संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.

com

१.९ पारिशथिशतक पद्धशत ि वाताविण

For 6 marks
१.९.१ पारिशथिशतक पद्धशत ि जीव भू-िासायशिक चक्र
 पारिशथिशतक पद्धशत
 वाताविणमा Biotic & Abiotic तत्वहरु शिचको अन्तिसम्िन्ध, अन्तर्क्क्रिया ि
अन्तर्ििभिता
 पारिशथिशतक पद्धशत एवं यसका अङ्गहरुको िािे मा अध्ययि गिे िास्त्र :- Ecology
 पारिशथिशतक प्रणालीका तत्वहरु
क) जैशवक तत्व
- उत्पादक :- हरिया विथपशत जसमा क्लोिोफिल पाईन्छ
- उपभोक्ता :- प्रािशमक (साकाहािी जीव), शद्धतीय (प्रािशमक उपभोक्ता खािे
जीव), तृशतय (प्रिम ि द्धशतय उपभोक्ता खािे)
- शवच्छेदक :- सुक्ष्म शजवाणु (ब्याक्टेरिया, िन्जाई)
ख) अजैशवक त्तत्व
- माटो, पािी, हावा, घाम
 िेपालमा ११८ प्रकािका पारिशथिशतक प्रणालीहरु िहेका छि
 जे.एि. डोब्रेमज
े का अिुसाि िेपालमा ११४ प्रकािका पारिशथिशतक प्रणालीहरु िहेका
छि
 Eco-System िब्दको सविप्रिम प्रयोग गिे :- A.G. Tansley, 1935
 Father of Ecology :- Alexander Von Humbolt
 Ecology िब्दको सविप्रिम प्रयोग :- Ernst Haeckel, 1866
 Father of Ecosystem Ecology :- Eugene P. Odum
 Ecologically friendly Tourism :- Eco-Tourism
 पारिशथिशतक पद्धशतका प्रकाि :- मुख्य रुपमा २
क) थिशलय पारिशथिशतक प्रणाली
- Those Ecosystem can only be found on Land.
- Forest Ecosystem, Desert Ecosystem, Mountain Ecosystem,
Grassland Ecosystem गिी यसलाई उपशवभाजि गिि सफकन्छ ।
- थिशलय जीव सङ्ख्याको शपिाशमड ि जीव शपण्डको शपिाशमड दुवै सुल्टो हुन्छ ।
ख) जशलय पारिशथिशतक प्रणाली :-
- It Consists mainly of animals and organism that stay in the water
bodies. i.e Lakes, Oceans & Seas
- यसलाई २ प्रकािमा उपशवभाजि गिि सफकन्छ
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

i.e (सामुफिक) Marine Ecosystem & Freshwater Ecosystem (खोला

िदी शसमसाि)
- जशलय जीव सङ्ख्याको शपिाशमड ि जीव शपण्डको शपिाशमड दुवै उल्टो हुन्छ
 जीव भू-िासायशिक चक्र
 जीव तिा विथपशतहरुले शवशभन्न िासायशिक पदाििहरु वाताविणिाट शलिे ि पुि:
वाताविणमा फिताि पठाउिे प्रफक्रया शििन्ति चशलिहन्छ जसलाई जीव भू-िासायशिक
चक्र भशिन्छ ।
जथतै जल चक्र, अशक्सजि चक्र, काविि चक्र, िाईट्रोजि चक्र आदी
 जलचक्र :- जीव तिा विथपशतले वाताविणिाट पािी शलिे, प्रयोग गिे ि पुि:
वाताविणमा फिताि पठाउिे शििन्ति प्रफक्रया
 अशक्सजि चक्र :- जीव तिा विथपशतले वाताविणिाट अशक्सजि शलिे, प्रयोग
गिे ि पुि: वाताविणमा फिताि पठाउिे शििन्ति प्रफक्रया
 काविि चक्र :- जीव तिा विथपशतले वाताविणिाट काविि शलिे, प्रयोग गिे ि
पुि: वाताविणमा फिताि पठाउिे शििन्ति प्रफक्रया
 िाईट्रोजि चक्र :- जीव तिा विथपशतले वाताविणिाट िाईट्रोजि शलिे, प्रयोग
गिे ि पुि: वाताविणमा फिताि पठाउिे शििन्ति प्रफक्रया
क) िाईट्रोजि शथिरिकिण
- वायुमण्डशलय िाईट्रोजिलाई शवरुवाले प्रयोग गिे अवथिाको िाईट्रेटमा िदल्िे
प्रफक्रया
- िाईट्रोजि शथिरिकिण हुिे अवथिाहरु :-
a) शवजुली चशम्कदा
b) माटो तिा कोसेवालीको जिामा पाईिे ब्याक्टेरियाहरु
(एजोब्याक्टि, िाडोशथपिपशलयम, क्लाशथट्रशडयम) ले
ख) एमोशियाकिण :- जीव तिा विथपशतको मृत्यु पश्चात शवच्छेदकले कु हाएि
एमोशिया िन्ने प्रफक्रया
ग) िाईरट्रकिण :- एमोशियाका लवणहरुलाई िाईरट्रिाईङ्ग ब्याक्टेरियाहरुले
पशहला िाईट्राईट ि पशछ िाईट्रेटमा िदल्िे प्रफक्रया
- िाईट्रोब्याक्टि ि िाईट्रो सोमोिस ब्याक्टेरिया :-िाईरट्रिाईङ्ग ब्याक्टेरिया
घ) शडिाईरट्रकिण :- माटोमा िहेको िाईट्रेटलाई शडिाईरट्रकिण ब्याक्टेरियाले
वायुमण्डशलय िाईट्रोजि ि िाईट्रोजि यौशगकका रुपमा वायुमण्डलमा िै
फिताि प्रफक्रया
जथतै थयुडोमोिस ब्याक्टेरिया
१.९.२ शवकास ि वाताविण
 फदगो शवकास
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 शवकास तिा पूवािधाि शिमािण सम्िन्धी कायि सम्पन्न गदाि भाशव पुथताको
जीवियापिमा प्रशतकु ल असि िपिे गिी आर्ििक रुपमा धान्न सफकिे, सामाशजक रुपमा
थवीकायि एवं वाताविणीय रुपमा अशविािकािी अन्तिपुष्ता शवकास िै फदगो शवकास
हो ।
 अवधािणा :- सि् १९८० को दिकिाट
 फदगो शवकास िब्दको सविप्रिम प्रयोग :- Brundtland Commission, 1987 AD.
 फदगो शवकास िब्द प्रयोग भएको प्रशतवेदि :- Our Common Future, 1987 AD.
 ब्रुटल्याण्ड कशमसिको गठि :- सि् १९८३
 ब्रुटल्याण्ड कशमसिको अध्यक्ष :- िवेकी पूवि प्रधािमन्री ग्रो हालेम ब्रुटल्याण्ड
 फदगो शवकास िब्दको सविप्रिम अवधािणा फदिे व्यशक्त :- िावििा वाडि, सि् १९७१
 Our Common Future प्रशतवेदिको अवधािणा सम्िोधि सम्मेलि :- पृथ्वी शिखि सममेलि,
सि १९९२
 िेपालमा फदगो शवकास :-
- फदगो शवकास सम्िन्धी िेपालमा सविप्रिम लागू भएको िणिीशत :- िाशिय संिक्षण
िणिीशत, सि् १९८८
- फदगो शवकास सम्िन्धी अवधािणाको समावेि गिे पशहलो योजिा :- आठौ ौँ योजिा
- वाताविण तिा भू-उपयोग िीशतको समावेि :- छैटौ ौँ योजि
- फदगो शवकासका एजेण्डाको शिमािण :- शव.स. २०६०
 फदगो शवकासको Agenda 21 लागू भएका शजल्ला :- सुखत
े , दाङ ि कै लाली

