(TailieuVNU.com) Giáo Trình Khoa Học Trái Đất (Phần 2) - Lưu Đức Hải, Trần Nghi

You might also like

Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 131
Chuong 5 THUY QUYEN VA HOAT DONG DIA CHAT CUA BIEN A. THUY QUYEN 5.1. KHAI NIEM CHUNG Thuy quyén 1a quyén nuée phan bd khéng lién tuc trén bé mat Trai Dat, gdm nude bién va dai dugng, nude ving vinh, séng hé, nude dudi dat va bang tuyét. Cé thé quan niém ranh gidi trén eda thuy quyén 1a bé mat cua bién, dai duong, s6ng hé; con ranh gidi dudi 1A day cac tang nude ngam. Trong sé cdc dang nuéec c&u thanh thuy quyén thi bién va dai duong déng vai trd chi dao. Chting chiém mét dién tich trén 70% so véi bé mat hanh tinh, tic 361.10°km?, Vi vay, ti 1é khéi lugng gitia cde dang nuée néi trén cing khong can déi, Vi dy, khoi lugng nude séng hé chi chiém 0,02% la qua nhé bé so véi nuéc bién va dai dung chiém téi 97,4% (bang 5.1). Bang 5.1. Ti lé khdi lugng cdc dang nuéc khae nhau Cac dang nude Khéi lugng nude (%) 97,4 1,89 "| - _ aa _ ‘Sdng hd, co thé sGng va khi quyén 0,02 - 5.2. CHU TRINH HOAT BONG CUA NUGC Nuée déng vai trd quyét dinh sy s6ng. Trong co thé sinh vat nude chiém trén 70% khéi lugng, 18 thanh phn cdn thiét eta t& bao séng vA tham gia vac nhiéu phan dng hoa hgc cba su sdng. Nude la mét trong cdc yéu té quan trong tham gia vao qua trinh phong hoa pha huy cde da, x6i mén dat. Nude van chuyén vat liéu trdm tich ti ving x4m thuc dén mién tich tu tao nén cdc déng bang song, déng bang chau thé rong lén va tram tich day bién thém luc dia. Trong thuy quyén muée phan bé khéng aéu (bang 5.1), song nuéc khéng nam yén tai chd ma luén luén van déng tit nai nay dén noi khéc tao thanh mdt véng tudn hoan khép kin goi Ja “chu trinh nude” Nude bién bic hai tao thanh nuée khf quyén va may — mua xuéng lye dia m6t phan tao thanh dong chay trén bé mat (sudi + song + dong chay 187 tam théi), mét phdn thdm xuéng sau tao thanh nuéc ngdm, mot phan dé vao bién va dai dung, mét phan duge Liéu thu béi thé gidi sinh vat (dong vat va thue vat). Trén hanh tinh cé 4 dai dung (Thai Binh Duong, Dai Tay Dung, An D6 Duong vA Bde Bang Ducng) va hang trim bién Jén, nhé dén nhan nguén nuidc ngot vi nuée khodng cia hang van dong séng lén, nhé tix lye dia dé vao. 5.3. TINH CHAT VAT LY CUA NUGC BIEN 5.3.1, Mat dé Mat d6 nutée bién duge tinh bang ti s6 khéi lugng mot den vi thé tich nude bién 6 nhiét do quan trdc t°C trén khdi ligng mét don vi thé tich nude cat 0 4°C (nhiét do quan tréc thudng lay 1a 17,5°C howe 0°C). Mat d6 nude bién phu thudc vao dé mudi va nhiét d6 nhung luén luén lén hon 1 va dao dong trong khodng 1,0275 — 1,0220. Su chénh léch mat dé nude bién 1a mot trong nhiing nguyén nhan giy nén su chuyén déng cita cae khél nude va ding chay bién. 5.3.2, Nhigt do Nhiét dd trung binh toan dai dong thé gidi la 17,5°C. Tuy nhién, nhiét d9 sé thay dé6i phu thuée vao vi tri dia Jy, digu kign kht hau va hoat dong nai Wa, dae bigt 1A hogt dong cia cae song mai gitia dai duong. Vi du, nhiét 46 trung binh ciia Dai Tay Duong 1a 16.5°C; An Dé Dugng la 17,3°C: Thai Binh Dugng la 19,4°C; bién Dé va vinh Peexich la 35°C (néng nhat) va Bae Bang Duong la 0,75°C. Nhiét dé cua nude bién duge duy tri nhé 2 nguén nhiét cung cap la nhiét tir anh nang Mat Tréi va nhiét ti manti Trai Dat Nhiét ti Mat Trai duge cung cap theo nguyén ly truyén bite xa 4nh sAng trong nude bién. Anh sang chiéu xuéng mat bién mot phan duge phan xa, phan khac bi khuc xa di sau vao long bign va bi yéu dan do nude hap thy va tén xa. Vi vay, Anh sang trong bién bj phan ting: tix 0 — 200m la déi sang, t# 200 — 1.000m a di sang mG, dudi 1.000m la déi hoan toan t6i den. 5.3.3, Sy thay déi myc nude bién (bién thoai va bign tin) ‘Theo théi gian, myc nude dai dung thé giéi thay déi. Nguyén nhan lam mue nuée bién ha thap (bién thoai) va ding cao (bién tién) 1A do Trai Dat bj lanh di va néng lén theo chu ky. Théi ky xay ra bling ha thi xy ra bién thoi, thii ky tan bang hay goi 1a gian bang thi xay ra bién tin. Céc giai doan bang ha di lam mye nuéc bién ha thap va dé lai d&u an IA ede dudng bd cd trén day bin thém lye dja Viet Nam. Cac giai doan gian bang 188 da lam muc nude bién dang cao va dé lai du fn cie dutng bd cd trén d&t Lién ven bién. Quy luat tuong quan gitia thém bién trén dét lién va thém bién dudi day bién mang tinh déi ximg vé tuéi qua dung bd hién dai, Cang xudng sau dudng bd cé tuéi cing c6 va cang lén cao dudng bi cing cé tudi cang cé tuong tng. Su dong bang cia dgt bang ha cudi ciing kéo dai tiy khong 70.000 nam dén 18.000 nam cach ngay nay da lam ha thé’p muc nude bién xudng dé sau 100m nuée. Lic bay gid tiy Chau Uc cé thé di b6 sang dao Tan Ghiné va ‘Tasmania, tiv Viét Nam sang Malaysia la cing chung mt lue dia. 5.3.4. Thuy triéu Mat nude trung binh dai duong thé gidi od thé coi xap xi voi mitt geoit (mat trung binh cua Trai Dat). Do 1a mit mae dé tinh dé cao tuyét déi trén luc dia va dé stu tuyét d6i dudi bién. Thuy tridu 1a hién tugng dao déng tudn hoan cita mye mide dai ditong trong mét ngay do sic hut tuong da Mat Trai, Mat Trang va Trai Dat. Chu ky triéu duge dic trung bang thdi gian triéu lén, thai gian triéu rat, bién d6 va dé ldn cha triéu. Thuy triéu xay ra khong gidng nhau gitta c&c bién va dai dudng thé gidi: 6 céc ba bién Dai Tay Duong, An B§ Duong va Bac Bang Duong quan sat thay ban nhat triéu chiém uu thé. Con d cae ba bién Thai Binh Duong thi thuy trigu hén hgp chiém uu thé. Bién dé triéu rat khac nhau 6 c&e ving bién khae nhau. Vi du, 6 vinh Phandi, bac Canada bién dé triéu dat 18m; phia bac vinh Bae B6, Viet Nam bién dé triéu dat 4 -5m. Nhé su thay doi con nude trigu cudng va triéu kiét ma ven bién mai quéc gia da hinh thanh nén déi bai triéu véi che hé sinh thai rat da dang: bai triéu cat 1am bai tam du lich, bai triéu lay phat trién rimg ngap man va bai triéu chau thé bdi ty lam tang quy dét canh tac cho con ngudi... 5.3.5, Hai luu Trén cée dai dudng thé gidi xudt hign céc dong hai liu voi quy mo hang nghin km. Theo nhiét d6 nudc bién, ngudi ta phéin bidt ede déng hai hia nong nhu ding Kuroshio, Gulf Stream va dong hai uu lanh nhu dang Peru Nhéing dong hai hvu c6 quy mé hanh tinh Ma: ~ Dang hai luu néng Gulf Stream Dai Tay Duong, rong vai tram km, sdu 800m, téc d6 bé mat Khoang 2,5m/s. ~ Dong hai lu néng Kuroshio é Bac Thai Binh Duong, rong 80km, sau 400m, di chuyén khéi nude 45m%s. 189 = Dong hai hu lanh Peru chay tit Nam Cue lén. C4e dong hai lm cé tae dung lAm tang sy trao déi nuéc, phan bé lai nhiét dé, dd mudi, Jam tang tinh déng nhat vé thanh phan hoa hoe cha nuéc bién, anh hudng dén hoan Ivtu khi quyén va khi hau cdc ving trén Trai Dat. Neuyén nhan hinh thanh cac déng hai htu 1A do su tac dong ctta khi quyén, bite xa Mat Troi, cdc luc hut tao thuy trigu vA luc coriolit. Nhin chung, cdc dong hai hu déu c6 méi quan hé true tiép véi lép khong khi sat mat nuéc, dé chinh 1A che hé thdng xoAy thuan va xoay nghich khéng 16. 5.4. THANH PHAN HOA HOC CUA NUGC BAI DUGNG 5.4.1. D6 mudi Thanh phdn hoa hoc cha nude bién duge thé hién qua dé muéi. 13 muéi du¢e tinh theo ti 1é khéi lugng phan nghin (S%o) cila sé gam tat ed chat ran hoa tan trong kg nuée bién. Nude bién tiéu chudn cé do mudi 1a 35%o. Ngoai khoi cdc dai duong dé mudi thay déi trong khoding 83- 38%o. O cdc ving cita séng ad muéi ha théip xudng khodng tu 15 — 20%. Nhin chung, dé mudi thay déi phu thude vao vi tri dia ly cla bién, tte nhiét 40 va d6 béc hai, nguén cung céip ham lugng mudi tt cac déng song dd vao bién, Vi du, bién Ban Tich 06 d6 mudi 35%, Dia Trung Hai 39%o, Bién DS 45 ~ 48%o, Bién Dong - Viét Nam chi khoang 33 ~ 35%o. DO mudi 1a yu t6 quan trong quyét dinh can bang nhiét muéi 6 bién, anh huéng rat lén dé méi truéng va su phan bé sinh vat trong bién. Vay tai sao nude bién man? Dé mudi cé tang lén theo thai gian khéng? Theo nghién cttu cua cdc nha dia hoa, nguén mudi eung cp cho bién kha da dang: tit lye dia do song mang tai, Lit hoat dong ndi lia dud bign va tu sinh vat bién. Dudi day cae bién va dai dung thé gidi thuéng 16 ra lép v6 dai duong, sng nai gidta dgi dudng, v6 90 cde nei lia ngam va cde cung dao mii Ita. Dé la nhan chéing lich si cha qua trinh hoat déng mii Ita minh liét d& cung c&p cc nguyén ta hod hoe truc tiép khi phun trAo hoac hoa tan céc dé sau khi 4 ngudi lanh. Diéu hét ste ngac nhién 1a dé mudi nude bién gin nhu khéng thay déi qua moi théi dai, Ngay cA thdi Cambri cach day 500 trigu nam, khi qua trinh phong hoa hoa tan céc da tt luc dia vao bién van chua dang ké thi bién Cambri da “man” réi, do dé méi thanh tao duge cae tang da voi chita sinh vat bién. Mét loai dé mudi néi Leng duge thanh tao thoi Kreta cAch day 146 — 65 triéu ndim 1A do bién bj khép kin, bée hoi tao thanh hé mudi va mé mudi. Lao khéng ¢6 bién hién dai nhung 1a nude gidu mudi mé duge thanh tao tu bién cé cach day trén 65 trigu nam. 190 5.4.2. Thanh phn hoa hoc = Trong nuéc bién c6 day du cdc nguyén t8 trong bang tudn hoan Mendeleep. Tuy nhién, theo Clark F.W, Vecnatski V.L, Goldsmidt V.M thanh phéin hod hoe (%) cha yéu cia nuée