3 Funkcja liniowa

W 1951 roku jeden z etapów Tour de France po raz Y

b
pierwszy kończył się podjazdem pod Mont Ventoux +
ax
(1912 m n.p.m.). Podjazd ten ma długość około y=
21 km, różnica wzniesień to prawie 1600 m, a śred-
nie nachylenie wynosi 7,6%. O X
O nachyleniu prostej będącej wykresem funkcji li-
niowej, danej równaniem y = ax + b, decyduje
współczynnik a.

3. Funkcja liniowa 93

Odpowiedzi do zadań
Układ współrzędnych – powtórzenie
Prostokątny układ współrzędnych to układ dwóch
Y
prostopadłych osi liczbowych o wspólnym po-
czątku. Oś pozioma nazywana jest osią OX lub
osią odciętych, zaś oś pionowa to oś OY lub ina- P (4, 2)

czej oś rzędnych. 1
1. P (4, 0), Q(2, 3), R(5, 1),
Każdy punkt płaszczyzny jest w układzie współ-
S(0, 4), T (−2, 3), U (3, −2), O 1 X
W (−1, −2)
rzędnych jednoznacznie określony przez parę liczb
zwanych współrzędnymi. Na przykład punktowi P
2. a) II
na rysunku obok odpowiadają współrzędne (4, 2).
b) IV
c) I Prostokątny układ współrzędnych nazywany jest również kartezjańskim
d) III układem współrzędnych na cześć francuskiego matematyka, fizyka i filozofa
René Descartesa (1596–1650) zwanego w Polsce Kartezjuszem.
3.
Y
B 1. Odczytaj współrzędne punktów: P , Q, R, S, Y
A S
T , U , W (rysunek obok).
T Q
2. Podaj, w której ćwiartce układu współrzęd- R
D 1
1 nych położony jest punkt:
  O 1 P X
O 1 X a) A(−3, 6), c) C 12 , 13 ,
b) B(4, −11), d) D(−50, −60). W U

C 3. Naszkicuj układ współrzędnych.

  Zaznacz w nim punkty: A(−2, 4),
B(0, 5), C(−1, −4), D 6, 1 12 .
4. a) 6 punktów kratowych
Y DEFINICJA
D C
Punktami kratowymi nazywamy punkty, których obie współrzędne są
1 liczbami całkowitymi.
O 1 X
A B 4. Naszkicuj prostokąt ABCD. Ile punktów kratowych leży wewnątrz
b) 40 punktów kratowych tego prostokąta?
Y a) A(1, −1), B(4, −1), C(4, 3), D(1, 3)
D C
b) A(−4, −2), B(5, −2), C(5, 4), D(−4, 4)

5. Dany jest trójkąt T1 o wierzchołkach: A(−4, −2), B(2, −2) i C(−4, 4)

1
oraz trójkąt T2 o wierzchołkach: D(0, 2), E(8, 2) i F (4, 6). Do wnętrza
O 1 X którego z tych trójkątów należy więcej punktów kratowych i o ile?
A B

5. Wewnątrz trójkąta T1 jest 10 punktów kratowych, Y F

a wewnątrz trójkąta T2 jest 9 punktów kratowych.
Więcej punktów kratowych należy do wnętrza trój-
C
kąta T1 , jest w nim o jeden punkt kratowy więcej.

D E
1
O 1 X

A B

94 3. Funkcja liniowa
3.1. Sposoby opisu funkcji
Tabela wyników ligi piłkarskiej Komentarz
jest przykładem opisu funkcji, Ponieważ uczniom trudno jest
zrozumieć definicję funkcji,
która każdej drużynie biorą-
należy poświęcić odpowiednią
cej udział w rozgrywkach przy- ilość czasu na jej dokładne
porządkowuje liczbę zdobytych wytłumaczenie.
punktów. Warto podać uczniom kilka
przykładów funkcji z życia co-
dziennego, a także wskazać re-
lacje, które nie są funkcjami.
Szczególnie ważne jest pod-
kreślenie faktu, że każdemu
DEFINICJA argumentowi przyporządko-
wana jest dokładnie jedna
Funkcją ze zbioru X w zbiór Y nazywamy przyporządkowanie, w którym wartość.
każdemu elementowi x ∈ X odpowiada dokładnie jeden element y ∈ Y. X Y
Zbiór X nazywamy dziedziną funkcji, a jego elementy argumentami. 1 1
2 2
3
Aby określić funkcję, należy podać zbiory X i Y oraz regułę, według której 3
argumentom ze zbioru X przyporządkowujemy elementy ze zbioru Y, zwane
To przyporządkowanie jest
wartościami funkcji. funkcją.
Funkcje zwykle oznaczamy małymi literami, na przykład: f , g, h.
X Y
1 1
Ćwiczenie 1
2 2
Dane są zbiory X = {1, 2, 3, 4, 5} i Y = {−2, −1, 1, 2} oraz funkcja f przed-
3 3
stawiona za pomocą grafu.
a) Podaj wartości funkcji f dla argumentów pa- X f Y To przyporządkowanie nie
1 −2
rzystych. 5
jest funkcją.
b) Dla jakich argumentów funkcja f przyjmuje 2 −1
4 1 Ćwiczenie 1
wartość 2, a dla jakich – wartość 1? 2
3 a) f (2) = −1, f (4) = 2
c) Przedstaw funkcję f za pomocą tabeli.
b) f (x) = 2 dla x ∈ {3, 4}, nie
Mówiąc o funkcji, używamy zapisu f : X → Y , a określając wartość, którą istnieje argument, dla którego
funkcja f przyjmuje dla argumentu x, piszemy y = f (x). funkcja przyjmuje wartość 1.
c)
Ćwiczenie 2 x 1 2 3 4 5
Wartości funkcji f : {0, 1, 2, 3, 4} → {−2, 0, 1, 2} x 0 1 2 3 4 f (x) −2 −1 2 2 −1
podano w tabeli. Przedstaw funkcję f za pomocą
f (x) 1 1 −2 0 2
grafu.

Ćwiczenie 2
X f Y
0
1
1
−2
2
0
3
2
4

3.1. Sposoby opisu funkcji 95

 ◦
Funkcję można również przedstawić za Y temperatura [ C]
pomocą wykresu. 5

Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3 4

a) Na wykresie przedstawiono wyniki po- 3

X
miarów temperatury powietrza od go-
Y 2
1 f dziny 1.00 w nocy do godziny 8.00 rano.
2 4 Przedstaw dane z wykresu za pomocą: 1
7 godzina
3 a) grafu, b) tabeli.
3 O 1 2 3 4 5 6 7 8 X
2
6
1 DEFINICJA
4
5 5 Wykres funkcji f : X → Y to zbiór wszystkich punktów o współrzędnych
8 (x, f (x)), gdzie x ∈ X.

b)
Przykład 1
x 1 2 3 4 5 6 7 8
Na wykresie pokazano zależność między temperaturą wyrażoną w stopniach
f (x) 4 3 2 1 1 2 3 5
Celsjusza [◦ C] a tą samą temperaturą wyrażoną w stopniach Fahrenheita [◦ F]
(skala Fahrenheita używana jest między innymi w Wielkiej Brytanii i Stanach
Zjednoczonych).
[◦ F]
68
64 (20, 68)
60
56
52
48
44
40
36
32
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 [◦ C]
Do wykresu należą punkty (0, 32) i (20, 68) – oznacza to, że temperatura 0◦ C
odpowiada temperaturze 32◦ F, a 20◦ C odpowiada 68◦ F.

Ćwiczenie 4
Zależność między temperaturą w stopniach Celsjusza a tą samą temperaturą
w stopniach Fahrenheita wyraża się wzorem f (x) = 95 x + 32. Przerysuj tabelę
do zeszytu i ją uzupełnij. f
x – temperatura [◦ C] 0 5 10 15 20 25 30
◦
f (x) – temperatura [ F] 32 41 50 59 68 77 86

96 3. Funkcja liniowa
DEFINICJA

Miejscem zerowym funkcji y = f (x) nazywamy taki argument x, dla któ-

rego f (x) = 0.

Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 5
Dziedziną funkcji f jest zbiór {−3, −2, −1, 0, 1, 2, 3}. Przedstaw tę funkcję za a) x = 1
pomocą tabeli i podaj jej miejsca zerowe. b) x = −2, x = 2
c) x = −1
a) f (x) = 2x − 2 b) f (x) = x2 − 4 c) f (x) = x3 + 1

ZADANIA Odpowiedzi do zadań

1. Funkcję f : {−2, −1, 0, 1, 2} → {−1, 0, 1, 2, 3, 4} przedstawiono za pomocą 1. a)

X Y
f −1
tabeli. Przedstaw tę funkcję za pomocą grafu i wykresu. −2 4
2 2
a) x −2 −1 0 1 2 b) x −2 −1 0 1 2 0 0
1 3
f (x) 4 1 0 1 4 f (x) −1 0 1 2 3 −1
1

2. Funkcję f przedstawiono w postaci grafu. Przedstaw tę funkcję za pomocą Y

tabeli i wykresu. Podaj jej miejsca zerowe.
a) X f Y b) X Y
−2 −2 1 f 0
−1 −1 2 3
0 0 1 1
1 1 3 4
2
2 4 2 O 1 X

b)
3. Sporządź tabelę, graf i wykres funkcji f : {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} → C, jeśli: X Y
f 3
a) f (x) = 2 dla x parzystych i f (x) = −1 dla x nieparzystych, 2
4
1 2
b) f (x) = 0 dla x parzystych i f (x) = 12 (x − 3) dla x nieparzystych. 0 1
−1 0
−2 −1
POWTÓRZENIE

1. Funkcję f : {−1, 0, 1, 2, 3} → {−2, −1, 0, 1, 2, 3} przedstawiono za pomocą Y

tabeli. Przedstaw tę funkcję za pomocą grafu i wykresu.
a) x −1 0 1 2 3 b) x −1 0 1 2 3 1
f (x) 2 1 −1 2 1 f (x) −2 3 −1 −2 0
O 1 X

2. Dziedziną funkcji f jest zbiór {−3, −2, −1, 0, 1, 2, 3}. Przedstaw tę funkcję
za pomocą tabeli, jeśli wartości funkcji wyrażają się wzorem: 2. a) Miejsca zerowe: 0, 2.
a) f (x) = 2x, b) f (x) = x − 2, c) f (x) = x + 3. b) Nie ma miejsc zerowych.

Powtórzenie 3. a)
2. a) c) x 0 1 2 3 4 5 6 7 8
x −3 −2 −1 0 1 2 3 x −3 −2 −1 0 1 2 3 f (x) 2 −1 2 −1 2 −1 2 −1 2
f (x) −6 −4 −2 0 2 4 6 f (x) 0 1 2 3 4 5 6
b)
b) x 0 1 2 3 4 5 6 7 8
x −3 −2 −1 0 1 2 3 f (x) 0 −1 0 0 0 1 0 2 0
f (x) −5 −4 −3 −2 −1 0 1

3.1. Sposoby opisu funkcji 97

 3.2. Wykres funkcji liniowej (1)
Komentarz 1 Y
Warto przy tym przykładzie Przykład 1
powrócić do definicji ze stro-

1
Naszkicuj wykres funkcji określonej za pomocą wzoru

+
ny 96. i zwrócić uwagę ucz-

2x
y = 2x + 1, jeśli jej dziedziną jest zbiór liczb rzeczy-

y=
niów na to, że każdy punkt
należący do wykresu funkcji f wistych. 1
jest postaci (x, f (x)), czyli O
Aby naszkicować wykres funkcji y = 2x+1, sporządzamy 1 X
w tym przykładzie (x, 2x + 1).
tabelę wartości funkcji dla wybranych argumentów.
Komentarz 2
Od samego początku szkico- x −3 −2 −1 0 1 2
wania wykresów funkcji li-
niowej należy zwrócić uwagę y −5 −3 −1 1 3 5
uczniów na zależności mię-
dzy wykresem funkcji linio- Otrzymane punkty zaznaczamy w układzie współrzędnych. Zwróć uwagę, że
wej, a współczynnikami a i b wszystkie te punkty leżą na jednej prostej – jest ona wykresem funkcji.
we wzorze f (x) = ax + b.
Ćwiczenie 1 Ćwiczenie 1
Dziedziną poniższej funkcji jest zbiór liczb rzeczywistych. Naszkicuj jej wy-
a) Y kres.
a) y = x + 2 b) y = 2x − 1 c) y = −x d) y = −x + 3

DEFINICJA
1
Funkcję określoną wzorem y = ax + b dla x ∈ R, gdzie a i b są stałymi,
O 1 X nazywamy funkcją liniową.

Uwaga. Wzór funkcji liniowej możemy również zapisać w postaci f (x) = ax + b.

b) Y Wykresem funkcji liniowej jest prosta. Aby naszkicować wykres funkcji linio-
wej, wystarczy znaleźć dwa należące do niego punkty i poprowadzić przez nie
1 prostą (przez dwa różne punkty przechodzi tylko jedna prosta).
O 1 X
Przykład 2 Y
Naszkicuj wykres funkcji y = 53 x − 1. (3, 4)
1
x−
5
Dla x = 0 mamy y = · 0 − 1 = −1.
3
5
3

5
Dla x = 3 mamy y = · 3 − 1 = 4.
y=

c) Y 3 1
Otrzymane wyniki można przedstawić w tabeli.
O 1 X
x 0 3 (0, −1)
1 punkty (0, −1) i (3, 4) należą
y −1 4
O 1 X do wykresu funkcji

d) Y

1
O 1 X

98 3. Funkcja liniowa
Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 2
Znajdź dwa punkty o obu współrzędnych całkowitych należące do wykresu a) (0, −2), (2, 1)
funkcji. Naszkicuj ten wykres. b) (0, 0), (5, −3)
a) y = 32 x − 2 b) y = − 35 x c) y = 34 x + 2 d) y = − 47 x − 1 c) (0, 2), (4, 5)
d) (0, −1), (7, −5)

Przykład 3 Y
Na rysunku obok przedstawiono wykres funkcji y = 3. Y y=3
c)
Do prostej będącej wykresem tej funkcji należą wszyst- a)
kie punkty o współrzędnych (x, 3), gdzie x jest dowolną
1 1
liczbą rzeczywistą. Zauważ, że ta prosta jest równole-
O X O 1 X
gła do osi OX. 1 b)

d)
Ćwiczenie 3
Naszkicuj wykres funkcji:
a) y = 4, b) y = 32 , c) y = −2, d) y = 0. Odpowiedzi do zadań
1. a) Punkty P i Q należą do
ZADANIA wykresu funkcji.
b) Punkt P należy do wy-
1. Naszkicuj wykres funkcji. Które z punktów P , Q należą do jej wykresu? kresu funkcji.
 
a) y = x − 4, P (−3, −7), Q 83 , − 43 c) Punkty P i Q nie należą
  do wykresu funkcji.
b) y = 2x − 3, P − 38 , − 15
4
, Q(9, 16)
 11 2    2. a), b)
c) y = −4x + 3, P − 12 , − 3 , Q 12 , 5 Y b)
2. Naszkicuj wykres funkcji.
a) y = 12 x − 2 c) y = − 12 x + 3 e) y = 23 x − 1 g) y = − 34 x + 4
b) y = 13 x + 4 d) y = − 14 x − 2 f) y = 52 x + 2 h) y = − 53 x − 2 1 a)
O 1 X
3. Sporządź tabelę wartości funkcji dla podanych argumentów.
√ √ √ √ √
a) y = − 23 x − 12 , {−3, − 43 , 34 , 4 12 , 9} b) y = 6x, {0, 126 , 33 , 2, 6}

c), d)
POWTÓRZENIE Y
1. Naszkicuj wykres funkcji. Sprawdź, czy punkt P (4, 3) lub Q(−6, −1) na- c)
leży do jej wykresu.
a) y = x + 5 c) y = −x − 7 e) y = 13 x + 1 1
b) y = 2x − 5 d) y = −3x + 4 f) y = − 23 x − 5 O 1 X
d)

3. a) b) g), h) e), f )
√ √ √ √ Y Y f)
x −3 − 34 3
4
4 12 9 x 0 6
12 3
3
2 6
√ √
y 1 12 0 −1 −3 12 −6 12 y 0 1
2
2 2 3 6
e)
Powtórzenie
1 g) 1
1. a, c), e), f ) Punkt Q należy do wykresu funkcji. O 1 X O 1 X
b) Punkt P należy do wykresu funkcji.
h)
d) Punkty P i Q nie należą do wykresu funkcji.