 फदगो शवकास सम्िन्धी अन्तिाशिय प्रयासहरु

UNESCO को थिापिा सि् १९४६
IUCN को थिापिा सि् १९४८
फदगो शवकास सम्िन्धी जग सम्मेलि, सि् १९७१, फििल्याण्ड
हेशल्सन्की सम्मेलि
पशहलो पटक फदगो शवकासको अवधािणाको सि् १९७२, थवीडेि
प्रवेि-थटकहोम सम्मेलि जुि ५ लाई शवश्व वाताविण फदवसको घोषणा
United National Environment सि् १९७२, के न्याको िैिवी
Program (UNEP) को थिापिा
भाितमा शचपको आन्दोलि सि् १९७३
भाितमा ग्रीििेल्ट मुभमेन्ट सि् १९७७
UNEP िाट शवश्व संिक्षण िणिीशत प्रकािि सि् १९८०
ब्रुटल्याण्ड कशमसिको गठि, UNO को ३८ औ सि् १९८३
महासभाले िवेकी प्रधािमन्री ग्रो हालेम
ब्रुटल्याण्डको अध्यक्षतामा
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

सविप्रिम फदगो शवकास सम्िन्धी प्रयोग - Our सि् १९८७,

Common Future प्रशतवेदि ब्रुटल्याण्ड कशमसि मािि त
पृथ्वी सम्मेलि (Earth Summit)  सि् १९९२ जुि ३-१४, रियो द जेिेरियो ब्राशजल
 िेपालको तिि िाट तत्काशलि प्रधािमन्री शगरिजा
प्र.कोइिाला सहभागी
क्योटो प्रोटोकल, काविि व्यापािसौँग  सि् १९९७ शडसेम्िि ११, जापाि मा हथताक्षि
सम्िशन्धत  िेपालमा सि् २००५ सेप्टेम्िि १७ िाट लागू
 १९२ देिहरु
सहस्राब्दी शवकास लक्ष्य  सि् २००० – २०१५ सम्म लागू
 ८ वटा लक्ष्यहरु शिधाििण गरिएका
िाली सम्मेलि  सि् २००७, इन्डोिेशसयाको िालीमा सम्पन्न
पािी मुशि िैठक सम्पन्न  सि् २००९ अक्टोिि १६ माशल्दभ्समा

 पृथ्वी सम्मेलिको घोषणापरमा भएका व्यवथिाहरु (ABCF)

 Agenda 21
 सविप्रिम िेपालमा लागू भएका शजल्लाहरु – सुखत
े , दाङ ि कै लाली
 Capacity-3 Programme लागू भएको
 हथताक्षि गिे पशहलो िाि – चीि, सि १९९४
 १२० वटा कायिक्रमहरु समावेि गरिएका
 Bio – Diversity
 जैशवक शवशवधता सम्वन्धी महासन्धी, पारित - सि् १९९२
 जैशवक शवशवधता सम्वन्धी महासन्धी, लागू/कायािन्वयि - सि् १९९३
 Climate Change
 Forest Conservation Principle

 फदगो शवकासका लक्ष्यहरु

 UNO को ७० औ महासभाले १७ लक्ष्यहरु ि १६९ वटा परिमाणात्क लक्ष्यहरु अिुमोदि
गिे को
 िािा – Universal, Integrated and Transformative : 2030 Agenda for
Sustainable Development
 शसद्धान्त – The future we want.
 लक्ष्यहरु प्रथताव गिे देि – कोलशम्वया सि् २०११
 १७ वटा लक्ष्यहरु 5Ps मा आधारित
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 Planet, People, Prosperity, Peace & Partnership

 िेपालले लक्ष्य िं. १४ लाई आन्तरिकीकिण गिे को छैि
1. गरिवीको अन्त्य
2. भोकमिीको अन्त्य
3. थवथि ि सम्मुित समाज
4. गुणथतरिय शिक्षा
5. लैंशगक समािता
6. थवच्छ खािेपािी तिा सिसिाई
7. थवच्छ उजािमा सहज पहुौँच
8. मयािफदत िोजगाि तिा आर्ििक वृशद्ध
9. उद्योग पूवािधाि तिा िशवि शसजििा
10.असमािता न्यूशिकिण
11.फदगो िहि ि समुदायहरु
12.शजम्मेवािपूणि उपभोग तिा उत्पादि
13.जलवायु परिवतििमा तत्काल पहल
14.जल मुशिको जैशवक शवशवधताको संिक्षण
15.जशमि मािीको जैशवक शवशवधताको संिक्षण
16.िाशन्त, न्याय ि सिक्त शिकाय
17.लक्ष्य प्राशिको लागी साझेदािी

