Noli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 1-62

Kabanata 1

Ang Pagtitipon

Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan ni

Don Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang nasabing
handaan ay upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang sa
Europa, na hindi iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na kaibigan.
Ang pagsalubong ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng Anluwage. Napuno ng
mga panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat sa lugar na iyon, isang
malaking karangalan ang maging panauhin ng Kapitan. Kilala siya bilang taong
nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga mahihirap. Si Tiya Isabel na
pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng mga bisita, at sadyang magkakahiwalay ang mga
panauhing babae sa mga lalake. Nagpakahuling dumating ang ibang mga panauhin,
kabilang na sina Dr. de Espadaña at ang kabiyak nitong si Donya Victorina. Sa lahat ng
mga panauhin ng Kapitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan ng simbahan sa
pangunguna nina Padre Sibyla, ang kura paroko ng Binundok; Si Padre Damaso na
sadyang magaslaw kumilos at magsalita; dalawang paisano; at si Tenyente Guevarra,
ang tenyente ng guardia civil. Bawat grupo ng mga panauhin ay may kani-kaniyang
paksa, isang pagkakataon upang ipagparangalan ang kani-kanilang saloobin, humanap
ng papuri, at makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napag-usapan sa gabing iyon ang tungkol
sa mga Indio na walang iba kundi ang mga Pilipino; ang tungkol sa pagkakatanggal ni
Padre Damaso sa Parokya ng San Diego sa kabila ng paninilbihan nito ng matagal na
panahon; ang tungkol sa pulbura at armas, monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na
pinalagpas ni Pare Damaso ang pagkakataon upang ihayag niya ang matinding
panlilibak sa mga Indio, na ayon sa kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng
nilalang. Gumawa naman ng paraan si Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito ay
napadako sa pagkakatanggal ni Padre Damaso bilang kura paroko sa loob ng 20 taon.
Ayon kay Pare Damaso, hindi dapat nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa
sa mga erehe sapagkat ito ang nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at
inilahad na ang nangyaring parusa ay marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral.
Ipinaliwanag din nito na ang dahilan ng kanyang pagkakalipat ay sapagkat pinahukay
nito ang bangkay ng isang marangal na lalaki, na pinagbintangang erehe dahil lamang
sa hindi pangungumpisal. Ang bagay na ito ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na
nang maalala nito ang mga nawaglit na mahahalagang kasulatan. Namagitan uli si Pari
Sybila upang pakalmahin ang mahahayap na pananalita ni Padre Damaso. Kalaunan
ay lumawig muli ang talakayan.

Kabanata 2

Si Crisostomo Ibarra

Dumating si Kapitan Tiyago kasabay ang isang binata na halatang nagluluksa ayon sa
kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga panauhin, at tulad ng kaugalian, humalik
siya sa kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay nabigla, lalo na si Padre Damaso
ng makilala nito na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang kagalang galang na
binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan na si Don Rafael Ibarra. Kadarating
lamang ng binata mula pitong taon na pag-aaral nito sa Europa. Kusang nagpakilala si
Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin kasabay ng pakikipag-kamay nito,
isang kaugaliang natutunan niya sa bansang Alemanya. Tumanggi naman na makipag-
kamay si Padre Damaso at bagkus ay tinalikuran nito ang binata. Lumapit ang Tinyente
kay Ibarra at nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan
ng kanyang ama, na siyang nagpanatag sa kalooban ng binata. Palihim naman ang
pagsulyap ni Padre Damaso sa Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan upang tapusin
ng Tinyente ang pakikipag-usap nito kay Ibarra. Nang malapit na ang hapunan,
inanyayahan ni Kapitan Tinong, sa pananghalian kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan
Tinong ay malapit na kaibigan ni Kapitan Tiyago at kaibigan din ng kanyang ama.
Magalang na tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa San Diego sa araw na
iyon.

Kabanata 3: Ang Hapunan

Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos at

nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa isang
komedya. Si Padre Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni Padre Damaso. Ito ay
walang pakundangang nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang kadete. Hindi naman
ito pinansin ng Tinyente, bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot na buhok ni
Donya Victorina. Hindi tuloy nito namalayan na natapakan na niya ang kola ng saya
nito, bagay na nakapag-painis sa Donya. Ang ibang bisita naman ay kanya- kanya ng
usapan at papuri sa masarap na handa ng Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon ay
pagsalubong sa pagdating ni Ibarra, karapat-dapat na siya ay maupo sa kabisera.
Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino ang dapat maupo sa kabilang dulo ng
kabisera. Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang dapat maupo sapagkat siya
ang kura sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito ni Padre Sybila at kinatwiran nito na si
Padre Damaso ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tyago. Sa kalaunan, inialok
ni Padre Sybila ang upuan sa Tinyente, na tinanggihan naman ng huli. Inanyayahan
naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit magalang itong tumanggi bilang nakaugalian.
Nang inihain na ang pagkain, hindi sinasadyang napunta kay Padre Damaso ang hindi
masasarap na bahagi ng manok; bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang
tinola. Lalo itong nag-alburuto sa mga pangyayari. Lingid sa kaalaman ng pari, ang
espesyal na tinola ay para lamang kay Ibarra. Kasabay ng kainan ang mahabang
usapan. Nagbahagi ang binata ng kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa Europa ng
pitong taon, ang pagpunta sa iba't ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pag-
unlad ng mga bansang ito, ang pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa
kanyang bayan sa kabila ng kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi
pagkaka-alam sa tunay na dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay na ito
naman ang nagkumpirma sa hinala ng Tinyente na wala ngang alam ang binata.
Binanggit ni Ibarra na sa kanyang mga bansang napuntahan, iisang antas lamang ang
kabuhayan, pulitika at relihiyong tinatamasa ng mga ito sapagkat pinahihintulutan ito ng
sarili nilang kalayaan at kakayanang pamahalaan ang kanilang sariling bansa. Binatikos
naman ito ni Padre Damaso at ininsulto ang binata na kahit paslit ay kaya itong
matutunan; at ang kanyang pagpunta sa Europa ay maliwanag na pag-aksaya ng
salapi. Magalang naman na tinanggap ni Ibarra ang salita ng pari at binanggit na
lamang ang mga ala-ala niya na si Padre Damaso ay karaniwan nang kasalo sa
kanilang hapag-kainan at malapit na kaibigan ng kanyang ama. Hindi naman nakakibo
ang pari dahil sa mga naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra. Maagang
nagpaalam si Ibarra ng gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara, ang
dalagang anak ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si Padre Damaso
sa binata. Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng Estudios Coloniales ang kanyang
mga obserbasyon sa gabing iyon.

Kabanata 4 - Erehe at Pilibustero

Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa kabila ng

matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang pinagbago ang kanyang
bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang kanyang natunghayan sa
kanyang pagbabalik. Mababakas na ala man lang pinag-unlad ang bayang iyon.
Habang naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa sinapit ng ama. Sinundan siya ni
Tinyente upang kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si Don Rafael ay isa sa
pinaka-mayaman sa bayan ng San Diego, matulungin at maraming nagmamahal. Sa
kabila ng kanyang kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang na ang mga pari sa
simbahan- sa pangunguna ni Padre Damaso. Dahil sa ganitong sitwasyon, minabuti ng
Don na hindi mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng mga pari. May isang Kastila
doon na walang kaalam-alam, palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat. Hinirang ito ng
Don bilang kulektor. Isang araw, hindi nakapag-pigil ang kolektor sa mga batang
nagtatawa sa kanya kaya't inakma niyang saktan ang mga bata. Kumaripas ng takbo
ang mga bata at ng hindi niya maabutan, binalibag niya ng baton at tinamaan ang isa.
Tumumba ang bata at walang awang pinagsisipa ito ng artilyero. Nakita ito ni Don
Rafael at inawat niya ang artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi, sinaktan ni Don Rafael ang
Kastila hanggang sa kakapalag nito ay tumama ang ulo sa malaking bato. Tinulungan ni
Don Rafael ang bata, ang Kastila naman ay sumuka ng dugo at natuluyang mamatay.
Nagkaroon ng imbestigasyon ang mga guardia sibil, ikinulong si Don Rafael at dito na
naglabasan ang mga lihim niyang kaaway. Kabilang sa mga paratang sa kanya ang
pagiging erehe at pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang ilegal na paraan sa
pagpapayaman, ang pagbabasa ng El Correo de Ultramar at iba pang ipinagbabawal
na babasahin, pagtatago ng mga sulat at larawan mula sa isang binitay na pari,
pakikipagkaibigan at pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot ng Barong Tagalog. Ang
dating mga kaibigan ng Don ay nangawala at tumalikod sa kanya. Tanging si Tinyente
Guevarra lamang ang naging kakampi ni Don Rafael, sa kabila ng paniniwala ng taong
bayan na ang Tinyente ay nasisiraan ng bait. Si Tinyente rin ang humanap sa Kastilang
abugado ayon na rin sa pakiusap ni Don Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit
nagsulputan sa kung saan saan ang kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay
tumagal at naging masalimuot. At ang masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis,
siya ay nakakulong na at nagdadanas ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga
pangyayaring ito, kasabay ng hirap na nararanasan ay labis na nakaapekto sa Don
kung kayat ito ay nagkasakit. Tuluyan na itong namatay sa loob ng bilangguan at ni
wala man lang nakiramay na kapamilya o kaibigan.