3.2. Wykres funkcji liniowej (1) 99

 3.3. Wykres funkcji liniowej (2)
DEFINICJA
Liczbę a występującą we wzorze funkcji liniowej y = ax + b nazywamy
współczynnikiem kierunkowym prostej.

Przykład 1 Y

y = +2

−3
Na rysunku obok przedstawiono wykresy funkcji

2x
2x
liniowych: y = 2x, y = 2x + 2 i y = 2x − 3.

2x
y=

y=
Funkcje te mają ten sam – równy 2 – współczyn-
nik kierunkowy. Proste będące ich wykresami są
równoległe. Zauważmy, że prostą y = 2x + 2 mo- 1
żemy otrzymać, przesuwając prostą y = 2x o dwie
O 1 X
jednostki w górę. Prostą y = 2x − 3 możemy otrzy-
mać, przesuwając prostą y = 2x o trzy jednostki
w dół.

Ćwiczenie 1 Ćwiczenie 1
Y
W tym samym układzie współrzędnych naszkicuj wykresy funkcji liniowych:
y = 3x, y = 3x + 1, y = 3x + 3 i y = 3x − 2.
1
3x +

x
=3
y=

Wykresy funkcji liniowych o tym samym współczynniku kierunkowym są

2

prostymi równoległymi.
3x −
3
3x +

y=

1
y=

Ćwiczenie 2
Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych te spośród prostych: l1 , l2 , l3 , l4 ,
O 1 X
które są równoległe do prostej y = − 12 x.
l1 : y = − 12 x + 1, l2 : y = 12 x + 2, l3 : y = − 12 x − 2, l4 : y = −0,5x − 3

Przykład 2
Wyznacz równanie prostej l przechodzącej przez punkt P (3, 5) i równoległej
do prostej k: y = 2x − 7.
Prosta l jest równoległa do prostej k, ma więc ten sam współczynnik kierun-
kowy równy 2. Zatem l: y = 2x + b dla pewnego b ∈ R. Podstawiamy do
równania współrzędne punktu P : 5 = 2 · 3 + b i otrzymujemy b = −1. Prosta l
ma zatem równanie y = 2x − 1.
Ćwiczenie 2
Y

1
O 1 X
l1

l3

l4

100 3. Funkcja liniowa

Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3
Wyznacz równanie prostej l przechodzącej przez punkt P i równoległej do a) l: y = 2x − 3
prostej k. Naszkicuj prostą l. Y
1
a) k: y = 2x − 7, P (2, 1) c) k: y = 2
x + 6, P (−2, −5)
2
√   l
b) k: y = −3x + 6, P (1, −1) d) k: y = 3
x − 2, P 32 , 0
1
Przykład 3 O 1 X
4
Wyznacz punkt przecięcia wykresu funkcji y = 5
x + 3 z osią OY .
Jeśli podstawimy x = 0 do wzoru funkcji, to otrzymamy rzędną punktu,
w którym jej wykres przecina oś OY .
Zatem y = 45 · 0 + 3 = 3, czyli wykres przecina oś OY w punkcie (0, 3). b) l: y = −3x + 2
Y
Ćwiczenie 4
Wyznacz punkt przecięcia wykresu funkcji z osią OY .
3
√ √
a) y = 5x − 9 b) y = −6x + 4
c) y = 23 x + 2 d) y = − 3x
1
O 1 X
Prosta będąca wykresem funkcji liniowej y = ax + b przecina oś OY
w punkcie (0, b).
l
Ćwiczenie 5 Y
Wszystkie proste na rysunku przechodzą l1 c) l: y = 12 x − 4
l2
przez punkt (0, 3). Który wzór odpowiada Y
1
której prostej?
l3
l1 : y = x + 3 l3 : y = − 12 x + 3 l4 1 O 1 X
l2 : y = 3 l4 : y = 3x + 3 O 1 X
l
Zbiór wszystkich prostych przechodzących przez ustalony punkt nazy-
wamy pękiem prostych, a punkt przecięcia tych prostych – środkiem pęku.

Ćwiczenie 6 d) l: y = 23 x − 1
Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych te spośród prostych: l1 , l2 , . . ., l8 , Y
które przecinają oś OY w punkcie (0, 2), a w drugim te, które przecinają l
1
oś OY w punkcie (0, −1).
O 1 X
l1 : y = 3x + 2 l3 : y = −1 l5 : y = −2x + 2 l7 : y = 12 x − 1
l2 : y = 3x − 1 l4 : y = 2 l6 : y = −2x − 1 l8 : y = 12 x + 2

Ćwiczenie 6
Y Y Ćwiczenie 4
l5 l1 l8 l6 a) (0, −9)
l2  
l7 b) 0, 34
1  √ 
l4
c) 0, 2
O 1 X
1 l3 d) (0, 0)
O 1 X

3.3. Wykres funkcji liniowej (2) 101

 Odpowiedzi do zadań ZADANIA
1. l1  l2 , l4  l6  l8 oraz
l5  l7 1. Które spośród prostych: l1 , l2 , . . ., l8 są równoległe?

2. a) k1 : (0, 0), k2 : (0, −4),

l1 : y = 2 l3 : y = 12 x − 3 l5 : y = − 12 x + 3 l7 : y = 8 − 12 x
√
k3 : (0, 3), k4 : (0, 5) l2 : y = − 12 l4 : y = 2x − 3 l6 : y = 4 + 2x l8 : y = 2x − 3
b) k1 : (0, 0), k2 : (0, −1),
k3 : (0, 8), k4 : (0, 12 ) 2. Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych proste: k1 , k2 , k3 i k4 . Podaj
punkty, w których te proste przecinają oś rzędnych.
3. a) y = 4x + 5, P
b) y = −3x + 11, (0, 11) a) k1 : y = 13 x, k2 : y = 13 x − 4, k3 : y = 13 x + 3, k4 : y = 13 x + 5
c) y = − 43 x − 3, (0, −3) b) k1 : y = −2x, k2 : y = −2x − 1, k3 : y = −2x + 8, k4 : y = −2x + 1
√ 2
d) y = 3x, (0, 0)
3. Wyznacz wzór prostej l, która przechodzi przez punkt P i jest równoległa
4. a) 15 b) 24
do prostej k. W jakim punkcie prosta l przecina oś OY ?
5.
a) k: y = 4x − 2, P (0, 5) c) k: y = − 43 x + 6, P (−6, 5)
Yy √  √ 
=−
1 b) k: y = −3x + 4, P (1, 8) d) k: y = 3x − 3, P 2 3, 6
2 x+
4
(4, 2) 4. Oblicz pole zacieniowanej figury.
a) Y b) Y
1 5
2
1 x+
y = −1 = 2
O 1 X 6x+ 3 y
2
−
x
=

1
y

1
l O 6 X
1
2 O 1 3 6 X
x− 1 x−
1 2
P = 2
· (4 − (−2)) · 4 = 12 2
3
y = 2
y=

5. Proste y = x − 2 i y = − 12 x + 4 przecinają się w punkcie (4, 2). Oblicz pole

Powtórzenie trójkąta ograniczonego tymi prostymi oraz osią OY .
1. l1  l4 , l2  l5 , l3  l6
POWTÓRZENIE
2. a) |P Q| = 3
Y 1. Wskaż pary prostych równoległych.
P
k l1 : y = 34 x − 43 l3 : y = −2x + 1 l5 : y = 2 + 1 13 x
√
l2 : y = 43 x + 34 l4 : y = 0,75x − 2 l6 : y = 3 −8x + 3
5
l Q
2. Prosta l przecina oś OY w punkcie P , a prosta k – w punkcie Q. Naszkicuj
1
te proste. Podaj długość odcinka P Q.
O 1 X a) l: y = 2x + 6, k: y = x + 3 c) l: y = − 14 x − 2, k: y = − 32 x + 5
2
b) l: y = 3x − 4, k: y = 12 x + 2 d) l: y = x + 12 , k: y = − 12 x + 3 12
b) |P Q| = 6
Y
c) |P Q| = 4,5 d) |P Q| = 3
k Y Y
Q l
l Q Q
1
k k
O 1 X 1 1
P X
O 1 X O 1
l
P P

102 3. Funkcja liniowa

3.4. Własności funkcji liniowej

Miejsce zerowe funkcji liniowej

Na rysunku przedstawiono wykres funkcji y = 2x + 3. Y
Jej miejsce zerowe jest równe − 32 . Aby je wyznaczyć,

3
rozwiązujemy równanie 2x + 3 = 0.

+
2x
y=
Jeśli a = 0, to funkcja liniowa y = ax + b ma jedno 1
miejsce zerowe: − ab . O 1 X Ćwiczenie 1
y = ax + b
0 = ax + b
Ćwiczenie 1
ax = −b / : a = 0
Uzasadnij powyższe twierdzenie. x = − ab

Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 2

Wyznacz miejsce zerowe funkcji: a) x = −3

1
b) x =
a) y = 2x + 6, c) y = −3x + 4, e) y = 12 x − 3, g) y = 73 x − 14
9
, 2
4
√ c) x = 3
b) y = −4x + 2, d) y = −6x − 9, f) y = −1,5x − 6, h) y = 2x+8. d) x = − 32
e) x = 6
Przykład 1 f ) x = −4
Wyznacz punkty, w których prosta y = − 12 x + 2 przecina osie układu współ- g) x = 2
3
√
rzędnych. Oblicz pole trójkąta ograniczonego tą prostą i osiami układu współ- h) x = −4 2
rzędnych.
Aby wyznaczyć punkt, w którym prosta przecina oś OX, znajdujemy miejsce
zerowe funkcji, której jest wykresem:
− 12 x + 2 = 0, stąd x = 4 Y
1
Zatem prosta y = − 2 x + 2 przecina:
– oś OX w punkcie A(4, 0), B(0, 2)
– oś OY w punkcie B(0, 2).
1
Szkicujemy prostą y = − 12 x + 2 (rysunek obok). A(4, 0)
1 O 1 X
Pole trójkąta AOB: P = 2
· 4 · 2 = 4.

Ćwiczenie 3
Ćwiczenie 3
a) (3, 0), (0, −6),
Wyznacz punkty, w których prosta l przecina osie układu współrzędnych.
P = 12 · 3 · 6 = 9
Oblicz pole trójkąta ograniczonego tą prostą i osiami układu współrzędnych.
b) (−6, 0), (0, −2),
a) l: y = 2x − 6 b) l: y = − 13 x − 2 c) l: y = 35 x + 3 P = 12 · 6 · 2 = 6
c) (−5, 0), (0, 3),
P = 12 · 5 · 3 = 15
2

3.4. Własności funkcji liniowej 103

 Monotoniczność funkcji liniowej
Y Y Y
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X

Na rysunku przedstawio- Na rysunku przedstawio- Na rysunku przedstawio-

no wykres funkcji liniowej, no wykres funkcji liniowej, no wykres funkcji linio-
której wartości rosną wraz której wartości maleją wraz wej, która przyjmuje sta-
ze wzrostem argumentów. ze wzrostem argumentów. le tę samą wartość.

DEFINICJA
Funkcję f nazywamy:
– rosnącą, jeśli dla dowolnych argumentów x1 , x2 spełniony jest warunek:
jeśli x1 < x2 , to f (x1 ) < f (x2 ),
– malejącą, jeśli dla dowolnych argumentów x1 , x2 spełniony jest warunek:
jeśli x1 < x2 , to f (x1 ) > f (x2 ),
– stałą, jeśli dla dowolnych argumentów x1 , x2 prawdziwa jest równość:
f (x1 ) = f (x2 ).

Funkcje rosnące, malejące i stałe nazywamy funkcjami monotonicznymi.

To, czy funkcja liniowa jest rosnąca, malejąca czy stała, zależy od jej współ-
czynnika kierunkowego.

TWIERDZENIE

Funkcja liniowa f (x) = ax + b jest rosnąca dla a > 0, malejąca dla a < 0,
stała dla a = 0.