bién nhu sau: O: 85 Na: 1,07 Ca: 0,042 C: 0,002 H: 10,8 Mg: 0,13 K: 0,037 Sr: 0,001 Cl: 1,93 S: 0,088 Br: 0,0066 B: 0,0004 Khi d6 mudi trung binh 1 35%o thi trong nuéc bién ham lugng (%) cate ion chiém cha yéu 1a: CY: 65,9 HCO,: 0,21 Na‘: 30,59 Ca”: 1,02 SOF: 7,69 Br: 0,19 KY hil Mg": 3,72 — Cae nguyén té dinh dung trong nude bién bao gém C, N, P va Si. NguGn cung cp cae nguyén t6 dinh dudng 1a tix luc dia, khi quyén va hoat dong nui lua. Ching t6n tai trong thuy quyén, duoe coi la mét giai doan trong vong tudn hoan lau dai caa ching. Nitd tham gia vao thanh phan cia protein, axit nucleic va phan ting trao déi nang lugng. Nito trong nude bién tén tai dang: N, NO”, N,O vA NH,', trong dé N, khéng phai a chat dinh duéng. P phan bé theo chiéu thang ding r&t khac nhau. 6 lép nude trén mét nghéo P hon tang day, vi tang mat cé su chiéu sang cla Mat Trdi va phat trién phong phu sinh vat phil du nhu rong tao hap thy P. O tang nude sfiu khéng cé anh sAng nén cing vang mat thc vat pha du, d do ham lugng P tang lén do phan huy xéc sinh vat. Si trong nuée bién tén tai dudi dang H,Si0,, SiO’, Si. To diatomea tiéu thu mét Ivgng Ién Si dé cu tao nén co thé, Vi vay, sinh vat da lam nghéo Si 3 tAng mt va lam gidu Si é tang sdu. ~ Cae nguyén td halogen phé bién trong nuée bién la Br, E. Cing véi nguyén t6 B tao thanh mét té hgp cong sinh 3 nguyén tO dac trung cho mai truéng nude bién. Br la nguyén t6 dién hinh cia bién, chiém khodng 6,6.10%%; ti 1 Br/C] trung binh kha én dinh, dat 294. G trong ede bién ria va bién ndi lye nghéo Br vi 6 a6 c6 nhigu sinh vat hap thu Br khi chét sé tich tu Br & day. Tot (1) cing la nguyén t6 dae trimg cho thuy quyén, tén tai d dang 10,. Sinh vat hap thy I rat manh, cao hon trong nuée bién khoang 120.000 — 400.000 lan. Vi vay, cac nguén thyc phém ti hai san va rau cAu bién la nguén I quan trong cung c&p cho cd thé con ngudi. Bo (B) c6 ham lugng trung binh trong dai duong la 4,6,10'%. Ti 16 B/C] khé 6n dinh, trung binh khoang 2.4.10", Nguén cung eaip B cho bién chia yéu tir khi ndi lia va te luc dia 191 — Hoat d6ng cia khi CO,. Khi CO, cia khi quyén hoa tan trong lép nuée bién bé mat. Sau dé CO, duge phan tan xuéng duéi nhé chuyén dong cua khéi nuéc. Nhiéu loai thuc vat phi du st dung CO, cho quang hgp va tao thanh vé voi cia cé thé khi chét ling xuéng day bién thanh vat liéu tram tich cacbonat (CaCO,). Lugng CO, cn lai tn tai duéi dang HCO, va tgo thanh cén bang déng trong nude bién 1a: Ca(HCO,), > CO, + H,O + CaCO, B. HOAT BONG DIA CHAT CUA BIEN 5.4. HOAT DONG BIA CHAT THEM LUC DIA VA SUON LUC DIA 5.4.1. Khai quat Dinh nghia, nguén géc, cu tao dia chat cia thém luc dia da duge dé cap trong muc 3.1.2a (chuang 3). Thém luc dia rat da dang vé kich thuéc, dja hinh, dd sdu vA ngudn géc thanh tao, O mét s6 noi thém luc dia rng t4i 500 — 1500km song noi khfc lai chi 1a mét dai hep 15 — 70km, C6 nhing thém dia hinh day bién kha phang chi nhé lén ft nti san hd hode vai long chao néng; trai lai c6 noi lai hét site phic tap nhu 6 thém luc dja Viet Nam xudt hign them cac Canhon, cc ni lita ngéim va dao san hé. Hinh 5.1a. Mat ct dia chat qua bén Citu Long va Nam Cén Son thay 16 cac ranh dao khoét ca long song cd. Méi thém luc dja co mt lich st phat trién lau dai tuan theo q “co sinh cé diét”. Thém luc hién dai cua bién va dai duong thé dau ti Paleogen (65 trii nam) dén Dé tu (1,8 triéu nam dén nay). Nhiing thém nay phat trién ké thita tir céc thém Jura — Kreta da bi tiéu diét. Cac 192 thém thdi dai dia chat truéc chi con dé lai cac “di chi” trong thém tré hdn, hau nhu ching tao nén mong cia c&u tric thém mdi. Sudn Iue dia 1a phan déc cata thém luc dia chuyén tiép ra tring dai dudng. Day cing 1A déi ngoai cing cita vé luc dia chuyén sang vé dai duong. Sudn luc dia c6 dé dée va dé su Ién 1A do hai hé théng duit gay kién tao: ‘dat gay doc tao bé dée sut bac, ditt gay ngang tao nén cae ranh sau goi 1a Canhon. Hai hé théng ditt gay nay tao dudng cho hoat dong nui la trén déi sudn luc dia. Vi vay, dia hinh suén luc dia con git lai d&u dn caa qua trinh dja chat néi sinh 1a cht yéu. Qua trinh dia chat ngoai sinh duge thé hién béi tram tich bin mat chi yéu la bin sét, ban véi giau sinh vat, bin silic. Ndi lta va thanh tao cdc nén quat (fans) turbidit 6 chan sun chfnh la déi chan dée thém lue dia. Hinh 5.1b, Mat cat titthém ra sun luc dia tang trudng do dit \ i gay syt bac thang déng trdm tich lam ting bé day dot ngot 5.4.2. Tram tich thém luc dia a) Trém tich tan du luc dia Phan lén bé mat thém luc dia duge phi bai 1ép Ao trém tfch bd rai. Theo Emery (1969), khoang 70% dién tich bé mat tgo céc trim tich bd rdi c6 nguén géc méi trudng trén can, ching 1a cac thanh tao tan du rat da dang: trm tich bang ha, proluvi, aluvi. Vo phong héa lyc dia gap 6 thém luc dia bién Cuba, Nhat Ban va Viét Nam. C6 rat nhiéu dan liéu vé cae chau thd ngap nuéc cing véi tram tich chau thé sét lai trén day thém luc dia b) Tram tich thém lyc dia hién dai nguén géc bién Trdm tich bién duge hinh thanh hoae do tai tao cdc trim tich tan du, hode la ti vat liéu trém tich c6 nhiéu nguén géc khée nhau, cha yéu 1a luc 193 nguyén duge mang ra tit luc dia va tit vat ligu tai chd do bd va day bi pha hijy, hog nhé cac hoat dong sinh héa xay ra & chinh day bién thém luc dia, F.S Shepard (1951) ln ddu tién nhan thay rang mot quan niém khé phé bién truéc day cho rang cde trdm tich thém lu6n Iya chon tét va bién déi do hat ta hat thé gan bd dén hat min xa bd, thudng 8 mép thém luc dia la mOt gido diéu dia chat. Su phan dj nhu thé chi dic trung cho déi ba trong diéu kién don nguén cha vat ligu duéi tac dong cla séng. Khi vat liéu ban ddu da ngudn thi qua trinh phan di rét phiic tap phy thude vao cac yéu 10 dong luc s6ng, dong chay va dia hinh. Ria ngoai cla thém luc dia thuéng phan biét kh dé dang nhd co cat thé, song déi gitia thém lai gidu bun, Su gan lién cat véi déi ngoai cua thém luc dia dong Trung Quéc, dong Viét Nam duge Shepard gidi thich 1a do tac dong dang chay lién tuc. Theo két qua nghién citu cia Trin Nghi (2000), yéu t6 quyét dinh su c6 mat cac truténg tram tich hat thé thanh dai khuén theo ding dang sfu 6 cfc dé sdu Ién Ia lién quan dén dutng bd cd. Dé 1A nguyén nhan chinh, con déng chay day chi 1A mét nguyén nhan thi yéu (néu c6) lam rita tréi cdc hgp phn hat min c6 trude hode can tré su lang dong méi cac trdm tich hat min. Su phan bé tram tich cén phy thude vao dja hinh day bién ving tich tu va nguén vat Héu mang dén cing nhu tinh khong déng nhilt otia cde diéu kién thay dong luc, trong 46 ¢6 dong hai luu. Cae kiéu trim tich phé bién nhat cha thém duge tich tu noi mit day kha bang phang nhu 4 bai bién, bai trigu, bién néng va cdc dong bing tich 3 vang ¢6 vi do cao. Bun thudng tich ty 6 vinh, 6 day cdc bén tring kha yén tinh va cae ving cita song giau phi sa nhu séng Héng vA séng Citu Long. Ban la loai tram tich dc trumg va rt phé bién 6 cdc thém luc dia nhiét déi xich dao vi 9 day su phong héa héa hoc xay ra manh lit. Cat gap nhiéu 6 cée thém ving cé vi dé trung binh, vi d déi khé néng khi hau 6n déi 6 phong héa co hoe JA chi yéu, san va cudi gap nhiéu é cac thém gdn hai cuc Trai Dat. Tram tich san hé phat trién 6 vang bién nhiét adi va xich dao. Tram tich sinh vat v6 voi d rai rac, song c6 xu huéng tap trung nhiéu hon & ving khé han. 6 thém lye dja hai cye phat trién tram tich bang tréi dat (aisberg), 6 thém bién nuéc lanh phat trign tram tich silic chita phong phé gai bot bién. Tu cde dn lieu trén cho thay, yéu t6 dia ly c6 vai trd quan trong trong viée phan bé céc loai tram tich d thém Iye dia. Vi vay, trdm tfeh phan bé 6 cae thém lue dia trén thé gidi cé tinh phan déi theo dia déi va theo dé sAu 194 day bién, Theo d6 sau oé thé thay rat v6 su phan bé trdm tich r&t phiic tap, vi chting bi bién dang én tuc ed thanh phan, tinh chat va ti 1é gitia cdc hop phan c6 ngudn g6e khae nhau (luc nguyén/héa hge va sinh hoa); déng thdi kich thudc hat vyn, dé chon loc, d> mai tron cdc hat vgn tha sinh cing khac nhau. Diéu 46 duge ly gidi béi sy thay d6i muc nude bin lién tyc kéo theo sw thay déi lién tue mdi trudng tram tich. Ndi cAch kha, bat ett mét dé sau nao trén thém luc dia hién tai cting d& timg chting kién khéng ft hon hai lan bién thanh dat lién do cée pha bang ha (bién 101) tao nén Can nhan manh thém rang: thém luc dia 1A mét ving hoat déng tich cue eda nhiéu logi sinh vat, béi vi thém fue dia e6 dé siu khong Ién, anh sfng Mat Tréi xuyén qua lép nude néng dap dng nhu cdu cn thiét cho sinh vat quang hgp. Luc dia ké bén la noi cung cap nguén dam va P rat cn cho sinh vat hoat déng va su chuyén déng lién tue etia nutéc 1am cho méi truéng Tuén luén dit oxi. Do dé thém Ine dia 1A noi thuan Igi cho viée tao cae trdm tich sinh vat, trong dé loai bam d4y dong vai trd quan trong. O déi nuée néng (0 - 100m) thuan Igi cho sy sinh sng cia rong téo vA céc déng vat tao nén qudn thé (vf dy san bé tao am tiéu), Sau hon mot chat 4 déi mép thém 14 foraminifera, gai nhon, chan riu... khi chét v6 voi cha ching tham gia vao trong train tich cacbonat