Kabanata 5- Isang Tala sa Gabing Madilim

Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala. Sa

kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan ay
napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw niya
ang nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang kasayahan
sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at tugtog ng mga
orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay nagaganap uli ang isang
kasiyahan. Dumating ang nag-iisang anak nito na si Maria Clara, kung kaya't
sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata, mga Kastila at paring malalapit sa
ama, mga Pilipino, Intsik, at militar. Ang lahat ay nakatuon ang paningin sa kagandahan
ni Maria Clara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan at napapalamutian ng
alahas na diyamante at ginto. Si Donya Victorina naman ay matiyagang inaayos ang
buhok ng dalaga. Si Padre Salvi na mahilig sa mga magagandang dilag ay masayang
masaya at kadaupang palad niya ang mga dalaga roon. Lihim din ang kanyang
paghanga sa kagandahan ni Maria Clara. Madaling nakatulog si Ibarra ng gabing iyon,
kabaligtaran naman ni Padre Salvi na hindi dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa
kanyang isipan si Maria Clara.

Kabanata 6- Si Kapitan Tyago

Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag-iisang anak

ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-aral ng kanyang
ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang paring dominiko.
Itinuloy niya ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama, nakilala si Pial Alba
mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa mahusay magpalakad ng
negosyo kaya't sila ay natanyag bilang pinakamayaman kayat sila ay nabibilang sa
matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan Tyago ay mailalarawan bilang isang
magandang lalaki, may morenong pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha. Ang
kanyang hitsura ay sinira ng pananabako at pag-nganga nito. Naninilibihan siya bilang
gobernadorcillo, at kasama sa kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga Pilipino
at hayaan ang mga Kastila sa ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa
nang Kastila, at ang mga Pilipino ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila
ay mararangal at karapat-dapat pag-ukulan ng paggalang at pagpapahalaga. Kaibigan
siya ng lahat ng mga may kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung kaya't hindi
mawawala ang kanyang pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit. Nabibili
niya ang kabanalan at mga santo na kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay punong-
puno ng mga dinadasalang katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio
De Padua, San Francisco De Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo,
Hesukristo at ang larawan ng Banal na Mag-anak (Hesus, Maria at Hosep). Sa
pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng maraming ari-arian, kabilang na
dito ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang naging daan upang makilala nila ang
kura doon na si Padre Damaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si Don
Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa loob ng
anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay nilang
pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa Obando at
magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta. Clara sa Nuestra
Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga si Pia
Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso bagamat ang katotohanang ito ay
nailantad sa kalaunan). Ngunit ang babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay
pagkatapos ito ay manganak. Pinangalanang Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya
Isabel. Binusog din siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga prayle. Lumaking
magkababata sina Ibarra at Maria Clara, pati na rin ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok
ng kanyang ama mula sa udyok ng mga pari si Maria Clara sa kumbento ng Sta
Catalina ng ito ay maging katorse anyos. Pumunta naman si Ibarra sa Europa upang
mag-aral ng pagka-medisina. Si Kapitan Tyago at Don Rafael ay nagkasundong
ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na indi naman tinutulan ng dalawa
sapagkat sila ay nag-iibigan.

Kabanata 7- Suyuan sa Asotea

Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.

Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng gawain. Si Tiya
Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng nakaraang gabi.
Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria
Clara ay nanahi habang kausap din ang ama upang malibang ang sarili sapagkat
ngayon ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at siya ay hindi mapakali sa pananabik
na masilayan ang kanyang sinisinta. Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa San
Diego sapagkat nalalapit na ang pista doon. Pamaya-maya ay dumating na si Ibarra at
hindi maikakailang nataranta ang dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman
siya ni Tiya Isabel na ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa
bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan sa
kanilang mga mata. Nagtungo sila sa Asotea upang makapag-sarili at makaiwas na rin
sa alikabok na likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel. Masinsinang nag-usap ang dalawa
tungkol sa kanilang nararamdaman, sa kanilang mga sinumpaan sa isa't-isa, sa
kanilang kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati. Kapwa
itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay nila sa isa't-isa: ang dahon ng
sambong na inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan, at
ang sulat ni Ibarra kay Maria bago ito tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni Maria
Clara sa katipan. Kabilang sa sulat ang layunin ni Don Rafael na pag-aralin si Ibarra sa
malayong lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan.
Handa rin itong magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa
bayan ang kanyang hangarin. Dito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay
undas at marami siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni
Kapitan Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay magbabakasyon
doon. Hindi naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa pangungulila kay Ibarra,
kaya't sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng dalawang kandila at
ialay sa santo ng manlalakbay.”
 Kabanata VIII

Mga Alaala

Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa Maynila, marami siyang

naalala. Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe,
mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik,
Pilipino, mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalaking hubad na
nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad
na kalabaw.

Kabanata 9-Mga Suliranin Tungkol sa Bayan

Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng araw na

iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa karwahe upang tuluyan na silang
makaalis ng siya namang pagdating ni Padre Damaso. Nalaman ng huli ang kanilang
pakay sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari. Bubulong bulong ito na umakyat
papunta sa bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan at inabot nito ang kamay
upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus ay sinabi kaagad nito na ang
pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan. Dito ay sinabi niya na hindi dapat
maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si Kapitan sapagkat siya ang pangalawang
ama ni Maria Clara. Dapat na ring itigil ang pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang
si Ibarra. Sinabihan din nito na and Kapitan na hindi siya dapat maghangad ng
kabutihan para sa kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng pari ang kapitan kaya't pagka-
alis ng nito, pinatay ng Kapitan ang mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa
paglalakbay ni Ibarra pauwi sa bayan ng San Diego. Sa kabilang dako, nagtungo
naman si Padre Sybila sa kumbento ng Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dinalaw niya
ang matandang pari na may matinding sakit. Ibinalita niya dito ang mga nakaraang
kaganapan, katulad ng pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni Kapitan
Tyago. at ang pagpanig ng Tinyente diumano sa kapitan-heneral at pakikipag-alyansa
kay Padre Damaso. Nakipagpalitan din ng saloobin ang matandang maysakit, at dito ay
sinabi niya na ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos nang kanilang mga
kayamanan. Natututo na rin aniya ang mga Pilipino sa paghawak ng ari-arian.
 Kabanata 10- Ang San Diego

Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa baybayin ng

lawa at may malalawak na kabukiran. Ang ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na ito ay
pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo,
nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang buong bayan mula
sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng
kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas, pinamumunuan ito ng simbahan at
sunud-sunuran lamang ang pamahalaan dito. Si Padre Damaso ang kura paroko sa
simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay Don Rafael
Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang iyon, ang mga
Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa alamat, may isang matandang Kastila
ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas magtagalog at malalalim ang mga mata.
Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad
ng damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa
puno ng isang balete. Ang pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao
doon kaya't sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang
mga alahas sa ilog. Kalaunan, dumating ang anak ng matanda na nagngangalang
Saturnino. Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapag-
asawa ng isang taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan sa San Diego at nagkaroon ng
isang supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si Don Rafael ay
kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang San Diego ay
naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni Don Rafael
ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.

Kabanata 11- Ang mga Makapangyarihan

Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan

ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan
sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang
namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan,
ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang
nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-
arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko,
at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan. Ang posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o
kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde
mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura
paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura
paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at
siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre
Damaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay
lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-
asawa ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil
sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim
na hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang
kanilang pakunwaring pagkakasunduan.

Buod ng

Kabanata 12- Araw ng mga Patay

Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at

nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at may malaking krus
na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa sementeryo, maputik kapag
tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw. Isang napakalakas na ulan ang bumuhos
ng gabing iyon, at dalawang tao ang abalang-abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng
sementeryo. Ang isa ay batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay bago at hindi
mapakali sa kanilang ginagawa. Hindi nito maitago ang pandidiri at kinakalaban ang
pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang
sepulturero ang kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang
paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na
kanilang hinuhukay, sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng
mamatay. Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre Garrote, na walang iba kundi si
Padre Damaso, ang kura paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay sa libingan
ng mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan,
minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na
kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma
at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi
kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan.
Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at
pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa
bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na
antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap
na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon
naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa
halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang
makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at
ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre
Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay
Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung meron
mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero, mapambugbog sa
asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng Pilipina, si Donya
Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito sa
kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na hidwaang
nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang
pakunwaring pagkakasunduan.