Ćwiczenie 4
Ćwiczenie 4
a) a < 0 i b > 0
Dany jest wykres funkcji f (x) = ax + b. Podaj znaki współczynników a i b.
b) a > 0 i b < 0
a) Y b) Y c) Y
c) a < 0 i b < 0
f f
1 1 f 1
O 1 X O 1 X O 1 X

104 3. Funkcja liniowa

Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 5
Określ monotoniczność funkcji f . a) funkcja rosnąca
√
a) f (x) = 5x − 12 b) f (x) = 8 − 3x c) f (x) = (3 − 2 2)x d) f (x) = −3 b) funkcja malejąca
c) funkcja rosnąca
ZADANIA d) funkcja stała

1. Wyznacz punkty, w których prosta przecina osie układu współrzędnych. Odpowiedzi do zadań
Naszkicuj tę prostą. 1. a) (0, 5), (−5, 0)
a) y = x + 5 c) y = −2x + 4 e) y = 32 x − 6 g) y = − 34 x + 3 b) (0, −4), (2, 0)
c) (0, 4), (2, 0)
b) y = 2x − 4 d) y = 12 x − 3 f) y = −x + 3
h) y = 25 x − 4
2 d) (0, −3), (6, 0)
e) (0, −6), (4, 0)
2. Naszkicuj w jednym układzie współrzędnych wykresy funkcji: f , g i h.
f ) (0, 32 ), ( 23 , 0)
Określ monotoniczność każdej z tych funkcji. g) (0, 3), (4, 0)
a) f (x) = x − 4, g(x) = − 12 x − 4, h(x) = −4 h) (0, −4), (10, 0)
b) f (x) = −0,5x + 3, g(x) = 3, h(x) = 0,75x + 3 2. a) f jest rosnąca, g – ma-
lejąca, h – stała
3. Podaj miejsce zerowe funkcji oraz zbiór argumentów, dla których przyj- b) f jest malejąca,
muje ona wartości ujemne. g – stała, h – rosnąca
√
a) y = 3x − 6 b) y = 6x + 4 c) y = − 23 x + 2 d) y = 2x + 4 3. a) y = 0 dla x = 2,
y < 0 dla x < 2
4. Oblicz pole trójkąta ograniczonego osiami układu współrzędnych i prostą: b) y = 0 dla x = − 23 ,
a) y = −2x + 4, b) y = 3x − 6, c) y = − 12 x − 4, d) y = 6x + 3. y < 0 dla x < − 23
c) y = 0 dla x = 3,
5. Określ monotoniczność funkcji f (x) = mx − 4. y < 0 dla x > 3
√ √ √ √
a) m = 13 − 0,3 b) m = 3 − 2 c) m = 1 − 2 d) m = 3 − 2 2 d) y = 0 dla x = −2
√ 2,
y < 0 dla x < −2 2
6. Określ monotoniczność funkcji f w zależności od parametru m. 4. a) 4 b) 6 c) 16 d) 3
4
a) f (x) = (m + 1)x + 5 b) f (x) = (5 − m)x c) f (x) = (1 + 5m)x
5. a), d) rosnąca
b), c) malejąca
7. Dla jakich wartości a, b funkcja y = ax + b:
a) nie ma miejsc zerowych, b) ma nieskończenie wiele miejsc zerowych? 6. a) rosnąca dla m > −1,
malejąca dla m < −1,
POWTÓRZENIE stała dla m = −1
b) rosnąca dla m < 5,
1. Wyznacz punkty, w których prosta przecina osie układu współrzędnych. malejąca dla m > 5,
Naszkicuj tę prostą i określ monotoniczność funkcji, której jest wykresem. stała dla m = 5
a) y = 3x + 6 b) y = −2x − 3 c) y = 12 x + 3 d) y = − 23 x − 2 c) rosnąca dla m > − 51 ,
malejąca dla m < − 15 ,
2. Przez które ćwiartki układu współrzędnych przechodzi prosta: stała dla m = − 51
√
a) y = − 32 x + 1, c) y = −8x − 3, e) y = (1 − 2)x + 3, 7. a) a = 0 i b = 0
b) a = 0 i b = 0
b) y = 4x + 1, d) y = 12x − 1, f) y = −5?
Powtórzenie
1. a) (−2, 0), (0, 6), 2. a) I, II, IV b) I, II, III c) II, III, IV d) I, III, IV e) I, II, IV
rosnąca Y Y Y Y Y
b) (− 23 , 0), (0, −3),
malejąca
1 1 1 1 1
c) (−6, 0), (0, 3), X X X
rosnąca O 1 X O 1 O 1 O 1 X O 1
d) (−3, 0), (0, −2),
malejąca
f ) III, IV

3.4. Własności funkcji liniowej 105


Komentarz
Warto zwrócić uwagę uczniów
na przykład 2. i powrócić
do definicji funkcji, aby uła-
twić im odpowiedź na pyta-
nie: „Dlaczego prosta równo-
legła do osi OY nie jest wy-
kresem funkcji?”.
Ćwiczenie 1
a) y = x + 3, jest
b) x = −3, nie jest
c) y = − 12 x + 2, jest
d) y = −3, jest
e) y = 25 x, jest
f ) x = 8, nie jest
106 3. Funkcja liniowa
3.5. Równanie prostej na płaszczyźnie
Jeśli znamy współrzędne dwóch punktów należących do prostej, możemy wy-
znaczyć jej równanie. Dla prostej będącej wykresem funkcji liniowej wyzna-
czamy równanie postaci y = ax + b.
Przykład 1 Y 5
D
1x+ 3
Wyznacz równanie prostej przechodzącej y= 3
przez punkty C(−2, 1) i D(4, 3). C
1
Aby wyznaczyć współczynniki a, b równania
O 1 X
y = ax + b, rozwiązujemy układ równań:

1 = a · (−2) + b równania układu otrzymujemy,
podstawiając współrzędne punktów
3=a·4+b C i D do równania y = ax + b
Otrzymujemy a = 13 , b = 53 . Zatem równanie prostej ma postać y = 13 x + 53 .
DEFINICJA
Równanie postaci y = ax + b nazywamy równaniem kierunkowym prostej.
Przykład 2
Wyznacz równanie prostej przechodzącej przez punkty Y
C
C(3, 2) i D(3, −1).
1 x=3
Do szukanej prostej należą wszystkie punkty o pierw-
O 1 X
szej współrzędnej równej 3. Jej równanie ma postać D
x = 3.
Zwróć uwagę na to, że prosta równoległa do osi OY nie jest wykresem funkcji
(dlaczego?), a jej równania nie można zapisać w postaci kierunkowej.
Uwaga. Równanie prostej y = b (równoległej do osi y=b Y
OX) jest równaniem w postaci kierunkowej. Dla tej b
prostej współczynnik a = 0. O X
Ćwiczenie 1
Wyznacz równanie prostej przechodzącej przez punkty C i D. Czy ta prosta
jest wykresem funkcji liniowej?
 
a) C(1, 4), D(3, 6) c) C(−4, 4), D(−2, 3) e) C 12 , 15 , D(5, 2)
b) C(−3, 4), D(−3, 6) d) C(−5, −3), D(7, −3) f) C(8, −2), D(8, 6)
Przykład 3 Ćwiczenie 2
Naszkicuj prostą daną za pomocą równa- Y a) y = x
x+
nia x + 3y − 3 = 0. 3y − Y
3=
0
Równanie przekształcamy do postaci kie- 1
runkowej y = − 13 x + 1 i następnie szkicu- X
1
jemy prostą. O 1
O 1 X
DEFINICJA
Równanie Ax+By +C = 0, gdzie A = 0 lub B = 0, nazywamy równaniem
ogólnym prostej.
b), c) y = 12 x + 2
Równanie każdej prostej na płaszczyźnie (również prostej równoległej do osi Y
OY ) można zapisać w postaci Ax + By + C = 0.

Ćwiczenie 2 1
Naszkicuj prostą daną za pomocą równania: O 1 X
a) x − y = 0, b) −x + 2y − 4 = 0, c) 12 x − y + 2 = 0, d) 4x − 6y = 0. d) y = 2
x
3
Y
Ćwiczenie 3
Zapisz równanie prostej w postaci Ax + By + C = 0 oraz w postaci y = ax + b.
3 x−3 y−2 2x − 1 y−1 1
a) 4
x + 23 y = 1
6
c) = e) 1 = −
2 3 5 2 O 1 X
3 − 2y 3x − 1 x−2 2x − 1 y
b) 1 19 − 1 31 y = −4x d) = f) = −
2 4 3 2 6

ZADANIA
Ćwiczenie 3
1. Sprawdź, czy punkt C należy do prostej AB. a) 9x + 8y − 2 = 0,
a) A(0, 1), B(6, 2), C(12, 3) d) A(−2, 6), B(2, −2), C(5, −7) y = − 89 x + 14
√
b) A(8, 3), B(6, 4), C(−2, 8) e) A(−4, 5), B(7, 5), C(7, 2 6) b) 18x − 6y + 5 = 0,
√ y = 3x + 56
c) A(9, 0), B(4, 5), C(0, 9) f) A(3, 0), B(3, 7), C(3, 6)
c) 3x − 2y − 5 = 0,
2. Wyznacz równanie prostej przedstawionej na rysunku. Sprawdź, czy punkt y = 32 x − 52
(−10, −5) należy do tej prostej. d) 3x + 4y − 7 = 0,
y = − 43 x + 74
a) Y b) Y c) Y
4 e) 4x − 5y − 7 = 0,
−2 O 1 X y = 45 x − 75
f ) 4x − y + 1 = 0,
O 3 X y = 4x + 1
−1 1
−4
−2 O 1 2X

Odpowiedzi do zadań
1. a), b), c), f ) należy
d), e) nie należy
2. a) y = 13 x − 1, nie należy
b) y = −1 13 x − 2 23 , nie należy
c) y = 34 x + 2 12 , należy

3.5. Równanie prostej na płaszczyźnie 107

 3. a) y = 3x − 3 3. Prosta l przechodzi przez punkt (3, 6). Wyznacz równanie tej prostej, jeśli:
b) y = x + 3 a) przecina ona oś OY w punkcie o rzędnej równej −3,
b) przecina ona oś OX w punkcie o odciętej równej −3.
2
4. a) y = 3
x+4 4. Wyznacz wzór funkcji liniowej, jeśli:
b) y = − 12 x − 2 a) do jej wykresu należy punkt (0, 4) i przyjmuje ona wartości ujemne
c) y = −x + 3 tylko dla x < −6,
b) do jej wykresu należy punkt (0, −2) i przyjmuje ona wartości nieujemne
tylko dla x  −4,
c) trójkąt ograniczony jej wykresem i osiami układu współrzędnych jest
5. a) AB: y = −1,
DC: y = 2, równoramienny, a funkcja przyjmuje wartości ujemne tylko dla x > 3.
AD: y = 3x + 5, 5. Wyznacz równania prostych, w których są zawarte boki równoległoboku
BC: y = 3x − 10
ABCD.
b) AB: y = − 12 x − 1,
DC: y = − 21 x + 2, a) Y b) D Y c) Y C
AD: x = −2, D C
BC: x = 2 C
1 1 D 1 B
c) AB: y = 13 x − 23 ,
DC: y = 13 x + 2, O 1 X A O 1 X O 1 X
AD: y = −x − 2, A B A
BC: y = −x + 6 B
6. a) (0, 2), (−1, 0) 6. Naszkicuj prostą o podanym równaniu. Wyznacz punkty, w których prze-
b) (0, 1), ( 12 , 0) cina ona osie układu współrzędnych.
c) (0, 4), (− 34 , 0)  
a) 2x − y + 2 = 0 c) − 32 x + 12 y − 2 = 0 e) −4 y − 14 x = 16
d) (0, −3), ( 29 , 0)  
b) 10x + 5y − 5 = 0 d) 12 x − 34 y − 2 14 = 0 f) 2 1 − 13 y − 4x = 0
e) (0, −4), (16, 0)
f ) (0, 3), ( 21 , 0) 7. Które z poniższych równań opisują tę samą prostą?
7. l, n, p, r l : − 34 x + y − 1 = 0 n : 9x − 12y + 12 = 0 p : 3x − 4y + 4 = 0
m : −3x + 4y + 4 = 0 o : 6x − 8y + 12 = 0 r : − 32 x + 2y − 2 = 0
Powtórzenie
POWTÓRZENIE
1. a) y = x + 4
b) y = 12 x + 4 1. Wykres funkcji liniowej przechodzi przez punkt P i przecina oś OY
c) y = −3x + 4 w punkcie (0, 4). Podaj wzór tej funkcji i naszkicuj jej wykres.
 
d) y = −8x + 4 a) P (2, 6) b) P (−6, 1) c) P (5, −11) d) P 34 , −2
Y D C
2. a) AD: x = 2, BC: x = 7, 2. Dany jest prostokąt ABCD (rysunek obok).
AB: y = 1, DC: y = 4 Wyznacz równania prostych, w których za-
b) AC: y = 35 x − 15 , wierają się:
1
BD: y = − 35 x + 5 15 a) boki tego prostokąta, A B
b) przekątne tego prostokąta. O 1 X

108 3. Funkcja liniowa

3.6. Współczynnik kierunkowy prostej
TWIERDZENIE

Jeśli prosta y = ax+b przechodzi przez dwa różne punkty (x1 , y1 ) i (x2 , y2 ),
to współczynnik kierunkowy:
y −y
a= 2 1
x2 − x1

Dowód
Podstawiamy współrzędne punktów (x1 , y1 ) i (x2 , y2 ) Y
do równania prostej i zapisujemy układ równań: y2 (x2 , y2 )
 y2 − y1
y1 = ax1 + b
gdzie x1 = x2
y2 = ax2 + b y1 (x1 , y1 )
x2 − x1
Odejmujemy równania stronami i otrzymujemy:
y2 − y1 = ax2 − ax1
y2 −y1 O x1 x2 X
czyli y2 − y1 = a(x2 − x1 ), skąd a = .
x2 −x1

Ćwiczenie 1 Ćwiczenie 1
Oblicz współczynnik kierunkowy prostej, do której należą punkty A i B. a) a = 12−7
9−3
= 5
6
−5−5
a) A(3, 7), B(9, 12) b) A(3, 5), B(−7, −5) c) A(12, −2), B(6, 8) b) a = −7−3
=1
8+2
c) a = 6−12
= − 35
Ćwiczenie 2
Czy prosta przechodząca przez punkty P (4, 8) i Q(−2, −1) jest równoległa do Ćwiczenie 2
prostej przechodzącej przez punkty R i S? aP Q = 3
2

a) R(0, 6), S(−4, 0) b) R(−2, 4), S(1, 7) c) R(5, − 52 ), S(8, 2) a) aRS = 32 , jest
b) aRS = 1, nie jest
Interpretacja współczynnika kierunkowego c) aRS = 32 , jest

Współczynnik kierunkowy prostej Y Komentarz

pozwala określić, jak bardzo jest Warto uświadomić uczniom,
1

że wykres funkcji liniowej ła-

+

ona „stroma”. Na przykład dla pro-

2x

twiej jest narysować, kiedy ro-

stej y = 2x + 1 wzrostowi argumen-
y=

zumie się, co oznacza współ-

tu o jedną jednostkę odpowiada czynnik kierunkowy. Wystar-
1x +1
wzrost wartości funkcji o dwie jed- y= 3 czy wtedy znać współrzędne
nostki, a dla prostej y = 13 x + 1 jednego punktu należącego do
wykresu (np. punktu przecię-
wzrostowi argumentu o trzy jednost- 1 cia z osią OY ).
ki odpowiada wzrost wartości funkcji
o jedną jednostkę. O 1 X

3.6. Współczynnik kierunkowy prostej 109

 Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3
a) Y Wykonaj rysunek przedstawiający interpretację współczynnika kierunkowego
podanej prostej.
a) y = 3x + 2 b) y = 12 x + 2 c) y = −2x + 2 d) y = − 13 x + 2

1 Ćwiczenie 4
O 1 X Wykonaj rysunek przedstawiający interpretację współczynnika kierunkowego
podanej prostej.
b) Y a) y = 25 x + 2 b) y = 43 x + 2 c) y = − 43 x + 2 d) y = − 25 x + 2

Przykład 1
1 Wyznacz równanie prostej przechodzącej przez punkty P (3, −7) i Q(−2, 3).
O 1 X Obliczamy współczynnik kierunkowy prostej y = ax + b:
c) Y 3 − (−7) 10
a= = = −2
(−2) − 3 −5
Następnie do równania y = −2x+b podstawiamy współrzędne jednego z punk-
1 tów: P lub Q. Dla punktu P otrzymujemy: −7 = −2 · 3 + b, stąd b = −1.
O 1 X Równanie prostej ma zatem postać y = −2x − 1.
d) Y
Ćwiczenie 5
Wyznacz równanie prostej przechodzącej przez punkty P i Q.
1
a) P (4, 5), Q(−4, 9) b) P (4, −13), Q(2, −7) c) P (3, 3), Q(1, 73 )
O 1 X
Ćwiczenie 4
a) ZADANIA
Y
1. Odczytaj z rysunku współrzędne wierzchoł- Y C
ków trójkąta ABC. Oblicz współczynniki
1 kierunkowe prostych zawierających boki tego
1
O 1 X
trójkąta.
O 1 X
b) A
Y 2. Oblicz współczynniki kierunkowe prostych,
w których są zawarte boki trapezu ABCD,
gdzie: A(−4, −2), B(2, 1), C(0, 3), D(−2, 2). B