vdi tu cach nhu mét thanh phan tao da. Trén thém luc dia cang vdi bun véi duige két t# dung dich that khi dé pH > 8,5 thugng chifa rat nhiéu bun diatome. Déi véi cde tram tich tai lang deng duge tao thanh vao dau chu ky bién tién, do pha hity cdc thanh tao luc dia nhu cdc trdm tich aluvi, bang ha va dun cat tao nén trong thai ky bién lini va gid day lai bi t4i tao trong thoi gian bién tién dé hinh thanh mét tdng trém tich oé thanh phan bao gém cudi san hofc cat Hn ban sét, bin voi hién dai. Tang cudi san 1a thanh phan dic trung cho dudng bé od khdi dau cia chu ky tram tich bién tién, déng thdi la ddu an ca dudng bé cd khi bién lai cue dai. Cac trdm tich tai sinh tich ty 6 cée do sau nhat dinh, vi dy glauconit 3 bién néng, photphorit 6 mép ngoai thém va giita thém phu thuée vio d6 pH, ché dé oxi héa khit va hién tugng déi lau cha dong day. Thém luc dia 1A ving c6 nang lugng thay ding lye rift cao nén cae thanh tao trdm tich 6 thé bj di chuyén dgc theo bé hodc di chuyén vé phia sudn luc dia. G. Boillot (1983) di néu m6 hinh “sun tang trudng”, éng cho rang: trém tich di déng tu trong ra ngoai sun luc dia va lam tang truéng dién tich eha thém luc dia. Dé nhén thite duge sy da dang va tinh quy luat cha cac kiéu tram tich trén day bién thém lye dia cdn phai xét cdc y€u t6 ngi, ngoai sinh tuong tac nbu méi quan hé nhan qua: 195 ~ Sy thay d6i muc nuée bién; ~ Chuyén d6ng sut Jan va phan bac cia thém lye dia; ~ Khéi lugng tram tich luc nguyén. Theo mé hinh 46 edn ehti ¥ tinh dén ba yéu t quan trong: 1. Su thay déi muc nwée bién HO su ctia méi trudng trdm tich phu thude vao vi tri dung bi cd, ching diéu tit thanh phan d6 hat va dQ chon lec tram tich. Cudng dé cae dong chay va séng phy thuée vao dia hinh day bidn. Vé nguyén téc, su van chuyén cia trdm tich phu thuéc vao twong quan d@ su trung binh H va do séu mép thém, Néu dé sfiu thém gan bang H thi trdm tich tang truéng va c6 kha nang dich chuyén vé phia dai duong theo sudn Ine dia, Nguge lai, dé sau mép thém lén hon H rat nhiéu thi trdm tich khéng di chuyén ngang a6 tang trudng thém luc dia ma chi lang dong ton cao day 2. Chuyén dong kith tao ~ Néu sy hin chim mat thém khdng dang ké thi vat héu khong duge giti lai d thém ma tiép tue mang ra sun luc dia VA s6 Uhdinh tao cde lép tram tich dich chuyén vé phia dai duong. Kich thude hat gidm nhanh theo dé sau, 'm luc dia bj lin chim thi sé duge ba tri béi sy tich tu tram tich va lic dé d6 sdu H van khong di. Su tang trudng cia suiin lie nay xy ya cham chap han béi vat ligu vun rét khé mang téi ché gp mép thém. Trong khi phdn nding cao é ven bé bj bao mon thi phiin ria thém sut hin tfch tu va tao nén loat tram tich tang trudng mdi. D6 nghiéng suén cang tang cang tao nén trim tich méi va “iré hoa” sudn luc dja. Qué trinh tang trudng ria thém luc dia dua dén sy mat can bang thay tinh va héu qué JA dy sun chim xudng due bi triv béi su nang vA bao mon ¢ ria trong thém lye dia. Nhu vay, néu qua trinh lién tuc tiép dién sé cé hai truéng hgp xy ra: tiép tuc tram tich > lin chim = tich tu trdm tich tao nén tang trudng dria ngoai; va nang > bao mén -> nfing 6 ria trong thém luc dia. 3. Khoi luong tram tich luc nguyén Quy mé cia sy tang truding sudn tay thuéc lugng vat chat mang ra bién. Néu Ivgng béi tich mang dn it thi qué trinh nay xay ra yéu hode khong xay ra. Nguge lai, néu lugng béi tich mang ra nhiéu sé tao nén cac théu kinh tang trudng va thém luc dia lan dan ra dai duong. ‘Trong trudng hgp vat liéu tram tich qué nhiéu khi bién lai rét thap thi chan luc dia sé tao nén eac thu kinh tram tich cue lén. Nhu vay, c6 thé phan biét hai loai tich ty tram tich e6 ca ché thanh tao kiéu n6n quat chau thé: logi sudn ting truéng trén vo luc goi la ném lan 196 va loai phi lén vé chuyén tiép vA dai duong goi la thu kinh ting trudng, Su hiéu biét vé cdc cau tric nay rfit edn cho vide phan tich cae mat edt dia chan khi nghién ctu dia chat bién. 5.4.3, Cau tao dja chat thém lc dja G thém luc dja, tram tich tan du va hign dai bao pha phan lén dién tich, tuy nhién d nhiéu ngi 16 tram tich urude Dé tit c6 cae loai dé géc khée nhau. Nhéing noi hay gap da géc 1a day cac eo bién, doc bi bién kinic Khuyu, ving bién khéng 6 ding chay manh, song lén tac dong, ving nude tréi nhu vang bién ven bs Nam Trung B6. Nho cdc thiét bi cuée dai duong va ludi vét day da lay duge mau cde loai da cha thém dé nghién cttu. Trén co s6 dé, ti lau da c6 khai niém cho ring cdc thém luc dia nim ké bén mién nén va cdc déo l6n, bién va luc dia cling ¢6 mét céu tao dia ch&t gan giéng nhau. Vai chuc nim gan day, nhé cé cac phuong phap dia vat ly bién, dac biét Ja dia chan mat edt va khoan tham dé, nhét la tham dé du khi cho phép khang dinh quan hé dja chat thém luc dia thyc su 14 phiin kéo dai true tiép ctia luc dia ké bén. Két qua do vé ban dé, khoan thim dé va khoan sau da chting minh cac a6i kién tric quan trong Dagestan va dong Azecbaizan kéo dai ra thém luc dia bién Kaspien (Waphob, 1964), Rat nhiéu 16 khoan tim dau khi d vinh Mecxieh cho thay thém luc dia d day theo edu tao dia chat 14 phan kéo dai cua ria luc dia chita 44 mudi va thay cac cau tao vom muéi. C&c loai nhu vay cang thay d trén dat lién. O.K. Emery, ngudi dau tién nhan thay nhiéu thém luc din 6 chiéu day cia lép pha nén rat lan va gidm dan vé phia ria ngoai cua thém. Diéu nay pha hop vdi thyc té 14 nhidu thém cé ria ngo&i nang lén vA tao thanh cae dao, Béi lé nhiéu thém luc dia nhu vinh Bac B6 JA phan kéo dai cha cde bén tring bat nguén tit trong lye dja, nghiéng dan vé phia thém va dat d§ day lén nh&t (bé song Héng dat ti 14km) trong pham vi trung tam cua né. Nhiéu bén tring Kainozoi 6 chiéu day 8 - 12km nim 6 thém luc dia. Cac thanh hé luc nguyén 1a diéu kién thuan Idi thanh tao cae da sinh va chia déu kbi. Chinh vi vay, thém luc dia 18 noi cé trién vong ddu khi Jén nhat. Nhu vay, quan diém cho rang thém Inc dia la mét kién tric dia chat niéng biét la sai véi thuc té, Thém luc dia la m6t khoiing lanh hai rat tugng di, c6 thé thay déi theo thai gian dia chat va chi tn tai trong mét khodng théi gian nhat djnh, tao nén mét ai phu thude vao su thay déi myc nuéc bién (bién tién, bién lui) khién cho day bién lic ngap nue, lic khé can, D6 la déi thém luc dia. Tuy nhién, khai niém nay chi 1a tuong d6i do suf thay 197 déi cha déi xay ra hén tue. G cdc mién nén su thay déi déi nay cham chap, cond ving udhn nép, ving hay hoai vA t4i tao ria luc dia lai din ra réit nhanh. * Ce kiéut chinh thém luc dia: Nhiéu nha nghién ciiu thém luc dia 48 dua ra céc cAch phan loai khéc nhau. O.K.Leonchep chia ra 3 kiéu: bién tién (echiém 90 — 95% toan bo dién tich thém), mai mén (hay tai tao) va tich tu (avandelta). K. Emery (1971) chia thém luc dja ra 3 kiéu: 1d: va tién, bién san hd va vom mudi... Theo tigu chudn dia kién trac, G.C.Ganhesin va nnk (1975) chia ra cac loai Octo thém (mién nén), Para thém (ving uén nép vé luc dia) va Hemi thém (cac thém cla dia mang va dao dai dvong). Cé 1é phan loai thém cita F. Shepard (1969) 1a dang chi Cac tai ligu méi thu duoc tit cae mat cit dia chain cho phép duta ra cae kiéu thém luc dia nhu trén, tuy nhién van chua tinh dén thém tao ra do thay déi ding chay, tac déng cia trugt ngdm va bao man. Khi cé cac tring xudit hign do dit giy dang bac thang thi trdm tfch lap day cing cé dang bac thang. Logi nay thay @ thém Iue dja tich cue, bén canh céc mang nuée sau. Nhu cdc thém phia tay My, Canada,.. hoe nhitng noi hay cd ding dat, co dut gay hoat dong nhu d ria thém Nam Trung B6 va déng nam Viét Nam. 5.4.4. Nguén géc thém luc dia Hién nay van tén tai quan niém cho ring thém Lye dia duge tao think nhé su mai mén va tich ty lau dai, va ggi lA thém lye dja mai mon — tich ty. Thue ra thém 6 nhiéu nguén géc, tham chi ngay trong mét thém cae phan khée nhau cing cé nguén géc khéc nhau, vi du thém mién Nam Viét Nam. Bang ha dong vai tré to lén trong viéc tao cac thém luc dja 6 bién gan hai cue. Khi bang tan, cdc tram tich bang ha tao nén cae dang dia hinh dac tring. C6 nhiéu thém luc dja dén thuan do béi tich, déi dign vdi cac ctia song Ign mét khdi higng vat ligu trdm tich khdng 16 duge mang vao tich tu 6 day bién nhy séng Héng va sdng Cttu Long, lam cho kuc dia Hn dan ra bién méi nam ti 20 - 60m. Thém luc dia trude cia song Héng va song Citu Long tao nén mét chau thé cé nhiéu tudi khac nhau, tao ra diém uén chuyén ti tién chau thé cang suén chau thé (prodelta) 6 dé sau 20 ~ 30m nude. Hang loat thém luc dia bién va dai dugng duge tao ra dc két qua nhan chim ria luc dia lau dai va tich tu tram tich trén mat cua ching. Hon nia, phi sa va sy tao chu thé cling 6 thé déng vai trd quan trong trong qué trinh nay. 198 Cuéi cang, nbiéu thém luc dia duge tao do két qué mai mén va tich ty lau dai trong thdi ky bang ha. Ro rang, myc nude dai duong vao théi bang ha eye dai thap hdn hién nay 130 - 170m. 6 thém luc dia nude ta khong 6 trim tich bing ha song phd bién tram tich aluvi, Dé 1a cdc Jong séng cé. Nhiéu noi trén thé gidi ngudi ta thdy duge céc manh v6 molusca nude ngot. ‘Pudi xc dinh theo