Kabanata 13 - Mga Babala ng Bagyo

Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama ang

kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap ang puntod ng ama na si Don
Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya ng mga bulaklak ng
adelpa at sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at tinanong nila ito ang
libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero na itinapon ang bangkay sa
lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa libingan ng mga Intsik, ang bagay
na pinag-utos ng kura paroko. Higit na ikinasindak ito ni Ibarra at ang matandang
katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa matinding galit at poot ay iniwan ni Ibarra ang
kausap at ng makasalubong niya si Pari Salvi ay hindi nito napigilang daluhungin ang
pari. Humingi ng paliwanag si Ibarra sa pari kung bakit nagawa nitong lapastanganin
ang bangkay ng kanyang ama. Ipinaalam naman ng huli na ang may kagagawan niyon
ay si Padre Damaso.

Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo

Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang hanapin ang
puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na Pilosopo Tasyo,
kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong personalidad. Lagi itong laman ng
lansangan at lakad ng lakad. Marami rin itong sinasabing pananaw tungkol sa pulitika at
lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan kayat tinawag nila itong baliw.
Matalino ang matanda at matalinghaga kung manalita. Galing siya sa isang mayamang
pamilya at nag-aral ito sa unibersidad ng San Jose. Pinahinto ito ng kanyang ina sa
pag-aaral sa paniniwalang ang katalinuhan nito ang magiging dahilan upang
makalimutan ang Diyos. Minarapat din ng kanyang ina na mag-pari na lamang ang
binata, bagay ni sinuway naman ng Pilosopo at bagkus ay nag-asawa na lamang.
Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang Pilosopo at sa halip na mag-asawang muli
ay inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan na nito
ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin pansin ang kakaibang
kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo sa kabila ng papadating na unos at pagguhit ng
matatalim na kidlat sa kalangitan. Matalinghaga rin ang kanyang sagot sa mga taong
nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang lilipol sa mga tao at hangad
niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa sanlibutan. Suhestyon din niya sa
kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes na mga paputok at kwitis. Hindi rin nito
sinang-ayunan ang pagpapatugtog ng mga batingaw sapagkat mapanganib ito kapag
kumukulog. Pinagtawanan naman siya ng bawat makarinig. Tumuloy naman ang
Pilosopo sa simbahan at doon ay naabutan niya ang dalawang bata at sinabihan niya
ito na kung maari ay umuwi sila sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang
espesyal na hapunan. Bagay na bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga
ito dahil na rin sa tungkulin sa simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo hanggang
sa makarating sa bahay ni Don Filipo at Aling Doray. Napag-usapan nila ang pagdating
ni Ibarra sa bayan at nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang paghihinagpis ni
Ibarra ng malaman ang sinapit ng kanyang ama. Sinabi rin nito na isa siya sa anim na
taong nakipaglibing sa ama nito. Napadako ang kanilang usapan patungkol sa
purgatoryo, isang bagay na hindi pinaniniwalaan ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman
ng marami. Hindi man siya naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw ng
relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis. Kalaunan ay
nagpaalam na ang matanda at masiglang masiglang lumakad palayo sa gitna ng
matatalim na kidlat at dumadagundong na kulog.

Kabanata 15- Ang Mga Sakristan

Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at siyang kausap ni
Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli ang inihandang hapunan ng kanilang ina.
May matinding suliraning hinaharap ang dalawang musmos at ito ay lubos na
nagdudulot ng kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay Crispin, ang nakababata
sa dalawa. Pinagbintangan kasi siya ng Pari na nagnakaw ng dalawang onsa o
halagang P32.00. Ang sahod lamang nila ay dalawang piso sa isang buwan, kung kayat
hindi niya mababayaran ang nawawalang salapi, at ang pataw na multa ng tatlong
beses. Hiniling nito sa kanyang kuya na tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa
kanya ng pari, bagay naman na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong
ibigay sa kanilang ina upang may makain. Nahiling tuloy ni Crispin na mabuti pang lahat
sila ay magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang ina, na kung ito ay kapiling nila
tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng mga pari. Naisip rin niya na mabuti
pa nga ay ninakaw na lang niya ang nawawalang pera at ng sa gayon ay maibabalik pa
niya ito at mamatay man siya sa palo ay may maiiwan naman siya sa kanyang ina at
kapatid. Nag-aalala naman si Basilio sa galit ng ina kapag nalaman nito na
napagbintangang magnanakaw ang kanyang kapatid. Buo naman ang tiwala ni Crispin
na hindi maniniwala ang kanilang ina na ginawa niya iyon, dahil ipapakita niya ang
maraming latay sa buo niyang katawan dahil sa palo ng kura, pati ang bulsa niyang
butas. Sasabihin rin niya na ang tangi niyang pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo
sa kanya noong nakaraang pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng ganid na prayle.
Bukod sa mga palong tinatamo ni Crispin, gutom na gutom na rin siya sapagkat hindi na
siya pinapakain mula ng siya ay pagbintangan. Patuloy na nag-uusap ang magkapatid
tungkol sa kanilang kalagayan at hindi nila namalayan ang pagpanhik ng sakristan
mayor. Narinig nito ang kanilang pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta niya
si Basilio dahil daw sa salang maling pagpapatugtog nito sa kampana. Sinabi naman
nito kay Crispin na hindi siya makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang ninakaw na
salapi. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa kanya
sapagkat hindi siya papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi. Ang desisyon ng
sakristan ay lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit na ipinapatupad
ng guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago sumapit ang ika-siyam ng
gabi. Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng sakristan si Crispin at hindi na magawang
makiusap ni Basilio sa pangamba at awa sa kapatid. Dinig na dinig nito ang
pagpapalahaw at daing ng kapatid dahil sa sakit na nararamdaman. Wala siyang
magawa kundi ang matulala at balutin ng matinding paghihinagpis, awa, at kawalang
pag-asa na may magawa siya para tulungan at baguhin ang kalagayan ng kapatid. Sa
kabila ng kamusmusan ng kaisipan ay tumindi ang pagnanais na makapag-araro sa
bukid upang maka-alis sa kalupitan ng simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang
pagpapatihulog ni Basilio mula sa bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.
Kabanata 16- Si Sisa

Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si Sisa, ang butihing ina
nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat siya sa kabuhayan, at ang likas na
ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapag-asawa siya ng isang
lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong nagsusugal,
iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong pakialam sa
buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong bugbugin kapag ito ay
umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na lamang ang ugali ng kanyang asawa at
patuloy pa rin niya itong minamahal na animoy ay diyos. Naghanda ng masarap na
hapunan si Sisa para sa kanyang mga anak. Bagay na hindi nila madalas matikman sa
kanilang buhay. Inihain niya ang paborito ng mga bata: tuyong tawilis at sariwang
kamatis para kay Crispin; at tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok naman
para kay Basilio, mula sa kagandahang loob ni Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad,
ang naunang dumating ay ang kanyang asawa na walang pakundangang inubos ang
inihain niya para sa kanyang mga anak. Hindi man lang nito itinanong ang kalagayan
nilang mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta mula sa kita ng
dalawang bata. Walang nagawa ang martir na si Sisa kundi maghinagpis sa pag-ala-ala
na wala na ang masarap na hapunan na inihanda niya para sa kanyang mga anghel.
Nagluto siyang muli upang kahit papaano ay may makain ang mga bata pagdating nito
mula sa simbahan. Makalipas ang matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay ay
nakarinig siya ng malalakas na tawag mula kay Basilio.

