemian tetraetylu (TEOS – Fluka, Niemcy); metalu – amonowy
kompleks tris(szczawianu) niobu(V), a grup organicznych: terminal-
ne organosilany (C2H5O)3Si-R (R: winyl (W), fenyl (F)). Stosunek
Si/Nb wynosił 32. Surfaktant usunięto poprzez ekstrakcję miesza-
niną etanol/kwas solny (100:5). Materiały oznaczono jako: Nb(%R)
SBA-15-R, gdzie %R, to zakładany procent molowy prekursorów
krzemoorganicznego (15, 22 lub 30), R – rodzaj grupy organicznej.
Proces adsorpcji ibuprofenu (BASF) do wnętrza porów przebie-
gał zgodnie z procedurą opracowaną przez grupę prof. Vallet-Regí [5].
Do 200 mg modyfikowanego materiału krzemianowego dodano
10 ml metanolowego roztworu leku o stężeniu 30 mg/ml i całość
poddano delikatnemu mieszaniu w temp. 37°C przez 72 h. Następ-
nie materiał odsączono, przemyto metanolem i suszono na powie-
trzu. Ilość ibuprofenu zaabsorbowanego przez materiał w czasie
procesu oszacowano mierząc ubytek stężenia roztworu leku z jego
roztworu przy długościach fali: 264 and 272 nm, na spektrofotome-
trze Varian Cary 50 Scan UV-Vis. Dodatkowo użyto spektroskopii
w podczerwieni w zakresie szkieletowym (Varian FT-IR 800) oraz
UV-Vis z przystawką dla ciała stałego (Varian Cary 300) w celu po-
twierdzenia obecności ibuprofenu w macierzy krzemianowej.
Profile uwalniania ibuprofenu z nośników odbywały się z uży-
ciem aparatu łopatkowego do uwalniania substancji czynnych Van-
kel 7010 firmy VARIAN połączonego ze spektrofotometrem Cary
50 Scan UV-Vis. Materiały, sprasowane do postaci dysku, wprowa-
dzane były do 500 ml buforu fosforanowego o pH 7,2 (J.T.Baker).
Ilość uwolnionego leku monitorowana była spektroskopowo, po-
przez pomiar przy λ = 264,6 nm co 30 min. przez 24 h.
Omówienie wyników
Zastosowanie DDS ma docelowo doprowadzić przede wszyst-
kim do otrzymania nośnika pozwalającego na kontrolowane uwal-
nianie wprowadzonej substancji biologicznie czynnej w czasie.
Pozwoli to zminimalizować wpływ silnie kwasowego środowiska
żołądka, które może prowadzić do rozłożenia lub dezaktywacji
leku. Aby stwierdzić, czy krzemiany modyfikowane grupami orga-
nicznymi i niobem mogłyby stać się potencjalnymi nośnikami trudno
rozpuszczalnych substancji aktywnych, przebadano je pod kątem ich
właściwości adsorpcyjnych. Określone wcześniej średnice porów,
mieszczące się w granicach 3,0-6,5 nm, wskazywały jednoznacznie,
że cząsteczka ibuprofenu będzie zdolna do swobodnego przemiesz-
czania się w kanałach. Otrzymane wyniki procesu adsorpcji leku
do wnętrza porów, w procentach masowych substancji czynnej
do nośnika, przedstawione zostały w tablicy 1.
Usytuowanie cząsteczek leku wewnątrz struktury porowatej
potwierdziła obecność na widmie (wykonanym dla nośnika po pro-
cesie adsorpcji) charakterystycznych dla ibuprofenu pasm, zlokalizo-
wanych w tym samym miejscu co pasma pochodzące od szkieletu
krzemianowego (rys. 1). Niestety interpretacja otrzymanych widm
• 643
 była bardzo trudna ze względu na pokrywanie się pasm pochodzą-
nauka • technika
cych od substancji czynnej z pasmami charakterystycznymi dla drgań
wiązań szkieletu grupy organicznej, mianowicie (C-H)x aromatycz-
nych ok. 3030 cm-1 z alifatycznymi w okolicy 2970-2850 cm-1 pocho-
dzących od łańcuchów węglowych. Towarzyszy temu zwiększenie
intensywności pasm po wprowadzeniu leku. Dodatkowo, widma
materiałów zawierających różny zakładany w reakcji stosunek pre-
kursorów krzemianowego i organo-krzemianowego (Si/R), wyka-
zują spadek intensywności pasm pochodzących od ibuprofenu wraz
ze wzrostem ilości wprowadzanych do macierzy grup funkcyjnych.
Dla potwierdzenia obecności ibuprofenu w strukturze decydujące
okazała się obecność pasma przypisywanego grupie karbonylowej
leku, występującego przy ok. 1720 cm-1.