phuong phap C™ cho tuéi 19 — 20 ng&n n&m. Tuy nhién, ciin luu §, cae d&u Sn hoat déng dia chat cua méi trudng lye dia nhung lei nim 0 d6 sdu dudi day bién hang ngan mét la do su sut lan tao vé sau. Nhiéu tai ligu thu duge khi nghién ctu cdc hém sau va thung lang eiing khéng mau thudn véi quan diém nay. 5.4.5. Tram tich day bién thém luc dia Viét Nam va cac ving ké can Dén nay tuy chwa cé mét céng trinh nao nghian citu toan dign vé dia chat Bién Dong nhung da cé ba cong trinh nghién citu quan trong thudc dé tai nhénh cia dé tai cfip nha nvée Hién quan dén trém tich thém lue dia Viet Nam do GS, Tran Nghi (Cha bién) 1a: (2) Thanh lap ban dé tudng 44 — cé dja ly thém luc dia Viét Nam giai doan Pliocen — Dé tat, ti 18 1/1.000.000; (2) Thanh lap ban dé trdm tich day bién thém luc dia Viél Nam va ké can, ti 1@ 1/1.000.000, (3) Thanh lp bén dé dia ch&t Dé ti thém luc dia Viet Nam va ké cfn, ti Ié 1/1.000.000. Diéu dé hét stic dé hiéu, béi 1é cong cude nghién ctu dja chat bién nude ta thy su duge tién hanh méi bat dau tr nhiing nam 60 vdi dé 4n hgp tae Viet - Trung 6 vinh Bac B6. Diéu quan trong 1a viée nghién ctu bién gap phai nhimg khé khan qué lén déi véi mot nuéc nghéo nhu Viét Nam. Néu nghién citu dia chat Dé tu & phan luc dia Viét Nam da xudt hign sy tranh lugn séi néi may chyc nam qua vi tinh phite tap vi kh6 khan thi nghién cd@u dja chat Dé ti 6 thém luc dia sé cén phic tap hon béi lan. Tuy nhién, vdi két qua nghién ctu tix nhiing gée dd khac nhau cha cae tac gid Viet Nam va nuée ngoai tir trude tdi nay, dite bigt trén cd sd ba cong trinh quan trong néi trén cé thé cho phép mé ta dae diém tram tich va quy luat tién héa eta ching trong No - Q Dac diém tram tich va tuéng da - 6 dja ly Pliocen - Dé te thém luc dia Viét Nam 1A nhiing sy kién quan trong danh dau mét lich sit dia chat lau dai, it nb&t 1a sau 5 trigu nam ted lai day. Nhing sy kién dé duge phat hign va khdi phuc Jai hang loat bang céc phuong phap tiép cAn trén cde linh vue dia vat ly, thanh phan trdm tich, e@ sinh, dia tang, phan tich tit mau tang mat va tit cfc cét dia tang 15 khoan, Ong phong trong hic... C6 thé noi, qué trinh nghién ettu khdo sat va ldy méu trén day bién thém luc dia Viet Nam trong nhiing nam gan day duge tién hanh kha ram 16. Nhiéu tai ligu méi va cé ¥ nghia lén, gop phan lam sang té nguén géc trim tich, tuéi dja chat cdc thanh tao dia chat Pliocen - Dé ta 4 ven bién 199 dén cc ngn dudng bi cé dudi bién 6 dé sau trén 1500m. Dé la nhiing két. qua khao sat cha tau Ponaga (Phap), 1995 - 1997; tau Sonne (Buc), 1996 — -1997 va tau nghién ettu hai san cha Nhat, 1998 da bé sung nhimg vj tri quan trong 6 d@ sau ti 50 - 2500m nude. Ta 0 — 50m nude la déi dude nghién cttu chi tiét nhat do nhiéu du n cha nhiéu cd quan trién khai, trong d6 tai lieu cé tinh hé théng va déng bé nhat JA do Trung tam Dia chat va Khoang san bién (nay la Lién doan Dia chat va Khodng san bién) thuc hién tii 1991 dén nay Dé xAy dung cdc ban dé dja chat Pliocen ~ Dé tit va ban dé tutmg dé — 6 dia ly qua cac giai dean phat trién trong Pliocen ~ Dé tit, ddi hai phai co phuong phap luan va tu duy hét stte hgp ly, khoa hoc dé xi ly, luan giai va ching minh mét cach chat ché, sinh ddng, bao dim dé tin cay cao nhat theo miic dé tai ligu nghién ettu hién cd. Céc loai hinh tai liu duge dua vae phan tich, xit ly déu phii tudn theo nguyén tc cd ban sau: ~ Thanh phan trém tich, bé day cc thanh tao Pliocen - Dé tit trén thém lye dja Vigt Nam cé mdi quan hé nhan qua véi sy thay déi muc nude bién (tic cae pha déng bang va gian bang) va chuyén ding kidn tao. ~ Trém tich Pliocen — Dé tit 6 cfu tag chu ky, khdi ddu m6t chu ky 1a tram tich hat thé, dac trung cho nang lugng cao cha méi truéng thiy dong luc vdi trdm tich thude cde tudng bién Mai (aluvi long sOng hofe aluvi ~ delta) va két thuc Ja tap trdm tich hat min, dae trung nang lugng thap véi tram tich thude cae tudng bién tién (chau thé, ving vinh, bién néng). ~ Bé mat tap bin tign cé song phan xa dja chdn ré nét do trdm tich hat min va bi laterit héa trong giai doan bién Idi sau d6. Trong Dé tit lay tap bién tién Vinh Phic (gian bang Wurm 1-Wurm 2) lam ting dénh du dé déi sinh dja tang vi co mau loang 18 vang - 43 dic trung cho mét giai doan khi hau khé néng (bang hd Wurm 2) xay ra sau khi trdm tich bién duge thanh tao phé bién réng riii, 66 tinh khu vye trai rong trén luc dja dén phan ngap nuéc téi dé sau 120m nude. ~ Déi dung bg cd 1a két qua ota diém ding lau nhat cia mue nude bién, ching duge nhan biét béi cdc défu hiéu sau day: thém mai mon — tfch tu, nén quat eta song, cdc tuéng dé cht ven ba, tudng sét - lagoon cé hodc trém tich hat thd bai triéu od, Trén mat cdt dja chan 1a eéc cfu tric nén quat tang trudng (fans), tai dé hé thdng diém udn phat tridn theo ranh gidi chéo (vii trong ra ngoai va ti duéi lén trén) véi bé day trdm tich tang dét ngét. ~ Su khée nhau co ban cae thanh tao Pliccen - Dé té gitta cde bén trang Kainozoi ¢6 c&u tao déi xitng, con thém Inc dia Trung BO va Nam Trung B@ c6 cflu trite don nghiéng hode dang bac thang. 200 ~ Nguyén ly cia su thay déi myc nude bién trong Pliocen — Dé tit 18 su dao dong kiéu “con lée don”, nghia 1a duiing by cing c6 thi eAng cao (trén luc dia) va cang sau (duéi day bién), dudng bd cang tré thi cAng thap va cang néng, dudng bé hién dai lA vi tri cn bang, diém dung tuong déi cha “con lae don” sau m@t chu ky dao dong Ién. #6 la ddi can bing duge ou thanh béi trim tich Holocen mun. Nhan thite vé méi quan hé nhan — qué, tong quan nhiéu chiéu gidia ba nhém yéu t6 cae té hop céng sinh tuwdng, sy dao déng muc nude bién va chuyén dong kién tao 1A tu tuéng cha dao xuyén sudt trong vide xt Ly so ligu dé thanh cae ban dé chuyén dé cia thém lye dja Viét Nam Hoat dong dia chat cia suén luc dia, long chdo dai duong, cdc sdng ntti trung tam dai duong da duge dé cap trong mue 3.1.2b, ¢ (chuong 3). 5.5. HOAT BONG DIA CHAT CUA CAC SONG NUI TRUNG TAM DAI DUONG VA LONG CHAO BAI DUONG Nhv da trinh bay 4 chuong 3, céc séng mai trung tam dai duong chiém khoang 1/3 dign tich dai duong va cé dia hinh dung kha 13 nét cita dai duong thé gidi (hinh 3.10). Cac séng mii bj chia cat béi rat nhiéu dit gay chuyén dang (ut gay ngang) lam cho cae khdi bi xé dich tuong déi voi nhau. Cae true déi xtmg cla séng nui (dudng sdng hing hay dinh mui) thwng trang véi thung ling trung tam véi chiéu rong tudng déi hep (gin 30km) va cdt sdu xudng (én 2km). Cac thung ling nay tudng ty nhu rift Ive dia nén goi Ia rift dai duong. Sy cé mat ola séng nui trung tam dai dugng lA b&ng ching cia su tach gian day dai dusng. Nguén dung thé magma mafic va siéu mafic tit manti dua lén rat nhiéu pha vita x4m nhap, vita phun trao tao nén cite dé ¢6 thanh phén khac nhau: peridotit, gabro, baza Séng nui gitta dai dwong cia Dai Tay Duong 1a bing chtmg hing hén cho qua trinh tach gian,day tao ra dai dugng bat dfiu ti su “nuit vé" cua mot luc dja théng nhét “Chau Phi — Nam Mj”. Su chéng khit dudng bd bién va su d6i xing eta sing nui dai dung ed vé khodng cach, dia hinh, tuéi cia dat da tit trung tam dén bé bién Chau Phi va Nam Mj df chi ra ring hai mang néi trén nguyén IA tix mét mang d& trdi dat vé hai phia theo cd ché sia chuyén dong phan ky. Lue dy 2 mang trdi dat vé hai phia la do dong nhigt 4éi lvu cia manti trén. Magma bazan phun trao lén béi dap vé hai phia thung ling sdng muti dai duong va tao nén mét edu trie d6i xing qua truc thung ling. Cac 16p bazan cang xa true thung ling cé tudi cang gia, cang gdin thung lang cé tuéi cing Uré. Qua trinh tach gian day dai dung déng théi véi vige tao ra tring dai duong cng déi xing qua s6ng nui gitta dai duong, dac trung cho ria luc dia thy déng nhu Pai Tay Duang. Con ria 201 luc dia tich cue thi tréing dai dudng 1A mét mién v6 dai duong bj bam nat, trén 46 phat trién dan xen cae cung dao va quan dao nin laa vdi cac hém vuc sdu, thudng 1a cac bén trude cung cua déi hat chim, cac mang sau truée dai dutong (trench). 5.6. DIA CHAT BOI BO 5.6.1, Nhiing yéu t6 thuy dong Iyc ven be a) Cae yéu t6 hinh thanh song Song bin la yéu té déng luc v6 cing quan trong trong hoat déng dia chat ngoz & bién. Séng c6 thé dong vai tro x64 1, pha hug cde thanh tao dia chat ¢ 6 ven bd, tham chi ea da géc khi 6 dé thiéu hut hoan toan tram tich. Séng d4 xdi 1d 6 ddo Cat Hai (Quang Ninh) 4 bd phia dong, x6i id bs bién Hai Hau (Nam Dinh), Canh Duong (Quang Binh), Thuan An (Thtta Thién Hué) va hang loat cdc ving bd khée téi mic nghiém trong. Ngude lai, séng bién ciing 1a yéu to xay dap nén cde dé cat ven bd ky vi 6 mién Trung va Nam Trung Bé qua cae chu ky bién tién trong Dé ti. Céc cén cat chan ctta séng thuéc chau thé béi tu manh nhy séng Héng va song Cttu Long duge thanh tao cing nhé dong luc séng. Song bién 1a mét kiéu chuyén ding dao dong, trong dé cée phan i chuyén déng theo.mét quy dao nhat dinh, gém cac dai lugng dac trung sau: — Bude séng (A): 1a khodng cach gita hai dinh s6ng. — D6 cao s6ng (h): 1a khoang c4ch tir dinh séng t6i chan song. ~ Chu ky (1): 1a thai gian mét phdn ti thy hién tron ven mét quy dao chuyén déng (tite 1 chu ky). ~ Tée dG truyén song (C): 1a ti sé gitta chiéu dai buée séng voi chu ky: C=uT Song bién duge phén ra séng bién sau va séng bién néng. ‘Trong trudng hop ly tudng, song bién sau c6 die trung 1a cac phan tu dao dgng theo quy dao binh trén va mat phing hinh tron vudng géc véi mat nude yén tinh. Nua trén eac phan tit chuyén dong theo huéng truyén séng, cdn nua dwéi thi theo huéng nguge lai. Dudng kinh cdc ving tron quy dao cang xuéng sau cdng gidm, dude biéu dién bang céng thite sav day: H, = ho.e.