Kabanata 17- Si Basilio

Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito sa Ina na siya
ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi nito nagawang
huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel. Sinabi rin nito sa
ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat ang tunay na
nangyari. Napag-alaman din ni Sisa na napag-bintangan si Crispin na nagnakaw ng
dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa sa kanyang anak. Lingid sa
kanyang kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni Crispin sa kamay ng Sakristan.
Nawalan naman ng gana si Basilio na kumain at bagkus ay nag-alala ng todo sa
kanyang ina ng malaman nito na dumating ang kanyang ama. Alam kasi nito ang
pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang ina. Sa hinagpis at galit ni Basilio ay
naisambulat nito na mabuti pang mawala na ang kanyang ama at mabuhay silang tatlo
na lamang. Sa ganitong kalagayan ay mabubuhay pa sila ng maayos, na siya namang
pinagdamdam ni Sisa. Para sa kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay
mamarapatin pa rin niyang magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni Basilio ang
kanyang mga alalahanin at pagod. Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat
nakita niya sa kanyang panaginip ang pambubugbog ng kura at sakristan mayor kay
Crispin. Pinalo nila ng yantok si Crispin sa ulo hanggang ito ay duguang humandusay
sa lapag. Nagising si Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya
ang pangarap niya para sa kanyang ina at kapatid. Nais niyang huminto na sa
pagsasakristan kasama ni Crispin, magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni
Ibarra, at pagsapit niya ng edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling
ng kapirasong lupa para sakahin. Pauunlarin niya ang sakang iyon hanggang sa
umunlad ang kanilang buhay. Pag-aaralin din niya si Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang
kanyang ina ay hihinto na sa pananahi. Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang kanyang
ina, lihim naman itong nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang kanyang ama sa
mga plano nito.

Kabanata 18- Mga Kaluluwang Naghihirap

Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala ang mga
matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay na
makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung si Padre
Damaso ba or si Padre Martin o ang coordinator? Napag-usapan ng mga matatanda
ang tungkol sa pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak na
patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang indulgencia ay katumbas ng mahigit
isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa purgatoryo. Sa kanilang
pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni Sisa. May dalang
handog si Sisa para sa mga prayle. Nag-ani siya ng mga sariwang gulay mula sa
kanyang mga tanim at pako na paborito ng kura. Tumuloy na si Sisa sa kusina ng
kumbento upang iayos ang kanyang mga dala. Hindi man lamang siya pinansin ng mga
sakristan at mga tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa ang tagapagluto.
Napag-alaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito makakausap. Nagimbal din
siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas kasama ng kanyang isa pang anak
pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa. Alam na ito ng mga gwardiya sibil at
kasalukuyan itong papunta sa kanilang bahay upang hulihin ang kanyang mga anak.
Tinuya rin siya nito na hindi niya naturuan ng kabutihang asal ang magkapatid at higit
sa lahat ay nagmana ang mga ito sa kanyang walang kwentang asawa.
Kabanata 19-Mga Suliranin ng Isang Guro

Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli kung saan
naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si Tinyente Guevarra sa iilang
nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni Don Rafael sa
ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si Don Rafael kasi
ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong siya ay
nagsisimula pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning kinakaharap ng San
Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng panggastos para sa mga
kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na akma upang makapag-aral ng
walang balakid ang mga bata, ang kakaibang pananaw ng mga pari sa paraan ng
pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa nilalaman ng kanyang mga
aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong
may katungkulan. Ang mga libro ay nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga ng guro
na iaral sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng babasahin, pilit itong
pinanghihimasukan ni Padre Damaso. Madalas din itong mamalo at pagmumurahin ang
mga bata kapag nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra, kung saan nag-aaral
ang mga bata dahil nga sa walang silid-aralan. Ang mga magulang naman ay
pinapanigan ang mga pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng
pagdedesiplina at pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang maraming mga balakid sa
pagtuturo ang naging sanhi upang magkasakit ang guro. At nang siya ay bumalik upang
magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang mga mag-aaral. Laking
pasasalamat niya ng hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego, kayat minabuti
niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga mag-aaral.
Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop ang kanyang mga aralin, higit pa
ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo tungkol sa relihiyon. Sa mga binanggit
na ito ng guro, nangako naman si Ibarra na gagawin ang kanyang makakaya upang
matulungan ang guro at maiangat ang kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya itong
babanggitin sa araw ng pulong sa paanyaya ni Tinyente Mayor.

Kabanata 20 – Ang Pulong sa Tribunal

Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa pagpupulong at pag-
uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan. Panauhin noong araw na
iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa pulong sa dalawang kinatawan o
lapian: ang conserbador na siyang pangkat ng mga matatanda na pinamumunuan ng
Kabesa at ang liberal na binubuo naman ng mga kabataan sa pamumuno ni Don Filipo.
Ang mga paksa ng pagpupulong na iyon ay tungkol sa gaganaping kapistahan labing-
isang araw mula sa araw na iyon, mga programa at aktibidad na gagawin para sa pista,
at ang pagtatayo ng paaralan para sa bayan. Sinamantala ng mga mayayaman sa
bayan ang pulong na iyon upang makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang
ibang mga pinagsasabi. Katulad na lamang ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don
Rafael. Sinalungat naman ito ni Don Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat
may talaan ng mga gastos. Dapat din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa
plasa at magtanghal ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang linggo.
Binanggit din ni Don Filipo ang pagkakaroon din ng paputok upang maging lalong
kasiya siya ang pista. Hindi naman lahat ay sumang-ayon sa kanyang mungkahi.
Nagbigay naman ng panukala ang Kabesa na nagsabing marapat na tipirin ang
pagdiriwang, dapay ay wala na ring paputok at ang mga gaganap sa programa ay dapat
mga taal na taga San Diego. Ang sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga sariling
ugaling Pilipino. Walang bisa ang mga panukalang inihandog ng magkabilang pangkat
sapagkat nakapagdesisyon na ang kura tungkol sa pista. Ang mga gagawin ay anim na
prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at isang komedya.

Kabanata 21 – Mga Pagdurusa ni Sisa

Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang

bahay. Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng mga
gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng salapi ng
dalawang bata. Namataan niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay,
bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang kanyang mga
anak. Nang magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang pinaamin na ilabas
ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang mga anak. Bingi ang mga gwardiya sibil sa
kanyang pagmamakaawa at pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng mga ito
papuntang kwartel. Hiyang- hiya si Sisa habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa
harap ng taong-bayan, lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at
ang mga tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa
nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si Sisa kundi panghinaan ng
loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis siya ng mga ito at nagsumiksik na
lamang siya sa isang sulok. Bingi ang lahat sa kanyang pakiusap at pagmamakaawa.
Tanghali na ng pakawalan siya ng Alperes. Umuwi si Sisa sa kanilang bahay at muling
hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit ala ni anino o tinig ng mga bata kahit sa
bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at namataan niya ang punit na damit ni Basilio
na may bahid ng dugo. Hindi niya matanggap ang nasilayan at nilamon ng pighati ang
kanyang katinuan. Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang sinasambit ang
pangalan ng kanyang mga anak.

Kabanata 22 – Liwanag at Dilim

Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang
mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating
sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang madalas na
pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni Maria
Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng
magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan.
Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay
nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil
sa hindi ito magandang tingnan. Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si
Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni
Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng
ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang
isang lalaking humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.

Kabanata 23 – Ang Piknik

Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga kababaihan at

kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon. Magkakasamang naglalakad ang mga
kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin sa piknik na iyon ang mga kawaksi at
matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang bangka habang mangingisda sa ilog.
Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina Maria Clara, Iday, Victorina,
Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang kanilang mga tawanan at
kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay Tiya Isabel upang sila ay sawayin. Makalipas
ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang bangkang sinasakyan ng mga kalalakihan
kung kaya't sila ay napalipat sa bangka ng mga dalaga. Nagkaroon naman ng
katahimikan sa panig ng mga dalaga sapagkat sila ay inatake ng hiya. Si Elias naman
ay patuloy lamang sa pagsagwan sa bangka. Upang hindi mainip at maaliw ang lahat,
umawit si Maria ng Kundiman at ang lahat ay parang idinuyan sa awitin. Malapit ng
maluto ang agahan, kung kaya't gumayak na ang mga kalalakihan upang mangisda. Sa
kasamaang palad, ni isang isda ay wala silang nahuli sapagkat may buwayang
naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag
ito ni Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit na malakas ang buwaya. Kagyat
namang lumundag si Ibarra sa tubig upang tulungan si Elias. Napatigagal naman si
Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at tila ba tumigil na rin ang kanyang paghinga. Natalo
naman ng dalawa ang buwaya at nagpatuloy sila sa pangigisda hanggang sa sila ay
makahuli ng sariwang isda. Masayang nag-pananghalian ang mga magkakaibigan sa
ilalim ng mga puno malapit sa batisan.