 जैशवक शवशवधता
 अवधािणाको सुरुवात – सि् १९८० को दिकिाट
 जैशवक शवशवधता ३ प्रकािका छि
 प्रजाशतगत जैशवक शवशवधता
 वंिाणुगत जैशवक शवशवधता
 पारिशथिशतगत जैशवक शवशवधता
 जैशवक शवशवधता िब्दको सविप्रिम प्रयोग
 व्यशक्त – ई. ओ. शवल्सि
 शमशत – सि् १९८८ अमेरिका
 जैशवक शवशवधता/ आधुशिक युगका शपता ई.ओ. शवल्सिको शिधि – सि् २०२१
शडसेम्िि २६
 कृ शत – The Diversity of Life मा
 जैशवक शवशवधताको संिक्षणले अन्तिाशिय महत्व पाएको – Earth Summit, 1992
AD.
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 जैशवक शवशवधतामा सिैभन्दा धिी देि – ब्राशजल (दोस्रो – इन्डोिेशसया)

 जैशवक शवशवधता महासशन्धमा हथताक्षि गिे देि – १५५
 िेपालले जैशवक शवशवधता महासन्धीको अिुमोदि गिे को – सि् १९९३ िोभेम्िि २३
ति
लागू – सि् १९९४ िे ब्रुअिी २२
 जैशवक शवशवधता फदवस – मे २२, सि् २००० देशख
 जैशवक शवशवधता फदवस २०२२ को िािा – Building a shared future for all life
(सिै जीविका लागी साझा भशवष्यको शिमािण)
 जैशवक शवशवधतामा िेपाल
 शवश्वमा – ४९ औ ौँ / (२५ औ पशि पाइिे)
 एशसयामा – ११ औ ौँ
 िेपालले शवश्वको १.३ प्रशतित ओगटेको
 Flowering Plant Species मा िेपाल शवश्वमा २७ औ ि एशियामा १० औ थिािमा
 िेपालमा पशहचाि भएका शवशभन्न प्रजाशतहरु,
- थतिधािी - १८१
- सरिसृप – १००
- सपि – ६३
- शगद्ध – ८ (शवश्वमा २३)
- यासािगुम्िा – १३
- चिा – ८८७ भन्दा िढी
- माछा – १८५
- पुतली – ६३५
- उभयचि – ४३
- औषशधय गुण भएका विथपशतहरु – ७०० भन्दा िढी
- ३५ प्रकािका वि
- िेपालमा मारै पाईिे विथपशत प्रजाशत – करिि ३५०
 प्रजाशत – एक आपसमा प्रजिि गिि सक्षम जीवहरु

 िामसाि महासन्धी
 शमशत ि थिाि – सि् १९७१ िे ब्रुअिी २, मजान्दारिि ईिाि
 शवषय – शसमसाि संिक्षण सम्िन्धी महासन्धी
 लागू – सि् १९७५ शडसेम्िि २१
 प्रधाि कायािलय – ग्लाण्ड शथवजिल्याण्ड
 िेपालले हथताक्षि गिे को – सि् १९८७ शडसेम्िि १७
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 शवश्व शसमसाि फदवस – िे ब्रुअिी २ ( सि् १९९७ देखी)

 शवश्व शसमसाि फदवस २०२२, िािा – Wetlands action for people and nature.
(सि् २०२१ को िािा – Wetlands & Water)

 शसमसाि
 पािी जमेको दलदल क्षेर जहाौँ पािीको औसत गशहिाई करिि ६ शमटि हुन्छ
 शवश्वमा िामसाि सूचीमा सूचीकृ त शसमसाि – २४२९
 सिैभन्दा िढी शसमसाि िामसाि सूचीमा सूचीकृ त देि – िेलायत
 सिैभन्दा िढी क्षेरिल शसमसाि िामसाि सूचीमा सूचीकृ त देि – िोशलशभया
 िेपालको कु ल क्षेरिलको ५ % भाग शसमसाि
 िेपालका १० वटा शसमसाि क्षेरहरु िामसाि सूचीमा सूशचकृ त छि

शसमसाि शविेषता (क्षेरिल – वगि फक.शम.)

कोिीटप्पु वन्यजन्तु आिक्ष  सुिसिी
 सूशचकृ त – सि् १९८७ शडसेम्िि १७
 क्षेरिल – १७५, िेपालको पशहलो
िीस हजािी ताल  शचतवि
 सूशचकृ त – सि् २००३ अगथट १३
 क्षेरिल – ३२
घोडाघोडी ताल  कै लाली
 सूशचकृ त – सि् २००३ अगथट १३
 क्षेरिल – २५.६३
जगफदिपुि ताल  कशपलवथतु
 सूशचकृ त – सि् २००३ अगथट १३
 क्षेरिल – २.२५
सगिमािा िा.शि.  सोलुखम्ु िु गोक्यो
 सूशचकृ त – सि् २००७ सेप्टेम्िि २३
 क्षेरिल – ७७.७०
िे-िोक्सुण्डो क्षेर  डोल्पा
 सूशचकृ त – सि् २००७ सेप्टेम्िि २३
 क्षेरिल – ४.९४
िािा ताल ि शिकु ञ्ज  मुगु
 सूशचकृ त – सि् २००७ सेप्टेम्िि २३
 क्षेरिल – १५.८३
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

गोसाईकु ण्ड  िसुवा

 सूशचकृ त – सि् २००७ सेप्टेम्िि २३
 क्षेरिल – १०.३०
माईपोखिी  ईलाम
 सूशचकृ त – सि् २००८ अक्टोिि २८
 क्षेरिल – ०.९
 िेपालको सिैभन्दा सािो शसमसाि
पोखिाका ९ तालहरु  काथकी
 सूशचकृ त – सि् २०१६ िे ब्रुअिी २
 क्षेरिल – २६१
 िे वा, िेगिास, रुपा, कमलपोखिी,
खाथटे, गुद,े न्यूिेिी, फदपाङ, मैदी
 िेपालको सिैभन्दा ठु लो शसमसाि

 दुलभ
ि जीव तिा विथपशतहरु
संिशक्षत घस्रिे जीवजन्तुहरु ३
अशजङ्गि, घशडयाल ि सुिगोहोिो
संिशक्षत पंक्षीहरु ९
संिशक्षत थतिधािी २६