3. Oblicz współczynnik kierunkowy i wyznacz równanie prostej przechodzącej

1 przez punkty P i Q.
O 1 X a) P (3, 4), Q(7, 6) c) P ( 31 , 1), Q( 12 , −1) e) P (−2, −6), Q(8, −6)
c) 7 1
√ √
Y b) P (−2, 7), Q(2, −1) d) P (3, 3
), Q(2, 3
) f) P ( 3, 4), Q(3 3, 10)

1 Ćwiczenie 5 Odpowiedzi do zadań

O a) y = − 12 x +7 1. AB: − 13 , BC: 3, AC: 1
3. a) y = 12 x + 2 12
1 X 2
b) y = −3x − 1 b) y = −2x + 3
2. AB: 12 , BC: −1, CD: 12 ,
c) y = 13 x + 2 AD: 2 c) y = −12x + 5
d) Y d) y = 2x − 3 23
e) y = −6
√
1 f ) y = 3x + 1
O 1 X

110 3. Funkcja liniowa

4. Oblicz współczynniki kierunkowe i wy- Y
4. AB: y = − 72 x − 1 27 ,
znacz równania prostych zawierających D
AD: y = − 53 x − 2 23 ,
boki równoległoboku ABCD (rysunek BC: y = − 53 x + 7,
C
obok). CD: y = − 72 x + 2 67
1
5. Narysuj równoległobok o wierzchołkach: 5. AB: y = 29 x − 1 89 ,
O 1 X
A(−5, −3), B(4, −1), C(7, 4), D(−2, 2). A AD: y = 53 x + 5 13 ,
Oblicz współczynniki kierunkowe i wy- BC: y = 53 x − 7 23 ,
znacz równania prostych zawierających B CD: y = 29 x + 2 49 ,
boki tego równoległoboku. nie są
Czy współczynniki kierunkowe prostych zawierających przekątne tego rów- 6. a) AB: y = 13 x + 2,
noległoboku są liczbami przeciwnymi? CD: y = 13 x + 4
b) AB: y = −x + 4,
6. Dany jest trapez o podstawach AB i CD. Wyznacz równania prostych, CD: y = −x − 1
w których są zawarte podstawy tego trapezu, jeśli: c) AB: y = 3x − 4,
a) B(6, 4), C(3, 5), D(0, 4), c) A(−1, −7), B(2, 2), D(−3, −4), CD: y = 3x + 5
d) AB: y = 23 x − 3,
b) A(7, −3), C(−3, 2), D(3, −4), d) A(−3, −5), B(9, 3), C(3, 4).
CD: y = 23 x + 2
7. a) y − 1 = 2(x − 2)
Równanie prostej o współczynniku kierunkowym a przechodzącej przez
b) y + 5 = 7(x + 3)
punkt (x1 , y1 ) można zapisać w postaci y − y1 = a(x − x1 ).
c) y + 9 = − 73 (x − 2)
√ √
d) y − 2 = 2(x + 1)
7. Zapisz w postaci y−y1 = a(x−x1 ) równanie prostej równoległej do prostej l
i przechodzącej przez punkt P . Powtórzenie
a) l: y = 2x + 8, P (2, 1) c) l: y = − 73 x
+ 8, P (2, −9) 1. a)
1
√ √ Y
b) l: y = 7x − 4
, P (−3, −5) d) l: y = 2x − 7, P (−1, 2)

POWTÓRZENIE
P
1. Naszkicuj proste o współczynnikach kierunkowych: 1, 2, 3, −2 i −3 prze- 1
cinające się w punkcie P .
O 1 X
a) P (0, 2) b) P (0, −4) c) P (3, 0) d) P (−4, −2)

2. Naszkicuj proste o współczynnikach kierunkowych: 4, 23 , 14 , − 13 i − 54 prze-

b)
cinające się w punkcie P . Y
1
a) P (0, 1) b) P (0, −2) c) P (−3, 2) d) P (3, 1)
O 1 X
3. Podaj, który ze współczynników kierunkowych prostych zawierających
boki trójkąta ABC, jest największy, a który – najmniejszy.
P
a) A(0, −2), B(3, 4), C(−2, 2) b) A(6, 3), B(0, 1), C(−2, −1)

1. c) d) 2. a)
Y Y Y
1
O 1X 3. a) największy: 2,
1
P 1 P najmniejszy: −2
O 1 P X b) największy: 1,
O 1 X najmniejszy: 13

3.6. Współczynnik kierunkowy prostej 111

Nachylenie trasy
Współczynnik kierunkowy prostej mówi o jej nachyleniu
do poziomu. Pojęcie to wiąże się także bezpośrednio
ze stromizną drogi i stoku narciarskiego.
Droga pod górę
Nachylenie trasy często podaje się
w procentach. Wyraża się je wzorem:
h
h a
n = — · 100%
d d

Nachylenie równe 100% odpowiada kątowi 45°, a nachylenie 10% − kątowi około 6°.
Kąt a 5° 10° 15° 20° 30° 45°
Nachylenie ok. 9% ok. 18% ok. 27% ok. 36% ok. 58% 100%

Nachylenie trasy pojazdów szynowych podaje się w promilach.

Skocznia narciarska
Największa skocznia narciarska na świecie znajduje się w Vikersund w Norwegii.
Ma ponad pół kilometra: od najwyższej belki startowej do końca odjazdu jest około
570 metrów. Maksymalne nachylenie zeskoku to 38°.
Wyszukaj informacje dotyczące nachylenia
poszczególnych części skoczni narciarskiej:
rozbiegu, progu, grzbietu skoczni i zeskoku.

Trasy zjazdowe
Nachylenie trasy jest podstawowym
czynnikiem branym pod uwagę przy
ustalaniu stopnia trudności trasy nar-
ciarskiej, oznaczanego odpowiednio:
bardzo łatwy – kolor zielony, przez trud-
niejszy – niebieski i czerwony, po bardzo
Trasa Średnie nachylenie
trudny – czarny.
Kocioł Goryczkowy 37%

W tabeli podano średnie nachylenia tras Kocioł Gąsienicowy 30%

na Kasprowym Wierchu. Nartostrada Hala
9,5%
Gąsienicowa−Kuźnice
 3.7. Warunek prostopadłości prostych
Przypomnijmy, że proste o równaniach: y = ax+b i y = a1 x+b1 są równoległe,
gdy równe są ich współczynniki kierunkowe, czyli gdy a = a1 .
Warunek prostopadłości prostych jest podany w poniższym twierdzeniu.

TWIERDZENIE

Proste y = ax + b (a = 0) i y = a1 x + b1 są prostopadłe wtedy i tylko

wtedy, gdy a1 = − a1 (czyli a · a1 = −1).

Przykład 1
Y
Wykaż, że proste y = 2x i y = − 12 x są prostopadłe.
A y = 2x
Punktem przecięcia tych prostych jest punkt O(0, 0).
Wybieramy punkt A(1, 2) należący do prostej y = 2x
i punkt B(1, − 21 ) należący do prostej y = − 12 x. Korzy-
1
stamy z twierdzenia Pitagorasa i otrzymujemy:
√ √ X
|OA| = 12 + 22 = 5
 O 1
 2 √
|OB| = 12 + 12 = 25 B y = − 21 x

|AB| = 52
√  √ 2  
2
Zauważmy, że ( 5)2 + 25 = 52 , czyli trójkąt AOB jest trójkątem prostokątnym.
Zatem proste y = 2x i y = − 12 x są prostopadłe.

Ćwiczenie 1
Ćwiczenie 1
a) a1 = −3, a2 = 13 ,
Sprawdź, czy proste l1 i l2 są prostopadłe.
1
a1 · a2 = −3 · = −1,
3
a) l1 : y = −3x + 4, l2 : y = 13 x − 2 b) l1 : y = 23 x + 6, l2 : y = − 23 x − 1
6
zatem proste są prostopadłe.
b) a1 = 23 , a2 = − 32 , Ćwiczenie 2
 
a1 · a2 = 23 · − 23 = − 49 = −1, Sprawdź, czy proste przedstawione na rysunku są prostopadłe.
zatem proste nie są prostopa-
dłe. a) b) c)
Y Y Y
y=
−0,3 y = 37 x + 2
x + 0,
5 1 y = −1,5x + 1 1
1
O 1 X O X O 1 X
2
y = −3 12 x − 1
y= x −2
y = 3 31 x − 3
2
3

Ćwiczenie 2
3 10 3 10
a) a1 = − 10 , a2 = 3
, a1 · a2 = − 10 · 3
= −1, proste są prostopadłe
b) a1 = − 23 , a2 = 2
3
, a1 · a2 = − 32 · 2
3
= −1, proste są prostopadłe
3
c) a1 = 7
, a2 = − 27 , a1 · a2 = 3
7
· (− 27 ) = − 32 = −1, proste nie są prostopadłe

114 3. Funkcja liniowa

Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3
Oblicz współczynnik kierunkowy prostej prostopadłej do podanej prostej. a) a = −5
√
a) y = 1
x +4 b) y = 9x c) y = −2 13 x −3 d) y = 2
x −1 b) a = − 19
5 6 3
c) a = 7
√
Przykład 2 Y d) a = −3 2
Prosta k ma równanie y = 23 x + 2. Wyznacz P k
równanie prostej l prostopadłej do prostej k
i przechodzącej przez punkt P (−3, 4).
Równanie prostej l ma postać y = − 32 x + b 1
(ponieważ l ⊥ k). Podstawiamy do równania
O 1 X
współrzędne punktu P (−3, 4) i otrzymujemy
4 = − 32 · (−3) + b, stąd b = − 12 . l
Prosta l ma zatem równanie: y = − 32 x − 12 .

Ćwiczenie 4 Ćwiczenie 4
Wyznacz równanie prostej prostopadłej do podanej prostej i przechodzącej a) y = 13 x − 1
przez punkt P . b) y = 10x − 1
a) y = −3x + 2, P (0, −1) b) y = −0,1x, P (1, 9) c) y = 37 x + 9, P (3, 2) c) y = − 73 x + 9

Y y=3
Przykład 3
Wyznacz równanie prostej prostopadłej do prostej
y = 3 i przechodzącej przez punkt P (−2, 1). P 1
Powyższe warunki spełnia prosta x = −2. O 1 X

Przykład 4
Miejscem zerowym funkcji liniowej jest liczba 3, a jej wykresem jest prosta l
prostopadła do prostej 4x + 3y − 7 = 0. Wyznacz równanie prostej l.
Równanie 4x + 3y − 7 = 0 przekształcamy do postaci kierunkowej:
y = − 43 x + 73
Stąd prosta l ma postać y = 34 x + b. Podstawiamy współrzędne punktu (3, 0)
i otrzymujemy 0 = 34 · 3 + b, czyli b = − 94 .
Równanie prostej l ma zatem postać y = 34 x − 94 .

Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 5
Miejscem zerowym funkcji liniowej jest liczba −2. Wyznacz równanie prostej a) y = 23 x + 4
3

będącej wykresem tej funkcji i jednocześnie prostopadłej do podanej prostej. b) y = − 14 x − 1

2

a) 3x + 2y + 6 = 0 b) 2x − 12 y − 5 = 0 c) − 34 x + 98 y + 3 = 0 c) y = − 32 x −3

3.7. Warunek prostopadłości prostych 115

 Odpowiedzi do zadań ZADANIA
1. m ⊥ p, k ⊥ n, l ⊥ o
1. Wśród prostych: k, l, m, n, o, p wskaż pary prostych prostopadłych.
2. a) y = 13 x − 3 k : y = 25 x + 2, l : y = 52 x − 4,
b) y = − 32 x + 7
m : y = 1 21 x+4, n : y = −2,5x−4,
c) y = 34 x + 1
o : y = −0,4x + 2, p : y = − 23 x − 2
3. a) AB: y = −x + 6,
BC: y = x − 2, 2. Wyznacz równanie prostej pro-
AC: y = 5 stopadłej do prostej l i przecho-
AB ⊥ BC, zatem trójkąt dzącej przez punkt P .
jest prostokątny.
a) l: y = −3x + 1, P (3, −2)
b) AB: y = −x − 3,
BC: y = 2x − 3, b) l: y = 23 x − 3, P (4, 1)
AC: y = x + 1 c) l: y = − 43 x + 11, P (−4, −2)
AB ⊥ AC, zatem trójkąt
jest prostokątny. 3. Wyznacz równania prostych: AB,
c) AB: y = −2, AC i BC. Czy trójkąt ABC jest
BC: y = − 12 x + 2, prostokątny?
AC: y = x + 5
a) A(1, 5), B(4, 2), C(7, 5)
Trójkąt nie jest prosto-
W narciarstwie akrobatycznym zawodnicy
kątny. b) A(−2, −1), B(0, −3), C(4, 5)
starają się utrzymać narty pod kątem pro-
4. a) AC: y = x − 4, c) A(−7, −2), B(8, −2), C(−2, 3) stym do ciała.
BD: y = −x + 2
b) AC: y = 3x + 1,
4. Punkty: A, B, C i D są kolejnymi wierzchołkami rombu. Wyznacz równa-
BD: y = − 31 x + 1 nia prostych, w których są zawarte przekątne tego rombu.
5. Przekątna AC: y = 4x jest a) A(−2, −6), B(5, −3), C(8, 4) b) A(−1, −2), B(6, −1), D(−6, 3)
prostopadła do przekątnej
BD, zatem prostokąt 5. Punkty A(0, 0) i C(2, 8) są wierzchołkami prostokąta ABCD, którego prze-
ABCD jest kwadratem. kątna BD jest zawarta w prostej y = − 14 x + 4 14 . Uzasadnij, że prostokąt
ten jest kwadratem.