(-2)t7/hy Trong dé: z 14 d6 sdu ké tir mat bién; hy vA Ae 1A dd cao séng va bude song 6 trén bé mat bién; h, la dé cao séng tai a sAu z. Doi voi vang bién néng, quy dao ciia s6ng cé hinh ellip va mat phang ellip cing vuéng géc véi mat bién yén tinh. Nita trén hung vao bé, nila dudi huéng ra bién. 202 Cang gdn téi bd quy dao cang khong khép kin, lugng nude di chuyén cang ting va séng tién bién thanh séng dén. Khi dé sau tang theo cap sé cOng thi kich thude quy dao (tite tée 46 truyén séng) gidm theo cap sé nhan. Vi du: Trén mat bién, d6 cao séng 1a 15m, 2 = 150m thi tai dé su 50m, duéng kinh quy dao chi con 2m, 4 dé sau 100m chi cén 0,25m va dé sau 150m chi cin 0,0032m. Ngudi ta x4c dinh dude ring dé s4u ma tai dé thuc té song da tat bing khoang 1/2 chiéu dai bude séng trén bé mat: 2 = 1/2A;. Huong wuyén song Huong ruyén song rn ate b- Day bién noag, FIITTTT APTOS a Diy bign sau Hinh §.2. Quy dao chuyén déng cila cae phan ti Bién sau: Vong tron tat dan; Bién néng: Hinh ellip tt dain b) Hoat déng dia chat cia song ven bd Ddi séng dé thay ddi pha huy cia séng) Qua trinh bién dang séng eda ving bién néng dn dén bj pha huy. Dé la hién tugng ngon séng dé nhao. Dyrbaic da dua ra phudng trinh sau day dé xAe dinh dé cao séng tai thdi diém pha huy: Phuong trinh nay phu hgp véi cae 36 ligu thye nghiém trong diéu kién d6 dé cha séng tit 0,02 -- 0,04. V.P. Zencovich e6 nhin xét vé d6 déc cia day bién déng vai trd quyét dinh trong vige pha huy cla séng. Néu d6 déc lén nhw 4 bé bién Trung Bo 203 va Nam Trung Bé thi khéng xay ra hién tugng dé nhao cia song ma xudt hign mét song phan xa. Hidu ting phan xa lén nhét khi d6 dée day > 45°. G nhimng ving bién ven bé rat thoai nhu d Déng Chau phia bac cua Ba Lal, song bi dé nhao nhiéu lin 6 ngoai xa nén ki vao s&t bd chi quan sat thay su di chuyén 6m nhe kiéu nude dén. Déi séng dé nhao e6 thé gap rét phd bign 4 bd bién nude ta nhy tir DS Son dén bd dong cita ban dao CA Mau. Ring 5 Nam Trung Bé chi thay ré 3 cdc doan bé cat va bi déng bac cita cac doi eat ndi dao. Vide thanh tao déi a6 nhao cia séng lién quan chat ché tdi dia hinh day bién mA chinh séng la mét trong nhiing yéu té thuy déng luc tao ra. D6 1A qué trinh béi tu, san lap day bién duge thye hign trong mét giai doan dai dé c6 46 déc thich hyp va 46 sau bang d9 cao cia séng. Nhé c6 séng dé nhao ma val cat duige hinh thanh song khéng nhé cao khdi mat nuée, Nguge 1ai, cdc edn c&t ch&n cita song 1a san phdm cia dot dé nhao ddu tién ca ving tién chau thé ¢6 pho sa lén nhu eita Ba Lat, cita song Ciiu Long, Cén Ngan, Cén Vanh, Cén Lu, Cén Mi 1a cée thé hé edn edt tif hod theo tin trinh lich sit ¢6 tinh chu kj. Méi cén cat c6 ljch sit hinh thanh va dai séng phat trién hét stte chudn muc. Giai doan tao “mdm” cat ngdm dudi day nOng ciia cita séng Ja do séng 46 nhao, Ién lén theo muc nude trigu cuting va muc nude dang do bio. Cudt elng, mét thé ct ngdm tré thanh mét dao cat chan cia song. Hoat dgng dia chat cia song. ~ Séng tao dé cat ven bd: Dé cat ven bd 1a nhiing thé tréim tich dac biét, c6 hinh dang mét dé chay song song véi dudng bd, cé ham lugng thach anh rat cao ( 90%), dG chon loc vA mai trin tét, dugc thanh tao do song, dac biét 1a song bio, tao nén dong béi tich ngang trong pha bién tién va ngan cAch véi dat lién bang mét thuy vyc lagoon chay doc theo dé eat. Diéu kign dé hinh thanh dé cat ven ba: + Phai 6 nguén cat & sudn bd ngfm duge tich tu ty trude, gdn gai véi nai tao dé cat. + Day bién suén bd ngdm khéng déc lm. + BO bién phai 6 cau trac dja chat dang dia luy va dia hao khdi tang chay song song véi dudng bi. Dia luy la khdi nhé mong tuong déi phia ngoai ¢6 vai tro nhu barie chdn cat. Dia hao lA khéi sut phia trong, ndi thanh tao lagoon khi dé eat duge ndi cao tran muc nuéc bién triéu cudng, + Bu bién truc dién véi huéng séng. + Séng biio Ia nhén té quyét dinh ton cao dét ngdt dé cat trong cdc pha bién tién. 204 ~ Song tao doi cat néi dao. Doi c&t néi dao (tombolo) 1a mot ban déo nho m§t diu néi Hién vai bo bin, déu kia néi voi ddo dé poe. Chung ta 06 thé gap doi cat néi dao rat phé bién 4 Nam Trung BO nhu: ban dao Hon Com, Hon Khéi, Degi v.v... Nhd 06 doi cit néi dio ma bén thay vute 6 géc nhon tao ra mot vinh nhé eéng sinh vi ban ddo Hon Gém (Khanh Hoa), vinh Nude Ngot cong sinh wai ban déo Degi (Quy Nhon), Diéu kién dé tao doi cat ndi ddo: + Dao lién he m@t diy dA ngam. Gi dat 1ién (bd) bang mét cau tric nang hay duéi dang + Day bién xung quanh gidu ct va tuang déi néng. Phai ob dong béi tich doe ba. + Bd bién phia goc ti cla doi edt 1a bién hé, dong he song manh * Song bao 1a nhan t quyét dinh tn cao doi cat ndi ddo trong cde pha bién tién tuong déi véi cdc dé cat ven bd. + Song tao thém mai mén ven bién, thém san hé va thém mai mon tich tu dudng bi cd. Théin mai mon dé gée: Song e6 thé san mon cde lap dii pie tao ra cde bé mat thém goi la thém mai mon (bench). Hién tai gap cdc thém nay ¢ Nam Trung Bé, Cén Dao d bai triéu, dé sau 0,5 ~ 1m; déi noi khodng —3m Dudi day bién thém Inc dia cita eae bidn ria cang nhu thém lye dia ria thu dong c6 thé gip thém mai mén do séng nim é céc dé sau khfc nhau. O thém luc dia Vigt Nam gip nhiéu bac thém mai mén é dé sau 200m, 400 — 500m, 700m va > 1000m lién quan dén cde pha bién thodi trong Dé tit ~ Séng thanh tgo cdc oén cat edta sing (sandy ridge). Tan du cae edn cat ctta song con dé lai trén déng bing chau thé bdi tu manh nhu song Héng va séng Cdu Long duéi dang cae gé edit hin cénh cung, hinh ludi liém quay ra bién, chay song song véi bd, nguidi dan goi la cdc “gidng cat”. CAe cén cat 06 thé moe riéng Ié song phé bién hdn ta moe thanh ting chim ¢6 géc 6 phia bac, cée nhéinh phat trién vé phfa nam (déng bang séng Héng) va déng nam (dong bang séng Citu Long). R6 rang nh&t 1a cae edn cat dang hinh thanh va phat trign nhu Cén Vanh, Cén Lu, Cén Md va ede cn cat trudc cita song Cit Long ¢6 thé coi la nhiing mé hinh tiéu bidu va sinh dong nhat, dac trung cho kiéu tiga hod cit séng chau thé nhiét adi phi sa bdi in manh. Diéu kié + Phai cd Iugng phu sa lén do séng mang tdi. + Phai c6 déi song dé nhao. Day bién tién chau thd (vung trude ctta s6ng) da tich tu tram tich theo ed ché tang truéng dat dé sau H = 1,28h. dé hinh thanh va phat trién ede cn cat cia song: + Cita song 1a vang bién hé, hudng lan truyén cia séng vudng géc hose dn vudng géc vi dudng bé. gi c) Hoat dong dia ch&t cia thuy triéu Thuy triéu cé nhat triéu va ban nhat triéu. Hoat dong cia thuy triéu 1a hoat déng dia chat ngoai sinh quan trong tao nén cfc canh quan tram tich (méi trudng trdm tich); bai triéu, lach triéu, déng bang triéu, méi trudng mangro, ving vinh cita sng, dim léy ven bién. Bai triéu la phdn dién tich nam gidi han gitta muc nuéc triéu cao nhat (triéu cuéng) va m riéu thap nhat (triéu kiét). Tuy thude vao céc yéu t6 ndi, ngoai sinh ma cé cdc logi bai triéu sau _— Bai triéu cudi — san pha cat: phat trién ving bé c6 dé gée hod tai tram tich. ~ Bai triéu cat: dae truing cho ving bién hé (mién Trung Viét Nam). Bai triéu lay: thanh phan trim tich cha yéu 1a sét, dac trung cho ving bd bién kin va ntia kin Bai triéu hén hop: 6 nhiing ving bi dong luc thay déi, gidu phil sa, bi bién béi tu manh. Hinh 5.3. Bai trigu da cat két tudi Devon, déng yc séng yéu chua bi mai mon 56 Son, Hai Phong (Anh Trdn Nghi, 2000) Diéu kién dé thanh tao cdc dang bai triéu khac nhau: ~ Bai triéu cuéi - san: cud song véi huéng bd. — Bai triéu cat: san mai tron tét, truc dai, hat cudi xép song + Bo bién hé, ddng luc séng hoat dng manh. + Ba bién duge eu thanh bai cae thanh tao eat c6. + Day bién sudn bi ngam néng, thoai va giau cat 206 Hinh 5.4. Bai trigu cudi— san ~ cat x6i | manh, tai tram tich cudi san Neogen bac Cita Lo ~ Nghé An (Anh Tran Nghi, 1996) ~ Bai triéu lay: Bé bién nita kin, yén tinh; giau vat liu pha sa min (sét ~ bét). - Bai triéu hén hop: + DOng luc thay déi theo mia; hinh thai, déng luc triéu ldy duge xen ké véi hinh thai nang lugng cao cua bai triéu n tinh cua bai t + Giau phi sa, thanh phén c&p hat sét — bot — cat chua duge phan di chon loc khi méi truéng nang lugng thép, va chon loc trung binh khi nang lugng cao hon Trén c¢ sé hinh thai, ban chat cac thé dia chat néi, ngoai sinh va co ché thanh tao déi bi cé thé phan loai déi bé nhu sau: 1- Tu Mong Cai dén Hai Phong: dae uung dung bd khic khuyu, nii tiép gidp véi bién vinh nita kin. Cac vang song thiéu hut tram tich, qué trinh triéu thang thé, phat trién ca song hinh phéu (estuary), bai triéu ldy mangro va bai triéu hdn hop. Cua séng Bach Dang 1A tiéu biéu ca mot kiéu estuary do pha huy mt chau thé duge thanh tgo trong Holocen muén (Q,” °). 