 दुलभि जीव तिा विथपशतहरु सौँग सम्िशन्धत संघ संथिाहरु

 WWF
 पुिा रुप – World wide fund for nature
 थिापिा – सि् १९६१ अशप्रल २९
 आदिि वाक्य – For a long planet
 प्रधाि कायािलय – ग्ल्याण्ड थवीजिल्याण्ड
 अशभयाि – Gift to the earth
 प्रशतक शचन्ह – जाईन्ट पाण्डा, चीि (िाम – चीची)
 प्रशतक शचन्हको शिमािण गिे – सि शपटि थकट

 CITES
 पुिा रुप – Convention on International trade in endangered species of wild
Fauna and Flora
 हथताक्षि – सि् १९७३ माचि ३, वाशसङ्टि शड.शस. अमेरिका
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 थिापिा – सि् १९७५ जुलाई १

 प्रधाि कायािलय – जेिभे ा थवीजिल्याण्ड
 िेपाल १२ औ थिािमा प्रवेि गिे को – सि् १९७५ जुि १८
 Entry Into Force/ कायािन्वयि – सि् १९७५ सेप्टेम्िि १६
 सदथय िाि – १८३
 मान्यता प्राि भाषाहरु – ५ Spanish, English, Russian, French & Chinese
 CITES मा सुचीकृ त िेपालमा जीवजन्तु प्रजाशतहरु
विथपशत ४१७
चिा ११३
थतिधािी ७३
सरिसृप २९
पुतली ३
उभयचि २
 सि् १९६६ िाट Red Data Book को प्रकािि सुरु
 Red List मा करिि ३३००० भन्दा िढी प्रजाशत सूशचकृ त िहेका

 IUCN
 पुिा रुप – International Union for Conservation of Nature
 थिापिा – सि् १९४८ अक्टोिि ५, फ्रान्स
 प्रधाि कायािलय – ग्ल्याण्ड थवीजिल्याण्ड
 िेपाल सदथय भएको – सि् १९७३
 Red Data Book को प्रकािि गिे
 Red Data Book – संकटमा पिे का प्रजाशतहरुको सूची प्रकािि (सि् १९६४ देखी)
 लोप तिा दुलभ ि हुि लागेका जीवको ५ अवथिा
सम्भथत के ही थिािमा िढी पाईए पशि कु ल संख्या शिकै घटेको
दुलभ
ि न्यूि संख्यामा उपलब्ध
अशत संवदे िशिल संिक्षणका उशचत उपाय िअपिाए संकटापन्न िन्ने
संकटापन्न वतिमाि अवथिा कायम िहे लोप हुि सक्ने
शवलोप ५० वषि देशख िभेरटएको

 ICIMOD
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 पुिा रुप – International centre for integrated mountain development

 थिापिा – सि् १९८३ शडसेम्िि ५
 प्रधाि कायािलय – लशलतपुि िेपाल
 सदथय – ८

(म्यािमाि, िंगलादेि, भुटाि, चीि, पाफकथताि, अिगािथताि, िेपाल ि भाित) – MBBC

PANI
 साकि िाट िपिे देिहरु – २, माशल्दभ्स ि श्रीलंका

 संिक्षण क्षेरका शवधाहरु

कछु वा संिक्षण क्षेर कसिा शचतवि
चमेिा संिक्षण क्षेर देवािगफढ कशपलवथतु
जटायु िे ष्टुिेन्ट शपठौली िवलपिासी
सपि संग्रहालय दमक झापा
शजि िैंक खुमलटाि लशलतपुि
जैशवक शवशवधता सूचिा के न्ि रटकौली शचतवि
जैशवक शवशवधता िैशक्षक उद्धध्याि गोदाविी लशलतपुि
अन्तिािशिय पविशतय उद्धध्याि ककिी िुवाकोट
वन्यजन्तु अथपताल सौिहा शचतवि
प्रकृ शत संिक्षण शिक्षालय कसिा शचतवि
शगद्ध प्रजिि के न्ि शचतवि िाशिय शिकु ञ्ज
गोशह प्रजिि के न्ि शचतवि ि िर्क्दय
ि ा िा.शि.
मृग अध्ययि के न्ि गोदाविी लशलतपुि
हात्ती प्रजिि के न्ि शचतवि िा. शि. खोसोि
सािस प्रजिि के न्ि कशपलवथतु
िे डपान्डा प्रजिि के न्ि ईलाम सन्दकपुि
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 िेपालमा िाशिय शिकु ञ्जहरु

 सङ्ख्या – १२
 थिापिाको क्रम – शचस लािा ििेख मशि िािुप
(२०३०,३२,३२,३२,३२,४०,४२,४८,५८,६७,७३,७४)
 क्षेरिलको क्रम – िेला मस िशचपिा िुख शििा
(३५५५,१७१०,१५००,११४८,९६८,९५२.६३,६२७.३९,५५०,३०५,२२५,१५९,१०
६)
 पूवि पशश्चमको क्रम – मसला शिप शचिेिा ििा खिु
 जम्मा क्षेरिल – ११८०६.०२ वगि फक.शम. (८.०२ % )
 जम्मा संिशक्षत क्षेरहरुको संख्या – २०
 संिशक्षत क्षेर ि मध्यवर्ति क्षेरले ओगटेको क्षेरिल – ३४४१९.७५ Km2 / २३.३९ %
 िाघ गणिा २०२२ अिुसाि िेपालमा जम्मा िाघ – ३५५
 तिाईमा िा.शि. – ५ वटा
 िाघ पाईिे िा.शि. – ५ वटा

िा. शि. को िाम शविेषताहरु

1. शचतवि िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०३०
 क्षेरिल – ९५२.६३ वगि फक.शम.
 क्षेर – शचतवि िवलपिासी मकवािपुि पसाि
 िेपालको पशहलो िा.शि.
 सिैभन्दा िढी पयिटकहरु आउिे िा.शि.
 शवश्व सम्पदामा सूशचकृ त – सि् १९८४
 एक शसङ्गे गैडा/ शिल गाई/ शहलेकावाको
लागी प्रशसद्ध
 सिैभन्दा धेिै िाौँघ पाईिे – १२८ वटा
 चािकोिे झाडीको लागी प्रशसद्ध
2. सगिमािा िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०३२
 क्षेरिल – ११४८ वगि फक.शम.
 क्षेर – सोलुखम्ु िु
 शवश्वकै सिैभन्दा उचाईमा िहेको िा.शि.
 शवश्व सम्पदामा सूचीकृ त – सि् १९७९
3. लामटाङ िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०३२
 क्षेरिल – १७१० वगि फक.शम.
 क्षेर – शसन्धुपाल्चोक िसुवा िुवाकोट
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 िातो पाण्डा/हाब्रेका लागी प्रशसद्ध

 शहमाली क्षेरको पशहलो िा.शि.
4. िािा िा. शि.  थिापिा – शव.स. २०३२
 क्षेरिल – १०६ वगि फक.शम.
 क्षेर – मुगु ि जुम्ला
 िेपालको सिैभन्दा सािो िा.शि.