Tablica 1
Wyniki procesu adsorpcji ibuprofenu z jego roztworu do porów mate-
riałów zawierających grupy winylowe i fenylowe oraz niob
Rys. 2. Porównanie widm UV-Vis przed i po procesie adsorpcji
Zaadsorbowa- Zaadsorbowany ibuprofenu
Materiał ny ibuprofen, Materiał ibuprofen,
% wag. % wag.

Nb(15%)SBA-15-W 46,33 Nb(15%)SBA-15-F 45,08

Nb(22%)SBA-15-W 49,74 Nb(22%)SBA-15-F 42,80

Nb(30%)SBA-15-W 58,82 Nb(30%)SBA-15-F 38,03

Fot. 1. Aparat łopatkowy do uwalniania substancji czynnych z detek-

torem UV-Vis

Profile uwalniania ibuprofenu z modyfikowanych materiałów

Rys. 1. Widmo w podczerwieni materiału przed i po wprowadzeniu
ibuprofenu. Dla porówniania – widmo leku
Widma UV-Vis materiałów SBA-15 wykazały nieznaczne zmiany
po wprowadzeniu leku do wnętrza porów, prawdopodobnie z powodu
preferencyjnej lokalizacji ibuprofenu w mikroporach, co utrudnia po-
chłanianie promieniowania i rejestrowanie charakterystycznych pasm
absorpcji (rys. 2). Ponadto pasma pochodzące od atomów niobu oraz
charakterystyczne dla ibuprofenu, pokrywają się. O wprowadzeniu leku
można wnioskować tylko na podstawie zmian w intensywności sygnałów
i poszerzeniu pasma absorpcji przy wyższych wartościach długości fali.
Po wprowadzeniu ibuprofenu pasmo absorpcji, dotychczas
przypisywane pozaszkieletowej formie atomów niobu, pokrywa się
w każdym przypadku z pasmem o charakterystycznym kształcie,
pochodzącym od pierścienia aromatycznego występującego w ibu-
profenie. Materiały zawierające w swej strukturze fenyl jako grupę
funkcyjną wykazują obecność wspomnianego pasma już przed impre-
gnacją roztworem leku, jednak po zakończeniu procesu prezentuje
ono wzrost intensywności. Wraz ze zwiększaniem zawartości obec-
nych w strukturze grup organicznych, intensywność pasm ogólnie
maleje i nie ma związku z ilością wprowadzonego leku.
mezoporowatych wyznaczone zostały na podstawie pomiarów ab-
sorbancji leku w buforze w odstępach czasu, przeprowadzonych
w aparacie łopatkowym do uwalniania substancji czynnych sprzę-
żonym z detektorem UV-Vis (Fot.1). Ilości uwolnionego z wnętrza
modyfikowanej macierzy krzemianowej ibuprofenu obliczone zostały
automatycznie przez program, na podstawie wzorów, i wyznaczone
w wartościach procentowych – w stosunku do zakładanej ilości znaj-
dującej się w porach materiału, z uwzględnieniem korekcji próbki
i standardu na podstawie pomiaru absorbancji czystego roztworu
medium (rozpuszczalnik, bufor z dodatkiem alkoholu), tzw. ślepa
próba [10] (1):
*
(1)
Szybkość uwalniania substancji biologicznie aktywnych z macierzy
krzemianowych determinują przede wszystkim procesy dyfuzyjne.
W przypadku wprowadzenia modyfikacji powierzchni porów grupami
organicznymi, pojawia się wpływ czynnika sterycznego. Wraz ze wzro-
stem ilości grup funkcyjnych, i ich ściślejszym upakowaniem, wywiera
on coraz większy wpływ hamujący na procesy uwalniania, utrudniając
buforowi penetrację wnętrza porów i wymywanie z nich cząsteczek
zaadsorbowanego leku [11].