2- Ti Hai Phong dén Nga Son: dién hinh cia mét chau thé béi tu manh, tang trudng tram tich theo phuong thite thé hé cén cat ghép ndi v6i nhau nhé qua trinh lap day héi quy tram tich. Cua Ba Lat - cita Day 1a doan bé nhay cam dan xen gitta béi tu va x6i 16 3- Ti Nga Son dén Quy Nhon: dac trung cata ving ba bién hd, song hoat déng manh, bai triéu cat thach anh chon loc, mai tron tot. Bo bién con bao tén hign trang cua mot té hgp cong sinh tuéng tiéu biéu IA dé cAt-ven bd c6 va lagoon duge thanh tao qua 5 chu ky bién tién trong Dé ti. 207 4- Te Quy Nhon dén Vang Tau: dic trung cho dudng bd khue khuyu, phat trién doi c&t néi dao (tombole) va vinh nhé. 5- Tu Vang Tau dén Bae Liéu: 14 doan bd cha chau thé séng Citu Long, die trimg cha mot chau thé béi ty manh va ria bée c6 eta song Soirap hinh phéu (estuary). 6- Tw Bac Liéu d@n Ha Tién 1a bi bién cha ban dao Ca Mau, dac trung cho mét dang bang triéu duge thanh tao trong giai doan bién lini Holocen mudn. Bé bién Dong due thanh tao do ghép néi cée cén cat va qua trinh lap géc tao mang hii lach triéu héi quy. Ba bién Tay Ha Tién - Ca Mau due béi tu manh béi vat ligu duge mang ti song Citu Long dén va tich dén ta bién néng vao bé tao ra sy phin dj nguge: gan bd hat min (sét bun), xa bs hat thé (ct, et — san). 6.6.2, Tién hoa thanh hé cat ven bién mién Trung trong mai quan hé vdi sv dao dong myc nude bién trong Dé tir a) Khai quat Thanh hé edt thach anh ven bién mién Trung lA mét thyc thé dia chat. néi chung va trfm tich noi riéng rat dac trung va phé bién, de biét tu Ha Tinh vao dén Ninh Thuan va Binh Thuan. Chiing-1A déi tugng quan tam cia nhiéu wha dia chat Dé ti trong va ngoai nude, duge xem xét trén géc do khae nhau nhu Dia ly hee (Lé Ba Thao, 1989), Dia mao hgc (Tran Dinh Gian, 1981; Zencovich, 1970), Thé nhudng hoc (Phan Liéu, 1987) va Dia chat Dé tt (Hoang Nggc Ky, Nguyén Dic Tam, 1982; Lé Due An, 1970...) Ngoai ra, hang loat cdc t8 ban dé ti lé 1/200.000 eting da dé cap dén nguén gée cdc thanh tao cat ven bién nhu té Thanh Hoa - Vinh, Ky Anh - Ha Tinh, Déng Héi - Mahaxay, Lé Thuy — Quang Trj, Hué - Quang Ngai, Hoi An - Da Nang... Cho dén nay van chuta e6 mt cong trinh nao cong bé vé nguén gée, lich sti hinh thanh va tién hod cla cdc thuc thé tram tich nay trén co sé tram tich luan va xem xét trong méi tvong quan nhan qua gitta ching véi cae chu ky dao déng myc nuéc bién. Trén ca sé cae tai Ligu nghién citu vé tram tich va dia mao tac gia da thu thp trong nhiéu nam, duge xt ly va téng hgp nhd hé trg ca dé tai nghién ciu co ban (KT 046210) nam 1994, mt sé viin dé dude gyi md huéng vae cae myc tiéu sau day: — Lam sfng td ngudn géc va cd ché thanh tao, néi cach khée la tra 16 cAu hdi cat mién Trung sinh ra tit dau va tit bao gid? Lich sit tién hoa qua tng giai doan? — Giai thich ban chat mau sac cha c4t: mau dé, mau ving nghé, mau vang rém, mau tuyét trang va. mau nau vang. 208 Quy luat xuat hién va phan bé sa khodng, tite méi quan hé gitta qua trinh Lao eat ven bidn va sa khodng, b) Vai tré cde doi cat va dé cat ven bién dau Dé ttt, lich st kién lap binh dé trém tich vA cdnh quan hién dai Cae kidu tuéng train bich edt vA méi quan hé cua ching véi cae chu ky bién thodi va bién ign: 1- Nhom tuéng cat dé, cat xAm ca doi eat noi dao va dé cat ven bién dau tién thanh tao trong pha bién hii dav Pleistocen sém (Q,). Vi tri cha cae doi cat, dé cat lic bay gid cd ban tring v6i vi trf cita cdc dé cat, cén cat, doi ct vA doi edt ndi dao hién dai vdi dé cao rat khdc nhau. Déng thai, vi tri d6 tring voi cae gb nang tuwng déi cé tac dung nhu cae “bay” dé cAt tich tu. Cac dé cat xuat hign 6 vai trd quyét dinh khai sinh ra hang loat cAc vang vinh ven bién c@ trong Dé ti nhu vinh Dién Chau, Ky Aah, Ba Dén, Le ‘Thuy, Thia Thién - Hué, Tam Giang, Van Phong, Cam Ranh, Nude Ngot... ‘Trong sd d6, nhiéu vinh da thoai hoa, duyc lap ddy trim Lich, 1a0 nén hang toat cac déng bang tich ty ven bién va cng chi mdi cd ban ho&n thanh vao Holocen mudn, Cén hang logt céc vinh é bé bién Nam Trung Bé tao ra nho cae doi cat ndi dao thi théi gian thodi hoa cén rat lau dai va tuy thudc vio xu thé kién tao é dé. 2- Nhém tudng cat dé, vang, xam aia dé cat, bai triéu, bién ven bd dinh két yéu thanh tao vao pha bign tién cuéi Pleistocen sém phan bé trén dign rong, chay tt dé c&t xa nhat cia pha bin Iii eve dai n6i trén dén ven BS cé cua pha bién tién cue dai. Cac trudng cat nay phan bé 6 46 cao we 10m ta day bién ven bis dén 60-80m, tham chi > 90m é Nink Thuan wa Binh Thuan, Dé cao mue nude bién tién Ive bay gid chdc chan la thap hon vi tri cat dé hién tai rat nhiéu, song do nang kién tao kh& manb mé trong DG Lit déi vai ving ven ria déng bang va ven bién nén méi e6 do cao hién tai nhu vay 3- Nbom cat dé, ct xAm dinh két yéu cia tudng dé eat, doi edt ven bién, doi cat ndi dao cia pha bién lai manh List vao ddu Pleistocen gita — muén (Q.°*). Cfe hé thong canh quan dé cAl, doi e4t vA doi cat néi dao duge hinh thanh trong chu ky trudc tiép tue phat trién vdi quy mé én va lau dai. Tham chi giai doan nay con thiét lap nén nhiéu hé thong dé cat va goi cét mdi nhd nguén vat lieu déi dao hon, Song cdc ving khong ngap nude thi cae thanh tao trude bj mai mon, chia cdt hoac bi pha huy. 4- Nhom cat dé dinh két yéu thudc tudng dé cat, bai triéu, thanh tao trong cae chu kp bién tién Pleistocen. Tram tich cat giai doan nay ndm 6 vi 209 tri thap nh&t trong mat cét va khong con duge gid lai ddy du trén dign tich do bj bao mén va xao trén trong pha bién Iii vé sau. Su cd mat cha cét dd Phan Thiéi, Phan Rang 6 dja hinh cao 40 —- 160m 1a bang ehting ciia ede pha bidn tién cue dai xdy ra ti Pleistocen sém dén Pleistocen muén. Mat edit déiy da 1a 6 Hon Rom, Mai Né ~ Phan Thiét. 5 Nhom cat vang nghé dinh két yéu thugc tudng dé cat, doi cat ven pién, doi cdt néi d4o cing duyc thanh tao trong e4e pha bién Lién Pleistocen. Nhom cat dé, cat mau vang co mat ca trong cdc dé cat, doi cat va trén cée thém eao 15 - 25m. Do la d&u &n cha mue nude bién dao déng tt cue tidu dén eye dai. Cac thank tao cat ving cdn s6t Igi nhiéu dang khac nhau; nim trong chan cdc dé cat ven bidn, doi cat, chan cdc cén cat ndi cao trén thém cat cda chu ky bién tién sau va tuéng cat ven ba phan bé trén sudn ntti va ven ria déng bing. 6- Nhém cat trang, cAt vang rom khing dinh két thuée twéng dé cat, doi cat ven bién, doi cdt ndi dado, bai triéu cé va Jagoon thanh tao vio pha bién tidn Holocen gita. Su phan bé cla nhém tuéng nay gap phé bién trén cde doi néi dao, cae cén cat va dé cAt ven bién dén cae thém cao 10 — 15m, bao gém nén 1a cat vang nghé, lép pha day tit 0,2 — 0.5m 1a cat trang. 7- Nhom cat xam vang, x4m nau cita tuténg dé cal va doi cat ndi déo co 6 cao khéng qué 6m duge thanh tao vao pha bién lai cudi Holocen gitia va pha bién lan Holocen muén. 8- Nhém cat xam nau, x4m vang cba tudng bai triéu, bai trén trigu hign dai dang duge thanh tao trong pha bién tién hign dai. 9- Ngoai ra, cé mét loai thyc thé trém tich da va dang hinh thanh do qu trinh théi bay va tich tu cia gié — bao dudi dang cdc dun cét, c6 tinh chat cuc b6 va khéng gian, lam thay déi canh quan tram tich vA dia mao nguyén thuy. ¢) Nguén géc cua cat va co ché thanh tao Nguén géc 6 day bao gdm nguén géc ding nghia theo quan ni¢m tram tich lun va quan diém dia mao. Nhang c4u héi da timg dat ra ddi véi cée nha nghién ctu song van chua duge tra 131 mét cach thod dang 1A: cat sinh ra ti dau? tit bao gid vA tai sao lai cé mét khéi lugng khéng 16 nhu vay? nhiéu ¥ kién cho rang cat mién Trung 6 nguén gc tii sing Hong. Nhiéu y kién khée néu nguén gc bién gié (mv) véi syf gidi thich map mi hoac sai co ban vé co ché thin tao, O day tac gia khéng cé ¥ dinh phé phan ma chi muén néu lén mét quan diém mdi trén e6 sé cae méi quan hé nhan qua gitta: Ngudn gée — C6 khi hau - Dao déng muc nuée bién. 210 Trong phan nay, chi dé cap tinh chat khai quat vé cd khi hau nhu mét nguyén nhAn trong lich su tién hod tram tich. Trude hét, ngudn ct khdng é ven bién mién Trung c6 nguén ge tai ché do cdc séng mang ra; bién (song, déng ven va thuy triéu) déng vai tro van chuyén phan di i phan bi trong Khung céab hién tién va thoi Y trinh phong hoa mwa thé cha sud pha ting diy Trang Son, trong didn icién hi hau khé néng nhung kh ya xen + eon mua Ii dit déi kéc dai ti Pleistoces, sém dén Pleistoven gitta - mudn. nh phdn san — sé tuéag proluvi va léng song phan b6 phan di cd bee, hién nay ching 6 dé sav 30 - 80m. C + iuige wang ra bién oho hang chue con séng ngan va dé p 9 it Thanh Hoa dén Tuy Hoa. TAng ct nay tuong dueng véi tang cudi syn thuie hé tdng Lé@ Chi va Ha No irén déng bang séng Hong (Q,"c. ap Q."hn) va hé tang Trang Bom, ‘Tha Date... ca mién déng Nam Bé (aQ, ‘tb, aQ,"td). Nguén cat duge tich dén va bién trong cdc pha bién ui va due song bién kién lap nén cae da. ag trim tich nhu mé ta é trén trong eac pha bidn tién. Cac dé cat va doi cat néi déo thuéng phat trién dua trén cdc