ღვთის ქალაქის შესახებ

იმ ქალაქის მეფემ და დამაარსებელმა, რომლის შესახებაც ჩვენ გადავწყვიტეთ ვისაუბროთ,

თავის წმინდა წერილში ამცნო ხალხს ღვთიური კანონის განმარტება, რომელშიც ნათქვამია:
„ღმერთი ამაყებს ეწინააღმდეგება, ხოლო მორჩილებს კი აკურთხებს“. მაგრამ ის, რაც მხოლოდ ერთ
ღმერთს ეკუთვნის, ცდილობს მიითვისოს ამაყმა სულმა.
ამიტომ, რამდენადაც ამას ითხოვს ჩემს მიერ გაწეული სამუშაო და რამდენადაც ეს
შესაძლებლად გვეჩვენება, არ შეიძლება დუმილით ავუარო გვერდი არც მიწიერ ქალაქს, რომელიც
მიისწრაფვის რა ბატონობისკენ, თავად იმყოფება ბატონობის ამ ვნების ქვეშ, თუმცა მას ხალხები
ეთაყვანებიან.

თავი 1

სწორედ ამ ქალაქიდან (იგულისხმება მიწიერი ქალაქი, ს.დ) გამოდიან მტრები, რომელთაგანაც

ჩვენ უნდა დავიცვათ ღვთიური ქალაქი. ბევრი მათგანი, სხვათა შორის, ქალაქის სრულიად
ჩვეულებრივ მოქალაქეებად იქცევიან, მაგრამ ბევრი მისდამი ისეთ სიძულვილით იღივსება, და იმ
დონეზე უმადურნი ხდებიან მისი მხსნელის აშკარა წყალობებისადმი, რომ მის საწინააღმდეგოდ
მიმართავენ თავიანთ ენებს იმისთვის, რომ გაექცნენ მტრის მახვილს, გადაირჩინონ სიცოცხლე,
რომლითაც ამაყობენ მის წმინდა ადგილებში.
და განა ქრისტეს სახელისადმი მტრულად განწყობილნი ის რომაელები არ არიან ახლა,
რომლებიც ბარბაროსებმა სწორედ ქრისტეს გამო დაინდეს? ამაზე მეტყველებს წამებულთა
ადგილები და მოციქულთა ბაზილიკები. მათ კარიბჭესთან მძვინვარებდა სისხლისმსმელი
არაკეთილმოსურნე; იქ ჩერდებოდა მკვლელის სიშმაგე. აქ მოჰყავდათ თანაგრძნობით განმსჭვალულ
მტრებს ისინი, რომლებსაც ამ ადგილებში ინდობდნენ. სწორედ ამ გზით გადარჩა ბევრი - ისინი ვინც
ახლა ამცრობს ქრისტინობის პერიოდს და ქრისტეს აბრალებს ყველა უბედურებას, რაც მათმა
ქალაქმა გამოსცადა. ხოლო ის ყველა სიკეთე, რომელიც მათ ქრისტეს გამო მიეცათ - ჩვენს ქრისტეს
კი არ მიაწერენ, არამედ თავიანთ ღვთაებებს.

თავი 2
1
 არაერთი ომია აღწერილი, რომლებიც წარმოებდა როგორც რომის დაარსებამდე, ასევე მის
მერეც, მათ შორის იმპერიის დროსაც. დაე, წაიკითხონ და თქვან, არსებობდა კი ისეთი ქალაქი,
რომელიც უცხოტომელებმა აიღეს ისე, რომ მტრებმა დაინდეს ისინი, ვინც თავს თავიანთი
ღმერთების ტაძრებს აფარებდა? ან ბარბაროსთა რომელიმე წინამძღოლი, ქალაქში შეჭრილი,
უბრძანებდა კი, რომ არ მოეკლათ ქალაქში არავინ, ვინც ამა თუ იმ ტაძარს შეაფარებდა თავს?

თავი 6

მაგრამ რაში გვჭირდება ბევრი ხალხების ძიება, რომლებიც ერთმანეთში ომობდნენ და

არასდროს ინდობდნენ დამარცხებულებს მათი ღმერთების ტაძრებში? დავაკვირდეთ თავად
რომაელებს. საკუთარი ბატონობის გასავრცელებლად მათ დაანგრიეს უამრავი იარაღის ძალით
აღებული ქალაქი. დაე გვითხრან, რომელი ტაძრების გამორჩევა ჰქონდათ მათ ჩვევაში, რომ ყველა ის
ადამიანი გაეთავისუფლებინათ, ვინც იქ შეაფარებდა თავს? თუ, ისინი ამას აკეთებდნენ და
უბრალოდ, ისტორიკოსები დუმან ამაზე? დავიჯერო ისტორიკოსები, რომლებიც სპეციალურად
ცდილობენ გამონახონ საქებარი რამ, გვერდს აუვლიდნენ მსგავს, მათი აზრით დიდსულოვნების
ყველაზე ბრწყინვალე გამოვლინებებს?
სირაკუზის ამღებ ცნობილ რომაელზე, მარკუს მარცელიუსზე ყვებიან, რომ ქალაქის აღებამდე,
იგი ტიროდა ქალაქის მოსალოდნელი დანგრევის გამო. მან იზრუნა გონივრულობის დაცვაზე
მტერთან მიმართებითაც კი.
რადგან მანამ, სანამ, როგორც გამარჯვებული, ქალაქში შეიჭრებოდა, ედიქტი გამოსცა, რომ
არავის განეხორციელებინა ძალადობა თავისუფალ სხეულზე. მიუხედავად ამისა, ქალაქი
განადგურდა ომის ჩვეულებისდა შესაბამისად და ჩვენ ვერსად წავიკითხავთ იმას, რომ ასეთმა
კეთილგონიერმა და გულმოწყალე სამხედრო მეთაურმა გასცა ბრძანება - ხელუხლებელი
დაეტოვებინათ ისინი, ვინც ამა თუ იმ ტაძარს შეაფარებდა თავს. ამას არავითარ შემთხვევაში არ
აუვლიდნენ გვერდს დუმილით, მით უმეტეს რომ დუმილით არ აუარეს გვერდი მის ტირილს და
არც მის მიერ გამოცემულ აკრძალვას კეთილგონიერების დარღვევსთან დაკავშირებით. ფაბიუსს,
ტარენტის დამანგრეველს აქებენ იმის გამო, რომ მან არ მოინდომა სამხედრო ნადავლად ექცია
კერპები. როდესაც ჟაამთაღმწერელმა მას ჰკითხა - როგორ მოქცეოდნენ ღმერთების ქანდაკებებს,
რომელიც დიდი რაოდენობით ჰქონდათ მოპოვებული, მან ზომიერება ხუმრობით შენიღბა.
ფაბიუსმა იკითხა, თუ როგორი იყო ეს ქანდაკებები და როდესაც მას უპაუხეს,რომ ბევრი მათგანი არა

2
მხოლოდ დიდი იყო, არამედ შეიარაღებულიც, მან თქვა: „დავუტოვოთ გაბრაზებული ღმერთები
ტარენტინელებს“.

თავი 7
ამგვარად, ყველა ეს გაცამტვერება, მკვლელობა, ძარცვა, ხანძრები, ტანჯვა, რასაც ადგილი
ჰქონდა რომის ბოლო დამარცხებისას - ეს ყველაფერი წარმოქმნა ომის წესმა. ხოლო ის, რაც
ახლებურად მოხდა, ესაა ის, რომ ბარბაროული მოუთოკველობა აღმოჩნდა ომისთვის შეუფერებელი;
რომ თავშესაფრად ხალხს, რომლებიც უნდა დაენდოთ შირჩა და მითითებულ იქნა უფართოესი
ბაზილიკები, სადაც არავის კლავდნენ, არ იყვანდნენ ტყვედ, სადაც თანაგრძნობით განმსჭვალულ
მტრებს ბევრი მოჰყავდათ გასათავისუფლებლად, საიდანაც არავინ მიჰყავდათ ტყვედ, თვით
ყველაზე სასტიკებსაც კი - ეს ყველაგფერი უნდა მიეწეროს ქრისტეს სახელს; ეს ყველაფერი უნდა
მიეწეროს ქრიტიანობის დროს. ვინც ამას ვერ ხედავს - ის ბრმაა. ვინც ხედავს, მაგრამ არ აქებს - ის
უმადურია. ხოლო ვინც მაქებარს ეწინააღმდეგება - ის უგუნურია. გონიერი ადამიანი არცერთ
შემთხვევაში ამას არ ახსნის მტრის ბარბაროსობით.

თავი 21

ამასთანავე, იგივე ღვთიური ავტორიტეტი უშვებს ადამიანის მოკვლის აკრძალვაში ზოგიერთ

გამონაკლისს. მაგრამ ეს იმ შემთხვევებს ეხება, როდესაც თავად ღმერთი ბრძანებს მოკვლას -
კანონის ან კანონის აღმასრულებელი პირის გზით. ასეთ შემთხვევაში ის კი არ კლავს, ვინც
ვალდებულია დაემორჩილოს ბრძანების გამცემს, როგორც მახვილი ემსახურება მას, ვინც მისით
სარგებლობს. ამიტომ ცნება „არა კაც კლას“ სულაც არ არღვევენ ისინი, რომლებიც ომს აწარმოებენ
ღვთიური განგებით ან ისინი, ვინც მისი კანონების ძალით, საზოგადოებრივი ხელისუფლების
სახელით სიკვდილით სჯიან ბოროტმოქმედებს. ამგვარად, იმათი გამოკლებით, ვისაც კაცის
მოკვლას ავალებს ან კანონი ან თავად ღმერთი - სამართლიანობის აღსრულების წყარო - ნებსიმიერი,
ვინც ან თავს იკლავს ან კლავს სხვას - კაცის მკვლელობაშია დამნაშავე.

თავი 30

3
 ცოცხალი რომ იყოს თქვენი ცნობილი სციპიონი, ოდესღაც მღვდელთმთავარი რომ იყო,
რომელიც მთელმა სენატმა აირჩია, როდესაც ეძებდნენ ფრიგიული კულტის წარმართვისთვის
ყველაზე ღირსეულ ადამიანს- პუნიკური ომის საშინელ პერიოდში, რომელსაც თქვენ თვალებშიც კი
ვერ გაბედავდით რომ ჩაგეხედათ - ის თავად შეგაკავებდათ თქვენ ამ უსირცხვილობისგან და თქვენ,
უბედურებებით დამძიმებულნი, რატომ წუწუნებთ ქრისტიანულ დროებაზე, თუ არა იმის გამო,
რომ გსურთ მშვიდად დატკბეთ თქვენი ფუფუნებით და მიეცეთ გარყვნილი ზნე-ჩვეულებებით
განცხრომას, არაფრისგან შეწუხებულნი? და განა ამის გამოვე არ გსურთ თქვენ მშვიდობის,
სხვადასხვა სახის სიუხვის შენარჩუნება - რომ შემდეგ ამ სიუხვით პატიოსნად გესარგებლათ?
იმ სციპიონს, თქვენ დიდ მღვთელთმთავარს, მთელი სენატის აზრით, ყველაზე ღირსეულს,
ეშინოდა რა მსგავსი სახის უბედურებების, არ სურდა, რომ დაენგრიათ კართაგენი, რომის
სახელმწიფოს მაშინდელი მოწინააღმდეგე და არ ეთანხმებოდა კატონს, რომელიც მის დანგრევას
მოითხოვდა; რადგან ეშინოდა უდარდელობის, სუსტი სულების ამ მარადიული მტრის, რამეთუ
მიაჩნდა, რომ შიში ისევე აუცილებელია მოქალაქეებისთვის, როგორც ობლებისთვის მეურვე; და
მისი მოსაზრება სწორი აღმოჩნდა: ისტორიამ აჩვენა, რომ ის სიმართლეს ამბობდა. რადგან, როდესაც
კართაგენი დაანგრიეს, ანუ როდესაც რომის სახელმწიფოს დიდი საფრთხე გაბნეულ და
განადგურებულ იქნა, ამას მალევე მოჰყვა კეთილდღეობისგან წარმოქმნილი იმდენი ბოროტება, რომ
თავიდან სასტიკი და სისხლიანი ამბოხებების, შემდეგ უბედური შემთხვევების გადაჯაჭვით და
შიდა ომებითაც კი იმდენი მკვლელობა იქნა ჩადენილი, იმდენი სისხლი იქნა დაღვრილი, იმდენი
ქონება იქნა კონფისკირებული და გაძარცვული, რომ თავად იმ რომაელებმა, რომლებსაც
გაურყვნელი ცხოვრების პერიოდში ეშინოდათ მტრისგან წამოსული ბოროტებისა, ამ
გაურყვნელობის დაკარგვასთან ერთად თავისივე თანამოქალაქეებისგან ბევრად უფრო დიდი
ბოროტებები იწვნიეს; და თავად მბრძანებლობის ამ ვნებამ, რომელიც მთელ რომაელ ხალხს სხვა
ცოდვებთან შედარებით ყველაზე მეტად ახასიათებდათ, მოიპოვა რა რამდენიმე უძლიერესის სახით
გამარჯვება, მონობის უღელქვეშ მოაქცია ყველა სხვა დანარჩენიც.