Powtórzenie POWTÓRZENIE
1. a) y = 12 x − 5
1. Wyznacz równanie prostej prostopadłej do prostej l i przechodzącej przez
b) y = − 13 x
punkt P (6, −2).
c) y = 32 x − 11
d) y = − 23 x + 2 a) l: y = −2x + 4 c) l: y = − 23 x + 6 e) l: 3x + y − 3 = 0
e) y = 1
3
x −4 b) l: y = 3x − 1 d) l: y = 1,5x − 2,5 f) l: x + 2y − 3 = 0
f ) y = 2x − 14
2. Punkty: A, B, C są wierzchołkami prostokąta ABCD. Wyznacz równania
prostych zawierających jego boki.
a) A(−2, 1), B(1, −2), C(6, 3) c) A(0, 3), B(−3, −3), C(−15, 3)
b) A(−1, 5), B(−3, −1), C(6, −4) d) A(2, 0), B(3, 2), C(−1, 4)

2. a) AB: y = −x − 1,
BC: y = x − 3,
CD: y = −x + 9,
AD: y = x + 3
b) AB: y = 3x + 8,
BC: y = − 13 x − 2,
CD: y = 3x − 22,
AD: y = − 13 x + 4 23
c) AB: y = 2x + 3,
BC: y = − 12 x − 4 12 ,
CD: y = 2x + 33,
AD: y = − 12 x + 3
d) AB: y = 2x − 4,
BC: y = − 12 x + 3 12 ,
CD: y = 2x + 6,
AD: y = − 12 x + 1

116 3. Funkcja liniowa

3.8. Układy równań liniowych (1)
W tym rozdziale omawiamy, jak korzystając z metody podstawiania, rozwią-
zać układ dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi:

a1 x + b1 y = c1 a1 = 0 lub b1 = 0
a2 x + b2 y = c2 a2 = 0 lub b2 = 0

Przykład 1
Rozwiąż układ równań. Sprawdź otrzymane rozwiązanie.

x + y = −3
3x − 2y = −4

Korzystamy z metody podstawiania.


y = −x − 3 z pierwszego równania wyznaczamy niewiadomą y
3x − 2(−x − 3) = −4 w drugim równaniu zamiast y podstawiamy −x − 3

y = −x − 3
5x + 6 = −4 Ćwiczenie 1

 y = −3 − 3x
y = −x − 3 a)
−x + 3(−3 − 3x) = 11
5x = −10 
 x = −2
y = −x − 3 y=3
x = −2 
 y =6−x
obliczoną wartość x podstawiamy do pierwszego równania
b)
x = −2 5x + 6 − x = −2
i otrzymujemy parę liczb, która jest rozwiązaniem układu 
y = −1 x = −2
Sprawdzenie. sprawdzamy rozwiązanie, podstawiając y=8

−2 + (−1) = −3 x = −2 i y = −1 do wyjściowego układu równań
y =x+2
3 · (−2) − 2 · (−1) = −6 + 2 = −4 c)
2(x + 2) = x + 6

Ćwiczenie 1 x=2
Rozwiąż układ równań. Sprawdź otrzymane rozwiązanie. y=4
   
3x + y = −3 x−y+2= 0 3x − 2 = 2y y = 4 − 12 x
a) c) e) d)  
−x + 3y = 11 2y = x + 6 y − 6x = − 52 2x − 4 4 − 12 x = 8
   
1 1 x=6
x+y =6 2
x+y = 4 2
x − 12 y = −4
b) d) f) y=1
5x + y = −2 2x − 4y = 8 −2x + 13 y = 8 
y = 6x − 2,5
e)
3x − 2 = 2(6x − 2,5)
 1
x= 3
y = − 12

y =x+8
f) 1
−2x + 3
(x + 8) = 8

x = −3,2
y = 4,8

3.8. Układy równań liniowych (1) 117

 Przykład 2 
x − 3y = 1
Rozwiąż układ równań
−2x + 6y = 4
Korzystamy z metody podstawiania.

x = 3y + 1 z pierwszego równania wyznaczamy
niewiadomą x i podstawiamy
−2(3y + 1) + 6y = 4 do drugiego równania

x = 3y + 1
−6y − 2 + 6y = 4

x = 3y + 1
0y = 6 otrzymaliśmy sprzeczność

Układ nie ma rozwiązania – nie spełnia go żadna para liczb (x, y).

Przykład 3 
−2x + y = −1
Rozwiąż układ równań
4x − 2y − 2 = 0
Korzystamy z metody podstawiania.

y = 2x − 1 z pierwszego równania wyznaczamy
niewiadomą y i podstawiamy
4x − 2(2x − 1) − 2 = 0 do drugiego równania

y = 2x − 1
4x − 4x + 2 − 2 = 0

y = 2x − 1
0x = 0 otrzymaliśmy równanie zawsze prawdziwe

Równanie 0x = 0 jest spełnione przez każdą liczbę, zatem układ ma nieskoń-

czenie wiele rozwiązań. Zapisujemy to następująco: y = 2x − 1, x ∈ R.
DEFINICJA
Układ równań liniowych, którego rozwiązaniem jest jedna para liczb, na-
zywamy układem oznaczonym.
Układ równań liniowych, który nie ma rozwiązań, nazywamy układem
sprzecznym.
Układ równań liniowych, który ma nieskończenie wiele rozwiązań, nazy-
wamy układem nieoznaczonym.

118 3. Funkcja liniowa

Ćwiczenie 2 Ćwiczenie
 2
Czy podany układ równań jest układem sprzecznym, czy nieoznaczonym? − x + 2y = 3
   a)
x − 2y = 3
1
−x + 2y = 3 2x − y = −5 2
x + y = −1
a) b) c) zatem układ jest sprzeczny.
3x − 6y = 9 −4x + 2y = 10 −2x − 4y = 2 
2x − y = −5
b)
ZADANIA 2x − y = −5
zatem układ jest nieozna-
1. Rozwiąż układ równań. czony, ma nieskończenie wiele
   rozwiązań dla x ∈ R.
1
2y − 5x = 6 2y − (3 + y) = 0 6
x −y = 8 
a) c) 1
e) 1 x + 2y = −2
−x = −y + 6 −x + 2
y =2 x
− 2y = 16
3
c)
  √ x + 2y = −1
2x − 5(y + 1) = −5 3x + y = 4 2x + y = 3 zatem układ jest sprzeczny.
b) d) f)
−x + 2(y + 2) = 4 6x − (1 − 2y) = 8 2y − x = 6
Odpowiedzi do zadań
2. Dwie ciężarówki przewożące piasek wykonały łącznie 13 kursów. Jedna 1. a) x = 2, y = 8
z nich przewoziła za każdym razem 15 ton, a druga – 8 ton piasku. Ile b) x = 0, y = 0
kursów wykonała każda z ciężarówek, jeśli łącznie przewiozły one 132 tony c) x = − 21 , y = 3
piasku? Ułóż i rozwiąż odpowiedni układ równań. d) sprzeczny
e) nieoznaczony, x ∈ R,
y = 16 x − 8
f ) x = 0, y = 3
2. Niech x – liczba kursów
pierwszej ciężarówki,
y – liczba kursów drugiej
ciężarówki.

x + y = 13
15x + 8y = 132
3. Wyznacz liczby x i y (x > y), jeśli ich: 
x=4
a) suma jest równa 16 i jest dwa razy większa od ich różnicy,
y=9
b) różnica jest równa 4 i jest dwa razy mniejsza od ich sumy,
c) suma jest równa połowie większej z nich, a ich różnica jest o jeden Pierwsza ciężarówka wy-
konała 4 kursy, a druga –
większa od połowy mniejszej z nich. 9 kursów.

POWTÓRZENIE x + y = 16
3. a)
x + y = 2(x − y)
1. Podaj, ile rozwiązań ma układ równań dla m = 1, a ile – dla m = −2. 
x = 12
Jeśli układ jest układem oznaczonym, wyznacz jego rozwiązanie.
   y=4
2x − my = 1 x + my = 2 x − |m|y = m2 
a) b) c) x−y =4
mx − 2y = 1 mx + y = 4 − 2m −x + 2y = −4 b)
2(x − y) = x + y

Powtórzenie x=6
1. a) m = −2: nie ma b) m = −2: jedno c) m = 1: jedno y=2
rozwiązań; rozwiązanie, rozwiązanie, 
x = −6, y = −4; x = −2, y = −3; x + y = 12 x
m = 1: jedno c)
rozwiązanie, m = 1: nieskończenie m = −2: nieskończenie x − y = 12 y + 1
x = 13 , y = − 31 wiele rozwiązań wiele rozwiązań  4
x= 7

y = − 72

3.8. Układy równań liniowych (1) 119

 3.9. Układy równań liniowych (2)
W tym rozdziale omawiamy rozwiązywanie układów równań metodą przeciw-
nych współczynników.

Przykład 1
a) Rozwiąż układ równań.

x − 4y = 4
−2x + 5y = −2
mnożymy obie strony równania przez 2,

x − 4y = 4 /·2 aby otrzymać przeciwne współczynniki
przy niewiadomej x
−2x + 5y = −2

2x − 8y = 8
−2x + 5y = −2 dodajemy równania stronami

−3y = 6
Zatem y = −2. Podstawiamy otrzymaną wartość do równania x − 4y = 4
i otrzymujemy rozwiązanie układu: x = −4, y = −2.
b) Rozwiąż układ równań.

Ćwiczenie 1 x − 4y − 1 = 0

3x − 2y = −4
a) −3x + 12y + 7 = 0
2x + 2y = −6  mnożymy obie strony równania przez 3,
5x = −10 x − 4y − 1 = 0 / · 3 aby otrzymać przeciwne współczynniki
przy niewiadomej y
x = −2, y = −1 −3x + 12y + 7 = 0
 
6x − 9y = −12 3x − 12y − 3 = 0
b)
−6x + 4y = 2
−3x + 12y + 7 = 0 dodajemy równania stronami
−5y = −10
4=0 otrzymaliśmy sprzeczność
x = 1, y = 2
 Układ nie ma rozwiązania.
−3x − 6y = −18
c)
3x + 6y = 12 Ćwiczenie 1
0 = −6 Rozwiąż układ równań metodą przeciwnych współczynników.
  
Układ jest sprzeczny. 3x − 2y = −4 x + 2y = 6 y − x = −13
 a) c) e)
−6x + 8y = 4 x + y = −3 3x + 6y = 12 1
x − 13 y = 5
d) 2
6x + 8y = −4   
2x − 3y = −4 −3x + 4y = 2 2x − 34 y = 1
16y = 0 b) d) f)
x = − 32 , y = 0 3x − 2y = −1 6x + 8y = −4 5x + y = −7

−x + y = −13
e)
x − 23 y = 10
1
3
y = −3
x = 4, y = −9
8
3
x − y = 43
f)
5x + y = −7
23
3
x = − 17
3
17
x= − 23 , y = − 76
23

120 3. Funkcja liniowa

Przykład 2
Podaj liczbę rozwiązań układu równań.

2x − 3y = 4
−4x + 6y = −8

2x − 3y = 4 /·2 mnożymy obie strony równania przez 2

−4x + 6y = −8

4x − 6y = 8 dodajemy równania stronami

−4x + 6y = −8
0x + 0y = 0
Układ jest układem nieoznaczonym – ma nieskończenie wiele rozwiązań.

Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 2
Sprawdź, czy podany układ równań jest układem nieoznaczonym. a) Układ jest nieoznaczony.
   b) Układ nie jest nieoznaczo-
2x − y = 3 2x − 3y = 5 −3x + 4y = 6 ny – jest sprzeczny.
a) b) c) 1
6x − 3y = 9 −4x + 6y = 10 2
x − 23 y = −1 c) Układ jest nieoznaczony.

Przykład 3
Rozwiąż układ równań.

10x + 3y = −11
−6x + 5y = 27

10x + 3y = −11 / · 3 mnożymy pierwsze równanie przez 3,
a drugie – przez 5
−6x + 5y = 27 / · 5

30x + 9y = −33 dodajemy równania stronami

−30x + 25y = 135

34y = 102
Zatem y = 3. Podstawiamy otrzymaną wartość do równania 10x + 3y = −11
i otrzymujemy x = −2. Rozwiązaniem układu jest para liczb: x = −2 i y = 3.

Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3
Podaj liczby, które należy wstawić w miejsce ? , aby skorzystać z metody Przykładowa odpowiedź:

przeciwnych współczynników. Rozwiąż podany układ równań tą metodą. 3x − 5y = 8 / · 2
  a)
3x − 5y = 8 / · ? 11x + 3y = 17 / · ? 2x + 7y = −5 / · (−3)
a) b) x = 1, y = −1
2x + 7y = −5 / · ? 13x − 4y = 5 / · ? 
11x + 3y = 17 / · 4
b)
13x − 4y = 5 / · 3
x = 1, y = 2

3.9. Układy równań liniowych (2) 121

 Odpowiedzi do zadań ZADANIA
1. a) x = −1, y = −2
1. Rozwiąż układ równań metodą przeciwnych współczynników.
b) nieoznaczony, x ∈ R,   
y = 34 x − 3 − 12 x − 14 y = 1 1,5x − 2,5y = 1 3x + 0,25y = −1
a) c) e)
c) sprzeczny −5x + y = 3 −6x + 10y = 3 5x + 2y = 11
d) x = 1, y = 3   √
e) x = −1, y = 8 3x − 4y = 12 3x − 13 y = 2 2x − 5y = 2,5
b) d) f) √
f ) x = 0, y = − 21 − 32 x + 2y = −6 −9x + 7y = 12 2x − 7y = 3,5
2. a) x = −8, y = 4 2. Rozwiąż układ równań.
b) x = 6, y = −12  
1
x + 14 y = 14 x − 1 0,07x + 0,2y = 0,7 − 0,08x
c) x = −25, y = −5 a) 2
d)
d) x = −2, y = 5 − 14 x + 12 y = 14 y + 3 0,25x − 0,15y = 0,25(y − 10)
 
e) x = −2, y = 5
x + 1 (x − y) = 15 0,01x − 0,01(y − 1) = −0,06
f ) x = 0, y = 5 b) 2 2 e)
3
(x + y) − 12 x = −7 0,03x − 0,02(y − 2) = −0,12
3. a) np. x + 23 y = 0  
1
b) np. x + 23 y = 1 2
(x − y) = 13 (x + y) 0,2(x + 2y) − 0,3(2x − y) = 3,5
c) 4
f)
c) np. 2x + 3y = 0 5
x − 15 (y + 3x) = −4 2(x + y) − (x − 2) = 2y + 2
4. a) Niech x – pierwsza
liczba, y – druga liczba. 3. Do równania 3x + 2y = 3 dopisz drugie tak, aby otrzymać układ równań:

x = 2y + 3 a) sprzeczny, b) nieoznaczony, c) oznaczony.
x + 13 = 3y
4. a) Pierwsza liczba jest o 3 większa od podwojonej drugiej liczby. Jeśli
Szukane liczby to 35 i 16.
pierwszą liczbę powiększymy o 13, to otrzymamy potrojoną drugą liczbę.
b) Niech x – pierwsza Wyznacz te liczby.
liczba, y – druga liczba.
1 b) Jeśli od połowy pierwszej liczby odejmiemy 5, to otrzymamy trzecią
2
x − 5 = 13 y
część drugiej liczby. Jeśli od podwojonej drugiej liczby odejmiemy pierwszą
2y − x = 34
liczbę, to otrzymamy 34. Wyznacz te liczby.
Szukane liczby to 32 i 33.

Powtórzenie POWTÓRZENIE
8
1. a) x = y = −2,
,
8 3 1. Rozwiąż układ równań. Czy para liczb (x, y) będąca rozwiązaniem tego
  + | − 2| = 8 + 2 =
 spełnia warunek |x| + |y|  5?
układu
3 3
= 4 23  5, spełnia 
3x + 7y = −6 3(3 − x) = 15 − 2(y − 2)
b) x = −4, y = −1, a) b)
3 1
| − 4| + | − 1| = 5  5, − 2 x + 2 y = −5 2(x − y) − (y − 2x) = −13
spełnia
2. Pomnóż równania układu przez wskazane liczby. Rozwiąż ten układ.
 