5. िर्क्दय
ि ा िा. शि.  थिापिा – शव.स. २०३२
 क्षेरिल – ९६८ वगि फक.शम.
 क्षेर – िर्क्दय
ि ा
 कृ ष्णसािका लागी प्रशसद्ध
 तिाईको सिैभन्दा ठू लो िा.शि.
 दोस्रो धेिै िाघ पाईिे – १२५ वटा
6. िे-िोक्सुण्डो िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०४०
 क्षेरिल – ३५५५ वगि फक.शम.
 क्षेर – मुगु ि डोल्पा
 िेपालको सिैभन्दा ठु लो िा.शि.
 शतब्िशत खिायोको लागी प्रशसद्ध
7. खिड िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०४२
 क्षेरिल – २२५ वगि फक.शम.
 क्षेर – डोटी िझाङ अछाम ि िाजुिा
 जंगली कु कु िको लागी प्रशसद्ध
8. मकालु िरुण िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०४९
 क्षेरिल – १५०० वगि फक.शम.
 क्षेर – सोलुखम्ु िु ि संखव
ु ासभा
 जैशवक शवशवधताको दृशष्टकोणले अग्रणी
 दुलभ ि चिाहरुको लागी प्रशसद्ध
 सेिा िशहत एक मार िा.शि.
 शवश्व कै सिैभन्दा गशहिो उपत्यका अरुण
उपत्यका िहेको
9. शिवपुिी िागाजुि
ि िा.शि.  थिापिा – शव.स. २०५८
 क्षेरिल – १५९ वगि फक.शम.
 क्षेर – काठमान्डौ िुवाकोट धाफदङ ि
शसन्धुपाल्चोक
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com
10.िाौँके िा. शि.
11.िुक्लािाौँटा िा.शि.
12.पसाि िा.शि.
 वन्यजन्तु आिक्ष ि शसकाि आिक्ष
कोिीटप्पु वन्यजन्तु आिक्ष
ढोिपाटि शसकाि आिक्ष
 िेपालका संिक्षण क्षेरहरु – ६ वटा
अन्नपूणि संिक्षण क्षेर
 ध्वासे शचतुवाको लागी प्रशसद्ध
 काठमान्डौ उपत्यकािाट सिैभन्दा िशजक
 थिापिा – शव.स. २०६७
 क्षेरिल – ५५० वगि फक.शम.
 क्षेर – िाौँके सल्याि ि दाङ
 पाटे िाघको लागी प्रशसद्ध – २५ वटा
 थिापिा – शव.स. २०७३
 क्षेरिल – ३०५ वगि फक.शम.
 क्षेर – कं चिपुि
 िाघको लागी प्रशसद्ध – ३६ वटा
 तिाईको सिैभन्दा सािो
 िाह्रससंगक े ो लागी प्रशसद्ध
 थिापिा – शव.स. २०७४
 क्षेरिल – ६२७.३९ वगि फक.शम.
 क्षेर – शचतवि मकवािपुि पसाि
 गौिी गाईको लागी प्रशसद्ध
 सिैभन्दा कान्छो िा.शि.
 िाघको लागी प्रशसद्ध – ४१ वटा
 थिापिा – २०३२
 क्षेरिल – १७५ वगि फक.शम.
 क्षेर – सुिसिी
 दुलभ ि अिाि, घशडयाल मगि गोहीको लागी
प्रशसद्ध
 थिापिा – शव.स. २०४४
 क्षेरिल – १३२५ वगि फक.शम.
 क्षेर – िाग्लुङ, म्याग्दी ि रुकु म पूवि
 अिुमशत प्राि व्यशक्तहरुले िाउि, िाि, झािल
आफद शसकाि गिि पाईिे
 थिापिा – शव.स. २०४९
 क्षेरिल – ७६२९ वगि फक.शम.
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 क्षेर – काथकी मिाङ मुथताङ म्याग्दी लमजुङ

कञ्चिजंघा संिक्षण क्षेर
मिाथलु संिक्षण क्षेर
कृ ष्णसाि संिक्षण क्षेर
गौिीिंकि संिक्षण क्षेर
अपीिाम्पा संिक्षण क्षेर
 िेपालको सिैभन्दा ठु लो ि पशहलो
 थिापिा – शव.स. २०५४
 क्षेरिल – २०३५ वगि फक.शम.
 क्षेर – ताप्लेजङ ु
 थिापिा – शव.स. २०५५
 क्षेरिल – १६६३ वगि फक.शम.
 क्षेर – गोिखा मिाङ
 थिापिा – शव.स. २०६५
 क्षेरिल – १६.९५ वगि फक.शम.
 क्षेर – िर्क्दय
ि ा
 िेपालको सिैभन्दा सािो
 थिापिा – शव.स. २०६६
 क्षेरिल – २१७९ वगि फक.शम.
 क्षेर – शसन्धुपाल्चोक िामेछाप दोलखा
 थिापिा – शव.स. २०६७
 क्षेरिल – १९०३ वगि फक.शम.
 क्षेर – दाचुल ि ा

 िेपालका मध्यवर्ति क्षेरहरु

 सङ्ख्या – १३ वटा
 यसमा १२ वटा िाशिय शिकु ञ्जहरु ि िप कोिीटप्पु वन्यजन्तु आिक्ष िहेका
 जम्मा क्षेरिल – ५६८७.७८ वगि फक.शम.