mém nui nhé ra bién dan dan néi cao khdi mat nude tua nhu cde “day cung” va bat dau xuai hién cc viing vinh phia trong. trong Tuc dia Giai doan bién Idi dau Pleistocen mugn Ung véi phén duéi tang Vinh Phi la m6t giai doan tao cat Mn thi hai trong Dé tad khu vue mién Trung song Vdi quy mé nhé hon giai dean trie. Giai doan bién tién eudi Pleistocen muén thanh tao cat d ria déng bing trén céc bac thém cao 15-20m. Cét trang Holocen sm — gitta duge thanh tao trong chu kj bidn tid Flandrian, chu yéu do qua trinh pha huy va tai tram tich cdt xam, cat 3 vi cat vang nghé. Déng thoi, cat Holocen mugn mau x4m nau, x4m vang san phim téi trdm tich cha cde thanh tao tru‘ dé. Ché dé phong hod ho. hgc uu thé hon pheng hod vat 1y, dong Iye cla dang sing yéu dan va bién lam at. Vi ig Mang en Fa Ud cea nay chiém ti 1€ nho be. ay. valle Song bién va cae dong triéu that ux vang vinh ra bién da kién tric mét hinh thai canh quan dae trung gém cae nhém tuéng va nhém tudng dé cat, dé cat bi séng chia cat, cc dun cat do séng, céc ving bin sét, ving cat ban (bau) va cée bai triéu ¢é (nay 1A thém eat) cong sinh véi nhau. a) Nhiing dau hiéu tram tich tiéu biéu thé hién méi trddng thanh tao bién cua edt mién Trung ~ Cat c6 thanh phan don khoang va it khoang; d§ chon loc va mai tr4n rat tél, tang dan tit cal dd dén cAt vang va cat trang. — Dudng cong phan bdo dé hat mot dinh gan déi xuing, cdc thé tram tich thé hién cénh quan ven bé. Hinh thai dé cét nhiéu thé hé xen ké vdi lagoon. ~ Trén bé mat va bén trong efc doi cAt, dé cat (xua nay van goi la dun cAt do gid) é dé cao khae nhau déu gap vé s6, 6 va cc manh cuéi mai kich thude tiy 0,5-Scem Hing dong déng sinh véi cat. - Cae dyn cat c6 edu tao phan lép ngang song song va ngang lugn s6ng, d& trung cho méi truéng séng va triéu. —Trén cdc dé cat cao tit 15-30m gap céc thém bién bang phang. ~ Bing ehiing cia dot bién tién trong Dé tu 1a nhitng thém bién c6 dd cao khac nhau: 100 — 90m, 90-80m, 80-60m, 80-40m, 40-20m, 20-10m, 10-6m va 1m cé ma noi ven bién vA ce dao ven bi, Chung co quan hé chat ché véi cac giai doan tao cat, vj trf phdn bd va dé cao cba ching. e) Vai nét vé vai tré cd khi hau trong thanh tao cat mién Trung - Cac pha bién lai ddu Dé ta va gitta Dé ta (Q,-Q,?") trang hgp voi khi hau khé-mat va mua Iii lién tue vdi cudng dé 1én trén toan quéc 18 giai doan quyét dinh tao nguén eat cho ving bién ven bé cd. ~ Ung véi pha bién Ii dau Pleistocen mun, cuéi Pleistocen mudn khi hau néng dm va khé néng xen ké nhau. Co ché phong hoa hod hgc theo phusng thite théim dong, do khé - 4m djnh ky, nude ngém gidu sat da nhuém cét thach anh Q,° thanh mau vang nghé va cat Q,, Q,?° thanh mau 48 do théim dong nhiéu 1dn hon trong méi trudng nude ngdm giau Fe” Maa mua nuée ngdm dang cao tao méi truéng kht, mia khd nude ngdm ha thé'p, méi tru3ng oxi hoa Fe®’ > Fe" duéi dang Fe,0,.nH,O0 mau vang — ndu bao quanh cac hat thach anh. Trong déi khi hau kh6 néng ¢ Phan Rang, Phan Thiét, nuéc bée hai trigt dé bin limonit (Fe,03.nH,0) thanh hematit (Fe,0;). ~ Su xudt hién cAt trdéng mién Trung Ja chi thj cua mot giai doan khi hau 4m 4p, 4 4m 1én, mi trudng tram tich va méi trudng thanh dé s6m c6 ché a6 khet théng tri. — Cat xAm vang, x4m nau ven bién phan bé 6 cdc dun cat do séng ven bd dén cac bai triéu, bai trén triéu 1a cde thue thé pha tron cla cac loai cat dé, cat vang va cat trang do qué trinh xéi 16 cda bién tién hién dai. ~ Trong Holocen gitta — mu6n eé nhiing thé cat mau vang rom nguyén sinh phan bé 6 ven bién Dién Chau va Quynh Luu ndm trén eat trang. Mau vang nay 1A mau nguyén thuy cua trém tich Jura va Creta. 212 CAu HOI ON TAP . Dinh nghia thty quyén va chu trinh hoat déng cia nude. . Tinh chat vat ly cla nude bién, . HS mudi ciia bién va dai duong. . Thanh phan héa hoc cla bién va dai dudng. 1 2. 3. 4 5. Hoat déng dia chat cha thém luc dia bao gdm nhiing qua trinh nao? 6. Khai niém tram tich tan du thém luc dja. 7. Trdm tich thém luc dia hién dai ngudn géc bién. 8, Trém tich day bién thém lye dja Vit Nam va cae vang ké cin. 9. Dia cht thém luc dja. Sudn luc dia. Tring sau dai duong. Song nui dai duong. 10. Phan loai €6i bd. Déi bs Viet Nam duge phn loai nhu thé nao? 11. Cae yéu t6 dong Ive gay nén qua trinh dia chat déi ba. 12. Dé cat va lagoon yen bi: Dinh nghia. Co ché hinh thanh. 13. ¥ nghia viéc nghién ettu déi bd. 213 Chuong 6 KHi QUYEN 6.1. CAU TRUC, THANH PHAN VA NGUON GOC KHi QUYEN 6.4.1. Cau tric cla khi quyén Khi quyén 1A Iép vé quan trong bao quanh Trai Dat va mé rong ra khoding khéng gian xung quanh. Khi quyén khéng déng nhat cd theo phudng ngang lan theo phuong thing ditng. Tuy nhién, su khéc biat thé hign r6 nét hon theo phudng thang diing, dc bidt 1a sy khéc biét vé ché do nhiét. Ngoai ra cdn cé su khac biét theo khi 4p, tinh ion hoa. Theo phuong thing ding cé thé chia kbi quyén thanh 6 tang: déi lua, binh lun, trung hry, nhiét quyén va ngoai quyén. Tdng déi lu: nim & a6 cao 10-15km duéi cing cla khi quyén, tap trung 4/5 khdi lugng khong khf eda khi quyén. Dac diém chinh cita tang déi luu 1a: gidm nhiét 46 theo chiéu cao, trung binh ~ 0,6°C/100m; x4o trén manh theo chiéu thang ding (d6i Iuu), dic biét 1A 6 stt trao déi voi mat dém; trong tang nay tap trung hau nhu toan bd ludng hoi nue cha khf quyén, 6 day cing xay ra cdc qua trinh thdi tiét chit yéu. Dé cao tang déi lun thay déi phy thuge vao vi d6, thdi gian va tinh chat cha mat dém. Tinh trung binh nam, d6 cao tang déi luu 6 cue khoang 9km, 6 mién én déi 14 10-12km, 6 mién nhiét déi va xich dao la 16-17km. Lép khéng khf méng dudéi cing cha tang déi luu véi chiéu day ti vai mét dén vai chyuc mét tiép mic true tiép voi mat dat 1A lép khong khi sat dat. Do d sat mat dat, nén qua trinh vat ly xay ra trong Idp nay rat dac bial, Tai day su bién déi cda nhiét dé trong qua trinh ngay dém dic biét ré nét, nhigt dé ban ngay gidm nhanh theo chiéu cao, ban dém nhiét dé tang thee chiéu cao do mat dat bi phat xa mat nhiét nén cé nhiét dé thap hon nhiét d6 khong khi. Tang tit mat dat cao 1-1,5km goi lA tang ma sat, trong tang nay gié yéu so vdi (Ang trén, cang gén mat dit gid cang yeu. Tang binh lu: Trén tang déi liu dén d6 cao ~50 - 60k 1a tang binh luu. Dac trung cia tang nay 1a nhiét dé trung binh tang theo chiéu cao. Lap chuyén uép giia tang déi lwu va tang binh liu goi 1a dinh tang déi htu (adi luu han). 214 Phan duéi tdng binh luu it nhiéu c6 tinh ding nhiét. Song tu khoang 25km nhiét dé trong tfing binh hru bat dau tang nhanh theo chiéu cao, 161 dd cao khong 50km thi nhigt dé dat gid tri cuc dai. Su tang nhiér dé & day 1A do cée qua trinh hap thy bite xa Mat Trdi ciia ozon tai efe dd cao nay. Do nhiét 46 tang theo chiéu cao nén loan liu & day xay ra rat yéu va chuyén déng khéng khi chi yéu xay ra theo chiéu ngang, ediny vi vay tang nay dutge goi la tang binh heu, Latong hoi nuée trong tang binh lu tt nho. Trong tang binh luu, 6 dé cao tir 18 ~ 25km c6 mgt mot luy-s¢ 16n khi ozon tao nén “tang ozon", c6 vai trd héip thy phan lén cdc tia tli ngoai, ngan khéng cho chting xuyén t4i bé mat Trai D&t. Vai tro bao vé su sGng nay cla tang ozon c6 § nghia dac biét déi véi loai nguéi va cde sinh vat trén Trai Dat. Téng trung quyén (tang trung gion): nim trén tang binh luu cho téi do cao khoang 80km. Trong tang trung gian, ché d6 nhiét thay déi ti ché dd gidm dan theo chiéu cao d phan st véi tang binh luu dén sang ché do ting dan theo chiéu cao d phan tiép xe trén. Do nhidt a6 gifim nhash theo chiéu cao, nén trong téng khf quyén gitta hign tugng loan Iuu phat trién manh. Téng nhiét quyén: nim 4 dé cao tk 80 - 500km, c6 bé day 16n nhat, nhiét d6 trong tang nay tang lién tyc theo d9 cao va phy thude vao tac déng truc tiép cia bite xq Mat Trdi. Trong tang nay xdy ra qué trinh hap thu bite xq Mat Trdi cia phan ttt oxi dé phan ly thanh nguyén tit oxi. Téng ngogi quyén: nim 6 a6 cao hon 500km, kéo dai téi 2.000km. Nhiét d6 cia tang ngoai quyén khong thay déi theo chiéu cao hogc tang chit it. Trong tang nay téc dé chuyén déng ciia cdc hat khi, nhét la cha cac hat nhe cé thé dat tée a6 rat 16n do khéng kf d d6 cao nay rat long, do dé xay ra hién tugng céc chat khi bay khdi khi quyén vao khéng gian va tra Phan lén cae phan tii trong tang nay ton tai dudi dang ion, trong mét si trudng hdp ngudi ta cén goi phan thap cia tang nay 1a tang ion. 6.1.2. Thanh ph4n cia khi quyén Kby quyén c&u tao béi hén hgp mot sO loai khi goi la khéng khi. Ngoai ra, trong khi quyén cdn c6 cdc logi chat long va chat rén 6 trang thai lo ling. Khéi lugng cia eae hat nay nbd so véi toan b@ khdi lugng khi quyén. G mat dat, khéng khi khf quyén thudng 1A khong khi 4m, tic 18 ngoai cdc Joai khf khée cén c6 nude é trang thai hvi, Khae véi eae thanh phan khi khc, higng hoi nuéc trong khong khi bién déi rat 1én. Do lA do trong diéu kién ikhi quyén, hoi nwéc 6 thé chuyén sang trang thai ran hay léng, nguoc Jai né tham nhap vao khi quyén do qua trinh bée hoi tix mat dét vA mat bién, Khong khi khong chtta hoi nuée hay chuta bo hod hoi nude duge goi la khong khi khé. 215 Thanh