Kabanata 24 – Sa Kagubatan

Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na nito

tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe. Malayo pa
ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang makapanood ng lihim
sa mga kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais na mangyari, nakita nga niya
ang mga dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga binti at sakong ng mga ito
habang nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na sundan pa ang
mga ito kung kaya't hinanap na lamang niya ang mga kalalakihan. Pagkapananghalian
ay nag-usap-usap ang mga nagpiknik. Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan
kay Padre Damaso kaya't nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni
Ibarra na siya ay pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong
papalayo sa pangkat. Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan
nagkaroon ng matinding pagtatalo sina Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na
higit pang pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata.
Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa.
Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa mga binata at dalagang naglalaro ng Gulong ng
Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may mga katuparan ang kanyang
binabalak. Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap lamang. Hindi ito sinang-
ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan at pahintulot sa pagpapatayo
ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang kasulatan at ibinigay kay Maria Clara at Sinang.
Dumating naman si Padre Salvi at walang hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya,
malaking kasalanan ang maniwala sa nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at
isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari ng
iba. Lumayas naman kaagad ang kura at padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas
ang ilang sandali ay dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap
nila si Elias kay Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kinuwestyon din
nila si Ibarra sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at sinabing
walang karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang nais
niyang imbitahin sa kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan
ngunit ala silang nakitang Elias.

Kabanata 25 – Sa Tahanan ng Pilosopo

Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang humingi ng payo

tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan niya itong abalang-abala sa
pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang Tagalog. Napansin naman siya ng matanda at
siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay
walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang
tanging makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya, ang mga susunod na
salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa nangyayari sa lipunan. Nabanggit ni
Ibarra na kahit siya ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam niya na palagay ng mga tao
na siya ay dayuhan lamang. Kung kaya't kailangan niya ang payo ng matanda sapagkat
ito ay higit na kilala ng mga tao. Sumalungat naman si Pilosopo at iminungkahi na dapat
niyang isangguni ang kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang tao sa lipunan,
katulad ng Kura. Magbigay man ng masasamang payo ang mga makapangyarihan sa
bayan, maipapakita naman ni Ibarra na ang kanyang mga binabalak at ginagawa ay
ayon sa pinagkasunduan ng mga makapangyarihang tao sa bayan. Mainam pa na
pakunwari na lamang siyang sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang mga iyon.
Hindi naman ito lubos na sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat naniniwala siyang ang
matuwid na layunin ay hindi na kailangang balutan ng baluktot na gawain. Buo ang
paniniwala ni Ibarra na sasang-ayunan siya ng pamahalaan at ng mga tao sa bayan
sapagkat ang kanyang ninanais ay ang kapakanan ng nakararami. Hindi siya
makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na ang kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa
kakayahan ng pamahalaan. Lalo na ang pagsasabi niya dito na kung nais niyang
matupad ang kanyang mga balakin ay marapat na yumuko muna siya sa mga may
kapangyarihan kung ayaw niyang walang mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi
matanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa kanya ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ang
kanyang mga pananaw ay ideolohiyang liberal, na kanyang nakamulatan sa pag-aaral
sa Europa. Ang mga ganitong prinsipyo ay hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na
siyang nagmamay-ari ng lahat, pati ang buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan.
Inihalimbawa ni Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa mga halaman: sa rosas na
yumuyuko rin sa hangin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at kung hindi ito ay mababali
lamang; at sa puno ng makopa na kailangan pa niyang tukuran upang kumapit ang mga
ugat nito sa lupa dahil kung hindi niya ito gagawin ay ibubuwal lamang ito ng hangin.
Ganito rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa siyang punong itatanim sa mabatong
lupain na nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan niya ng makakapitan at
masasandalan. Aniya, hindi kaduwagan ang pagyuko sa kapangyarihan, ang pagyuko
at pag-iwas sa dumarating na punlo, mas mainam iyon kaysa salubungin ang mga bala
ng baril at tuluyan ng hindi makabangon. Naglaro sa isipan ni Ibarra na paano kung
hindi lubos ang pagtulong ng simbahan sa kanyang mga balakin dahil na rin sa ang
karunungan ay kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at kung may maiiwan ba
siyang legacy sa kanyang mga binabalak para sa bayan. Binigyan naman siya ng
inspirasyon ni Pilosopo Tasyo sa pagsasabi nito na hindi man siya magtagumpay ay
may uusbong na pananim na siyang magpapatuloy ng kanyang mga nasimulan.
Nagpaalam na si Ibarra pagkapahayag nito kay Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa
kura.

Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista

Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa

lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang
mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-ibang dekorasyon at pati na mga minana
at antigong kagamitan. Ang hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay punong-puno
ng mga iba't-ibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga inangkat at
mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat,
kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang kapistahan. Ang bawat sulok ng
bahay ay malinis at makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat.
Maya't maya rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga
banda ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at mga matataong lugar ay
pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng
tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng
komedya at iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa kasayahan ang mga
mayayaman sa Sa Diego, tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin, ang intsik na si
Carlos, at iba pa. Si Padre Damaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga. Ang
mga magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na ani
upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang
bahay-paaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa
pamamatnubay ni Nol Juan. Sagot niyang lahat ang gastos dito, at magalang na
tinanggihan ang alok na tulong ng mga mayayaman at ng pari. Ang bahay-paaralan na
kanilang itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae sa
lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon ding
silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. Marami ang humanga sa kanyang ginawa
ngunit marami din naman ang palihim niyang naging kaaway.

Kabanata 27 – Sa Pagtatakipsilim

Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat

ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang
mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa
ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring
pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan.
Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita
sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam naman si Maria na
mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga ito si Ibarra,
na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na duon na
maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na magalang namang tinanggihan ni
Ibarra. Lumakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa
kanilang kaibigan na si Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang
marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan
ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa
kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang katinuan na
si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang
kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na rin ang
ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip isip ni Maria na marami pala
ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman

Kabanata 28 – Sulatan

Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong

kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa Maynila
ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang kapistahan at
mga tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang
naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at
mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang nasiyahan sapagkat
ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila. Ang mga Pilipino naman ay
nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na
iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon
din ng misa na pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na
pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni
Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na
siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng
binata ng bahay-paaralan.

Kabanata 29 – Ang Kapistahan

Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay saya at
salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana at mga siklab at
pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa bayan at nagsigayak na para makiisa.
Ang taumbayan ay naghanda ng kanilang pinakamainan na kasuotan at mga alahas.
Naghanda rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao
upang tikman ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ayon sa
kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na
ito. Marami ang dapat na higit pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang hinaing
ng bayan na hindi natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa ganitong pananaw ngunit
ala siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari. Sa simbahan ay naghihintay na ang
mga tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si Padre Damaso naman ay itinaon ang sarili
na magkasakit upang higit na makakuha ng importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya
ng taga-pangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit. Sinumulan ang mahabang
prusisyon ng iba't-ibang santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa prusisyon ay
ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga
nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang prusisyon sa tapat ng bahay ni Kapitan
Tyago, na inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at ilan pang mga Kastila.

Kabanata 30 – Sa Simbahan

Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap na

ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay tumatangkilik sa relihiyon,
hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng mga prayle.
Inilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong nakagisnan,
kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog ng lahat ang
simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at iyakan ng mga bata.
Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa halagang P250. Ang
paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya
sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa langit, samantalang impyerno
naman sa komedya. Hindi naman sinimulan ang misa hanggat hindi dumarating ang
alkalde mayor. Sinadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na mapansin ng
lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang siya
ay dumating, naghanda na ang lahat upang makinig sa pagmimisa ni Padre Damaso.
Sinamantala naman ng Padre ang walang pakundangang paglibak sa pari na nagmisa
kahapon, si Padre Manuel Martin. Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit
siyang magaling magmisa kaysa Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang mag-sermon
hanggat hindi ito tapos makapag-mayabang.

Kabanata 31 – Ang Sermon

Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at
nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni Padre Damaso ay
pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan, ang dapat tularan na sina Haring
David, ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na isang tapat na mananampalataya;
at higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas sa wikang Kastila kung
kayat walang kamalay-malay ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga sinasabi.
Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng tao na kanyang hindi gusto upang ipahiya
ang mga ito sa karamihan. Sapagkat karamihan ng mga tao doon ay walang
naiintindihan sa pinagsasasabi ng Padre, hindi nila napigilang antukin at mapahikab,
lalo na si Kapitan Tyago. Si Maria at Ibarra naman ay palihim na nagsusulyapan at
nangungusap ang kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas ni Padre Damaso
ang misa sa wikang Tagalog. Dito ay walang pakundangan na tinuligsa niya si Ibarra,
bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay mahahalata naman ng
lahat na walang ibang pinatutunguhan ang kanyang mga salita kundi si Ibarra lamang.
Hindi naman na natuwa si Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't nagpakuliling na ito
upang maging hudyat kay Padre Damaso na tapusin na nito ang kanyang sermon.
Ngunit nanatiling bingi ang mayabang na pari at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa
walang kwentang sermon at pag-alipusta kay Ibarra. Samantala, palihim naman na
nakalapit si Elias kay Ibarra habang tuloy ang misa. Binalaan ni Elias si Ibarra na mag-
ingat at huwag lalapit sa bato na ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong
ikamatay. Wala namang nakapansin sa pagdating at pag-alis ni Elias.