 वि संिक्षण क्षेर
 जम्मा संख्या – ११ वटा
 ११ औ – गोदाविी िु लचोकी वि संिक्षण क्षेर (२०७९ असाि २ मा घोषणा)
 वि ऐि २०७६ अिुसाि घोषणा गरिएको पशहलो
 क्षेरिल – ५०.५३ हेक्टि, लशलतपुि ि काभ्रे
 पशहलो वि संिक्षण क्षेर – काक्रेशिहाि सुखत
े , २०४९/०१/२०
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 वाताविण व्यवथिापि
 िेपालको संशवधािको धािा ३० मा थवच्छ वाताविणको हकको व्यवथिा
 वाताविण संिक्षण सम्िन्धी वतिमाि कािुि – वाताविण संिक्षण ऐि २०७६ ि
शियमावली २०७७
 वाताविण परिषदको अध्यक्ष – प्रधािमन्री
 थवच्छ वाताविणको लागी ४३ % भूभाग विजंगलले ढाके को हुिुपछि

 वाताविण सम्िन्धी0 के ही िब्दावली

Earth Hour  सि् २००७ अिेशलया
 वाताविण संिक्षण अशभयाि
Euro 1 2 3 4  सवािी प्रदुषण मापदण्ड
ओके टेक्स १००  वाताविण गुणथति मापदण्ड जिाउिे अन्तिाशिय शचन्ह
शचशच  WWF को लोगोमा अंफकत पाण्डाको िाम
Earth First  पशहला वाताविण संिक्षणमा ध्याि फदिुपछि भन्ने अमेरिकाका
युवाको अशभयाि
Gift to the Earth  WWF ले शजवजन्तु संिक्षणमा चालेको अशभयाि
Holy way  अन्टाकि रटकाको आकािमा ओजोि तहको प्वाल
 सि् १९८५ मा िासाको शिम्िस ७ उपग्रहले पत्ता लगाएको
HMS Challenger  समुिको अध्ययि गिे शवश्वको पशहलो पािी जहाज
गौतम सापकोटा  काग सम्मेलि
डा. घिश्याम गुरुङ  शहम शचतुवाको गोठालो

 वाताविण क्षेरका के ही अशभयािहरु

िमिदा िचाउ अशभयाि  अगुवा – मेघा पाटेकि
 गुजिात भाितमा िमिदा िदीमा ििाउि लाशगएको
िाौँधिाट वाताविणीय क्षेरमा पिे हािीको शवरुद्धको
अशभयाि
 सि् १९८५ मा
चीपको आन्दोलि  अगुवा – सुन्दिलाल िहुगुणा
 शमशत/थिाि – सि् १९७३, शहमाञ्चल ि गढवाल
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

ग्रीि िेल्ट मुभमेन्ट
प्रदेि भाित
 अशभयाि – वि संिक्षण सम्िन्धी असहंस्रक आन्दोलि
 कायिक्रम – रुख काट्ि गएमा कारटिे रुखमा
माशिसहरु गएि टाशसिे ि काट्ि िफदिे
 अगुवा – वाङ्गािी मािाई, वाताविणशवद के न्या
 शमशत – सि् १९७७ चलेको
 अशभयाि – वृक्षािोपण गिे तिा जंगल िडािी िोक्ने
हरित पेरटका अशभयाि

 वाताविण क्षेरका महत्वपूणि पुिथकािहरु

Gold Man Environment Prize  वाताविणीय क्षेरको िोवेल पुिथकाि
 थिापिा – सि् १९८९
 िािी – ७५ हजाि US Dollar
 एशियािाट प्राि गिे पशहलो व्यशक्त –
महेिचन्ि मेहता, सि् १९९६
Blue Planet Award  वाताविण क्षेरको सिैभन्दा ठु लो पुिथकाि
 थिापिा – सि् १९९२, Earth Summit
 िािी – ५ लाख ३ हजाि US Dollar
Global 500 Prize  थिापिा – सि् १९८७
 थिापिा गिे संथिा – UNEP
 प्राि गिे पशहलो िेपाली – डा. कृ ष्ण कु माि
पाण्डे
Galante Conservation Award  िािी – ४००० US Dollar
 प्राि गिे पशहलो िेपाली – मुकेि कु माि
चाशलसे (िाौँदि शविेषज्ञ)
 अरुण उपत्यकामा िाौँदिहरुको अध्ययि
गिे वापत

 वाताविण क्षेरका के ही संथिाहरु

UNEP  थिापिा – सि् १९७२ जुि ५
 पुिा रुप – United Nation Environment Program
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 प्रधाि कायािलय – के न्या, िैिवी

 सि् १९७४ देखी हिे क जुि ५ मा UNEP को
आह्वािमा शवश्व वाताविण फदवस मिाईन्छ
 शवश्व वाताविण फदवस २०२२ को िािा – Only One
Earth
 िेपालमा सि् २००० देशख मिाउि िाशलएको
UNESCO  थिापिा – सि् १९४६ िोभेम्िि ४
 प्रधाि कायािलय – फ्रान्सको पेरिस
 िेपाल सदथय – सि् १९५३
 मािव तिा जीव िामक कायिक्रम सञ्चालि गिे संथिा
 पुिा रुप – United Nations Educational Scientific
and Cultural organization
 िेपालका १० वटा सम्पदाहरु शवश्व सम्पदा सूचीमा
सूशचकृ त
CTBT  पुिा रुप - Comprehensive nuclear Test Ban
Treaty
 घातक शवषादीको प्रयोगमा िोक लगाउिे सन्धी
 िेपालका तिि िाट हथताक्षि गिे – प्रकािचन्ि लोहिी
 हथताक्षि शमशत – सि् १९९६ सेप्टेम्िि १०, १६ औ
िाि

 वाताविण सम्िन्धी शवशवध पक्षहरुको जािकािी

 जलवायु परिवतिि
 करिि ३० वषिको अन्तिालमा पृथ्वीको तापक्रम, वायुमण्डशलय चापको वहाव ि वषािको
मारामा हुिे औसत परिवतिि – जलवायु परिवतिि
 िेपालमा हिे क वषि औसत तापक्रम वृशद्ध – ०.०५६ ०C
 वतिमाि कािुिी व्यवथिा – िाशिय जलवायु परिवतिि िीशत, २०७६
- वाताविण संिक्षण ऐि, २०७६
 जलवायु परिवतिि जोशखममा िेपालको थिाि – ४ औ
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 जलवायु परिवतििको कािण शहमाली क्षेरमा पिे को असि िािे मा शवश्वको ध्यािाकि षिण गिे
उद्धेश्यले सगिमािाको आधाि शिशवि कालापत्ििमा मन्रीपरिषदको िैठक – २०६६
मंशसि १९
 जलवायु परिवतििको असि िािे मा शवश्वको ध्यािाकषिण गिि पािी मुशि माशल्दभ्सको
मन्रीपरिषदको वैठक – सि् २००९ अक्टोिि १६
 जल प्रकोपको दृशष्टमा िेपालको थिाि – ३० औ
 जलवायु परिवतिि सम्िन्धी कोप सम्मेलि
 कोप १ – जमििी, िर्लिि (सि् १९९५)
 कोप २६ – िेलायत थकटल्याण्ड, सि् २०२१ अक्टोिि ३१ – िोभेम्िि १२
 कोप २७ – ईशजप्ट, सि २०२२ िोभेम्िि ७-१८
 कोप २८ – UAE, सि् २०२३
 COP 26 मा िेपालले सि् २०४५ सम्ममा काविि उत्सजिि िुन्यमा झािे प्रशतवद्धता गिे को
 जलवायु परिवतिि सम्िन्धी क्योटो प्रोटोकल – सि् १९९७, जापाि क्योटो