644 • nr 7/2011 • tom 65


Rys. 3. Profile uwalniania metriałów zawierających różne ilości grup
fenylowych, dla porównania materiał z R = winyl (15%) oraz materiał
niemodyfikowany
W przypadku materiałów typu SBA-15, obecność mikroporo-
watych połączeń między kanałami mezoporów dodatkowo utrudnia
proces uwalniania (rys. 3). Budowa grupy organicznej oraz jej poło-
żenie w przestrzeni porów, ogranicza albo ułatwia rozpuszczalnikowi
dostęp do mikropołączeń, oraz wpływa na procesy wprowadzania
i wymywania cząsteczek ibuprofenu. W procesie wprowadzania oraz
uwalniania leku objętościowo większe grupy organiczne stanowią roz-
budowane zawady steryczne. Duży płaski pierścień fenylowy stanowi
większe ograniczenie dla wnikających w pory cząsteczek leku, ponie-
waż zmniejsza średnicę mezoporów, co pociąga za sobą niższy wynik
adsorpcji, dodatkowo malejący ze wzrostem grup R. W przypadku wi-
nylu, nie stanowi on przeszkody przy wnikaniu do mezo- czy mikropo-
rów. Jako ograniczenie zaczyna działać dopiero w większej ilości, blo-
kując wyjście z mikropołaczeń zaadsorbowanym w nich cząsteczkom
leku. Jest to widoczne zarówno w procesie wprowadzania ibuprofenu
(Tab. 1), jak i na wykresach przedstawiających uwalnianie (rys. 3).
Dla materiałów modyfikowanych grupami organicznymi, w po-
równaniu do materiału niemodyfikowanego, zauważa się nie tylko
zdecydowany wzrost ilości zaadsorbowanego leku (ok. 30% wag. dla
materiału SBA-15 [6], 40% wag. dla NbSBA-15 [12]), jak i spowolnie-
nie procesu jego wymywania z porów materiału mezoporowatego.
Dodatkowo można zauważyć, iż profile uwalniania modyfikowanych
materiałów przypominają kształtem wykres funkcji ekspotencjalnej.
Jest to charakterystyczne dla leków o przedłużonym uwalnianiu [13].
Dla porównania, w przypadku materiału SBA-15 mamy do czynienia
z natychmiastowym wymyciem cząsteczki aktywnej (rys. 3).
Wnioski
Uporządkowane materiały krzemianowe typu SBA-15 modyfi-
kowane niobem oraz związkami organicznymi posiadają porowatą
strukturę umożliwiającą adsorpcję substancji aktywnych wewnątrz
porów, a modyfikacje zapewniają ochronę wprowadzanej cząsteczce
i jej związanie z matrycą. Proces adsorpcji ibuprofenu wykazał od 40
do 60% wagowych zaadsorbowanego leku oraz zależność między ilo-
ścią substancji czynnej wprowadzonej do materiału a rodzajem obecnej
w nim grupy R i ilością związków organicznych, działających jako zawa-
dy steryczne. Obecność ibuprofenu w porach krzemianowego nośni-
ka potwierdziły badania z użyciem metod spektroskopowych. Profile
uwalniania leku przypominały przebieg funkcji ekspotencjalnej, cha-
rakterystycznej dla leków o przedłużonym uwalnianiu, a ilość i szyb-
kość wymywania leku powiązana była z rodzajem i ilością obecnych
w macierzy krzemianowej związków organicznych.
Podziękowania
Katarzyna Walczak-Zeidler jest stypendystą w ramach projektu pt.: „Wsparcie
stypendialne dla doktorantów na kierunkach uznanych za strategiczne z punktu
nr 7/2011 • tom 65
widzenia rozwoju Wielkopolski”, Poddziałanie 8.2.2 Programu Operacyjnego Ka-
nauka • technika
pitał Ludzki, współfinansowanego przez Unie Europejska w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego.
Literatura
1. Alsenz J., Kansy M.: High throughput solubility measurement in drug discovery
and development. Adv. Drug Deliv. Rev. 2007, 59, 546.
2. Torchin V.P.: Nanoparticles as drug carriers. Imperial College Press 2006,
287.
3. Corma A.: From microporous to mesoporous molecular sieve materials and