თავი 31

ნუთუ ეს ვნება როდესმე ყუჩდებოდა უმაღლეს დონეზე მყოფ ადმიანთა ამაყ სულებში, სანამ
ბოლო-ბოლო არ აღწევდა სამეფო ხელისუფლებას? მაგრამ ამ ახალ-ახალ დიდებებზე გადასვლა არ
იქნებოდა, პატივმოყვარეობა რომ ყველაფერს არ აჭარბებდეს. პატივმოყვარეობა კი მხოლოდ
ვერცხლისმოყვარეობითა და ფუფუნებით გარყვნილ ხალხში სჭარბობს. ხოლო

4
ვერცხლისმოყვარეობისა და ფუფუნებისადმი მიდრეკილებები ხალხში იმ კეთილდღეობის
შედეგად გაჩნდა, რაც სციპიონს მეტად წინდახედულად - საშიშად მიაჩნდა, როდესაც არ სურდა,
დაენგრიათ გამაგრებული და მდიდარი არამეგობრული ქალაქი, რათა ვნებები მოთოკილიყო შიშით,
და უკვე მოთოკილს არ გაეღვივებინა ფუფუნება; ფუფუნების გაქრობით არ გაღვივებულიყო
ვერცხლისმოყვარეობა; ამ ცოდვების თავიდან აცილებით აყვავდებოდა და გაიზრდებოდა
სახელმწიფოსთვის სასარგებლო ქველობა და იარსებებდა ამ ქველობისთვის შესაბამისი
თავისუფლება.
სამშობლოს ამ წინდახედული სიყვარულიდან გამომდინარე, ამ თქვენმა დიდმა
პირველმღვდელთმსახურმა, იმ დროს სენატის მიერ ერთხმად არჩეულმა (როგორც საუკეთესო
მოღვაწე), შეაკავა სენატი როდესაც მას სურდა აეგო თეატრალური პარტერი და თავისი მკაცრი
გამოსვლით დაარწმუნა - არ შეეწყოთ ხელი სამშობლოს ვაჟკაცურ ზნე - ჩვეულებებში ბერძნული
ფუფუნების შეღწევისთვის და არ გამხდარიყვნენ უცხოტომელთა გარყვნილების თანამონაწილენი,
რომელიც, საბოლოო ჯამში, მოიტანდა რომის დიდების შესუსტებას და დაცემას. მისი ავტორიტეტი
იმდენად დიდი იყო, რომ სენატი, მისი სიტყვებით შეგულიანებული, იმ დროიდან იმასაც კი
კრძალავს რომ სკამები დაიდგას თეატრებში, რომლითაც ისარგებლებდნენ მოქალაქეები
წარმოდგენების დროს. თავად თეატრალური წარმოდგენები კი არ უნდა შეწინააღმდეგბოდნენ მათ,
ვისაც ღმერთებად თვლიდნენ. მაგრამ მას ჯერ კიდევ არ ესმოდა, რომ ეს ღმერთები დემონებია, ან
თუ ესმოდა, ფიქრობდა, რომ უმჯობესია მათი გულის მოლბობა, ვიდრე ზემოდან ყურება.

თავი 33

შეშლილო ტვინებო! რა არის ეს, არა გზააბნეულობა, არამედ სიგიჟე, რომ თქვენ იმ დროს,
როდესაც აღმოსავლეთის ხალხები თქვენს უბედურებებს დასტირიან და უშორესი ქვეყნების
უდიდესი ქალაქები გლოვობენ - თქვენ დაკავებულები ხართ თეატრებით, დადიხართ იქ და
მიეცემით იმაზე დიდ თავდავიწყებას, ვიდრე მანამდე? სწორედ ამ სულიერი წყლულის და
სნეულების, თქვენში სინდისის და ღირსების დაკარგვის ეშინოდა სციპიონს, როდესაც აკრძალა
თეატრების აგება, როდესაც ფიქრობდა, რომ კეთილდღეობა ადვილად გაგრყვნიდათ და
გაგაფუჭებდათ, როდესაც მას არ სურდა, რომ თქვენ მტრებისგან საფრთხე აღარ დაგმუქრებოდათ. ის
არ თვლიდა, რომ სახელმწიფო შეიძლებოდა ბედნიერი ყოფილიყო, თუ მისი კედლები იდგებოდა
მყარად, ხოლო ზნე-ჩვეულებები კი გაირყვნებოდა. მაგრამ თქვენთვის გაცილებით დიდი

5
მნიშვნელობა აქვს იმას, რითაც უწმინდურმა დემონებმა მოგხიბლეს, ვიდრე იმას, რისგანაც
წინდახედული ხალხი გაფრთხილებდათ. ამიტომ, ბოროტება, რომელსაც თქვენ სჩადიხართ, არ
გინდათ რომ საკუთარ თავებს დააბრალოთ და ბოროტებას, რასაც განიცდით - ქრისტიანულ
დროებას აბრალებთ. თქვენს უსაფრთხოებაში თქვენ ეძიებთ არა სახელმწიფოსთვის მშვიდობას,
არამედ დაუსჯელობას საკუთარი გარყვნილებისთვის. ბედნიერებისგან გაფუჭებულებმა, ვერ
შეძელით, ვერც უბედურებებისგან გამოსწორებულიყავით. სციპიონს სურდა, მტრის შიშით
შეეკავებინეთ, რათა არ მისცემოდით გარყვნილებას. თქვენ კი, მტრისგან დაცემულებმაც ვერ
მოთოკეთ თავები. თქვენ უბედურებამ სარგებელი ვერ მოგიტანათ. თქვენ იქეცით ყველაზე
უბედურებად და ამავდროულად, დარჩით ყველაზე ცუდებადაც.

თავი 12

ამასთან, რომაელებს არ სურდათ, რომ მათი ცხოვრება და კარგი სახელი პოეტების მხრიდან
დაგმობისა და გაქილიკების მიზეზი გამხდარიყო და კანონით დაადგინეს სისხლის სამართლის
სასჯელი იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც გაბედავდნენ მსგავსი (მათი გასაქილიკებელი ს.დ.)
ლექსების დაწერას. ამ დადგენილებით მათ საკუთარ თავებზე საკმაოდ საპატივცემულო მოსაზრება
დაამკვიდრეს, თუმცა მათივე ღმერთებთან მიმართებით - ქედმაღლური და უკადრისი. თუ მათ
იცოდნენ, რომ ღმერთები იტანენ პოეტებისგან ბოროტსიტყვაობას და შეურაცხყოფას არა მარტო
მოთმინებით, არამედ ხალისითაც, მაშინ გამოდის, რომ ისინი საკუთარ თავს უფრო ნაკლებად
თვლიდნენ შურაცხყოფებების ღირსად, ვიდრე ღმერთები და ამისგან თავის დასაღწევად კანონის
დაწესება შემოიღეს. დავიჯერო, სციპიონ, შენ აქებ რომაელებს იმის გამო, რომ მათ აუკრძალეს
პოეტებს მოქალაქეების დაცინვის თავისუფლება მაშინ, როცა ხედავ, რომ მათ არ დაუნდიათ
თქვენივე ღმერთები? ნუთუ, შენი აზრით, უფრო მეტ პატივს უნდა სცემდე თქვენს კურიას, ვიდრე
კაპიტოლიუმს, მთელს ზეცას, ისე რომ შენი მოქალაქეები კანონების ძალით არიან დაცულები
პოეტების ბოროტსიტყვაობისგან, ხოლო შენს ღმერთებს კი იგივე პოეტები მშვიდად აყენებენ
შეურაცხყოფას. და არცერთი სენატორი, არცერთი ცენზორი, არცერთი ჩინოსანი, არცერთი
პონტიფიკოსი არ უკრძალავთ მათ ამას!

თავი 14

6
 მოდი ვიკითხოთ მაშინ, რატომ არ უყურებენ მსახიობების მსგავსად ამრეზით პოეტებს,
რომლებსაც 12 დაფის კანონების მიხედვით, ეკრძალებათ მოქალაქეების კეთილი სახელის
შემბღალავი იგავების წერა, მაგრამ რომლებიც, ამავდროულად, ღმერთებს ასეთი შეურაცხმყოფელი
დაცინვით ამკობენ? რის საფუძველზეა, რომ მსახიობები, რომლებიც პოეტების ფანტაზიებს
თამაშობენ და განასახიერებენ სამარცხვინო ღმერთებს - ითვლებიან სამარცხვინოდ, ხოლო თავად
ავტორები კი პატივისცემით სარგებლობენ? ხომ არ ჯობია უპირატესობა მივანიჭოთ ბერძენ
პლატონს, რომელიც აღწერდა რა იდეალურ სახელმწიფოს, მიიჩნევდა, რომ იქიდან პოეტები,
როგორც ჭეშმარიტების მტრები, უნდა განედევნათ? ერთი მხრივ, ის უკმაყოფილოებით უყურებდა
ღმერთების შეურაცხყოფას და მეორე მხრივ, არც ის სურდა, რომ მოქალაქეთა სული გაერყვნათ და
დაემახინჯებინათ გამოგონებებით.
შეადარე ახლა პლატონის ადამიანურობა, რომელიც დევნიდა პოეტებს სახელმწიფოდან, რათა
თავიდან აეცილებინა მოქალაქეთა გარყვნა, ღმერთების ღვთიურობას, რომლებიც თავიანთ
საპატივცემულოდ თეატრალურ წარმოდგენებს ითხოვდნენ. პლატონმა თავისი ნაწარმოებებით თუ
დარწმუნება ვერ მოახერხა, ის მაინც შესძლო თავისი მსჯელობით ქარაფშუტა და ზნეობრივად
გახრწნილი ბერძნებისთვის ერჩია, რომ მსგავსი ტიპის ნაწარმოებები არც კი დაეწერათ. პირიქით,
ღმერთებმა დაჟინებით მოითხოვეს სოლიდური და ზომიერი რომაელებისგან, რომ მოცემული
ტიპის ნაწარმოებები სცენაზეც დადგმულიყო და არა მარტო დადგმულიყო, არამედ მიეძღვნათ და
ზარ-ზეიმით შესრულებულიყო მათ საპატივცემულოდ. ჩნდება კითხვა, ვის უნდა აქებდეს
სახელმწიფო და ღმერთებივით პატივს სცემდეს უფრო მეტად - პლატონს, რომელიც აძაგებდა ყველა
მსგავსი ტიპის სიბინძურეს, თუ დემონებს, რომლებიც სიამოვნებას იღებდნენ მსგავსი სახით იმ
ადამიანების მოტყუებისგან, რომელთა ჭეშმარიტებაში დარწმუნებაც პლატონმა ვერ შესძლო?
ლაბეონი მიიჩნევდა, რომ პლატონი ნახევარღმერთად უნდა ჩაეთვალათ, როგორც ჰერკულესი ან
რომულუსი; ნახევარღმერთებს კი ის უფრო მაღლა აყენებდა, ვიდრე გმირებს, თუმცა ორივე მათგანს
ღვთაებებს მიაკუთვნებდა. მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ ისინი, ვისაც ის ნახევრადღმერთებს უწოდებდა,
არა მარტო გმირებზე, არამედ თავად ღმერთებზე მაღლა დასაყენებელი ხალხიცაა. პლატონის
მოსაზრებებთან ახლოსაა რომაული კანონები იმ კუთხით, რომ პლატონი გმობს ნებისმიერი ტიპის
პოეტურ მონაგონებს, ხოლო რომაული კანონები კი უკრძალავს პოეტებს - შეურაცხყოფა მიაყენოს
ადამიანებს. პლატონი სახელმწიფოდან განდევნის პოეტებს, რომაული კანონები კი მოქალაქეობის
უფლებას ართმევს მსახიობებს, რომლებიც თამაშობენ პოეტურ იგავებს და ალბათ,
სახელმწიფოდანაც განდევნიდნენ, რომ არ ეშინოდეთ ღმერთების - რომლებიც თავიანთი თავისთვის
თეატრალურ წარმოდგენებს ითხოვენ.