 हरितगृह प्रभाव
 हरित गृह ग्यासहरुको कािण सूयक ि ा हाशिकािक शवफकिणहरु पृथ्वीको वायुमण्डल शभर
प्रवेि गिे ति उत्पन्न ताप वायुमण्डल िाशहि जाि िसकी पृथ्वी तात्ने प्रफक्रया – हरितगृह
प्रभाव
 हरियो शससाको घि
 हरित गृह ग्यासहरु
- CO2 (५७%),
- CFC (२५%),
- शमिेि (१२%),
- िाइट्रस अक्साईड
- Water Vapour
- ओजोि ग्यास
 हरितगृह प्रभावको अवधािणा प्रथतुत गिे – िेरिि शजि िे रियि, सि् १९२६
 हरित गृह प्रभाव भएको/ िहथयोद्घाटि गिे – आर्िििस, सि् १९८६ (थवीडेि)
 हरितगृह ग्यास उत्सजिि गिे प्रमुख िािहरु – चीि (२०.०९%), अमेरिका (१७.८९%)
 िेपालले शवश्वको ०.०२७ % हरित गृह ग्यास उत्सजिि गिे को

 ओजोि तहको शविास

 ओजोि तह – पृथ्वीको समतापमण्डल, पृथ्वीको सतहदेशख औसत २५-४० फक.शम. माशि
िहेको
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 ओजोि ग्यास – अशक्सजिका ३ वटा पिमाणु शमलेि ििेको ग्यास (O3)

 मशन्ट्रयल प्रोटोकल – सि् १९८७ सेप्टेम्िि १६, क्यािडाको मशन्ट्रयल मा हथताक्षि
- ओजोि तह संिक्षण सम्िन्धी अन्तिाशिय पशहलो सम्मेलि
 ओजोि तह संिक्षण फदवस – सेप्टेम्िि १६
 ओजोि तह पत्ता लगाउिे व्यशक्त – जे.सी. िािम्याि
 ओजोि तह पातशलदै गएको पत्ता लगाउिे व्यशक्त – िेिउड िोल्याण्ड
 ओजोि ग्यासको गन्ध – हल्का शपिो
 ओजोि तहको प्वाल – Holly Way, अन्टाकि रटका मािी
 Holly Way पत्ता लगाउिे – शिम्वस-७ भू-उपग्रह, िासा (सि् १९८५)
 ओजोि तहले सूयक ि ा हाशिकािक ९९ % पिावैजिी शवफकिण िोक्न सक्ने
 ओजोि तहको क्षयीकिण मापि गिे यन्र – TOMS (Total ozone measure
spectrometer)
 ओजोि तह क्षयीकिण मापि गिे एकाई – Dobson Unit
 ओजोि तह १ % ले िष्ट हुौँदा २ % पिावैजिी िङको मारा पृथ्वीमा िढ्छ

 क्लोिोफ्लोिो काििि – CFC

 ओजोि तहको िष्ट गिे प्रमुख औद्योशगक िसायि – CFC
 पत्ता लगाउिे व्यशक्त – िोमस शमज, सि् १९३०
 CFC ले ओजोि तहको शविास गिे कु िा पत्ता लगाउिे वैज्ञाशिक – मेशलिा ि िोल्याण्ड
(MR.)
 यो ग्यासको उत्पादि शचथयाउिे प्रयोजिको लागी गरिन्छ

 अशम्लय वषाि
 औद्योशगक ग्यासहरु वायुमण्डलमा िहेको जलवाष्प सौँग शमलेि अम्ल िन्छि ि प्राकृ शतक
वषाि सौँगै तल झिुि – अम्ल वषाि
 अवधािणा प्रथतुत गिे – िोवटि एंग्स शथमि, सि् १८५२

 वाताविण सम्वन्धी फदवसहरु

शवश्व शसमसाि फदवस िे ब्रुअिी २
शवश्व वन्यजन्तु फदवस माचि ३
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

शवश्व समुि फदवस जुि ८

ओजोि तह संिक्षण फदवस सेप्टेम्िि १६
पृथ्वी फदवस अशप्रल २२
शवश्व वि महोत्सव माचि २१
शवश्व सम्पदा फदवस अशप्रल १८
शवश्व वाताविण फदवस जुि ५
जैशवक शवशवधता फदवस मे २२
पािी फदवस माचि २२

 वाताविण सम्वन्धी अवधािणाकाि ि पत्ता लगाउिे वैज्ञाशिक

Eco system ए शज टान्सेली
Ecology अिेष्ट ह्याके ल
हरित गृहको अवधािणा िेरिि शजि िे रिएि
CFC डा. िोमस शमज
अम्ल वषािको खोज ििटि िाङ्स शथमि
ओजोि तहमा प्वाल पिे को पत्ता जे.सी. िािम्याि
लगाउिे
ओजोि तह पातशलदै गएको पत्ता िेिउड िोल्याण्ड
लगाउिे
Eco-Tourism हेक्टि सेवालेस लाथकु िे ल
जैशवक शवशवधता ई.ओ. शवल्सि
जैशवक प्रशवशध कालि ईिे की
फदगो शवकास िब्द िािििा वाडि