Kabanata 32 – Ang Panghugos

Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa paggamit ng
panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang istrukturang ito ay may
walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa. Ang apat na
haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng
pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa niya
sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw kung paano itinataas at
ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay na napapagitnaan ng apat na
haligi. Hinangaan naman ito ni Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid. Dumating
ang araw ng pagpapasinaya ng bahay-paaralan. Pinaghandaan niya ang araw na iyon,
naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng mga pagkain para sa mga panauhin.
Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Salvi ang pagbabasbas sa
bahay-paaralan. Inilulan ang mga mahahalagang kasulatan at relikya at iba pang
mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na ipinasok naman sa bumbong na yari
sa tingga. Ang lubid ang nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan
ilalagay ang tingga. Hawak naman ng taong dilaw ang lubid. Sinimulan ng Pari ang
seremonya at nagsibabaan ang lahat ng importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias
sa mga taong naroroon upang sumaksi sa okasyon. Hindi niya winala ang tingin sa
taong dilaw. Hustong pagbaba ni Ibarra upang maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos
ang lubid mula sa kalo at kasaba'y nito ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang
lumipas at nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at
ng malaking bato. Ang taong dilaw ang siyang namatay at hindi si Ibarra. Nais ng
alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.

Kabanata 33 – Malayang Kaisipan

Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay Ibarra.
Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang ito. Matutunghayan ang katalinuhan
ni Elias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon. Palihim na dumating si Elias
sa tahanan ni Ibarra at sila ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni Ibarra. Pinayuhan ni
Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na ang hangad niya ay
kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas niya sa balak ng taong dilaw na patayin si
Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa paaralan, bagamat mahiwatig ang binitiwang salita
ng taong dilaw sa taong kausap nito, "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad
ng kanyang ama". Palihim na sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw at napag-alaman
nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang sahod kapalit ng kanyang
mga kaalaman. Nanghinayang naman si Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw sapagkat
marami pa siyang matutuklasan kung ito ay nabubuhay lamang. Bagay na sinalungat
naman ito ni Elias sapagkat tiyak niyang makakaligtas sa hukuman ang taong dilaw
dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan. Nagkaroon naman ng interes si Ibarra sa
pagkato ni Elias sapagkat marami itong nalalaman at ang kanyang mga kaisipan ay
kakaiba sa karaniwang mamamayan. Napako ang kanilang usapan tungkol sa
paniniwala sa Diyos at hindi tinanggi ni Elias na siya ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan
ay nagpaalam na rin si Elias at nangako ng katapatan kay Ibarra.

Kabanata 34 – Ang Pananghalian

Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago.

Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa magkabilang
dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing kanan
at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag sina Kapitan Tyago, iba pang
mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga
kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa
dumarating si Padre Damaso. Habang kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa
hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre Damaso, ang kamang-
mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga kursong nais nilang ipakuha
sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa. Pamaya-maya ay dumating na si Padre
Damaso at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa
at sinimulan na rin ni Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit
naman ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila ng
pari. Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya
si Padre Damaso kayat inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi
mapapayagan ni Ibarra kung kaya't dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin.
Pinigilan naman ni Maria ang katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra at
umalis na lamang ito.

Kabanata 35- Mga Usap-usapan

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa buong
bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon sa
kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan Martin
lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman ang
hindi makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang mga matatandang
babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay
mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang nalugod sa ginawang
pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga magsasaka naman ay nawawalan ng
pag-asa na hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng
kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang hangad ni Ibarra na
tumanaw ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito.
Ganunpaman, ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat laging ang tama ay ang mga
prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may pagkakaisa, hindi katulad ng
taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang usap-
usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si Ibarra, hindi naman ito madalumat
ng mga mahihirap.

Kabanata 36-Ang Unang Suliranin

Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng mga prayle na

paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang ma-exkomunikado ang binata.
Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago
kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-
istima sa panauhin. May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay
sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis
dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat hindi ito
ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at Andeng sa
dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa Papa aty magbigay
ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay
nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang magkatipan. Bumalik si
Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni
Padre Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay Ibarra. Si
Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang
binata, at ang utang ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o
ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi
makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito ng
ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre Damaso- na
isang binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa Europa. Lalong nasindak
ang dalaga at pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi
parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na
sulatan ng Kapitan ang Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli. Sinabi niyang
hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang
usapan at hinarap ang paghahanda sa bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na
nga ang Kapitan-Heneral at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga
panauhin. Si Maria naman ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng
pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral
sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman ang dalaga.

Kabanata 37 – Ang Kapitan Heneral

Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong pamumuno ng

Kapitan Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi
naghahari-hariang katulad ng mga prayle. Minarapat niyang magkaroon ng pantay na
katarungan para sa lahat. Buod. Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang binatang
nakagalitan ni Padre Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng
binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan Heneral
ay nakangiti itong lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa
bayang iyon: sina Pari Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita
naman ng buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan. Binanggit din nila
ang pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon. Sumunod
namang humarap sa Heneral sina Kapitan Tyago at Maria Clara. Pinuri ng Heneral ang
katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at Damaso, at ang pagbabalik ng
hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya. Binanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa
kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng dalaga. Kalaunan ay dumating na rin si
Ibarra upang makausap ng Heneral. Ipinaalala naman ni Padre Salvi na ang binata ay
excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay
Padre Damaso. Pagkatapos ay umalis ang mga pari na hindi naibigan ang ipinakita ng
Heneral. Malugod na binati ng Heneral si Ibarra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito
sa ala-ala ng kanyang ama. Sinabi rin ng Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo
tungkol sa pagiging excomulgado ng binata. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si
Maria, kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya.
Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot. Malalaman sa pag-
uusap ng binata at Kapitan Heneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan
Heneral sa Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni Ibarra
bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa Europa siya manirahan
sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang bansa.
Magalang namang tumanggi si Ibarra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa
sariling bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria
at inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis naman si Ibarra upang
puntahan ang katipan. Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa alkalde mayor na
protektahan si Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata. Tumango
naman ang Alkalde bilang pagsunod. Dumating naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa
pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang Heneral na
maging ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa silid ni Maria
ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil
sa mga oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa dulaan.

Kabanata 38 – Ang Prusisyon

Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang

gawain ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunod-sunod na
pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng nakiisa ay
may dala-dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong
sina San Juan Bautista, San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala
at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na
Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan Heneral, mga kagawad,
Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay napilitang sumama dahil na rin sa
pag-imbita ng Heneral. Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay may isang kubol na
pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan.
Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng prusisyon, na sinusundan naman ng
mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil
at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o
humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para
gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang mga
karo at andas ng mga santo. Isang batang lalaking may pakpak, nakabotang
pangabayo, nakabanda at may bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa
wikang Latin, Kastila at Tagalog. Sumunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay
nabighani sa ganda ng kanyang tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang pighating
nararamdaman ng kanyang katipan sa boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng
ito ay kausapin ng Heneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan
ang pagkawala ng dalawang sakristan na sina Crispin at Basilio.

Kabanata 39 – Si Donya Consolacion

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya

Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga Pilipinong
walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang kanilang mga sarili
ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa ng alperes at nagpipilit
maging mukhang taga-Europa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at
pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang
higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay Maria Clara. Sa katunayan, si
Donya Consolacion ay dating labandera na nakapag-asawa ng isang kawal na naging
alperes ngayon. Salat din siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng
araw na iyon, iniutos ni Donya Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na
alam nitong tatapat ang prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit
sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi lingid sa kanyang
kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta
at pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa
mula sa kulungan, na dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa
wikang Kastila, bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito
sumunod. Nagalit ang Donya at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa
asawa sa kawawang si Sisa. Hinampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang
baliw. Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng
donya. Walang nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito,
na sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang
damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog, na
ikinagulat naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng Donya kung kaya't pinaalis
niya ito. Hinarap naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay
hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at
nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay
nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na
bihisan at pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat nito. Ang pag-aalaga
ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra kinabukasan.