7
 ამგვარად, რომაელებს არანაირად არ შეეძლოთ მიეღოთ ან დალოდებოდნენ ღმერთებისგან
კანონებს, რომლებიც მიმართული იქნებოდა ზნე-ჩვეულებების აღზრდისა და ცუდის
გამოსწორებისკენ, რადგან თავადვე აღემატებოდნენ მათ საკუთარი კანონებით: ღმერთები თავიანთი
თავის საპატივცემულოდ ითხოვენ თეატრალურ დადგმებს, ხოლო რომაელები კი მსახიობებს
ჩამოაშორებენ ყველა თანამდებობას, რაც პატივთანაა დაკავშირებული. ღმერთები ბრძანებენ, რომ
მათ სამარცხვინო ქცევებს ხოტბა შეასხან პოეტურ ფანტაზიებში, ხოლო რომაელები კი არ აძლევენ
საშუალებას პოეტების უსირცხვილობას, რომ ადამიანებს დასცინონ. ნახევრად ღმერთი პლატონი კი
აღსდგება მსგავსი ღმერთების გარყვნილების წინააღმდეგ და აჩვენებს, რა უნდა ქნას
რომაელებისთვის დამახასიათებელმა საღმა აზრმა. ის ცალსახად არ უშვებს კეთილმოწყობილ
სახელმწიფოში პოეტების არსებობას, რომლებიც ან უსირცხვილოდ იტყუებიან ან საწყალ ხალხს
მისაბაძ მაგალითად სთავაზობენ ეგრეთწოდებული ღმერთების საზიზღარ საქმეებს. ჩვენ არ
ვთვლით პლატონს არც ღმერთად და არც ნახევარღმერთად. არ ვადარებთ მას არც მამაზეციერის
წმინდა ანგელოზს, არც ჭეშმარიტ წინასწარმეტყველს, არც ვინმე მოციქულს, ქრისტეს სახელისთვის
წამებულს ან თუნდაც ვინმე ქრისტიანს.
მაგრამ, რადგან ისინი თავად მიიჩნევენ მას ნახევარღმერთად, ჩვენ გვგონია, რომ ის უნდა
ვამჯობინოთ ჰერკულესსაც და რომულუსსაც (არცერთი ისტორიკოსი და პოეტი არ საუბრობს არსად,
რომ მან მოკლა ძმა ან რაიმე სხვა დანაშაული ჩაიდინა).

თავი 19
ამგვარად, რომის რესპუბლიკა თანდათან იცვლებოდა. ყველაზე მშვენიერი და კარგიდან იგი იქცა
ყველაზე გარყვნილ და გაფუჭებულად (ამას მე კი არ ვამბობ, არამედ ქრისტეს მოსვლამდე გაცილებით
ადრე ამბობდნენ მათივე ავტორები). ამგვარად, ქრისტეს შობამდე, კართაგენის დანგრევიდან მალევე,
„წინაპრების ზნე-ჩვეულებები უარესდებოდა არა თანდათან, როგორც მანამდე ხდებოდა ეს, არამედ
თითქოსდა რაღაც ზვავით მოისპო: ახალგაზრდობა გაირყვნა ფუფუნებითა და პატივმოყვარეობით.
დაე, წაგვიკითხონ მათივე ღმერთების მიერ გაწერილი წესები ფუფუნებისა და პატივმოყვარეობის
წინააღმდეგ. ნეტა ისინი მართლა მხოლოდ ზომიერებას მოთხოვნას უმალავდნენ მათ! მაგრამ არა,
ისინი ხალხს სამარცხვინო და არაპატიოსან მოთხოვნებსაც უყენებდნენ, ამცნობდნენ რა თავიანთ
დამღუპველ ავტორიტეტს წარმავალი ღვთაებრიობით! დაე, წაიკითხონ ახლა ჩვენი ამდენი წესი
ფუფუნების წინააღმდეგ, რომელსაც გვასწავლიან როგორც წინასწარმეტყველები, ასევე წმინდანები,
წმინდა სახარება, მოციქულთა ცხოვრება და ეპისტოლეები - წესები, რომლებიც ასე საოცრად და
ღვთაებრივად გრგვინავს და გაისმის ყველგან, სადაც კი ამის საკითხავად იკრიბება ხალხი; ისინი

8
ჟღერს არა როგორც ფილოსოფოსთა ნააზრევი, არამედ გაისმის თითქოს ზეციდან, ღმერთის
წინასწარმეტყველთა პირიდან; და მათი რესპუბლიკა, ბევრად ადრე ქრისტეს მოსვლამდე,
ფუფუნებისა და პატივმოყვარეობის, უხეში და მდაბიო ჩვეულებების შედეგად რომ ყველაზე
გარყვნილად და გაფუჭებულად იქცა - არ მიაწერენ ამას თავიანთ ღმერთებს. ყველა უსიამოვნებას
თანამედროვე დროშიც კი ისინი ქრისტიანობას აბრალებენ, რამდენადაც ეს მათ თავმოყვარეობას
ლახავს.

თავი 21

მაგრამ თუ მათ არ სურთ უსმინონ მათ, ვინც რომის რესპუბლიკას ყველაზე გარყვნილ და
სამარცხვინოს უწოდებს; და არანაირად არ ზრუნავენ იმაზე, თუ რამხელა ზნეობრივ გარყვნილებას
და უწესობას განიცდის იგი - არამედ მხოლოდ იმაზე ფიქრობენ, რომ ის დარჩეს ერთიანი და
ძლევამოსილი - დაე, მათ მოუსმინონ არა სალუსტიუსს, არამედ ციცერონს, რომლის დროსაც რომი
თითქმის უკვე მთლიანად დაღუპული იყო. ციცერონს თავის მსჯელობებში შემოჰყავს სციპიონი,
სწორედ ის სციპიონი, რომელმაც დაანგრია კართაგენი, გამოთქვამს რა მისი პირით რესპუბლიკის
შესახებ მოსაზრებებს, მაშინ, როცა ციცერონისთვის უკვე ცხადი იყო, რომ რესპუბლიკა სადაცაა
დაეცემოდა იმ გარყვნილების გამო, რაზეც საუბრობდა სალუსტიუსი. რადგან ციცერონი თავის
საქმიანობას შეუდგა მაშინ, როდესაც ერთ-ერთი გრაკხუსი, რომლისგანაც სალუსტიუსის აზრით
დაიწყო კიდეც უდიდესი უკმაყოფილებები - უკვე მოკლული იყო. მეორე წიგნის ბოლოს სციპიონი
ამბობს, რომ როგორც სხვადასხვა ინსტრუმენტზე დაკვრისას თუ სიმღერისას, დაცულ უნდა იქნეს
გარკვეული თანაფარდობა მაღალ, საშუალო და დაბალ ხმებსა და ინტერვალებს შორის, რისგანაც
იქმნება კიდეც მათი ჰარმონიული თანხვედრა და გარკვეული წყობა - ასევე მოსახლეობის სხვადასხვა
ფენის, მათი უფლებებისა და ვალდებულებების გონივრული თანწყობის შედეგად იქმნება
სამოქალაქო საზოგადოება; და ის, რასაც მუსიკოსებში ჰარმონია ჰქვია, სახელმწიფოში ამას თანხმობა
ეწოდება, რომელიც თავისი არსით ნებისმიერ რესპუბლიკაში კეთილდღეობისა და
სამართლიანობისთვის მყარი და საუკეთესო საშუალებაა.
შემდეგ სციპიონი დეტალურად აღწერს იმას, თუ როგორი საჭიროა სახელმწიფოსთვის
სამართლიანობა და როგორი დამღუპველია მისი არარსებობა. ამ დროს საუბარში ერთვება ვინმე
ფილი, რომელიც მოითხოვს, განხილულ იქნეს თავად სამართლიანობის ცნება, რადგან არსებობს
მოსაზრება, რომ რესპუბლიკას ვერ მართავ გარკვეული დოზის უსამართლობის გარეშე. ამაზე
სციპიონი პასუხობს, რომ არაფერს, რას კი მას აქამდე უთქვამს და რის თქმასაც ის მომავალში აპირებს,