1
2
(x − 1) + 13 (y + 1) = 3/ · 6 1
2
(x − y) − 14 (x + y) = 1/ · 8
a) 1
b)
3
(x + 1) − 16 (y − 2) = 2/ · 6 1
3
(2x + y) − 12 (x + y) = 0/ · 6

 
3(x − 1) + 2(y + 1) = 18 4(x − y) − 2(x + y) = 8
2. a) b)
2(x + 1) − (y − 2) = 12 2(2x + y) − 3(x + y) = 0
 
3x + 2y = 19 2x − 6y = 8
2x − y = 8 x=y
 
x=5 x = −2
y=2 y = −2

122 3. Funkcja liniowa

3.10. Interpretacja geometryczna
układu równań liniowych
Rozpatrzmy proste l1 i l2 opisane równaniami układu:

a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2
Współrzędne punktów (x, y) należących jednocześnie do obu prostych są roz-
wiązaniami tego układu. Może zachodzić jedna z poniższych sytuacji.
Y Y Y
Ćwiczenie 1
l2

l2
l1 ,
l1 l2 a) x = −1, y = 2
Y
l1 y = 2x + 4

y
=
O

−
x
O X X O X

+
1
Układ oznaczony (ma jed- Układ sprzeczny (nie ma Układ nieoznaczony (ma
no rozwiązanie) – proste rozwiązań) – proste są nieskończenie wiele roz- 1
przecinają się w jednym równoległe i różne. wiązań) – proste pokrywa-
punkcie. ją się. O 1 X

Przykład 1
Rozwiąż graficznie układ równań.
 Y b) x = 2, y = 5
x + y = −3 2 Y
y

x+

3x − 2y = −4
=
−

+4
x

1 1 x
y=
−

Pierwsze równanie po przekształceniu do po- 2

3

O 1X y=
staci kierunkowej ma postać y = −x − 3,
a drugie y = 32 x + 2. Szkicujemy obie pro- P
1
ste i z wykresu odczytujemy współrzędne ich
punktu przecięcia: P (−2, −1). O 1 X
Rozwiązaniem układu jest więc para liczb: x = −2, y = −1 (poprawność
y = 4x − 3
rozwiązania należy sprawdzić, podstawiając je do układu równań).

Ćwiczenie 1
c) x = 1, y = −2
Rozwiąż graficznie układ równań. Sprawdź otrzymane rozwiązanie.
   Y
2x − y = −4 4x − y = 3 x−y−3=0
a) b) c)
x+y =1 −x + 2y = 8 3x + y = 1
y = −3x + 1
1
O 1 X
3
−
x
=
y

3.10. Interpretacja geometryczna układu równań liniowych 123

 Ćwiczenie 2 Przykład 2
a) układ sprzeczny
Rozwiąż graficznie układ równań.
Y 

3
x + 2y = 2

+
x
=
−2x − 4y = −12

1
y

+
x
= Równania przekształcamy do postaci Y
y

kierunkowej.
1  y=
y = − 12 x + 1 − 1
2 x+
O 1 X y= 3
y = − 12 x + 3 − 1
1 2 x+
Szkicujemy obie proste. Nie mają one 1
O 1 X
punktów wspólnych, zatem układ rów-
b) Układ nieoznaczony – roz- nań nie ma rozwiązania.
wiązaniami są pary liczb
postaci: (x, 2x − 6), gdzie Przykład 3 Y
x ∈ R.
Y Rozwiąż graficznie układ równań.

2x − y = 3
1
−4x + 2y = −6

3−
2x
O 1 X Obydwa równania opisują tę samą prostą o równaniu

y=
− 6

kierunkowym y = 2x − 3. Układ ma zatem nieskoń- 1

2x

czenie wiele rozwiązań, są nimi pary liczb: O

y=

1 X
(x, 2x − 3), gdzie x ∈ R
Rozwiązaniami tego układu są na przykład pary liczb:
x = 1, y = −1; x = 4, y = 5 oraz x = 100, y = 197.
Podaj trzy inne pary liczb będące rozwiązaniami tego
c) układ sprzeczny układu równań.
Y
1
x+

Ćwiczenie 2
3
2
y=

Rozwiąż graficznie układ równań.

  
2
x−

x − y = −1 2x − y = 6 −3x + 2y = 2
3

a) b) c)
2

−x + y = 3 0,5y − x = −3 6x − 4y = 8
y=

1
O 1 X Ćwiczenie 3
Rozwiąż algebraicznie i graficznie układ równań.
  
3x − 2y = 4 3x − 2y = 4 3x − 2y = 4
a) b) 3 c)
3x − y = 5 2
x−y =2 3x − 2y = 5
Ćwiczenie 3
a) x = 2, y = 1 b) Układ nieoznaczony – c) układ sprzeczny
Y rozwiązaniami są pary Y Y
liczb postaci: (x, 32 x − 2),
y = 32 x − 2 gdzie x ∈ R. y = 32 x − 2
1 1 1
O 1 X O 1 X O 1 X
3 5
y = 3x − 5 y= 2
x − 2
y = 32 x − 2

124 3. Funkcja liniowa

ZADANIA Odpowiedzi do zadań
1. a) x = 3, y = 4
1. Rozwiąż algebraicznie i graficznie układ równań. Y
  
y = 13 x + 3 y − 3x + 4 = 0 2x − 3y = 6 1x +3

y
a) c) e) y= 3

=
y+x=7 4=x − 43 x + 2y = −4

−
x
1

+
  

7
y = −2x + 2 y − 2x = 4 3y + x = 9 O 1 X
b) d) f)
4y + 3x = −12 1−y =0 y + 3 = − 13 x b) x = 4, y = −6
Y
2. Rozwiąż graficznie układ równań. Sprawdź otrzymane rozwiązanie.
   1
3x + 2y = 4 0,5x + 2y = 1 y = 6x + 2
a) c) e) O 1 X

y=
3−y
3x = 2 − 2y y =2−x + 3x = 0
2

−2
  

x+
y = 23 x + 2 y − 0,1x = 0 2y − 1 = x y=
b) d) f)

2
y −1 −
−2x + 3y = 6 =0 6y − 3x = 3 4
3
x−
3
3
3. Która para prostych (rysunek obok) przed- Y
stawia interpretację geometryczną układu l1 c) x = 4, y = 8
równań? Y
  l2
x−y =3 x + 2y = 0 1

4
a) b) 1

3x −
x + 2y = 6 2
x+y =3 O 1 X
x=4

y=
4. Podaj równanie dowolnej prostej, które wraz
z równaniem prostej l3 (rysunek obok) two- l3 l4
rzy układ sprzeczny. 1
O 1 X
5. Rozważmy układ równań: d) x = − 23 , y = 1

y = a1 x + b1 Y y = 2x + 4
y = a2 x + b2
y=1
Jakie warunki powinny spełniać współczynniki: a1 , a2 , b1 , b2 , aby układ był: 1
a) nieoznaczony, b) sprzeczny, c) oznaczony? O 1 X
e) układ nieoznaczony,
6. Narysuj równoległobok, którego boki są zawarte w podanych prostych.
x ∈ R, y = 23 x − 2
Wyznacz współrzędne wierzchołków tego równoległoboku.
Y 2
a) y = x − 2, y = x − 6, y + 3 = 0, y − 2 = 0 2 x−
3
1 y=
b) y = 12 x + 3, y = 12 x − 2, y = −2x − 7, y = −2x + 8
O 1 X
c) 3x − y = −2, 3x − y = 4, x − 2y = 6, x − 2y = −14

2. a) układ sprzeczny 4. Przykładowa odpowiedź: y = x + 1.

f ) układ sprzeczny
b) układ nieoznaczony, 5. a) a1 = a2 i b1 = b2
x ∈ R, y = 23 x + 2
Y y
b) a1 = a2 i b1 = b2 = − 1x
3 +3
c) x = 2, y = 0
c) a1 = a2 i b1 , b2 dowolne
d) x = 10, y = 1 1
6. a) A(−1, −3), B(3, −3), C(8, 2), D(4, 2)
e) układ sprzeczny O 1 X
b) A(−2, −3), B(4, 0), C(2, 4), D(−4, 1)
f ) układ nieoznaczony,
x ∈ R, y = 12 x + 12 c) A(−2, −4), B( 25 , −2 45 ), C(4 25 , 9 15 ), D(2, 8) y=
− 1x
3 − 3
3. a) l1 i l3 b) l1 i l2

3.10. Interpretacja geometryczna układu równań liniowych 125

 7. a) 12 b) 27 c) x = 2
7. Dany jest równoległobok ABCD (rysunek poniżej).
a) Punkt P jest punktem przecięcia Y
prostej AD z prostą y = −x+2. Oblicz
D C
pole trójkąta ABP .
b) Punkt Q jest punktem przecięcia

7
prostej BC z prostą y = −2x + 7. Ob-

−
2x

2x
licz pole trapezu ABQD.

y=

y=
c) Podaj równanie prostej równole- 1
głej do osi OY dzielącej równoległo- O 1 X
bok ABCD na dwie figury o równych A B
polach.

8. a) Uzasadnij, że trójkąt, którego boki są zawarte w prostych: x + y = 0,

x − y = 0 i y = 3, ma pole równe polu trójkąta o wierzchołkach: A(0, 0),
B(2, 2), C(9, 0).
b) Uzasadnij, że trójkąt, którego boki są zawarte w prostych 2x − y = 0,
y − x − 2 = 0 i y + 2 = 0, ma pole równe połowie pola równoległoboku
Powtórzenie
o wierzchołkach: A(−2, −1), B(4, −1), C(6, 2), D(0, 2).

1. a) x = −3, y = 4
(−3)2 + 42 = 25
POWTÓRZENIE
nie spełnia warunku
b) x = 4, y = 2 1. Sprawdź, czy współrzędne punktu P (x, y), który jest punktem przecięcia
42 + 22 = 20 < 25 prostych l1 i l2 , spełniają warunek x2 + y 2 < 25.
spełnia warunek a) l1 : y = −x + 1, l2 : y = 13 x + 5
c) x = −2, y = −3
b) l1 : y = x − 2, l2 : y = − 12 x + 4
(−2)2 + (−3)2 = 13 < 25
c) l1 : y = 2x + 1, l2 : y = 4x + 5
spełnia warunek
d) x = 4, y = −4 d) l1 : y = − 12 x − 2, l2 : y = −2x + 4
42 + (−4)2 = 32 > 25
2. Napisz układ równań, którego interpretację geometryczną przedstawiono
nie spełnia warunku na rysunku.

x+y =2
2. a) a) b) c)
−2x + y = 2 Y Y Y
 l2
l2

x + 2y = 4
l1 ,

b) l1 l2
x + 2y = −2
l1 1
 X
3x − 2y = −2 1
O 1
1
c)
6x − 4y = −4 O 1 X O 1 X

8. a) P ABC = 1
· 9 · 2 = 9, P2 = 1
· 6 · 3 = 9, b) 12 PABCD = 1
· 6 · 3 = 9, Y
2 2 2
1
czyli P ABC = P2 P2 = 2
· 3 · 6 = 9,
Y czyli 1
P
2 ABCD
= P2 D C
y=3
B 1
2
+
x

1 O 1 X
=
y

A B
A 1 C X
y = −2
y=x y = −x
y = 2x

126 3. Funkcja liniowa

3.11. Funkcja liniowa – zastosowania
Ćwiczenie 1
Ćwiczenie 1
a) zysk = dochód – koszt
Funkcja y = 1500 + 12x opisuje miesięczne koszty (w złotych) firmy „Skrzat” Niech x – liczba sprzedanych
produkującej krasnale ogrodowe. 1500 zł to koszt stały, 12 zł to koszt wypro- krasnali.
dukowania jednego krasnala, x – liczba krasnali. Koszty po 6 miesiącach:
6 · 1500 + 12x =
Y = 9000 + 12 · 1800 =
= 30 600 [zł]
7500
Zysk po 6 miesiącach:
6000 37x − 30 600 =
= 37 · 1800 − 30 600 =
4500 = 36 000 [zł]
3000 b) y = 18x + 1500
Y
1500 9000

O 100 200 300 400 500 X 7500

6000
a) Jaki był półroczny zysk firmy, jeśli w tym czasie wyprodukowano 1800
4500
krasnali i sprzedano je po 37 zł za sztukę?
3000
b) Naszkicuj wykres funkcji opisującej miesięczne koszty firmy, jeśli podjęto
1500
decyzję o produkcji większych krasnali, a koszt wyprodukowania jednego wy-
niesie 18 zł (koszty stałe bez zmian). O 100 200 300 400 500 X

Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 2
Samochód A kosztuje 35 tys. zł i spala Y
a) y = 35 000 + 320x, gdzie x
70 000
8 l benzyny na 100 km, a samochód B – liczba przejechanych tysięcy
kosztuje 40 tys. zł i spala 6 l benzyny kilometrów, 320 – koszt (w zł)
60 000 benzyny potrzebnej do przeje-
na 100 km. Niech x oznacza liczbę prze- chania 1000 km.
jechanych tysięcy kilometrów, y – cenę Y
50 000
samochodu plus koszty paliwa (pozo- 70 000
stałe koszty pomijamy). Zamieszczony
40 000
obok wykres przedstawia łączny koszt 60 000
dla samochodu B, jeśli cena benzyny
30 000
wynosi średnio 4 zł za litr. 0 20 40 60 80 100 120 X
50 000
a) Naszkicuj analogiczny wykres dla samochodu A.
b) Jeżeli zakupiono samochód B, to po przejechaniu ilu kilometrów zwróci się 40 000
różnica w cenie?
30 000
0 40 80 X
b) Niech x – liczba przejechanych tysięcy kilometrów.
Łączne koszty:
– dla samochodu A: y = 35 000 + 320x
– dla samochodu B: y = 40 000 + 240x
40 000 + 240x  35 000 + 320x
x  62,5
Różnica w cenie zwróci się po przejechaniu 62 500 km.

3.11. Funkcja liniowa – zastosowania 127

 Odpowiedzi do zadań ZADANIA
1. Niech x – liczba wyprodu-
kowanych puszek. 1. Firma produkująca pokarm dla kotów ponosi koszty dzienne opisane za
zysk = dochód – koszt,
pomocą wzoru y = 2x + 800, gdzie 800 zł to stały koszt dzienny, x – liczba
zatem dzienny zysk jest puszek pokarmu wyprodukowanych dziennie, a 2 zł – koszt wyprodukowa-
opisany wzorem: nia jednej puszki. Dochody firmy opi-
4x − (2x + 800) = 2x − 800 suje wzór y = 4x, gdzie x jest liczbą
a) 2x + 800 = 4x sprzedanych dziennie puszek pokarmu,
x = 400
a 4 zł to cena jednej puszki.
Zerowy wynik ekonomicz-
ny firma osiąga, gdy dzien- Y
na produkcja wynosi 400 2400
puszek.
b) 4x − 2x − 800 = 400 2000
x = 600 1600
Zysk w wysokości 400 zł zty
firma osiąga, gdy dzienna 1200 kos
ód
produkcja wynosi 600 pu-
o ch
szek. 800 d
c) 4x − 2x − 800 = 1400 400
x = 1100
Zysk w wysokości 1400 zł
O 100 200 300 400 500 600 700 X
firma osiąga, gdy dzienna
produkcja wynosi 1100 pu- Przyjmując, że liczba wyprodukowanych i sprzedanych danego dnia puszek
szek.
jest taka sama, podaj wielkość dziennej produkcji, dzięki której firma:
2. Niech x – liczba wyprodu- a) osiąga zerowy wynik ekonomiczny (dochód jest równy kosztom),
kowanych puszek.
6x = 2x + 800 b) uzyskałaby dzienny zysk w wysokości 400 zł,
x = 200 c) uzyskałaby dzienny zysk w wysokości 1400 zł.
Szukany punkt ma współ-
rzędne (200, 1200). 2. Firma opisana w poprzednim zadaniu podniosła cenę puszki pokarmu dla
kotów do 6 zł, nie zmieniając kosztów. Naszkicuj odpowiednie wykresy
d
2000 ch
ó i znajdź punkt, w którym dochód jest
do równy kosztom.
1600
1200
koszt
y 3. Wynajęcie lokalu A na dyskotekę kosz-
800 tuje 400 zł za salę i 10 zł za każdego
400 uczestnika. Wynajęcie lokalu B kosz-
O 100 200 300 X
tuje 100 zł za salę i 15 zł za każdego
uczestnika. Naszkicuj wykresy przed-
stawiające koszty zorganizowania dys-
3. koteki w lokalach A i B w zależności
Y od liczby uczestników. Przy jakiej licz-
bie uczestników koszty te będą równe?
1000

Niech x – liczba uczestników.