Kabanata 40- Ang Karapatan at Lakas

Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng

pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na
iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa
kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang
kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't
nagsimula na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng ‘Crispino
dela Comare’. Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay
lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng
dula nang dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don
Filipo na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang
abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa
utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa ay
nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria Clara upang
paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik bago matapos ang dula.
Sa kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay Don Filipo at
iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina Donya Consolacion at
alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng gulo. Nang
pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang
dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon
at hinanap kaagad si Maria. Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig
ni Ibarra habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga kalalakihan
doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni
Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni Don Filipo sa
bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre Salvi at
ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan ng malay tao si
Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong pangitain ay nagmistula itong
baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago upang makasiguro na hindi
totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag nang makita niya ang
anino nina Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito
ng masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.

Kabanata 41 - Dalawang Panauhin

Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon. Balisa ito sa kaguluhang naganap kung
kaya't nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang laboratoryo. Ilang sandali ay dumating
si Elias sa tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na ipagbigay-alam kay Ibarra na may sakit
si Maria Clara, at kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta sa Batangas.
Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra kung paano niya nasugpo ang kaguluhan ng
nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala niya ang magkapatid at napakiusapan niya na itigil
ang kaguluhan. Napahinuhod naman ang magkapatid na gwardya sibil dahil sa kanilang
utang na loob kay Elias. Umalis na rin si Elias makalipas ang ilang sandali.
Nagmamadali naman na gumayak si Ibarra upang tumungo sa bahay ni Kapitan Tyago.
Sa daan ay nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng taong dilaw na si Lucas. Kinulit nito si
Ibarra tungkol sa salapi na makukuha ng kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng
kanyang kapatid. Sinagot ito ng maayos ni Ibarra na magbalik na lamang sa isang araw
sapagkat siya ay patungo sa maysakit. Ngunit sadyang mapilit si Lucas at kinukulit si
Ibarra. Bago pa man mawala ang pagtitimpi ng huli ay tumalikod na lamang ito. Naiwan
si Lucas na nagpupuyos ang kalooban, at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong
nananalaytay sa ugat ni Ibarra at ang lolo nito na nagparusa sa kanilang ama. Maari
lamang silang maging magkaibigan kung magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni
Ibarra.

Kabanata 42 - Ang Mag-asawang De Espadana

Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria Clara.

Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang pinagpipilian nila
ni Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng Tunasan na himalang lumaki, o sa Krus
na Matahong na nagpapawis. Sa bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na
parehong lumisan ang mga ito upang gumaling kaagad si Maria Clara. Dumating na
ang doktor na si Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay na si Victorina.
Nagmiryenda muna ang mag-asawa bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan ni Maria.
Kasama rin nila ang kamag-anak na si Linares na dumating pa mula sa Espanya.
Kasunod nilang dumating si Padre Salvi at ipinakilala ng mag-asawa si Linares, nag-
aaral ng pagka-manananggol sa Espanya at pamangkin ni Don Tiburcio. (Dumating ito
sa Pilipinas sa gastos na rin ni Donya Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago na
kadadalaw lamang ng Kapitan Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na nanghinayang
ang ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si Maria Clara disin
sana ay nakadaupang palad nila ang Heneral. Hinanap naman ni Linares si Padre
Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang hatid niyang sulat mula sa Espanya.
Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay pinuntahan nila si Maria na binabantayan ng
mga kaibigan nito. Sinimulang eksaminin ng doktor si Maria at sinabing maysakit nga
ito. Inirekomendang igamot kay Maria ang liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang
pildoras de Cinaglosa. Si Linares naman ay natulala at nabighani ng husto kay Maria,
na ipinakilala naman ni Victorina sa dalaga. Tila nagising pa si Linares sa pagkatulala
ng ibinalita ni Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang Pari ay hindi pa
lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang pagdalaw kay Maria Clara. Ating
ilarawan si Donya Victorina, na napagkakamalang isang Orofea at may gulang na 45.
Ikinakaila nito ang tunay na edad, bagkus ay sinasabing siya ay 32 taong gulang
lamang. Noong kabataan ng Donya ay masasabi rin na maganda ito ngunit pangarp na
nito talagang makapangasawa ng isang mayamang dayuhan. Sa pamamagitan nito,
siya ay mapapabilang sa alta-sosyedad at titingalain din ng karamihan. Sa kasamaang
palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na Kastila, si Tiburcio. Sa edad
nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay Donya Victorina. Ito ay isang
maralita at mal-edukadong taga-Espanya na itinaboy ng kanyang mga kababayan sa
Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa Pilipinas sakay ng
barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa byahe, labis siyang nahilo at
nahirapan sa kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng paa. Ika-15 araw na niya mula
ng dumating sa Pilipinas ng siya ay natanggap sa trabaho dahil na rin sa mga kapwa
Kastilang kanyang nakapalagayang-loob. Pinayuhan din siya ng mga ito na
magpanggap na lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging puhuhan ay ang
kanyang pagiging Kastila. Dahil sa ala naman siyang alam sa anumang propesyon, at
hindi naman din siya nakapag-aral, lakas loob na lamang siya na nagpanggap na doktor
sa nayon. Ang totoo, dati lang siyang tagalinis at tagapagpa-baga ng mga painitan sa
pagamutan ng San Carlos sa Espanya. Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging ganap
siyang isang doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng mga Indiyo. Nagsimula sa
mababang paniningil hanggang sa tumaas ng tumaas at naging kakompetensya pa niya
ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga ito at isinumbong sa Protomediko de Manila.
Napilitan siyang tumigil sa panggagamot at nawalan na rin siya ng pasyente. Ngunit
nakilala naman niya si Donya Victorina at sila ay nagpakasal. Pagkatapos ng kasal,
lumipat sila sa bayan ng Sta Ana upang idaos ang kanilang pulu't-gata, at upang duon
na rin manirahan. Si Donya Victorina rin ang sumuporta sa kanyang asawa, ibinahay,
binihisan at ibinili pa ng mga karwahe. Ang kanyang pangalan ay ginawang Victorina
delos Reyes de Espanada. Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging
mukhang taga-Europa. Kinulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan.
Makalipas ang ilang buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya
manganak upang hindi matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang
panganganak na nangyari sapagkat ang Donya ay hindi naman talaga buntis. Lumapit
na rin siya sa mga hilot at manggagamot ngunit walang nangyari. Kung kaya't walang
nangyari sa ambisyon na makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay manatili sa
tinubuang lupa, na kung tawagin niya ay "lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang
tiwala sa mga kapwa Pilipino kung kaya't humirang pa siya ng Kastilang taga-
pangasiwa ng kanyang mga ari-arian. Sa pagkabigo ng kanyang pangarap ay
pinagbuntunan ng ginang ang kanyang asawa, na pumapayag naman maging andres
de saya at taga-salo ng alburuto ng asawa. Mas mabuti na ang ganong kalagayan
kaysa naman ang mamalimos sa kalye. Inuutus-utusan din niya ito at may mga
pagkakataon na sinasaktan niya ito ng pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati
ang kapritso ng ginang na magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na:
DOCTOR DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES.
Walang nagawa ang lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya
nga ay isang manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang.

Kabanata 43- Mga Balak o Panukala

Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre Damaso at tuloy-tuloy itong
pumasok sa silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa anak na hindi ito
mamamatay. Lahat ay nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila akalain na sa
kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala itong umiyak at malambot ang
kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria. Pamaya-maya ay
tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag upang managhoy. Nang naibsan
ang damdamin ni Padre Damaso ay sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si
Linares. Sinabi ng huli na inaanak siya ni Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni
Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng mapapangasawa at
trabaho. Madali lamang na matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso sapagkat
ito ay naging abogado sa Universidad Central. At sa mapapangasawa ay
iminungkahing kakausapin niya si Kapitan Tyago. Bagay naman na ikinalungkot ni
Padre Salvi. Sinadya naman ni Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang marapat na
katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo ang
luha upang mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na binigyan lamang siya ng
P500.00 ni Ibarra kapalit ang buhay ng kanyang kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari
ang kaartehan ni Lucas kung kaya't pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang
oportunistang si Lucas kung hindi bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang pari

Kabanata 44-Pagsusuri ng Budhi

Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay nagdedeliryo ay
walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman siyang
inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tyago naman ay
walang tigil na nagpapamisa at nag-aabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng
tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng pag-
inom ng gamot na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang mataas na lagnat ni Maria.
Ikinatuwa naman ito ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't hindi muna pinagdiskitahan
ni Donya Victorina ang kanyang asawa. Magkakaharap sina Padre Salvi, Kapitan Tyago
at mag-asawang Espadana at napag-usapan na malilipat sa parokya ng Tayabas si
Padre Damaso. Ayon kay Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni Maria Clara sapagkat para
na rin niyang ama ang pari. At ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga kaguluhan
na nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya naman ng kura na mainam nga na hindi
nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan itong gumaling. Sinalungat naman ito
ni Donya Victorina at sinabing ang nakapagpagaling kay Maria ay ang panggagamot ni
Don Tiburcio. Hindi naman siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit na
nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa mga gamot. Napikon ang
Donya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang kumpisal ang nakakabanas na si
Donya Consolacion. Wala namang naisago ang Pari kung kaya't tinagubilinan na
lamang niya si Kapitan Tyago na ihanda na si Maria para sa pangungumpisal.
Ipinabigay rin niya ang beatico upang lubusan itong gumaling. Oras na para uminom ng
gamot si Maria Clara at ininom nga nito ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal.
Ititigil lamang niya ang pag-inom nito kapag siya ay nakaramdam na ng pagkabingi.
Nalaman ni Maria kay Sinang na abala si Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging
ekskomulgado nito kung kaya't hindi pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si
Tiya Isabel upang ihanda si Maria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito
tungkol sa paglimot kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni Maria Clara. Sa
obserbasyon ni Tiya Isabel, Si Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi ni
Maria Clara bagkus ay matiim itong nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang nasa isip
ng dalaga. Matapos ang kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na nakapangunot noo,
namumutla, pawisan at kagat-labi.