9
არანაირი აზრი არ აქვს, თუ არ მიიჩნევა ჭეშმარიტებად ის მოსაზრება, რომ რესპუბლიკის კარგად
მართვა ნიშნავს სამართლიან მართვას. ამაზე მთავრდება მეორე წიგნი და დისკუსიის გაგრძელება
ხდება მესამე წიგნში.
ფილი იწყებს უსამართლობის მომხრეთა მოსზრების დაცვას. მის ოპონენტად, დამსწრეთა
თხოვნით გამოდის ლელიუსი. როდესაც ორივე მხარე დეტალურად გამოიკვლევს მხარეების ყველა
არგუმენტს, სციპიონი უბრუნდება შეწყვეტილ მსჯელობას, გვთავაზობს რა რესპუბლიკის იმ
განსაზღვრებას, რომლის მიხედვითაც ესაა სახალხო საქმე. ხალხს კი ის უწოდებს არა რაღაც ბრბოს,
არამედ ადამიანთა ერთობლიობას, რომლებიც გაერთიანებულია თანხმობის საფუძველზე საერთო
უფლებებით სარგებლობის განსაზღვრის პირობებში. ის თავისი განსაზღვრებების საფუძველზე
ასკვნის, რომ რესპუბლიკა, ანუ სახალხო საქმე არსებობს მაშინ, როდესაც იმართება სამართლიანად,
თუმცა მმართველობის ფორმები შეიძლება იყოს სხვადასხვა. კონკრეტულად კი: სამეფო,
არისტოკრატიული და საერთო სახალხო. თუ მეფე უსამართლოა (ასეთ მეფეს ის ბერძნულ სტილზე
ტირანს უწოდებს), ან უსამართლო არიან დიდებულები (მათ თანხმობას ის უწოდებს „შეთქმულებას“)
ან ბოლო-ბოლო, უსამართლოა თავად ხალხი (აქ ის ვერ პოულობს შესაფერის სახელს, უწოდებს რა
ხალხს „ტირანს“), მანამდე შემოთავაზებული განსაზღვრებებიდან გამომდინარე, რესპუბლიკას არც კი
შეიძლება უსამართლო ვუწოდოთ: ის უბრალოდ ქრება. მართლაც, ის უკვე ვერანაირად ვეღარ
ჩაითვლება სახალხო საქმედ, თუ მასში ძალაუფლება ხელში აქვს ჩაგდებული ტირანს და
შეთქმულებს, ან თუ ტირანად გამოდის თავად ხალხი, მაშინ ის აღარაა ადამიანთა თანასაზოგადოება,
რომელიც გაერთიანებულია თანხმობის საფუძველზე, ანუ, ის წყვეტს ხალხად ყოფნას.
ამგვარად, თუ რესპუბლიკა იყო ისეთი, როგორადაც მას სალუსტიუსი აღწერდა, მაშინ ის არ
ყოფილა სხვა რესპუბლიკებზე გარყვნილი და თავაშვებული, უბრალოდ - უკვე საერთოდ აღარ იყო
რესპუბლიკა. ამასვე ამტკიცებს თავად ტულიუს ციცერონიც, ოღონდ არა სციპიონის პირით, არამედ
საკუთარი პირით. მეხუთე წიგნის დასაწყისში, ციტირებს რა ენიუსს „რომაელთა რესპუბლიკა ძველი
ზნე-ჩვეულებების, დიადი მოღვაწეების სიქველის გამო ინარჩუნებს არსებობას, “ აღნიშნავს, რომ ეს
ციტატა თავისი ლაკონიურობითა და ჭეშმარიტებით მას ორაკულის წინასწარმეტყველებას აგონებს.
რადგან სახელმწიფოს რომ ჰქონოდა მსგავსი ზნე-ჩვეულებები, ვერც მოღვაწეები, ვერც ზნე-
ჩვეულებები - მათით რომ ასეთ მოღვაწეებს არ ეხელმძღვანელათ - ვერ შეძლებდნენ ასეთი ვრცელი და
სამართლებრივად მართული რესპუბლიკის ვერც დაარსებას და ვერც შენარჩუნებას. ამგვარად,
როგორც მამათა ზნე-ჩვეულებები წარმოქმნიდა დიდებულ მოღვაწეებს, ასევე დიდებული მოღვაწეები
ინარჩუნებდნენ სახელოვან ზნე-ჩვეულებებსა და წინაპართა დადგენილებებს. ჩვენი საუკუნე კი,
რომელმაც მემკვიდრეობად მიიღო მშვენიერი, თუმცა თითქოს ოდნავ გაფერმკრთალებული

10
რესპუბლიკა, არც კი შეეცადა იმის შენარჩუნებას, რაც მიიღო. რაღა დარჩა ახლა იმ ძველი ზნე-
ჩვეულებებიდან? მათ არა მარტო არავინ იცავს, არამედ საერთოდაც კი დაივიწყეს.
მოღვაწეებზე ხომ საერთოდ აღარც კი ღირს ლაპარაკი. რადგან ზნე-ჩვეულებებიც მათი
უკმარისობის გამო დაიღუპა. ამ ყოველივეს გამო ჩვენ არა მარტო მკაცრად უნდა ვაგოთ პასუხი,
არამედ სასამართლოს წინაშეც კი უნდა წარვსდგეთ, როგორც სისხლის სამართლის დამნაშავენი.
სწორედაც რომ ჩვენი ცოდვების შედეგად ვინარჩუნებთ ჩვენს რესპუბლიკას მხოლოდ სიტყვით,
ხოლო საქმით კი დიდი ხანია რაც დავკარგეთ - ასე ამბობს ციცერონი. ამბობს სციპიონის
სიკვდილიდან დიდი ხნის შემდეგ, მაგრამ მაინც ქრისტეს შობამდე. მაგრამ, მათ რომ ეცხოვრათ
ქრისტიანობის ხანაში, რომელ მათგანს მოუვიდოდა თავში აზრად ამ დაცემაში ქრისტიანების
დადანაშაულება? რატომ არ იზრუნეს მათმა ღმერთებმა რესპუბლიკის შენარჩუნებაზე, რომელსაც ასე
მწარედ დასტირის ციცერონი ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე დიდი ხნით ადრე? ის ვინც მას ასეთს
აქებს, როგორიც ის ძველ დროში იყო, შეუძლია კარგად დააკვირდეს და დაინახოს, რომ ის მაშინაც
იმდენად ზნეობრიობის შედეგად კი არ იყო სოცოცხლისუნარიანი, არამედ, უბრალოდ მორთულ-
მოკაზმული იყო. გაუცნობიერებლად ეს ციცერონმაც აღნიშნა. რომის რესპუბლიკა არასდროს ყოფილა
რესპუბლიკა, რამდენადაც მასში არასდროს ყოფილა სამართლიანობა. უფრო ზუსტად რომ
განვსაზღვროთ, გარკვეული კუთხით ის მაინც იყო რესპუბლიკა, მართავდნენ რა მას ძველები
ახლანდელებზე უკეთ. მაგრამ ჭეშმარიტი სამართლიანობა არაა არსად, არცერთ რესპუბლიკაში, თუ
მისი დამაარსებელი და მმართველი არაა ქრისტე. თუ ამ უკანასკნელს ვუწოდებთ მაინც რესპუბლიკას,
რამდენადაც ვერ უარვყოფთ იმას, რომ ის სახალხო საქმეა; მაგრამ, რადგანაც ჩვენს შემთხვევაში ასეთი
დასახელება შეიძლება მოგვეჩვენოს უცნაურად, მაშინ ვთქვათ ასე: ჭეშმარიტი სამართლიანობა
არსებობს მხოლოდ იმ ქალაქში, რომლის შესახებაც წმინდა წერილში წერია: „დიდება აღგევლინება
შენზე, ღვთის ქალაქო“

თავი 10

იტყვიან, რომ რომის სახელმწიფო ვერ გაიზრდებოდა ამგვარად და ვერ მოიპოვებდა ასეთ
დიდებას, რომ არ ეწარმოებინა მუდმივი, ერთმანეთს მიყოლებული ომები. ვერაფერს იტყვი!
საპატიო მიზეზია! რატომ არ უნდა ჰქონდეს სახელმწიფოს მშვიდობა იმის გამო, რომ იგი უნდა იქცეს
დიდად? განა, როცა საქმე ეხება ადამიანის სხეულს, უმჯობესი არაა იყო საშუალო სიმაღლის და
ჯანმრთელი, ვიდრე გაიზარდო რაღაც უზომოდ მაღალი მუდმივი ტანჯვის გზით და ამის მიღწევის

11
შემდეგაც ვერ დამშვიდდე და უფრო უარესი უბედურებები იწვნიო, რაც უფრო დიდი ნაწილები
გაქვს?
თუმცა, ამდენი ომის წარმოებისას რომაელები საკმარისად იმართლებდნენ თავს იმით, რომ მათ
თავხედურად ესხმოდნენ თავს მტრები და წინააღმდეგობის გაწევას მათ აიძულებდათ არა
დიდებისკენ სწარფვა, არამედ საკუთარი კეთილდღეობისა და თავისუფლების დაცვის სურვილი.

თავი 4
ამგვარად, სამართლიანობის არარსებობის პირობებში, რა არის სახელმწიფო, თუ არა დიდი
ყაჩაღური ბანდა? რამდენდაც თავად ყაჩაღთა ბანდა თავისთავად, სხვა არაფერია, თუ არა
სახელმწიფო მინიატურაში. ისინიც წარმოადგენენ ადამიანთა ერთობას, რომელიც იმართება
უფროსის ძალაუფლებით, უკავშირდებიან ერთმანეთს ორმხრივი თანხმობის ნიადაგზე და
ინაწილებენ ნადავლს ნებაყოფლობით დადგენილი კანონის საფუძველზე. როდესაც ამ ხელიდან
წასული ადამიანების მსგავსი ბანდა იმ ზომის ომებს აწარმოებს, რომ იპყრობს ოლქებს, აარსებს
დასახლებულ ადგილებს, ეუფლება ქალაქებს, იმორჩილებს ხალხებს - მაშინ ის ღიად იწოდება უკვე
სახელმწიფოდ. მშვენივრად და მართებულად უპასუხა ალექსანდრე დიდს ერთმა მის მიერ
შეპყრობილმა მეკობრემ როდესაც მეფემ ჰკითხა, თუ რა უფლება ჰქონდა მას ეძარცვა გემები ზღვაზე:
„ისეთივე როგორც შენ, მაგრამ რადგან მე ამას ვაკეთებ პატარა გემზე, მე მიწოდებენ ყაჩაღს; შენ კი
უზარმაზარი ფლოტი გყავს და ამის გამო შენ იმპერატორად გადიდებენ “

თავი 15
მართლაც, დაე იფიქრონ, მართლა უნდა უხაროდეთ თუ არა კეთილ ადამიანებს სახელმწიფოს
გაზრდა? რა თქმა უნდა, სახელმწიფოს გაზრდას თან ახლდა იმათი მხრიდან უსამართლობა,
ვისთანაც სამართლიანი ომები წარმოებდა. სახელმწიფო უცილობლად პატარა დარჩებოდა
მეზობლები მშვიდი და სამართლიანი რომ ყოლოდა და მათ წინააღმდეგ ომის დაწყება რომ არ
გამხდარიყო საჭირო; და ყველა სახელმწიფო პატარა ზომის დარჩებოდა და დატკბებოდა
მეზობლებთან მეგობრული განწყობით. სამყაროში კი იქნებოდა ბევრი სახელმწიფო სხვადასხვა
ხალხისგან შემდგარი, როგორც ქალაქშია საკმაოდ ბევრი სახლი, სხვადასხვა მოქალაქის. ამგვარად,
ომის წარმოება და ხალხების დამორჩილების გზით სახელმწიფოს ზომების გაზრდა ცუდი
ადამიანებისთვისაა კარგი საქმე, კეთილი ადამიანებისთვის კი ეს მხოლოდ აუცილებლობიდან
გამომდინარეა. ეს შეიძლება კარგ საქმედაც ჩაითვალოს, მაგრამ მხოლოდ იმიტომ, რომ უარესი
იქნებოდა უსამართლო ადამიანები უფრო სამართლიანებზე მბრძანებლობდნენ. მაგრამ ეჭვსგარეშეა,

12
რომ გყავდეს მშვიდობიანი და კეთილი მეზობელი უფრო დიდი ბედნიერებაა, ვიდრე დაიმორჩილო
ცუდი და მეომრული განწყობის მეზობელი. ვინმეს სიძულვილის ან შიშის სურვილი, რათა ვინმე
გყავდეს დასამარცხებელი - ცუდი სურვილია.
მაგრამ, როგორც არ უნდა იყოს, თუ რომაელებმა შესძლეს ასეთი დიდი სახელმწიფოს შექმნა,
სამართლიანი ომების კანონიერი მიზეზებით წარმოების გზით, ხომ არ ეგების, რომ მათ სხვისი
უსამართლობისთვისაც ეცათ პატივი, რომელიმე ქალღმერთის სახით? ჩვენ ხომ ვნახეთ, რომ მათი
იმპერიის გაზრდას ამ უსამართლობამ შეუწყო ხელი, უბიძგებდა რა უკანონო ქმედებებისკენ
ადამიანებს, რათა ყოფილიყო ვინმე, ვისთანაც ომს აწარმოებდნენ და ამით გაეზარდათ სახელმწიფო.
რატომ არ შეიძლება უსამართლობა, ყოველ შემთხვევაში - უცხოტომელთა უსამართლობა მაინც,
იყოს ქალღმერთი, თუ შიშს და ციებ-ცხელებას ერგოთ რომაელთა ღვთაებობა? ამგვარად, რომის
სახელმწიფო გაიზარდა ამ ორი ფაქტორის, ანუ სხვისი უსამართლობებისა და გამარჯვების
ქალღმერთის წყალობით, იუპიტერის სრული უმოქმედების პირობებში: უსამართლობა იძლეოდა
ომის დაწყების საბაბს, ხოლო გამარჯვებას კი ეს ომები ბედნიერ დასასრულამდე მიჰყავდა; და რა
მონაწილეობა უნდა ჰქონოდა ამ შემთხვევაში იუპიტერს, მაშინ როცა ის, რასაც შეიძლება ვუწოდოთ
მისი კეთილგაწყობა - თავად ღმერთად იწოდებოდა და თაყვანს სცემენ? ის ამაში მონაწილეობას
მხოლოდ მაშინ მიიღებდა, სახელმწიფოდ რომ იწოდებოდეს, ისევე, როგორც იწოდებოდა
გამარჯვებად. თუ სახელმწიფო წარმოადგენს იუპიტერის ძღვენს, რატომღა არ მიიჩნეობა მის
ძღვენად გამარჯვებაც?