Koszty zorganizowania dyskoteki:
– w lokalu A: y = 10x + 400
– w lokalu B: y = 15x + 100
400 Zatem:
10x + 400 = 15x + 100
x = 60
100 Koszty będą równe przy 60 uczestnikach.
O 10 60 X

128 3. Funkcja liniowa

4. Przeczytaj podany w ramce przykład.

Przykład droga [km]

Na wykresie przedstawiono, jak zmie- 360
niała się droga podczas pięciogodzinnej B
300
jazdy samochodem. Punkty A i B wy- 240
kresu odpowiadają początkowi i koń-
180
cowi jazdy autostradą. Aby obliczyć,
z jaką prędkością jechał wtedy samo- 120

chód, korzystamy ze wzoru v = st : 60

A czas [h]
300 − 60
v= = 120 [km/h] O 1 2 3 4 5
3−1
Zwróć uwagę na to, że prędkość v jest równa współczynnikowi kierun-
kowemu prostej AB.
390−300
Oblicz prędkość samochodu podczas ostatnich dwóch godzin jazdy. 4. v = 5−3
= 45 [km/h]
Samochód podczas ostat-
5. Spadochroniarz wyskoczył z samolotu lecącego na wysokości 4 km. Na wy- nich dwóch godzin jechał
kresie przedstawiono, jak zmieniała się – w zależności od czasu – odległość z prędkością 45 km/h.
spadochroniarza od ziemi.
wysokość [m]
4000
3600
3200 A
2800
2400
2000
1600
B
1200
800
400
czas [s]
O 15 30 45 60 75 90
Punkt A(15, 3400) odpowiada chwili, w której ze względu na opór powie-
trza spadochroniarz osiągnął stałą prędkość, a punkt B(45, 1600) odpo-
wiada momentowi, gdy otworzył on spadochron.
5. a) v = 3400−1600 = 60 [m/s]
a) Jaka była stała prędkość, z jaką spadał spadochroniarz między 15. a 45. 45−15
Spadochroniarz spadał
sekundą? z prędkością 60 m/s.
b) Ile trwałby spadek swobodny przedmiotu upuszczonego przez spado- b) t = 1600
60
= 26 23 [s]
chroniarza w 45. sekundzie, gdyby ten przedmiot spadał z taką samą stałą Spadek trwałby 26 23 s.
prędkością, z jaką spadał spadochroniarz między 15. a 45. sekundą?

3.11. Funkcja liniowa – zastosowania 129

 6. a) Jacht dotarłby do portu 6. Jacht znajdujący się w odległości odległość od portu [Mm]
10
w czasie 10
8
= 1 14 [h], czyli 10 mil morskich od portu płynął
45 minut wcześniej. w jego kierunku z prędkością 8 wę-
b) złów. Po półgodzinie osłabł wiatr
6
odległość od portu [Mm] i prędkość jachtu spadła o połowę.
Na wykresie pokazano, jak zmie-
10
niała się odległość jachtu od portu
w zależności od czasu. 1 czas [h]
a) O ile szybciej jacht dotarłby do O 0,5 1 1,5 2
portu, gdyby cały czas płynął ze
stałą prędkością 8 węzłów?
b) Naszkicuj wykres przedstawia-
jący zmiany odległości jachtu od
1 portu w zależności od czasu, je-
O 1 czas [h] śli jacht będący 10 mil morskich
Jacht dotarł do portu po od portu płynął w jego kierunku
2 godzinach i 20 minutach. przez godzinę z prędkością 2 wę-
złów, a następnie jego prędkość
wzrosła do 6 węzłów. Po jakim cza-
sie jacht dotarł do portu?
1 węzeł = 1 mila morska/godz.

Powtórzenie POWTÓRZENIE
1. a1 = 15, a2 = 20
1. Dwóch rowerzystów wyruszyło jednocześnie z tego samego miejsca i każdy
droga [m]
80 z nich jechał ze stałą prędkością. Po czterech godzinach pierwszy prze-
jechał 60 km, a drugi 80 km. Dla każdego rowerzysty naszkicuj wykres
60 pokazujący zależność między czasem a przebytą drogą. Podaj współczyn-
niki kierunkowe prostych zawierających te wykresy.

2. Pociąg przebył trasę o długości 120 km

10 czas [h]
w ciągu godziny i 45 minut. Pierwszy
odcinek trasy pociąg jechał z prędko-
O 1 4
ścią 80 km/h, a drugi – ze względu na
2. a) Niech t1 – czas przeby- trwające roboty torowe – z prędkością
cia pierwszego odcinka, 40 km/h.
t2 – czas przebycia dru-
giego odcinka, a) Jaka była długość drugiego odcinka?
s2 – długość drugiego od- b) Przedstaw na wykresie zależność prze-
cinka.
bytej drogi od czasu.
v = st , czyli t = s
v
t = t1 + t2 b) droga [m]
120−s2 120
1 34 = 80
+ s402
7 120−s2 +2s2
4
= 80
7
4
− 120
80
= s802
1
4
= s802 60

s2 = 20 km

10 czas [h]
O 1

130 3. Funkcja liniowa

3.12. Zagadnienia uzupełniające
Wyznaczniki

Układ równań liniowych: 

a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2
można rozwiązać, stosując metodę wyznacznikową. Liczbę:
 
a b 
W =  1 1  = a1 b2 − a2 b1 nazywamy wyznacznikiem głównym,
a2 b2
 
c b 
Wx =  1 1  = c1 b2 − c2 b1 nazywamy wyznacznikiem niewiadomej x,
c2 b2
 
 a1 c1 

Wy =   = a1 c2 − a2 c1 nazywamy wyznacznikiem niewiadomej y.
a2 c2 
1. Jeśli W = 0, to układ równań ma jedno rozwiązanie wyznaczone za
W
pomocą wzorów Cramera: x = W W
x
i y = Wy .
2. Jeśli W = 0 i Wx = 0, i Wy = 0, to układ równań ma nieskończenie
wiele rozwiązań (jest nieoznaczony).
3. Jeśli W = 0 i (Wx = 0 lub Wy = 0), to układ równań nie ma rozwiązań
(jest sprzeczny).

Przykład 1
Rozwiąż układ równań metodą wyznacznikową.

x + 2y = 11
5x − 4y = 13
Obliczamy wyznaczniki:
 
1 2 
W =  = 1 · (−4) − 5 · 2 = −14
5 −4 
 
 11 2 
Wx =  = 11 · (−4) − 13 · 2 = −70
13 −4 
 
1 11 
Wy =  = 1 · 13 − 5 · 11 = −42
5 13 
W = 0, więc układ ma dokładnie jedno rozwiązanie (x, y), gdzie:
Wx −70 Wy −42
x= = =5 i y= = =3
W −14 W −14

3.12. Zagadnienia uzupełniające 131

 Odpowiedzi do zadań 1. Określ, czy układ jest oznaczony, nieoznaczony, czy sprzeczny. Jeśli układ
 
2 1 jest oznaczony, to korzystając ze wzorów Cramera, wyznacz jego rozwią-
1. a) W =  =5
1 3 zanie.

 −7 1 
   
1
Wx =   = −25 2x + y = −7 4x − y = 8 x + 6y = 12
4 3 a) c) 1
e) 2
1
  x + 3y = 4 −x + 4 y = −2 x + 8y = −4
 2 −7  6
Wy =   = 15   
1 4  5x − 3y = 7 3x − 2y = 1 0,25x − 0,75y = 1
Zatem x = −5, y = 3. b) d) f)
3x + 4y = −2 −6x + 4y = 5 16x − 48y = 0

  Nierówności liniowe
 5 −3 
b) W =    = 29
3 4  Półpłaszczyznę zawierającą swoją krawędź nazywamy półpłaszczyzną
 
 7 −3  domkniętą. Półpłaszczyznę, do której nie należy żaden punkt z jej kra-
Wx =   = 22
−2 4 
  wędzi, nazywamy półpłaszczyzną otwartą.
5 7  Y
Wy =   = −31
3 −2  Prosta l : y = ax + b wyznacza dwie pół-
Zatem x = 22 31 płaszczyzny otwarte:
 29
, y = − 29

.
x +b
 4 −1  zbiór {(x, y) : x ∈ R, y ∈ R i y < ax + b} y > ax + b =a
c) W =  =0 y
−1 14  jest półpłaszczyną leżącą poniżej prostej l,
 
 8 −1  a zbiór {(x, y) : x ∈ R, y ∈ R i y > ax + b}
Wx =  =0
−2 14  jest półpłaszczyną leżącą powyżej tej pro- O X
 
 4 8 
Wy =  =0 stej. y < ax + b
−1 −2 
Prosta l jest krawędzią obu półpłaszczyzn.
W = Wx = Wy = 0, zatem
układ jest nieoznaczony.
  Y Y
 3 −2 
d) W =  =0 y < 2x + 1 y − 23 x − 1
−6 4  1 1
 
 1 −2 
Wx =   = 14 O 1 X O 1 X
5 4 
+1

y=
Zatem układ jest sprzeczny. −
2x

2
1  3 x−
 2 6
y=

 =3 1
e) W =  1
6
8
 
 12 6  Na rysunku przedstawiono zbiór Na rysunku przedstawiono zbiór
Wx =   = 120
−4 8  punktów spełniających nierówność punktów spełniających nierówność
1 
 2 12  y < 2x + 1. Zbiór ten jest pół- y − 32 x − 1. Zbiór ten jest pół-

Wy =  1  = −4
6
−4  płaszczyzną otwartą. Współrzędne płaszczyzną domkniętą. Współrzęd-
Zatem x = 40, y = − 34 . punktów prostej y = 2x + 1 nie ne punktów prostej y = − 23 x − 1
 
 0,25 −0,75  spełniają nierówności y < 2x + 1, spełniają nierówność y − 23 x − 1,
f ) W =  =0
16 −48  więc tę prostą rysujemy linią prze- więc tę prostą rysujemy linią ciągłą.
 
 1 −0,75 
Wx =   = −48 rywaną.
0 −48 
Zatem układ jest sprzeczny.

132 3. Funkcja liniowa

2. Zaznacz na płaszczyźnie zbiór punktów spełniających nierówność: 2. a) y > 32 x + 3
a) −3x + 2y − 6 > 0, b) y − 12 x − 1, c) y − 2x  −3. Y

Przykład 2
1
Przedstaw ilustrację graficzną układu nierówności.
 O 1 X
x+y+1 0

3
x+
Y
y<3

3
2
y=
y=3
Zaznaczamy odpowiednią półpłaszczyznę
domkniętą, której krawędzią jest prosta

y
b) y  − 21 x − 1

=
y = −x − 1. Dla drugiej nierówności zazna-

−
Y

x
1

−
czamy półpłaszczynę otwartą ograniczoną

1
z góry prostą y = 3. Część wspólna obu pół- O 1 X
płaszczyzn jest zbiorem punktów, których 1
współrzędne spełniają układ nierówności. O 1 X
Zauważ, że punkt o współrzędnych (−4, 3) nie należy do części wspólnej y=
− 1
obu półpłaszczyzn. 2 x −1

3. Przedstaw ilustrację graficzną układu nierówności. c) y  2x − 3

   Y
−2x + y − 3  0 3x − y − 2 < 0 x − 3y + 3 0

3
a) b) c)

−
x > −1 −6x + 2y < 0 2x + y 8

2x
y=
1
4. Przedstaw ilustrację graficzną układu nierówności. Które z punktów:
P (6, 1), Q(−3, 5), R(8, −3) należą do otrzymanego zbioru? O 1 X
  
x−y+1 0 x−y+1>0 2x + y + 1 0
a) b) c)
y+3 0 x−y−5<0 x + 2y − 7 < 0

y  2x + 3
5. Napisz układ nierówności opisujący zbiór punktów przedstawiony na ry- 3. a)
x > −1
sunku.
Y
a) b) c)
x = −1
Y Y Y

1
O 1 X
3

1 1
+
2x

1
O 1 X O 1 X
y=

O 1 X 
y > 3x − 2
b)
 y < 3x
y  13 x + 1 Y 4. a) P, R b) żaden c) R
Y
+1 
3x

3. c) 1x
2

y  −2x + 8 y= 3
y  −x + 4
y=

3x −

5. a)
y  −4x + 4
y=

1  1
y < −x + 2
O X
y=

1 b)
O
y  −x − 1 1 X
−2


y < 12 x + 1
x+

c)
x<2
8

3.12. Zagadnienia uzupełniające 133

 Programowanie liniowe

Przykład 3
Chcemy wyznaczyć największą i najmniejszą wartość sumy x+y dla punk-
tów (x, y) należących do wielokąta opisanego za pomocą układu nierów-
ności: ⎧
⎪
⎪ y − 23 x + 10 Y
⎪
⎪
3
⎨ y  1x + 1 4
2
⎪
⎪ y 0 3
⎪
⎪
⎩ 2
x6
1
Sprawdź, czy na rysunku obok przedstawio-
no ten wielokąt. O 1 2 3 4 5 6 X
Skorzystamy z twierdzenia mówiącego, że wartość największa oraz wartość
najmniejsza sumy x + y jest osiągana w którymś z wierzchołków (lub na
całym boku) danego wielokąta.
Y
Wierzchołkami wielokąta są punkty: (5, 0),

x
+
(6, 0), (6, 4) i (2, 2). Obliczamy dla nich war-

y
4

=
tości sumy x + y:

10
3
(5, 0): x + y = 5 + 0 = 5

x
2
(6, 0): x + y = 6 + 0 = 6

+
y
1

=
(6, 4): x + y = 6 + 4 = 10

4
(2, 2): x + y = 2 + 2 = 4 O 1 2 3 4 5 6 X
Zatem największą wartością sumy jest 10, a najmniejszą 4.
W powyższym przykładzie przedstawiono proste zagadnienie z działu ma-
tematyki zwanego programowaniem liniowym. Dział ten zajmuje się za-
gadnieniami optymalizacyjnymi, czyli szukaniem najlepszego rozwiązania
wśród wszystkich możliwych (np. maksymalizacji zysków lub minimaliza-
cji kosztów). Dziedzina ta była intensywnie rozwijana podczas II wojny
światowej – programowanie liniowe wykorzystywano w logistyce.