 िेपालको वतिमाि जिसंख्या तथ्यांक

शवषय अवथिा, २०६८ अवथिा, २०७८

 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

जिसंख्या  २,६४,९४,५०४  २,९१,९२,४८०

 मशहला – ५१.५ %  मशहला – ५१.०४ %
 पुरुष – ४८.५ %  पुरुष – ४८.९६ %
 १० वषिमा – २६,९७,५००
 शहमाल – ६.०९ %
 पहाड – ४०.२५ %
 तिाई – ५३.६६ %
 १० वषिमा िेपालको जिसंख्या
१०.१८ % िढेको
जिसंख्या वृशद्धदि १.३५ %  ०.९३ %
 शहमाल – (-०.०२)%
 पहाड – ०.२९%
 तिाई – १.५६ %
 धेिै जिसंख्या वृशद्धदि भएको प्रदेि –
लुशम्ििी (१.२५%)
 कम वृशद्धदि भएको प्रदेि – गण्डकी
(०.३०%)
 जिसंख्या वृशद्धदि ऋणात्मक – ३२
शजल्ला
 वृशद्धदि धिात्मक – ४५ शजल्ला
जिघित्व  औसत - १८०  औसत – १९८
(जिा प्रशतवगि फक.शम.)  शहमाल – ३४
 पहाड – १९२
 तिाई – ४६१
 मधेस प्रदेि – ६३६
 कणािली प्रदेि – ६१
 िढी भएको शजल्ला काठमान्डौ –
५१०८ (भक्तपुि लशलतपुि रुपन्देही
सुिसिी)
 कम भएको शजल्ला मिाङ्ग – ३
 (मुथताङ्ग डोल्पा हुम्ला मुग)ु
लैंशगक अिुपात  ९४.१६  ९५.५
%  िढी मिाङ – १३०
 कम प्यूठाि – ८२
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 िहि – ९६.३५
 ग्राशमण – ९५.०५
प्रशतपरिवाि संख्या  ४.८८ जिा  ४.३२ जिा
परिवािको आकाि  िहिमा – ४.२५
 ग्राशमण – ४.५५
 कम भएको प्रदेि – गण्डकी, ३.६६
 िढी भएको प्रदेि – मधेस ५.६६
 कम भएको शजल्ला – दोलखा, ३.४१
 िढी भएको शजल्ला – िौतहट, ५.९२
धेिै जिसंख्या प्रदेि  िाग्मती प्रदेि  मधेि प्रदेि
 २०.९९ प्रशतित
कम जिसंख्या भएको  कणािली प्रदेि  कणािली
प्रदेि  ५.८१ प्रशतित
प्रदेि अिुसाि जिसंख्या  ३२१५७४६  मधेस, िागमती, लुशम्ििी, १,
क्रम सुदिु पशश्चम, गण्डकी ि कणािली
िहिी जिसंख्या  १७.०७  ६६.०८ प्रशतित
ग्राशमण जिसंख्या  ८२.९३  ३३.९२ प्रशतित
िढी जिसंख्या भएको  िािी सोिािी गा.पा. िाौँके  िैजिाि, िाौँके
गा.पा.
कम जिसंख्या भएको  िािािभम
ू ी  िािािभम
ू ी, मिाङ
गा.पा.
िढी जिसंख्या भएको  मेचीिगि झापा  काठमान्डौ म.ि.पा.
ि.पा.
कम जिसंख्या भएको  ठू लीभेिी ि.पा. डोल्पा  ठु लीभेिी ि.पा.
ि.पा.
िढी जिसंख्या भएको  जिकपुि  धिगढी
उपमहािगिपाशलका
कम जिसंख्या भएको  शजतपुि शसमिा, िािा  शजतपुि शसमिा
उपमहािगिपाशलका
कम जिसंख्या भएको  शविाटिगि मोिङ  शविाटिगि
महािगिपाशलका
िढी जिसंख्या भएको  काठमान्डौ  काठमान्डौ, पोखिा, भितपुि,
महािगिपाशलका लशलतपुि, शविगञ्ज ि शविाटिगि
िढी जिसंख्या भएका  काठमान्डौ  काठमान्डौ (२०१७५३२)
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

शजल्लाहरु  मोिङ  मोिङ

 रुपन्देही  रुपन्देही
 झापा  झापा
 कै लाली  सुिसिी
कम जिसंख्या भएका  मिाङ  मिाङ (५६४५)
शजल्लाहरु  मुथताङ  मुथताङ
 डोल्पा  डोल्पा
 िसुवा  िसुवा
 हुम्ला  हुम्ला
धेिै जिसंख्या वृशद्धदि   भक्तपुि (३.३२ %)
भएका शजल्लाहरु  रुपन्देही (२.30%)
 शचतवि (२.१०%)
 िाौँके (१.९७%)
 सुिसिी (१.९४ %)
कम/ऋणात्मक जिसंख्या   िामेछाप (-१.६२ %)
वृशद्धदि भएका शजल्लाहरु  खोटाङ (-१.५६ %)
 मिाङ (-१.४१ %)
 भोजपुि (-१.३२ %)
 तेह्रिुम (-१.२६ %)
साक्षिता दि  ६५.९ % 
खेशतयोग्य भूमी  १७.९७ % 

 जिगणिा
 सुरुवात – शव.स. १९६८, सेन्सि गोश्वािा
 अवशध – १०/१० वषिमा
 जिसंख्या वृशद्धदि सिैभन्दा धेिै – २०३८ को जिगणिा, २.६२ %
 ऋणात्मक जिसंख्या वृशद्धदि – दोस्रो ि तेस्रो
 कम्युटिको प्रयोग – शव.स २०२८

 प्रदुषण
 वायु, जल, ध्वशि, भू, खाद्य, शवफकिण, तापीय, औद्योशगक प्रदुषण
 माशिसको कािले सहज रुपमा सुन्न सक्ने ध्वशि – ६५ डेशसवल
 UNO को अिुसाि िान्त ध्वशि – ४० डेशसवल
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 िशहिोपि गिाउिे ध्वशि – १५० डेशसवल

 माशिसको मृत्यु समेत ििाउिे ध्वशि – १८० डेशसवल
 ४० माईक्रोि भन्दा कमको प्लाशष्टक उत्पादिमा प्रशतिन्ध

 ध्वशिको स्रोत ि मारा

पात हशल्लदा १० डेशसिल
कािेखस ु ी गदाि २० डेशसिल
कु िाकािी गदाि ५० डेशसिल
टेशलिोि घण्टी ८० डेशसिल
िके ट ईशन्जिको वेग १८० डेशसिल