თავი 12

ძველი დროში ორ კეთილშობილ სახელმწიფო მოღვაწეს - ცეზარსა და კატონს შორის კატონის

სიქველე უფრო მეტად წააგავდა ჭეშმარიტ სიქველეს, ვიდრე ცეზარისა. თუ როგორი იყო
საზოგადოება იმ დროს და როგორი იყო უფრო ადრე, ჩვენ ვიგებთ თავად კატონის სიტყვიდან. „ნუ
იფიქრებთ - ამბობს ის - თითქოს ჩვენმა წინაპრებმა რესპუბლიკა მცირე ზომიდან დიდ
სახელმწიფოდ აქციეს იარაღის გზით. ეს რომ ასე იყოს, ის ჩვენ გაცილებით უკეთესი გვექნებოდა
ახლა. მათთან შედარებით ჩვენ გაცილებით მეტი მოკავშირე და მოქალაქე გვყავს, რომ აღარაფერი
ვთქვათ იარაღსა და საბრძოლო ცხენებზე. სხვა რამ იყო, რამაც ისინი დიდად აქცია და რაც არ გვაქვს
ჩვენ: ესაა საშინაო საქმეებში წინდახედულება, რომს გარეთ სამართლიანი მმართველობა,
სახელმწიფოებრივ საქმებზე თათბირისას კი თავისუფალი, დანაშაულთან და ვნებებთან კავშირში
არმყოფი განსჯა. ჩვენ კი ამის ნაცვლად, გვაქვს დაუფიქრებლობა და სიხარბე, სახელმწიფოებრივი

13
სიღარიბე, კერძო პირთა ხელში არსებული სიმდიდრე: პატივს ვცემთ სიმდიდრეს, გვიყვარს
უმოქმედობა; ვერ ვანსხვავებთ ერთმანეთისგან კარგ და ცუდ ადამიანებს; ყველაფერს, რაც უნდა
იყოს სიქველის ჯილდო, ჩვენთან სიცრუე ფლობს. ამიტომ, არაფერია გასაოცარი იმაში, რომ როცა
ყოველი თქვენგანი ფიქრობს მხოლოდ საკუთარ თავზე, როცა სახლში თქვენ განცხრომას მიეცემით,
ხოლო მის გარეთ კი ემონებით ფულსა და გავლენიან ადამიანებს, რესპუბლიკაზე თავდასხმას
არავინ ეწინააღმდეგება“.
კატონის ან სალუსტუსის ამ სიტყვების მსმენელი გაიფიქრებს, რომ ყველა რომაელი, ან
უკიდურეს შემთხვევაში, მათი დიდი ნაწილი მაინც იმ დროს ისეთები იყვნენ, როგორადაც აღწერენ.
მაგრამ, რეალურად, სხვაგვრად იყო საქმე. წინააღმდეგ შემთხვევაში უსამართლობა იქნებოდა ის,
რასაც წერს იგივე სალუსტიუსი. ის ამბობს, რომ თავიდანვე არსებობდა ძლიერების მხრიდან
შევიწროება, ამის გამო კი ხალხებსა და პატრიციებს შორის მტრობა და სხვა შიდა განხეთქილებები
წარმოიქმნებოდა; რომ სამართლიანობა და მიუკერძოებლობა დაიცვებოდა მხოლოდ იმ დროს,
როდესაც მეფეების განდევნის შემდეგ ეშინოდათ ტრაკვინიუსის და მანამ, სანამ არ დამთავრდა ამის
გამო ეტრურიასთან დაწყებული სასტიკი ომი. შემდეგ კი პატრიციები ხალხს ისე ექცეოდნენ,
როგორც მონებს, როგორც მანამე ამას მეფეები აკეთებდნენ - ტანჯავდნენ მათ, ართმევნენ მიწებს და
მოიშორებდნენ რა თავიდან სხვებს, მართავდნენ მარტონი. ამის გამო წარმოქმნილ განხეთქილებებს,
როდესაც ნაწილს სურდა ბატონობა, სხვებს კი არ უნდოდათ მონობა - ბოლო მოუღო მეორე
პუნიკურმა ომმა, რადგან მან კვლავ ძლიერი შიში მოჰგვარა ყველას, მოუსვენარი გონებები შეაკავა
ძველი მღელვარებებისგან, მისცა რა მათ ახალი, დიდი საფიქრალი და დაუბრუნა ისინი სამოქალაქო
თანხმობას.
დიდ საქმეებს ცოტანი თუ სჩადიოდნენ, რომლებიც თავის კუთხით, კეთილი ადამიანები იყვნენ.
და როდესაც ხსენებული ბოროტება ასატანი ხდებოდა და არ აჭარბებდა ნაცნობ ზღვარს, ამ მცირე
კეთილი ადამიანების მეშვეობით სახელმწიფო ძლიერდებოდა, როგორც ამას იგივე ისტორიკოსი
ამტკიცებს. ის ამბობს, რომ კითხულობდა და ესმოდა რა იმ უამრავი სახელგანთქმული საქმის
შესახებ, რომელიც რომაელმა ხალხმა ჩაიდინა თავისთან სახლში და ომში, ზღვასა და ხმელეთზე -
მას სურდა განსაკუთრებული ყურადღება გაემახვილებინა იმაზე, თუ რა განაპირობებდა ამ ცნობილ
საქმეებს. იმდენად, რამდენადაც მან იცოდა, რომ რომაელები ძალიან ხშირად მცირე ჯარებით
იბრძოდნენ მტრის დიდი ლეგიონების წინააღმდეგ, მსმენია, რომ მცირე ფინანსებით წარმოებდა
ომები უმდიდრესი მეფეების წინააღმდეგ, განსჯის შედეგად მისთვის აშკარა გახდა, რომ ამ
ყველაფრის გაკეთება შესაძლებელი გახდა მცირე რაოდენობის მოქალაქეების გასაოცარი ქველობის

14
შედეგად და რომ სწორედ ამის წყალობით ამარცხებდა სიმდიდრეს სიღარიბე, მრავალრიცხოვნებას-
მცირერიცხოვნება.
მაგრამ ამის მერე, აგრძელებს ის, რაც საზოგადოება გაირყვნა ფუფუნებითა და უსაქმურობით,
რესპუბლიკამ თავისი დიდებით დაიწყო მხოლოდ სამხედროებისა და სამოქალაქო მეთაურების
ცოდვების მხარდაჭერა. ამგვარად, კატონიც ადიდებს იმ მცირეთა სიქველეს, რომლებიც დიდებას,
სახელს და ძალაუფლებას პირდაპირი გზით ელტვიან, ანუ თავად სიქველის გზით. ამაზე იყო
დამოკიდებული საშინაო საქმეები, რაზეც კატონიც მიუთითებს, რომელიც ესწრაფვოდა, რომ
სახელმწიფო ხაზინა ყოფილიყო მდიდარი, კერძო საკუთრება კი - მწირი. ამიტომაც, როდესაც ზნე-
ჩვეულებები გაფუჭდა, ცოდვამ საქმეთა საპირისპირო წყობა წარმოქმნა: სახელმწიფოს სიღარიბე და
კერძო პირების სიმდიდრე.

თავი 18

თავისუფლება და ადამიანური დიდების მოხვეჭის სურვილი - აი ორი მიზეზი, რაც რომაელებს

უბიძგებდათ საოცარი საქმეების ჩადენისკენ. ასე რომ, თუკი მამას შეეძლო მოეკლა საკუთარი
შვილები მოქალაქეების თავისუფლების გამო, რომლებიც, შესაძლოა, მომკვდარიყვნენ დიდების
მოპოვების ძიებისასაც, რა გასაოცარი გმირობაა თუ ჭეშმარიტი თავისუფლებისთვის, რომელიც ჩვენ
გვათავისუფლებს უსამართლობის ბატონობისგან, სიკვდილისა და ეშმაკისგან და არა ადამიანური
დიდების მოპოვების, არამედ ადამიანებისადმი სიყვარულისთვის - შვილებს კი არ კლავენ, არამედ
ქრისტეს შვილებში წერენ?
დიახ, იმ პერიოდში, როდესაც რესპუბლიკა, ანუ ხალხის მონაპოვარი, სამშობლოს მონაპოვარი,
საერთო მონაპოვარი ჰქონდათ უძლიერესი და უმდიდრესი, ისინი თავად ყოფით ცხოვრებაში ისეთი
ღარიბები იყვნენ, რომ ერთი მათგანი, ორჯერ კონსულად ნამყოფი, ღარიბებით დაკომპლექტებული
ამ სენატიდან, ცენზორის განკარგულებით, გამოდევნილ იქნა იმის გამო, რომ მას ათი ფუნტი
ვერცხლი ჰქონდა. ასეთი ღარიბები იყვნენ ისინი, ვინც ასე გაამდიდრა სახელმწიფოს ხაზინა!

თავი 1

ღვთის ქალაქს ჩვენ ვუწოდებთ ქალაქს, რომელზეც მოწმობს წმინდა წერილი „დიდება შენ
ღვთის ქალაქო“.

15
 მიწიერი ქალაქის მოქალაქეები თავიანთ ღმერთებს ამჯობინებენ ამ წმინდა ქალაქის
დამაარსებელს, არ იციან რა, რომ ისაა ღმერთების ღმერთი - არა ტყუილი ღმერთი, ანუ უპატიოსნო
და ამაყი.
ახლა მე უნდა ვისაუბრო ორივე ქალაქზე - მიწიერზეც და ღვთისაზეც.
... იმ ადამიანთა ცხოვრება, რომლებიც ნებივრობენ სიქველით და სხვა სულიერი თუ სხეულის
სიკეთეებით, რომლის გარეშეც ქველობა ვერ იარსებებდა, იწოდება - ნეტარებად; თუ ტკბება ბევრი
სიკეთით, რამდენიმეთი ან ბევრით, რომელთა გარეშეც ქველობა ვერ იარსებებდა - ის კიდევ უფრო
ნეტარია; და თუ სრულიად ყველაფრით, ისე რომ არ აკლია არც სულიერი და არც სხეულის
სიკეთეები - ის არის უნეტარესი. რადგანაც სიცოცხლე კი არაა ქველობა, არამედ მხოლოდ ბრძნული
სიცოცხლე; და თუ შეიძლება რომ ვინმეს სიცოცხლე იყოს ქველობის გარეშე, ქველობა ვერ იარსებებს
სიცოცხლის გარეშე. იმავეს თქმა შემიძლია მე მეხსიერების, გონის და კიდევ ბევრი სხვა რამის
შესახებაც. მართალია, ისინი არსებობდნენ მეცნიერებამდეც, მაგრამ მათ გარეშე ვერ იქნებოდა
ვერანაირი მეცნიერება, შესაბამისად, ვერც ქველობა, რომლის შესწავლაც, ყოველ შემთხვევაში,
შესაძლებელია. მაგრამ, ირბინო სწრაფად, გქონდეს ლამაზი სხეული, იყო ფიზიკურად ძლიერი - ეს
ისეთი თვისებებია, რომ ქველობა მათ გარეშეც იარსებებდა, ისევე როგორც მათ შეუძლიათ
ქველობის გარეშე არსებობა. მიუხედავად ამისა, ისინიც სიკეთეებია.
ამასთან ერთად, დასძენენ, რომ მსგავსი ნეტარი ცხოვრება ასევე არის საზოგადოებრივი, რადგან
ასეთი ცხოვრებით მცხოვრებისთვის, მეგობრის კეთილდღეობა (თავად ამ კეთილდღეობის გამო)
ისევე უყვარს ადამიანს, როგორც საკუთარი, ხოლო მეგობრებს კი ამის გამო იმავეს უსურვებს, რასაც
საკუთარ თავს, არ აქვს მნიშვნელობა ისინი მისსავე სახლში ცხოვრობენ, როგორც მეუღლე, ბავშვები
თუ ვინმე შინაური, თუ ქალაქში (ანუ არიან თანამოქალაქეები), თუ მთელ იმპერიაში, როგორც
სხვადასხვა ტომი, მასთან ადამიანური კავშირით დაკავშირებულნი; თუ ზოგადად სამყაროში, რაშიც
იგულისხმება ცა და ხმელეთი.