their use in catalysis. Chem. Rev. 1997, 97, 2373.
4. Vallet-Regí M., Rámila A., del Real R.P., Perez-Pariente J.: A New Property of
MCM-41: Drug Delivery System. Chem. Mater. 2001, 13, 2, 308.
5. Hoffmann F., Cornelius M., Morell J., Fröba M.: Silica-Based Mesoporous
Organic–Inorganic Hybrid Materials. Angew. Chem. Int. Ed. 2006, 45,
20, 3216.
6. Mellaerts R., Jammaer J.A.G., Van Speybroeck M., Chen H., Van Humbeeck
J., Augustijns P., Van den Mooter G., Martens J.A.: Physical State of Poorly
Water Soluble Therapeutic Molecules Loaded into SBA-15 Ordered Mesopo-
rous Silica Carriers: A Case Study with Itraconazole and Ibuprofen. Langmuir
2008, 24, 16, 8651.
7. Song S-W., Hidajat K., Kawi S.: Functionalized SBA-15 Materials as Carriers
for Controlled Drug Delivery: Influence of Surface Properties on Matrix−Drug
Interactions. Langmuir 2005, 21, 21, 9568.
8. Babboneau F., Yeung L., Steunou N., Gervais C., Ramila A., Vallet-Regi M.:
Solid State NMR Characterization of Encapsuled Molecules in Mesoporous Si-
lica. J. Sol-Gel Sci. Technol. 2004, 31, 219.
9. Nowak I., Ziółek M., Jaroniec M.: Synthesis and Characterization of Polymer-
Templated Mesoporous Silicas Containing Niobium. J. Phys. Chem. B 2004,
108, 12, 3722.
10. Varian VK 7000/7010 Dissolution Apparatus Operator’s Manual 2001.
11. Vallet-Regí M., Balas F., Arcos D.: Mesoporous Materials for Drug Delivery.
Angew. Chem. Int. Ed. 2007, 46, 40, 7548.
12. Studies In micro- and mesoporous materials science. Vol.1. Micro- and
mesoporous materials: new developments (ed. I. Nowak). Faculty of Che-
mistry Adam Mickiewicz University 2009, 203.
13. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostęp-
ność biologiczna leków. Ośrodek Informacji Naukowej POLFA Sp. z o.o.,
Warszawa 2001.
Mgr Katarzyna Walczak-Zeidler jest doktorantką w Pracowni Chemii
Stosowanej na Wydziale Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Po-
znaniu. Stopień magistra chemii uzyskała w 2006 r. Jej tematyka badawcza
koncentruje się wokół syntezy, charakterystyki i potencjalnych zastosowań
modyfikowanych materiałów mezoporowatych. Jest współautorką 3. publi-
kacji w czasopismach o zasięgu międzynarodowym, 11. artykułów w recen-
zowanych wydawnictwach zbiorowych oraz 25. prezentacji na konferencjach
krajowych i zagranicznych.
Prof. UAM dr hab. Izabela Nowak jest profesorem nadzwyczajnym i kie-
rownikiem Pracowni Chemii Stosowanej na Wydziale Chemii Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu. W ramach stypendium TEMPUS
przebywała w latach 1992-1993 na Uniwersytecie w Reading, UK, gdzie napi-
sała pracę magisterską. W 1993 r. otrzymała tytuł magistra chemii, zaś w 1997 r.
stopień naukowy doktora w zakresie chemii. Odbyła także staż podoktorski
w Leverhulme Centre for Catalysis w Liverpool. W 2006 r. otrzymała stopień
naukowy doktora habilitowanego za badania nad syntezą, charakterystyką
i katalitycznymi właściwościami nanoporowatych materiałów w procesach
utleniania w fazie ciekłej. Jej obecne zainteresowania naukowe koncentrują się
wokół syntezy i modyfikacji uporządkowanych materiałów, ich właściwościach
teksturalnych/ strukturalnych/ powierzchniowych/ kwasowo-zasadowych/re-
doks, heterogenicznie katalizowanych syntezach wysokowartościowych che-
mikaliów oraz nowoczesnych strategiach syntez dla celów kosmetycznych.
Jest współautorem ponad 80. prac naukowych, 3. patentów i przedstawiła
ponad 140 prezentacji na sympozjach i konferencjach naukowych.
• 645