phan khéng khi kho GO mat dat, 99% thé tich khéng khy khé la nit va oxi, tén tai dudi dang phan tir hai nguyén tit N, va Oz. Argon (Ar) hdu nhu chiém hét 1% eSn lai céa khéng khi khé. O lép dudi cua khi quyén (dén dQ cao khoding 20-25km) thanh phéin céc khi hau nhu khong thay déi. Diéu d6 ching té c6 mot su khudy trén kha quan trong theo chiéu thang ding d quy mé ldn dé pha vd xu thé phan tan cia cie khf theo trong lugng phan tit tuong ting cia ching. Lép nay duge goi la tdng déng nh&t (homosphere). Phia trén tang homosphere la tang heterosphere, goi la ting khi nhe trong khi quyén, dac trung béi sy gidm treng lugng phan té trung binh theo dé cao. 6 ldp nay su phan ly do khuéch tan xual hign, cdc khi nhe ¢6 xu huéng tap trung 6 cdc l6p trén cao cén cdc khi nang hon nam é phia dudi, Khée véi tang khf quyén déng nhat, 6 dé sy xo tron r6i chiém uu thé. G cde dé cao én, thanh phan khé chinh gém heli vA hidro. Bang 6,1. Thanh phn khong khi khé 6 46 cao ~25km Thanh phén khi Ti lang (%) Thanh phan khi Tilugng (%) Nite 78,09 “| keipton ~ | tox 104 i Oxi [20.95 Hidro | 60x 10% ‘Argon 093 Xenon ~~ Faox 10% co, 003 Ozon ” 1,0 10° Neon 1,8x 10% Radon 6.0x 10 * Heli 5,24x 10+ ” Theo chiéu ngang, thanh phén cua hau hét cdc chat Khi it bién déi. Duy chi ¢6 khi CO, ¢6 thay déi mang tinh chat dia phudng. Lugng khi CO, trong khi quyén thay déi va phin bé khéng déng déu vi phy thude va0 nguén cung c&p CO, do hit thé, chay, cae khu cong nghiép, nui lua... Khi carbonic tuy c6 it trong khi quyén nhung lai rt quan trong déi véi thuc vat, Dc biét, khi CO, 1a tae nhan quan trong gay nén hiéu ging nha kinh cla Trai Dat, bing cach cho 4nh sing Mat Trdi xuyén tdi mat dat, nhung can tré su butc xa nhiét tiv mat dit vao khong gian. Hoi nuéc trong khi quyén Hoi nude ¢6 trong khi quyén xudt hién do su béc hoi tit mat nude va sy thodt hoi nudc tit cay, sau dé lan truyén vao khf quyén dudi anh huéng cia cdc qué trinh xo tr6n thang ding. Do tinh chat bao hoa cla hai nuéc ma khi quyén chi chia mét lugng hei nude nhat djnh. Khi dat téi trang thai bao hoa, hoi nude thita phai ngung két thanh giot nude. Nhin chung, lugng hai nuéc giém dan theo chiéu cao. Hoi nuée 06 trong khi quyén dong vai trd 216 quan trong trong viée hap thy bite xa va phat xa. Ngoai ra, cde qua trinh ngung két ctta hoi nuéc tao thanh may, mua 1a dé} tugng nghién ettu co ban cia khi tugng hgc. Ozon trong khi quyén Trong khf quyén, long ozon (Q,) chiém ti 1é khéng Ién nhung lai c6 vai tré dae biét quan trong d6i véi céc qua trinh vat ly xdy ra & cde lép khi quyén trén cao. Néu sé lugng ozon duge dita xuéng muc mat bién thi né chi tung dung vdi mét Idp 66 dé day xap xi 0,8em. Ozon phén bé rai rac trong 1ép khf quyén te mat dat téi dé cao 50-60km, nhung tap trung phn lén d 4 cao 20-35km. Theo chiéu cao, t® mat dat dén dé cao 10km, htong ozon thay dai kh6ng theo quy luét. Tu 10km trd lén (dc biét 12-15km) lung ozon tang theo chiéu cao va dat cue dai 6 46 cao 20-25km. Sau dé lugng ozon giam va tré nén khong dang ké 3 d6 cao 55-60km Ozon cé kha nang hap thy manh ede tia bite xa Mat Tdi, dac biét 1a cdc tia tit ngoai cé bude séng trong khodng 0,22-0,29um. Vide hap thy cde tia ti ngogi ngay é nhiing ldp cao c6 tac dung lén déi vdi su séng trén Trdi Dat. Bai vi, tia tit ngoai cudng dé vita phai sé co Lac dung sinh hod In, c6 kha nang diét nhiéu loai vi tring, kich thich tao vitamin D trong co thé séng. Nhung tia ti ngoai evéng dé lén lai gay nhiéu nguy hai cho co thé sng, dac biét 14 con ngwéi. Cac qua trinh vat ly, hod hoe dan dén thanh tao Q, trong khi quyén kha phite tap va dién ra déng thii vdi viée phan huy O, ~ Duéi tac dung cia tia tit ngogi, phan tit oxi phfn ly thanh 2 nguyén te: O,+hv>0+0 voi: hv: nang huong tia tac déng, h: hing 36 Plank ; v: tan sé. ~ Qué trinh tao ozon do sy va cham giita eae nguyén tit oxi va cde phan ti trong su hién dién cha mt hat thi ba (MD O,+O0+M > 0,4+M - Su pha huy ozon xay ra theo phan tng nguge lai: O, -» 20, Ngoai su thay déi theo chiéu cao, lugng ozon cin bién thién theo thii gian va theo vi dé dia ly. O tat cd cae vi dé, nhin chung O, déu tang vao mua xun, giam vao mda thu va mia déng. Vao cung théi diém trong nam, lugng ozon G xich dao nhé, cng vé phia cyc, ligng ozon clng tang. Sol khi Ngoai hoi nude, trong khi quyén luén co mat nhéing san phdm ngung két clta hoi nuée (giot nude, tinh thé bang), hat bui, khéi, ion mang dién,... Tap hgp tat ca cae hat nhé nay 6 trang thai rén va long, bay lo ling trong 217 hi quyén dvve goi chung IA sol khi, Cac hat nay tén tai duge trong kh* guyén do kich thude eba ching rat nhé (ban kinh ahé hon 10-20,m). Ngoai sol khs, trong khi quyén con cé céc hat kich thuée lén nhung chting khong thé tén tai lau ma phai roi xuéng mat d&t dudi dang mua hay tuy: Cée hat sol khi déu hap thu, phan xa bite xa Mat Tri lam thay déi nhiét d6 khong khi, Ngoai ra, né lam gidim dO trong sudt cia khi quyén va gop phan day nhanh qué trinh ngung két hoi nude, goi 1A nhiing nhan ngung két. Cac hat sol khf cé nguén goc tit mat dat va va tra. Tir mat dat: bui dat, bui nuée, bul bitu co (phan hoa, vi khudn,...), khéi, bai nti Ita, chéy rimg, céc sin phdm cong ughiép. Ti vit tru: cde hat roi tir khéng gian vil try vao khi quyén, sinh ra do qua trinh phan huy sao bang. Do eae hat sol khi ¢6 kich thuée nhé nén tén tai Io hing. Sy phan be theo chiéu thang ding cta sol khi do nhiéu yéu 66 quyét dinh, trong dé cé su x40 tron theo chiéu ngang va thang dimg cia khéng khi, su hén két eae hat, lang dong trong luc, sy tao thanh gigt nude va roi xuéng duéi dang mua (giang thuy). 6.1.3, Nguén géc khi quyén ‘Tréi Dai cha ching ta hin thanh cach day khodng 4,5 dén 5 Ui nai. Khi dé, khi quyén s0 sinh rat nghéo nan, khéng cé hoi nude, oxi va nhiéu ki khac nhu bay gid ma chi cé chu yéu la H, He va byi vii tru. Nhiing bién dong cita Tri Dai. sau dé da lam thoft ra Ly Mantia nhiéu loai khi (tuong tu nhu cae khi thodt ra tt hoat déng nai a hign nay) nhu: HBr, Hi, HCL, HF, NH,, 8, SO,, HLS, CH, CO., CO va hoi nviéc cling véi H va Ar.. Bau khf quyén nhu vay bo&n toan mang dac trung khu, cdn goi lA bau ihi quyén khit va dae trung nay duy tri tuong déi 6n dinh cho téi cach day 3 ti nam. Ké t¥ khi hinh thanh, nhét 1a théi diém c&ch day 3 ti ndm, bau khi quyén khu lién tuc bi bién déi dudi tac déng ea rift nhiéu qua trink, trong dé cé 3 qué trinh chti yéu JA quang béa, quang hgp va oxi héa. ~ Cac phan ing quang héa phan hity cae phan tit khi dudi tac dong cua tia bite xa vil try. Vi du 2NH, > N, + 8H, 2H,O + 2H, +O, CH, +0, > CO, + 2H, Thai ky Trai Dt mdi hinb thanh, kb{ quyén con don gidn nén cdc tia bae xa d& dang xm nhap 16i cd bé mat hanh tinh, do dé céc phan fing quang héa phan hiy phan tu khi xdy ra 8 moi dé cao trong bau khf quyén. Theo thi gian, thanh phan dinh tinh va dinh lugng cita khi quyén tang dan, nhat 1a su xuat hién cia O, d& ngain can rat nbiéu su pha hoai cua cac 218 fia va tru. Ngay nay, tae dOng ca qué trinh nay chi con y aghia é cée Iép trén cag. - Sy quang hgp eba thye vat (xuat hiégn cach day chting 2 - 2 ti nam) dA bé sung vao kchf quyén oxi tu do va dua G tit CO, vao lién két thanh tao chat hitu co theo cdc phan ting quang hop, duge viét don gian nhu sau: nO, +nH,O > ©,H,,.0, + nO, — Oxi héa cdc khf (ké tir khi khi quyén 6 oxi tu do): CH, + 20, + CO, + 2H,0 4NH, +30, > 2N,+6H,0 2H,S+0, +> 28+2H,0 Do anh hudng lién tuc cla 8 qué trinh trén ma bat ddu tir khodng 2—# ti nam vé trudc, khi quyén gidu cé dan Ny, O,, CO,, Hy, dac trung khit cua khi quyén cting chuyén dan sang dac trung oxi héa. Cfch day khoiing 1 ti nam, lugng oxi trong khi quyén dat dude 0,6%, trong khodng 300 trigu nam tiép dat ti 8% vA cho dén cach diy 400 — 600 triéu nam dat 20,94%. Ké tir dé téi nay, lugng oxi trong khf quyén hau nhw khong bign déi. Dé cing 1a thdi diém quan trong nhat trong lich st tién trién eda khi quyén — thdi diém khi quyén chuyén hoan toan ti dic trung khit sang dac trung oxi héa va thanh phéin dinh tinh cia khi quyén tung tu nhu ngay nay, nghia 1A khéng cé loai khi mdi nao xudt hién thém trong khi quyén. Mac da ca 2 qua trinh néu trén vin tiép tuc dién ra, song ké tit thdi diém khi quyén mang tinh oxi hoa, né chi lam bién doi vé ti 1é dinh lugng gifta cfe thanh phdn khi. 6.2. CAC CHUYEN DONG TRONG KHI QUYEN 6.2.1. Cac dang chuyén déng cua khi quyén Trong khi quyén cé 2 dang chuyén déng chinh 18 hodn hiu chung khi quyén va hoan luu dia phugng. Hoan luu chung khi quyén 14 hé théng dong khi khf quyén ea ban, quy mé Idn tao nén su trao déi kh6ng khi theo chiéu thang dimg va theo chiéu niim ngang. Nhiing dong khi quy mé lén trong hoan Iuu chung khi quyén nay tudng déi én dinh va bao quat nhiing ving dia ly réng ldn: chang han nhu déi gié tay thinh hanh é mién én déi, ddi gid dong mién nhiét déi, tin phong, gié maa. Xody thuan va xoay nghich mét mat Ja nhing nhiéu déng trong déi gié tay én déi va déi gid déng nhiét déi cua hodn lun chung, mal khée, ching la nhimng co ché co ban cua su trao déi khéng khi gidia cde vi 219

You might also like