თავი 5

ისინი ბრძენის ცხოვრებას წარმოადგენენ, როგორც საზოგადოებრივ ცხოვრება. ჩვენ, ჩვენი

მხრით ამ მოსაზრებას კიდევ უფრო ფართო აზრს ვძენთ. მაგრამ ღვთის ქალაქი საიდან აიღებდა
თავის საწყისს, როგორ განაგრძობდა თავის არსებობას და როგორ მიაღწევდა შესაბამის ბოლოს,
წმინდანების ცხოვრება რომ საზოგადოებრივი ცხოვრება არ ყოფილიყო? ვინ შესძლებს
ნაწარმოებებში აღნუსხოს, აწონოს, რამხელა და რამდენი ბოროტებითაა ადამიანთა საზოგადოება

16
აღსავსე ამ უბედურებით სავსე მოკვდავ გარემოში? ხომ არ აივსო ადამიანთა ურთიერთობები
ყველგან ამით? ხომ არ გვხვდება ეს ყველაფერი თითქმის ყოველთვის, მეგობართა შორისაც კი? ხომ
არ აივსება მათით ადამიანური ურთიერთობები ისე, რომ წყენას, ეჭვიანობას, სიბრაზეს, ომს ჩვენ
აღვიქვამთ როგორც ბოროტებას, რომელიც ეჭვგარეშეა, ხოლო მშვიდობას კი როგორც საეჭვო
სიკეთეს, იმიტომ, რომ არ ვიცით იმ ადამიანების გულები, ვისთანაც ვისურვებდით მშვიდობიან
ცხოვრებას? და დღეს რომც ვიცოდეთ, ვერ გვეცოდინებოდა როგორი იქნებოდა ის ხვალ. ვინ უნდა
იყოს, ჩვეულებრივ, იმაზე უფრო მეგობრული ერთმანეთის მიმართ, ვიდრე ისინი, ვინც ერთი
ოჯახის წევრები არიან? მაგრამ, ამასთან, ვინ შეიძლება იყოს დარწმუნებული თავის უსაფრთხოებაში
ამ მხრივაც კი, როდესაც ოჯახის წევრების ფარული ცბიერება ამდენჯერ გამხდარა ასეთი დიდი
უბედურებების მიზეზი? სწორედ ამბობს ტულიუსი: „არ არსებობს უფრო ფარული ცბიერება, ვიდრე
ის, რომელიც იმალება მოვალეობით შენიღბულ საფარქვეშ ან რაიმე სახის ნათესაობის უკან. აშკარა
მტერს ადვილად გაექცევი, მიიღებ რა წინადხედულობის ზომებს. ეს ფარული, საშინაო და ოჯახური
ბოროტება კი არა მარტო არსებობს, არამედ უფრო ადრე გირტყამს, ვიდრე შეძლებ მის შემჩნევას და
მისგან თავის დაცვას“... ამგვარად, თუ ოჯახიც კი - ეს ყოველდღიური უბედურებებისგან
კაცობრიობის მოდგმის თავშესაფარი - არ არის უსაფრთხო, რაღა უნდა ვთქვათ სამოქალაქო
საზოგადოებაზე, რომლის მოსამართლეებიც, რაც უფრო მეტნი არიან, მით უფრო მეტად არიან
დატვირთულნი სამოქალაქო განხილვებით და სისხლის დანაშაულის საქმეებით, ოღონდ არ
ხდებოდეს არა მარტო ჯანყი, არამედ ხშირად, სისხლიანი აღშფოთებები და ურთიერთშორისი
ომები, რომლის წარმოშობისგან საზოგადოება ზოგჯერ თავისუფალი ხდება, თუმცა მისი
წარმოქმნის საფრთხისგან კი არასდროსაა თავისუფალი?

თავი 6
ადამიანთა სასამართლოები, რომელიც გარდაუვალია სამოქალაქო საზოგადოებაში, სადაც არ
უნდა იყოს - როგორი საცოდავია, როგორი დასანანი საყურებელია! ასამართლებენ ის ადამიანები,
ვისაც არ შეუძლიათ იმათი სინდისის ცოდნა, ვისაც ასამართლებენ. ამიტომ, ხშირად, იძულებენი
არიან მოწმეების წამებით მოიპოვონ ჭეშმარიტება იმ საქმეების შესახებ, რომელიც თავად
მოწმისთვის სრულიად უცხოა; და როდესაც ვინმეს აწამებენ რაღაც საქმის გამო და ცდილობენ,
გაარკვიონ დამნაშავეა თუ არა ის, ხოლო ის, უდანაშაულო, იტანს მეტისმეტად ნაცნობ სასჯელს
მისთვის უცნობი დანაშაულის გამო - არა იმიტომ, რომ მან ის ჩაიდინა, არამედ იმის გამო, რომ არ
იციან რომ მას ის არ ჩაუდენია. მოსამართლეთა მხრიდან უცოდინრობა თითქმის ყოველთვის
უდანაშაულო ადამიანისთვის უბედურებაა; და, რაც კიდევ უფრო აუტანელია, რაც კიდევ უფრო

17
მეტად უნდა იწვევდეს დარდს და უნდა ჩამორეცხილ იქნეს ეს რომ შესაძლებელი იყოს, ცრემლის
მდინარეებით - ესაა ადამიანთა უცოდინრობის ის უბედური შედეგი, როდესაც მოსამართლე აწამებს
ბრალდებულს იმიტომ, რომ უცოდინრობის გამო არ მოკლას უდანაშაულო და კლავს წამებისგან
გატანჯულ უდანაშაულო ადამიანსაც, რომელსაც იმის გამო აწამებდა, რომ უდანაშაულოდ არ
მოეკლა. ადამიანი, ამჯობინებს რა ამ წამებისგან თავის დაღწევას, აღიარებდა იმის ჩადენას, რაც არ
ჩაუდენია. განსჯიან რა და მოკლავენ მას, მოსამართლემ ჯერ კიდევ არ იცის, დამნაშავე მოკლა თუ
უდანაშაულო, აწამებდა რა იმის გამო, რომ შემთხვევით, უცოდინრობის გამო უდანაშაულო
ადამიანი არ მოეკლა; და გამოდის, რომ ის აწამებდა უდანაშაულოს იმისთვის, რომ გაეგო; ამ
სიბნელის პირობებში, ბრძენი ადამიანი იქნებოდა მოსამართლის თანამდებობაზე თუ არა? რა თქმა
უნდა, იქნებოდა. ეს თანამდებობა იზიდავს ადამიანთა საზოგადოებას, რომელიც ღალატსაც კი
დანაშაულად თვლის და ამასთან, დანაშაულად არ მიაჩნია ის, რომ უდანაშაულო მოწმეებს აწამებენ
სხვათა მიერ ჩადენილი ქმედებების გამო; რომ ბრალდებულები, ხშირად, ვერ იტანენ რა წამებას და
საკუთარი თავის საწინააღმდეგოდ იძლევიან ცრუ ჩვენებას, უდანაშაულოდ ისჯებიან იმის მერეც,
რაც უსამართლოდ აწამეს. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი, ხშირად არ ისჯებიან სიკვდილით,
კვდებიან წამებისგან; ზოგჯერ თავად ბრალმდებლები, შეიძლება სურთ რა კაცობრიობისთვის
სიკეთე (რომ დანაშაულებები არ დარჩეს დაუსჯელი) მოწმეების ტყუილის შედეგად, თავად
დამნაშავის მიერ წამებისას გამოჩენილი წარმოუდგენელი გამძლეობის გამო, მოსამართლის მიერ
უცოდინრობის გამო - განისჯებიან, რადგან ვერ უმტკიცებენ ბრალს, თუნდაც ბრალს სამართლიანად
სდებდნენ. ამ ყველაფერს და ამის მსგავს ბოროტებას ხალხი არ მიიჩნევს ცოდვად, იმიტომ, რომ
ბრძენი მოსამართლე ამას საურვილისდა გამო არ აკეთებს.

თავი 7

სამოქალაქო საზოგადოების, ანუ ქალაქის შემდეგ მოდის სახელმწიფოებრივი კავშირი,

რომელშიც ხედავენ ადამიანთა ურთიერთობების მესამე დონეს. დაწყებული ოჯახიდან, შემდეგ
ქალაქითა და დამთავრებული სახელმწიფოთი. ეს უკანაკნელი, ისევე როგორც წყალი, რაც უფრო
ვრცელია, მით უფრო საშიშია. პირველ რიგში, მასში ადამიანს ადამიანისგან აუცხოვებს ენებს შორის
განსხვავება. რადგან თუ ადამიანები ხვდებიან ერთმანეთს, არ შეუძლიათ დაშორდნენ ერთმანეთს
და რაიმე საჭიროებები გამო იძულებულია ერთად იყვნენ - მაგალითად, ორი ისეთი ადამიანი,
რომელთაგან ერთმა არ იცის მეორეს ენა - მეტყველების არმქონე სხვადასხვა ცხოველი უფრო
ადვილად შევა ერთმანეთთან ურთიერთობაში, ვიდრე ეს ორნი, მერე რა რომ ორივენი ადამიანები