6. Znajdź wartość największą i wartość najmniejszą sumy x+y dla wielokąta

opisanego układem nierówności.
⎧ ⎧ ⎧
⎪
⎪ y  2x + 4 ⎪
⎪ y  2x + 9 ⎪
⎪ x−60
⎪
⎪ ⎪
⎪ ⎪
⎪
⎨ y 2x − 4 ⎨ y 2x − 6 ⎨x − y + 3 0
a) b) c)
⎪ y −2
⎪ ⎪ y −x − 3
⎪ ⎪x + y − 7  0
⎪
⎪
⎪ ⎪
⎪ ⎪
⎪
⎩ ⎩ 1 ⎩
x6 y  −2x + 4 x + 3y + 3 0

6. a) wartość najmniejsza: −5, największa: 22

b) wartość najmniejsza: −3, największa: 6
c) wartość najmniejsza: −3, największa: 7

134 3. Funkcja liniowa

Zestawy powtórzeniowe
Odpowiedzi do zadań
Zestaw I
1. a) Wszystkie punkty na-
leżą do prostej l.
1. Naszkicuj prostą l. Podaj, które z punktów: P, Q, R należą do prostej l.
  b) Punkty P i R należą do
a) l: y = 2x − 4, P (5, 6), Q(−3, −10), R − 72 , −11 prostej l.
   
b) l: y = 12 x + 2, P (−8, −2), Q 9, 11 2
, R 17, 10 21 c) Punkt R należy do pro-
  stej l.
c) l: y = − 23 x − 1, P (−12, 6), Q −1, − 23 , R(15, −11)
  d) Punkty P i Q należą do
d) l: y = − 32 x + 3, P (−10, 18), Q 12 , 2 14 , R(100, −297) prostej l.

2. Wyznacz punkty przecięcia wykresu funkcji f z osiami układu współrzęd- 2. a) (9, 0), (0, 3), P = 13,5
nych. Oblicz pole obszaru ograniczonego osiami układu współrzędnych b) (14, 0), (0, −8), P = 56
i wykresem funkcji f . c) (− 25 , 0), (0, − 15
2
),
P = 9,375
a) f (x) = − 13 x + 3 b) f (x) = 47 x − 8 c) f (x) = −3x − 7,5
3. a) ujemne dla x < −6,
3. Naszkicuj wykres funkcji f . Dla jakich argumentów funkcja f przyjmuje większe od 2 dla x > −3
wartości ujemne, a dla jakich większe od 2? b) ujemne dla x > 53 ,
a) f (x) = 23 x + 4 b) f (x) = −3x + 5 c) f (x) = −2,5x − 3 większe od 2 dla x < 1
c) ujemne dla x > − 56 ,
4. Wyznacz wzór funkcji, której wykresem jest prosta przechodząca przez większe od 2 dla x < −2
punkt P i równoległa do prostej l. Czy ta funkcja jest malejąca? 4. a) y = 34 x + 9, rosnąca
3 5 1
a) l: y = 4
x − 9, P (−8, 3) c) l: y = −6x + 27, P ( 12 , 3) b) y = − 13 x + 7, malejąca
b) l: y = − 13 x + 7, P (6, 5) d) l: y = 14 x − 11, P (−6, 1) c) y = −6x + 2 56 , malejąca
d) y = 14 x + 2 12 , rosnąca
5. Wyznacz wzór funkcji liniowej f , która spełnia warunki:
5. a) f (x) = 12 x − 3
a) f (−2) = −4 i f (4) = −1, c) f (−8) = 6 i f (−3) = 4, b) f (x) = 23 x + 4
√
b) f (−3) = 2 i f (3) = 6, d) f (0) = 0 i f ( 2) = 2. c) f (x) = − 25 x + 2 45
√
6. Sprawdź, czy punkty: A, B i C należą do wykresu tej samej funkcji liniowej. d) f (x) = 2x

a) A(−4, 1), B(8, 7), C(11, 5) c) A(2, −7), B(3, −10), C(−2, 5) 6. a) nie należą
b), c), d) należą
b) A(−4, 4), B(−2, 0), C(1, −6) d) A(−4, −3), B(−2, −2), C(12, 5)
7. a) y = −2x − 7
7. Wyznacz równanie prostej przechodzącej przez punkt P (−3, −1) i prosto- b) y = 14 x − 1
4
padłej do prostej l. c) x = −3
a) l: y = 12 x − 7 c) l: y = −6 e) l: 3x + 5y − 1 = 0 d) y = −1
b) l: y = −4x − 3 d) l: x = 11 f) l: x − y = y + x e) y = 53 x + 4
f ) x = −3
8. Określ monotoniczność funkcji f w zależności od parametru m.
  8. a) dla m < 3 malejąca,
a) f (x) = (m − 3)x + 6 b) f (x) = m + 12 x c) f (x) = (4 − 2m)x − 7 dla m = 3 stała,
dla m > 3 rosnąca
b) dla m < − 12 malejąca,
dla m = − 12 stała,
dla m > − 12 rosnąca
c) dla m < 2 rosnąca,
dla m = 2 stała,
dla m > 2 malejąca

Zestawy powtórzeniowe 135

 Zestaw II
1. a) x ∈ (−∞; −3 1. Wyznacz zbiór argumentów, dla których funkcja przyjmuje wartości nie-
b) x ∈ −4; ∞) dodatnie, wiedząc, że jej wykresem jest prosta o równaniu:
√ √
c) x ∈ 2 2; ∞)
a) y = 6x + 18, b) y = − 52 x − 10, c) 2x + y − 4 = 0.
2. a) y = 34 x, y = − 43 x,
y = − 71 x + 7 17 , jest 2. Wyznacz równania prostych, w których zawarte są boki trójkąta o wierz-
b) y = 1
x + 67 , y = 43 x + 8, chołkach: A, B, C. Czy jest to trójkąt prostokątny?
7
y= − 43 x + 1 34 , jest a) A(0, 0), B(8, 6), C(−6, 8) b) A(−6, 0), B(1, 1), C(−3, 4)
3. AB: y = 12 x − 2, 3. Wyznacz równania prostych, w których zawarte są boki czworokąta
BC: y = −2x + 8,
o wierzchołkach: A(−2, −3), B(4, 0), C(2, 4), D(−4, 1). Uzasadnij, że czwo-
CD: y = 12 x + 3,
AD: y = −2x − 7 rokąt ten jest prostokątem.
Mamy dwie pary prostych 4. Rozwiąż algebraicznie i graficznie układ równań.
równoległych: AB i CD   
oraz AD i BC. Dodatkowo x − y = −5 3x − 2y = 5 0,5y − 0,125x = 1,5
prosta AB jest prostopa- a) c) e) 1 1
dła do prostych AD i BC,
2x + y = −4 x−y = 3 4
y − 32 x=1
czyli czworokąt jest prosto-    3x−4
3x − y = 3 3x + 4y = −19 2y − =0
kątem. b) d) 1 f) 2
4. a) x = −3, y = 2 x − 3y = −15 2
x − y = −1,5 y − 1,5x = 5
b) x = 3, y = 6 5. Wyznacz wierzchołki trójkąta, którego boki zawarte są w prostych: l1 , l2
c) x = −1, y = −4 i l3 . Narysuj ten trójkąt i oblicz jego pole.
d) x = −5, y = −1
a) l1 : y = x + 2, l2 : y = −x + 2, l3 : y = −3x + 6
e) x = 8, y = 5
b) l1 : 2x − y + 6 = 0, l2 : 3x − 4y + 4 = 0, l3 : y − 4 = 0
f ) x = −8, y = −7
5. a) (0, 2), (1, 3), (2, 0), 6. Rozwiąż układ równań.
 x ⎧
P =2 y
⎨ 3x−1 − 4y−7
+ =1 =2
b) (−4, −2), (4, 4), (−1, 4), 12 8 2 3
a) x−2 y−6 c) 3y−6 5−x 5
P = 15 − =2 ⎩ − = −1
4 2 4 6 12
6. a) x = 6, y = 4 x ⎧
y
− =4 ⎨ 2x−y − y+2x
= 1,2
b) x = 5, y = −6 5 2 5 4
b) x−2 y+2 d)
c) x = 1, y = 1 + = −1 ⎩ 2x+3y
−
4x−y
= 0,25
3 2 12 8
d) x = −3, y = −2
7. Rozwiąż układ równań.
7. a) x = 7, y = −1  
1 1
b) x = 1, y = −4 x + 6y − 1 = 0 2
x − 12
y = 0,25
a) c)
c) x = 1 12 , y = 6 (4 − x)(4 + x) + y = 2 − (1 − x)2 (x − 1) = (2 − x)2
2

d) x = 19, y = 4  
1
2x − y − 6 = 0 3
x + 16 y − 7 = 0
b) d)
(3x − 1)(1 + 3x) + y = (1 − 3x)2 ( 21 y − 6)2 = 14 (y + 4)2

136 3. Funkcja liniowa

Przed obowiązkową maturą z matematyki
Test
Rozwiąż zadania i zapisz odpowiedzi w zeszycie. W każdym zadaniu tylko
jedna odpowiedź jest prawidłowa.
Y
1. Na rysunku obok przedstawiono wykres funk- 2.
cji liniowej o wzorze: 1 Y
1
A. f (x) = 12 x + 2, C. f (x) = 12 x + 1, O 1 X
O 1 X
B. f (x) = − 12 x + 2, D. f (x) = − 12 x + 1. f

2. Przez którą ćwiartkę układu współrzędnych nie przechodzi wykres funkcji

f (x) = − 23 x − 4?
A. I B. II C. III D. IV √
√ 3. 2x + 4 = 0
√
3. Miejsce zerowe funkcji f (x) = 2x + 4 jest równe: x = − √42 = −2 2
√ √ √
A. −2 2, B. 2, C. 2, D. 2 2. 4. y = ax + b

4. Prosta przechodząca przez punkt (−1, 6) i przecinająca oś OX w punkcie 6 = −a + b
o odciętej 1 przecina oś OY w punkcie: 0=a+b
 
A. (0, 3), B. 0, 32 , C. (0, −3), D. (0, −6). b=3

5. Punkt A(2k, 7) należy do wykresu funkcji f (x) = 2x + 1 dla: 5. 7 = 2 · 2k + 1

2 3 1 4k = 6
A. k = 3
, B. k = 2
, C. k = 2
, D. k = 7. 3
k= 2
6. Do wykresu funkcji f (x) = − 34 x + 6 nie należy punkt: 6. A. f (−8) = − 34 · (−8) +
 
A. (−8, 12), B. 5 13 , 2 , C. (−16, 15), D. (−32, 30). + 6 = 12
B. f (5 13 ) = − 43 · 16
3
+6 = 2
7. Proste y = 3x + 3m i y = (2m + 1)x + 6 są prostopadłe, gdy: C. f (−16) = − 43 · (−16) +
A. m = 0, B. m = −1, C. m = − 13 , D. m = − 23 . + 6 = 18
 D. f (−32) = − 34 · (−32) +
−x + 2y = 4 + 6 = 30
8. Rozwiązaniem układu równań jest para liczb:
2x − 3y = 0 7. Proste y = a1 x + b1
i y = a2 x + b2 są prostopa-
A. x = 12, y = 8, C. x = 8, y = 12, dłe, gdy a1 a2 = −1.
B. x = −12, y = −8, D. x = 4, y = 4. a1 = 3, a2 = 2m + 1
9. Pierwsze równanie układu równań ma postać 2x − 3y = 2. Układ ten jest 3 · (2m + 1) = −1
sprzeczny, gdy drugim jego równaniem jest: 6m + 3 = −1
6m = −4
A. 2x − 4 = 3y, C. x = 3y + 2,
m = − 23
B. 2x − y = 2, D. x − 1 = 1,5y. 
−2x + 4y = 8
  8.
2x − 3y = 2 2x − 3y = 2 2x − 3y = 0
9. A. , układ sprzeczny C. , układ oznaczony
2x − 3y = 4 x − 3y = 2 x = 12, y = 8
 
2x − 3y = 2 2x − 3y = 2
B. , układ oznaczony D. , układ nieoznaczony
2x − y = 2 2x − 3y = 2

Zestawy powtórzeniowe 137

 Zadania krótkiej odpowiedzi
1. c = −4 Zadanie 1 (2 pkt)
Dla jakiej wartości współczynnika c miejsce zerowe funkcji f (x) = 23 x + c jest
równe 6?
1
2. P = 2
·6·3=9 Zadanie 2 (2 pkt)
Oblicz pole trójkąta ograniczonego prostą y = 12 x + 3 i osiami układu współ-
rzędnych.
3. y = 23 x − (1 − x) = 53 x − 1 Zadanie 3 (2 pkt)
y = 0,4x − (x − 1) = Uzasadnij, że proste y = 23 x − (1 − x) i y = 0,4x − (x − 1) są prostopadłe.
= − 35 x + 1
5
3
· (− 53 ) = −1, zatem te Zadanie 4 (2 pkt)
proste są prostopadłe. Wyznacz równanie prostej k, jeśli jest ona prostopadła do prostej l: y = 12 x+2
4. y = −2x − 8 i przecina oś OX w tym samym punkcie co prosta l.
3
5. 2
m +9<0 Zadanie 5 (2 pkt)
m < −6
 
Znajdź największą liczbę całkowitą m, dla której prosta y = 32 m + 9 x − 4
Zatem m = −7. jest wykresem funkcji malejącej.

Zadania rozszerzonej odpowiedzi

6. Równanie prostej P Q: Zadanie 6 (4 pkt)
y = − 32 x − 1 Dwa boki trójkąta są zawarte w prostych y = − 34 x+4 i y = 23 x−6. Uzasadnij,
2
 
3
· − 23 = −1 że jeśli punkty P (2, −4) i Q(−2, 2) należą do trzeciego boku tego trójkąta, to
czyli proste y = 23 x − 6 jest on prostokątny.
i y = − 32 x − 1 są prostopa-
dłe, zatem trójkąt jest pro- Zadanie 7 (5 pkt)
stokątny. Prosta y = 53 x + 5 przecina osie układu współrzędnych w punktach A i B,
7. a prosta y = 1,5x − 6 – w punktach C i D. Oblicz pole czworokąta ABCD.
Y
B Zadanie 8 (4 pkt)
Dla jakich wartości parametrów m i k para liczb: x = 3, y = 2 jest rozwiąza-
niem układu równań: 
mx + ky = 5
1 (k − 1)x − 2my = −1
C
A O 1 X
Zadanie 9 (6 pkt)
Punkty: A(0, −5), B(8, −3), C(4, 5) są kolejnymi wierzchołkami równoległo-
boku ABCD. Wyznacz równania prostych, w których są zawarte odcinki AD
i CD.
D
26 11
P = 1
·7·5+ 12 ·7·6 = 38 12 8. k = 17
, m= 17
2
9. AD: y = −2x − 5,
CD: y = 14 x + 4

138 3. Funkcja liniowa