18
არიან. ასეთი ბუნებრივი მსგავსება არანაირად არ უწყობს ხელს ადამიანთა შორის ურთიერთობებს,
რადგან განსხვავებული ენების გამო, მათ არ ძალუძთ ერთმანეთს გაუზიარონ გრძნობები და ეს
იმდენად მართალია, რომ ადამიანი თავის ძაღლთან უფრო სიამოვნებით ატარებს თავისუფალ
დროს, ვიდრე უცხო ადამიანთან. დამკვიდრდა წესი, რომლის მიხედვითაც, მმართველი ქალაქი
მშვიდობიანი ურთიერთობების გზით დაპყრობილ ქალაქებს არა მარტო ხარკს ადებს, არამედ თავის
ენასაც ახვევს თავს. ამის გამო თარჯიმნების არა თუ ნაკლებობაა, არამედ ზემეტნიც კი არიან. ეს
სწორია; მაგრამ რამხელა და როგორი ომების შედეგადაა ეს მიღწეული, რა ადამიანური
დამარცხებების ფასად, ადამიანთა დაღვრილი სისხლის რა ფასად? თუმცა, ამ უკანასკნელის
დასრულებით არ მთავრდება ამ ტიპის ბოროტებები. გარდა იმისა, რომ იყვნენ და კვლავ მტრებად
რჩებიან საგარეო ხალხები, რომელთა წინააღმდეგაც ყოველთვის მიმდინარეობდა, მიმდინარეობს
და კვლავაც იწარმოებს ომები, თავად იმპერიის სიდიდემ წარმოქმნა კიდევ უფრო ცუდი
თვისებების ომები, ანუ მოკავშირეობითი და სამოქალაქო. ეს ომები კაცობრიობის მოდგმას კიდევ
უფრო მძიმედ აწევს.
მე რომც მოვინდომო და შესაბამისად გადმოვცე ამ ბოროტებებისგან მიყენებული მრავალგვარი
უბედურება, მათი მძიმე და უბედურებების მომტანი შედეგები, მე არც ვიცი, ექნება კი დასასრული
ჩემს გრძელ სიტყვას? მაგრამ ამბობენ, ბრძენი ადამიანი მხოლოდ სამართლიან ომებს აწარმოებს,
თითქოს იგი, თუ მას ახსოვს რომ ადამიანია, გაცილებით მეტად არ იდარდებს რომ მას მოუწევს
სამართლიანი ომების წარმოება. ეს ომები სამართლიანი რომ არ ყოფილიყო, მას არ მოუწევდა მათი
წარმოება და ასეთ შემთხვევაში ბრძენისთვის ომი საერთოდ არ იქნებოდა. დაპირისპირებული
მხარის უსამართლობა აიძულებს ბრძენს, რომ აწარმოოს სამართლიანი ომები. და ამ უსამართლობამ
ადამიანების გულებში დარდი უნდა გამოიწვიოს, რადგან ის ადამიანური უსამართლობაა, თუნდაც
მის გამო სულაც არ იყოს აუცილებელი ომების დაწყება. ამგვარად, ვინც გულისტკივილით
ჩაუღრმავდება ამ ტიპის ბოროტებებს, ასეთ საშინელ, მძიმე, დაუნდობელს - ის აღიარებს მასში
უბედურებას. ხოლო ვინც ითმენს მას ან ფიქრობს მასზე გულისტკივილის გარეშე, ასეთი ადამიანი
უკვე თავისთავად ამის გამოა მეტისმეტად საცოდავი, როცა საკუთარ თავს თვლის ნეტარად, რადგან
მან დაკარგა თავად ადამიანური გრძნობა; და რამდენადაც ღმერთი ორ მთავარ ცნებას გვასწავლის:
ღმერთისა და მოყვასის სიყვარულს, ადამიანი ამ ცნებებში სიყვარულის სამ საგანს პოულობს:
ღმერთის, საკუთარი თავის და მოყვასის. და ის, ვისაც უყვარს ღმერთი, არ იკარგება არც
საკუთთარი თავის სიყვარულში; ბუნებრივია, რომ იგი იმაზეც ზრუნავს, რომ მოყვასსაც უყვარდეს
ღმერთი - მოყვასი, რომელის მას თავად ისევე უნდა უყვარდეს, როგორც საკუთარი თავი. მსგავსი
ტიპის ზრუნვაა ზრუნვა მეუღლეზე, შვილებზე, ოჯახის წევრებზე, ყველა ადამიანზე, ვისაც ეს

19
შეიძლება ეხებდეს; და მსგავსი ტიპის ზრუნვასვე ისურვებდა ის საკუთარი თავის მიმართ
სხვებისგან.

თავი 16

ოჯახის ნამდვილი მამები, ყველაფერში, რაც ეხება ღმერთის თაყვანისცემას და მის მსახურებას,
ზრუნავენ ოჯახის ყველა წევრზე, როგორც ბავშვებზე, ისურვებენ და ლოცულობენ რა ზეციურ
სახლამდე მიღწევას, სადაც უკვე აღარ იქნება იმის აუცილებლობა, რომ უბრძანებლო მოკვდავთ,
იმიტომ რომ აღარ იქნება აღარც იმის ვალდებულობა, რომ იზრუნო მათ ბედნიერებაზე. მაგრამ, სანამ
ეს დადგება, ბატონობა მამებისგან უფრო მეტ მოთმინებას მოითხოვს, ვიდრე მონებისგან მსახურება.
თუკი სახლში ვინმე ოჯახის მშვიდობას თავისი დაუმორჩილებლობით ეწინააღმდეგება, ასეთ
ადამიანს მოარჯულებენ ან სიტყვით ან როზგით ბიჩ, ან სასჯელის რომელიმე სხვა სამართლიანი ან
ნებადართული საშუალებით, რამდენადაც ამის ნებას რთავს ადამიანთა საზოგადოება თავად
მოსარჯულებლის სასარგებლოდვე, რათა შეუერთონ ის იმ სამყაროს, რომლისგანაც ის განდგა. ისევე
როგორც ვერ იქნება კეთილქმედება, ხელი შეუწყო უფრო დიდი სიკეთეების დაკარგვას, ასევე არ
იქნება უდანაშაულო საქმე - დაინდო და დაუშვა უფრო დიდი ბოროტების ჩადენა. უდანაშაულო
ადამიანის ვალებულება მარტო ის კი არაა, რომ არავის მიაყენოს ბოროტება, არამედ ცოდვისგან
შეკავება და ცოდვის დასჯა, რათა ან თავად დასჯილი, რომელიც მიიღებს სასჯელს - გამოსწორდეს
ან სხვები, ხედავენ რა სასჯელს, მისი შიშით იკავებდნენ თავს და რამდენადაც ადამიანის სახლი
უნდა იყოს ქალაქის საწყისი ან ნაწილი, ხოლო ყოველ საწყისს აქვს კავშირი თავის ბოლოსთან და
ყველა ნაწილს - მთელთან, რომლის ნაწილსაც ის შეადგენს, მაშინ აქედან აშკარად გამომდინარეობს,
რომ სახლში დასადგურებული მშვიდობა კავშირშია ქალაქის მშვიდობასთან? ანუ, თანაცხოვრებაში
მყოფთა შორის ბრძანებასა და მორჩილების თაობაზე მოწესრიგებული თანხმობა ემსახურება
მოქალაქეებს შორის ბრძანებასა და მორჩილების ირგვლივ მოწესრიგებულ თანხმობას. ამიტომ,
ოჯახის მამამ წესები უნდა გადმოიღოს სამოქალაქო კანონიდან და საკუთარი სახლი მართოს მის
საფუძველზე ისე, რომ ამით ემსახუროს სამოქალაქო საზოგადოების მშვიდობის დამყარებას.

თავი 17

მაგრამ იმ ადამიანების სახლი, რომლებიც არ ცხოვრობენ რწმენით, ამ წამიერი მიწიერი

ცხოვრებისგან მოელიან სარგებლიან საქმეებს. რწმენით მცხოვრები ადამიანების სახლი კი მოელის
20
იმას, რაც მომავალშია დაპირებული, როგორც სამარადისო, ხოლო მიწიერი და დროებითი საგნებით
კი სარგებლობს, როგორც მოგზაური: არა იმისთვის, რომ მისით დაკავდეს და გაერთოს და
დაივიწყოს ღმერთისადმი ლტოლვა, არამედ მხოლოდ იმისთვის, რომ მათში იპოვოს ხორციელი
სირთულეების (რომელიც თავისთავად, ამძიმებს სულს) გადასატანად ოდნავ უფრო მსუბუქი
საშუალება. ამგვარად, ერთი და მეორე ხალხიც , ერთი და მეორე სახლიც თანაბრად სარგებლობს ამ
წარმავალი ცხოვრებისთვის აუცილებელი ნივთებით. მაგრამ მოხმარების მიზნები თითოეული
მათგანისთვის თავისებური და სრულიად განსხვავებულია. ამგვარადვე, მიწიერი ქალაქიც,
რომელიც არ ცხოვრობს რწმენით, მიესწრაფვის მიწიერ მშვიდობას და მისკენ მიმართავს
მოქალაქეთა მართვისა და მორჩილების თანხმობას, რათა მოკვდავებთან დაკავშირებულ
საკითხებთან მიმართებით, მიწიერ ცხოვრებასთან დაკავშირებით მათ გარკვეულწილად მსგავსი
ხედვები და სურვილები ჰქონდეთ. ზეციური ქალაქი კი, უფრო სწორედ მისი ის ნაწილი, რომელიც
დაეხეტება ამ მოკვდავთა შორის და ცხოვრობს რწმენით, იძულებულია დაკმაყოფილდეს ამ
სამყაროთიც, სანამ გაილევა თავად ცხოვრება; ამიტომ, მანამ, სანამ ის მიწიერი ქალაქის ფარგლებში
გადის თავისი მოგზაურობის თითქოსდა ანთებულ ცხოვრებას, თუნდაც მიღებული აქვს მას
აღთქმული ცოდვების გამოსყიდვა, უყოყმანოდ ემორჩილება მიწიერი ქალაქის წესებს, რომლითაც
იმართება ის, რაც საჭიროა მოკვდავთა ცხოვრების შენარჩუნებისთვის. რამდენადაც, საერთოა თავად
მოკვდავობა, მასთან კავშირში მყოფ საგნებთან მიმართებითაც საჭიროა, შენარჩუნდეს თანხმობა
ორივე ქალაქს შორის. მაგრამ მიწიერ ქალაქს ჰყავდა თავისი, თითქოსდა ღვთიური სწავლებით
განსწავლული ბრძენები, რომელიც დემონებისგან შეპყრობილნი ან მოტყუებულნი, თვლიდნენ, რომ
ადამიანთა სამყაროს უნდა ჰყავდეს ბევრი ღმერთი, რომელთაგან ყოველი მათგანი ერთ კონკრეტულ
საგანს უნდა განაგებდეს. მაგალითად: ერთი - სხეულს, მეორე სულს. თავად სხეულში - ერთი თავს,
მეორე კისერს და ა. შ... ზეციურმა ქალაქმა კი იცოდა, რომ პატივი უნდა მიეგო მხოლოდ ერთი
ღმერთისთვის და ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობით სჯეროდა, რომ მხოლოდ მას უნდა ემსახურებოდე იმ
მსახურებით, რომელსაც ბერძნულად ჰქვია (და რომელიც აუცილებელია მხოლოდ ღმერთთან
მიმართებით) γάτρεια. ამის გამო, ისე გამოვიდა, რომ მას ვერ ექნებოდა მიწიერ ქალაქთან საერთო
რელიგიური კანონები და შედეგად, იძულებული იყო ეკამათა ამ უკანასკნელთან; ის იქცა
განსხვავებულ ტიპზე მაცხოვრებელი ადამიანებისთვის ტვირთად, იყო მათგან სიბრაზის,
სიძულვილის და დევნის ობიექტი, მანამ სანამ, ბოლოს და ბოლოს მისი მრავალრიცხოვნობისა და
მუდმივი ღვთიური წყალობის შიშისდა გამო არ მოთოკა მტრები.
ამგვარად, ეს ზეციური ქალაქი, მანამ სანამ ის მიწიერ მოგზაურობაში იმყოფება, მოუწოდებს
ყველა ხალხის მოქალაქეებს და იკრებს გარშემო ყველა ენაზე მოსაუბრე მოხეტიალე საზოგადოებას,

21
არ აქცევს რა ყურადღებას იმ წეს - ჩვეულებათა შორის, კანონებსა და ნორმებს შორის არსებულ
განსხვავებებს, რომლითაც მიწიერი ქალაქი იქმნება და ნარჩუნდება. ამ უკანასკნელიდან არაფერს არ
აქრობს და არ ანადგურებს, არამედ პირიქით, ინარჩუნებს და იცავს ყველაფერს, რაც მართალია
სხვადასხვა ხალხებს განსხვავებული აქვთ, მაგრამ მიწიერი ქალაქის ერთიდაიმავე მიზნისკენაა
მიმართული, თუკი, რაც მთავარია, არ ეწინააღმდეგება რელიგიას, რომელიც გვასწავლის ერთდიანი,
უმაღლესი და ჭეშმარიტი ღმერთის თაყვანისცემას. ... მანამ, სანამ მოგზაურობს, მას ეს სამყარო
რწმენაში აქვს და ამ რწმენის მიხედვით, როდესაც მშვიდობის მისაღწევად მიმართავს ყველა
სიკეთეს, რასაც სჩადის ღმერთისა და მოყვასისთვის, რამდენადაც ქალაქის ცხოვრება, ნებისმიერ
შემთხვევაში არის საზოგადოებრივი ცხოვრება.

თავი 21

ახლა, დროულია შევასრულოთ დაპირება, რესპუბლიკას ის განმარტავს მოკლედ, რომ რომის

რესპუბლიკა, როგორც მას ციცერონი განსაზღვრავს „რესპუბლიკის შესახებ“ წიგნში, სციპიონის
პირით, ის არც არასდროს არსებობდა. რესპუბლიკას ის განმარტავს მოკლედ, როგორც ხალხის
საქმეს. თუ ასეთი განმარტება მართებულია, რომის რესპუბლიკა არც არასდროს არსებულა, რადგან
ის არასდროს ყოფილა ხალხის საქმე. რადგან ხალხს ის განმარტავს, როგორც ადამიანთა სიმრავლეს,
ერთობლიობას, გაერთიანებულს სამართლებრივ თანხმობაში და საერთო სარგებლის იდეაში.
ხოლო თუ რას უწოდებს სამართალში, უფლებებში თანხმობას, განმარტავს თავის მსჯელობებში,
აჩვენებს რა, რომ რესპუბლიკა ვერ იქნება მართული სამართლიანობის გარეშე. ამგვარად, სადაც არაა
ჭეშმარიტი სამართლიანობა, იქ ვერ იქნება ვერც სამართალი, უფლებები. რადგან რაც არის
სამართლის მიხედვით, ის უცილობლად არის სამართლიანიც. ხოლო რაც კეთდება უსამართლოდ,
ვერ იქნება სამართლის მიხედვით გაკეთებული. არ შეიძლება სამართალი ვუწოდოთ ადამიანების
მიერ მიღებულ უსამართლო დადგენილებებს. თავად ისინი სამართალს უწოდებენ იმას, რასაც
თავისი საწყისები აქვს სამართლიანობაში; და ტყუილად იმას - რისი მტკიცების ჩვევაც აქვთ
არასწორად მოაზროვნე ადამიანებს, თითქოსდა სამართალი არის ის, რაც სასარგებლოა უფრო
ძლიერისთვის. ამიტომ, სადაც არაა ჭეშმარიტი სამართლიანობა, იქ ვერ იქნება ერთმანეთთან
სამართალში ურთიერთთანხმობით გაერთიანებულს ადამიანთა ერთობაც. შესაბამისად, ვერ იქნება
ვერც ხალხი, როგორც ამის განმარტებას სციპიონი ან ციცერონი იძლევა; და თუ არ არსებობს ხალხი,
არ არსებობს არც ხალხის საქმე, არამედ არის რაღაც ბრბოს საქმეები, რომელიც ღირსი არაა ხალხად

22
იწოდებოდეს. ამგვარად, თუ რესპუბლიკა არის ხალხის საქმე, ხოლო ხალხი არ არსებობს, თუ ის
არაა გაერთიანებული სამართლის იდეით და სამართალიც არ არსებობს, სადაც არაა
სამართლიანობა, მაშინ აქედან უცილობლად გამომდინარეობს, რომ სადაც არაა სამართლიანობა,
არაა არც რესპუბლიკა. შემდგომ, სამართლიანობა ისეთი სიქველეა, რომელიც ყველას იმას მიაგებს,
რაც ჯეროვანია; და როგორია ამის მერე ის ადამიანური სამართლიანობა, რომელიც თავად ადამიანს
ჭეშმარიტი ღმერთისგან წაჰგვრის და უწმინდურ დემონებს უმორჩილებს? ნიშნავს ეს მისცე ყველას
ის, რაც ეკუთვნის? თუ იმისთვის, ვისაც მიწა ნაყიდი აქვს, ამ მიწის წამრთმევი და იმ ადამიანისთვის
გადამცემი, ვისაც ამ მიწაზე არანაირი უფლება არ გააჩნია - არის უსამართლო და ვინც საკუთარ
თავს ართმევს განმგებელ ღმერთს, რომელმაც ის შექმნა და ემონება დემონებს, სამართლიანია?
რესპუბლიკის შესახებ იმავე წიგნებში ძალიან მახვილგონივრულად და ძალუმად დაიცვება
სამართლიანობა უსამართლობის საწინააღმდეგოდ. თავაპირველად, გამოდის მხარე, რომელიც იცავს
უსამართლობას სამართლიანობის წინააღმდეგ და ამტკიცებს, რომ რესპუბლიკა ვერ შენარჩუნება და
ვერ გაფართოვება თუ არა უსამართლობის გზით. ყველაზე ძლიერ არგუმენტად წამოყენებულია
შემდეგი: უსამართლობაა, რომ ადამიანები იმყოფებიან გაბატონებული ადამიანების მონობაში.
ამასთან, ძალაუფლების მქონე ქალაქი, რომელსაც მიეკუთვნება ის სახელმწიფო, რომ არ
ხელმძღვანელობდეს ამ უსამართლობით, ვერ განაგებდა პროვინციებს. სამართლიანობის იდეის
დამცველი მხარე პასუხობს, რომ ეს სამართლიანია იმიტომ, რომ მსგავსი ადამიანებისთვის მონობაა
სამართლიანი, რომ ეს მათთვისვეა სასარგებლო, როდესაც შესაბამისადაა დაგენილი, ანუ, როცა
ადამიანებს ერთმევათ ცუდის კეთების საშუალება. დაპყრობილ მდგომარეობაში ისინი იქნებიან
უკეთესები, იმიტომ, რომ დამოუკიებლად ყოფნისას, ისინი უარესები იყვნენ. იმისათვის, რომ
მოცემული არგუმენტი გაამყარონ, მოჰყავთ თითქოსდა მშვენიერი მაგალითი, ბუნებისგან აღებული
და ამბობენ: „რის გამო მბრძანებლობს ღმერთი ადამიანზე, სული - სხეულზე, გონი - ვნებებსა და
სულის სხვა ცოდვილ მხარეებზე?“ ეს მაგალითი ნამდვილად აჩვენებს, რომ მონობა სასარგებლოა
ზოგიერთისთვის, ხოლო ღმერთისთვის მსახურება - ყველასთვის. ღმერთის სამსახურში მყოფი
სული სწორად განაგებს სხეულს და თავად სულში უფალი ღმერთისამი მორჩილი გონი სწორად
წარმართავს ვნებებსა და სხვა ცოდვებს. ამიტომ, რა სამართლიანობა შეიძლება ვივარაუდოთ
ადამიანში, რომელიც არ ემსახურება ღმერთს, როდესაც არც სული სხეულს, არც ადამიანის გონი
ცოდვებს სულაც არ განაგებს სამართლიანად, თუ არ ემსახურება ღმერთს? და თუ ასეთ ადამიანში არ
არის არანაირი სამართლიანობა, მაშინ უეჭველია, რომ ის არ არის არც იმ ერთობაში, რომელიც ასეთი
ადამიანებისგან შესდგება. შესაბამისად, ასეთ შეკრებაში არ არის არც უფლებებში ის თანხმობა,

23
რომლის საფუძველზეც ადამიანთა ბრბოსგან ხალხი წარმოიქმნება, რომლის საქმესაც უწოდებენ
რესპუბლიკას.
ამის შემდეგ რაღატო ვისაუბრო მე სარგებელზე, რომელიც ადამიანთა ერთობად
გაერთიანებული, მოცემული განმარტების მიხედვით, იწოდება ხალხად? საქმეს რომ შესაბამისად
ჩავუღრმავდეთ, ვნახავთ, რომ არანაირი სარგებელი არ აქვს იმათ ცხოვრებას, რომლებიც
უწმინდურად ცხოვრობენ, როგორც ცხოვრობს ყველა, ვინც ემსახურება არა ღმერთს, არამედ
დემონებს.,.. ვიმედოვნებ, რომ ჩემ მიერ ნათქვამი სამართლის საკითხებში თანხმობის შესახებ
საკმარისია, რომ დავინახოთ, თუ რაა მოცემული განმარტების საფუძველზე ის ხალხი, რომელიც
წარმოქმნის ე.წ. რესპუბლიკას. თუმცა ამბობენ, რომ რომაელები თავიანთ რესპუბლიკაში თაყვანს
სცემენ არა უწმინდურ სულებს, არამედ წმინდა და კეთილ ღმერთებს. მაგრამ ნუთუ ჩვენ
რამდენჯერმე უნდა გავიმეოროთ ის, რაც უკვე არაერთხელ ვთქვით და საკმარისზე მეტჯერაც?

თავი 24

თუ ხალხს არა ამგვარად, არამედ სხვაგვარად განმარტავთ, მაგალითად, თუ ვიტყვით: ხალხი

არის გონიერი ბრბოს შეკრება, რომელიც გაერთიანებულია გარკვეული საერთო საგნების გარშემო,
რომელიც მას ასეთ შემთხვევაში, იმისათვის რომ დავინახოთ, თუ როგორია ესა თუ ის ხალხი,
ყურაღება უნდა მივაქციოთ იმას, თუ რა უყვარს მას. და მაინც, რაც არ უნდა უყვარდეს, თუ ეს არის
არა ცხოველური ბრბოს გაერთიანება, არამედ გონიერი არსებების და თუ ის გაერთიანებულია
მისთვის საყვარელი საგნების ერთობით, ის არცთუ უსაფუძვლოდ ატარებს ხლხის სახელს. ხალხი,
რა თქმა უნდა, რაც უფრო ერთიანია საუკეთესო საქმეებში, მით უფრო უკეთესი იქნება; და
იმდენადაა ცუდი, რამდენადაც ცუდ საქმეებშია ერთიანი. ჩვენი ბოლო განმარტების საფუძველზე,
რომაელი ხალხი ნამდვილად არის ხალხი; და მისი საქმე, უდავოდ არის - სახალხო საქმე -
რესპუბლიკა. თუ რა უყვარდა ამ ხალხს თავის პირველ და მომდევნო პერიოდებში და როგორი ზნე-
ჩვეულებების შედეგად მივიდა სასტიკ დაპირისპირებამდე, ხოლო შემდეგ კი სამოქალაქო
ომებამდე, შეარყია და დაანგრია ეს ერთიანობა, რომელიც რაღაც სახით წარმოქმნიდა ხალხის
სიჯანსაღეს - ამაზე მეტყველებს ისტორია.
აქედან, თუმცა, არ გამომდინარეობს, რომ ის არ ყოფილა ხალხი, ან რომ მისი საქმეები არ იყო
რესპუბლიკა, მანამ სანამ არსებობს რაიმე სახის გონიერი ბრბოს კრება, ერთობა, გაერთიანებული
საყვარელი საქმეების გარშემო; და რაც მე ვთქვი ამ ხალხზე და ამ რესპუბლიკაზე - უნდა ჩაითვალოს
რომ ჩემს ნათქვამში და ჩემს აზრებში ხალხის და რესპუბლიკის შესახებ, უნდა მოვიაზროთ

24
ათენელების ან რომელიმე სხვა ბერძნული რესპუბლიკა, ეგვიპტელების ხალხი და რესუბლიკა,
ასურელების ის პირველი ბაბილონი, როდესაც ხალხის მმართველობით განაგებდნენ ისინი დიდ და
პატარა სამეფოებს და ნებისმიერ სხვა ხალხებს.

25