Kabanata 45 - Ang mga Pinag-uusig

Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa kagubatan

pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na rin ang
nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng kapitan. Malapit ang loob niya sa
matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nag-iisa na sa buhay.
Sinubukang kumbinsihin ni Elias ang Kapitan na maisama ito sa mga lupain ng
katutubo. Malayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang
matanda at makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng
matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na nangyari sa
kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat hindi
nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang sinapit ng kanyang pamilya. Tatlo ang
anak ni Kapitan Pablo, isang babae at dalawang lalake. Pinagsamantalahan ng isang
alagad ng simbahan ang kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay
nag-imbestiga sa nangyari kung kayat nagpunta ito ng kumbento. Tila nagkaroon
naman diumano ng nakawan sa kumbento kung kaya't pinagbintangan ang kanyang
anak na lalaki. Hindi man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at
ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni
Kapitan Pablo ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas
nanaig ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay. Ang kura naman
ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat lamang ng panibagong lugar. Ang isa
naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti. Sa kasamaang palad,
may isang pagkakataon na hindi nito nadala ang kanyang sedula kung kaya't hinuli ito
ng mga sibil. Pinahirapan din ito at ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling
buhay. Kung kaya para kay Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi ang
ipaghiganti ang sinapit ng kanyang mga anak. Lulusob sila sa bayan sa tamang oras,
kasama ng iba pang mga kapus-palad na pinag-uusig ng pamahalaan. Lubos naman
itong nauunawaan ni Elias, kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda. Minsan na ring
hinangad ni Elias ang paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa
kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito. Ayon kay Kapitan Pablo, madali
itong gawin para kay Elias sapagkat magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias ay bata
pa at walang namatay na mga anak. Pinangakuan naman niya si Elias na walang
madadamay na inosente sa gagawin nilang paghihiganti. Isinawalat din ni Elias kay
Kapitan Pablo ang naging pagkikita at pagkakaibigan nila ni Ibarra. Ikinuwento rin nito
ang mga katangian ni Ibarra at ang pang-aaping sinapit ng pamilya nito sa kamay ng
pari. Sinabi nito kay Kapitan Pablo na makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa
Heneral tungkol sa mga hinaing ng bayan. Sumang-ayon naman ang matanda at
malalaman niya ang resulta ng pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra tungkol dito
pagkatapos ng apat araw. Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo ang kakatagpuin ni Elias
upang maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni Ibarra. Kapag sumang-ayon si
Ibarra, magkakaroon ng katarungan ang kanilang mga hinaing at kung hindi naman,
nangako si Elias na sasama sa kanilang layunin.

Kabanata 46 -Ang Sabungan

Hindi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng mga Espanyol.

Ang sabungan sa San Diego ay katulad din ng mga sabungan sa ibang mga bayan.
Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang papasok na pintuan kung saan nakatao ang taga-
singil sa bawat isang pumapasok sa sabungan. Ang ulutan na siyang ikalawang bahagi
naman naririto ang daanan ng mga tao at dito rin nakahanay ang mga nagtitinda ng
samu't-saring paninda. Kalapit ito ng isa pang lugar para sa mga tahur, magtatari at
mga karaniwang parokyano ng sabungan. Dito nagaganap ang pustahan, tayaan at
bayaran ng mga tao bago magsimula at pagkatapos ng bawat sabong na magaganap.
Ang ikatlong bahagi ay ang ruweda, na pinagdarausan ng mga sultada. Ito ang pwesto
ng mga may matataas na katungkulan at iba pang tinitingala sa lipunan. Ng araw na
iyon, ilan lamang sa naparoon sa sabungan sina Kapitan Tyago, Kapitan Basilio at
Lucas. Dala ng tauhan ni Kapitan Tyago ang isang malaki at puting lasak na manok,
samantalang kay Kapitan Basilio ay isang bulik na manok. Bago magsimula ang sabong
at pustahan ay nagkumustahan muna ang magkaibigan. Pagkatapos ay nagkasundo sa
pustahan sa halagang P3000.00. Naging matunog ang ginawang pustahan kayat
nakipag-pustahan na rin ang iba pang mga sabungerong naroroon. Lumilitaw naman sa
sabong na llamado ang puti at dehado ang pula. Naiinggit naman ang magkapatid na
Tarsilo at Bruno sapagkat wala silang salapi upang makipusta. Lumapit sila kay Lucas
upang manghiram ng salaping maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang huli ng
kundisyon. Ang kundisyon ay kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay
makapag-aakay pa ng iba ay may mas malaki ang kwartang kanilang makukuha. Ayon
din kay Lucas, hindi niya magagalaw ang perang inilaan para doon ni Ibarra kung kaya't
ipauuutang lamang iyon kung sila ay papayag sa kasunduan. Noong una ay hindi
pumayag ang magkapatid sapagkat kilala nila si Ibarra at kadikit nito ang Kapitan
Heneral. Ngunit pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si Pedro na binibigyan ni
Lucas ng salapi kung kayat higit silang nanghinayang. Bandang huli ay hindi na rin
nakatiis ang magkapatid sa tawag ng sugal. Lalo na at umiinit na ang labanan ng mga
oras na iyon: ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Lumapit sila
kay Lucas at inihyag ang kanilang pagsang-ayon sa kondisyon. Tinagubilinan sila ng
huli na ang mga sandata ay paparating din kinabukasan, ang utos ay kanilang
matatanggap sa ikawalo ng gabi nang ikalawang araw. Pagkatapos ng
pakikipagkasundo ay naging abala na ang lahat sa labanan.

Kabanata 47 - Ang Dalawang Senyora

Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-asawang Donya Victorina at Don
Tiburcio ay namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang pag-alipusta sa maralitang
tahanan ng mga Indio. At lalo pang naasar ang Donya sa hindi pagbibigay galang sa
kanila ng mga nakakasalubong. Napadaan ang mag-asawa sa tapat ng bahay ng
alperes, na nagkataon naman na naroroon si Donya Consolacion. Ng magtama ang
kanilang paningin, sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes na malaking
ikinayamot ni Donya Victorina. Sinugod nito si Donya Consolacion at nagkaroon ng
balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang alperes habang ang huli naman ay tinungayaw
ang kapansanan at pagpapanggap nang asawa nang Donya. Hindi na rin pinaligstas ni
Donya Consolacion ang pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng asawa at sinugod si
Donya Victorina. Ngunit hindi naman nagpang-abot ang dalawang Donya sapagkat
namagitan ang kanilang mga asawa. Nasaksihan ito ng taong-bayan sapagkat ang
kanilang away ay sadyang nakakabulahaw. Dumating din ang kura at inawat ang
dalawa. Sinagot naman ng alperes ang kura at tinawag itong ‘mapagbanal-banalang
Carliston’. Si Victorina naman ay inutusan ang kanyang asawa na hamunin ang alperes
ng barilan, na tinanggi naman ng huli. Anupa't dahil dito ay nahablot na naman ang
kanyang pustiso. Pamaya-maya ay nakarating sa bahay ni Kapitan Tyago ang mag-
asawa. Nadatnan naman nila si Linares na kausap si Maria Clara at mga kaibigan nito.
Napagbalingan ng Donya ang binatang si Linares, at inutusan ito na hamunin ang
alperes at kung hindi ay sasabihin nito sa lahat ang tunay niyang pagkatao. Hindi
naman malaman ni Linares ang kanyang gagawin. Habang humihingi ng paumanhin
ang binata sa Donya ay siya namang dumating ang Kapitan. Sinalubong kaagad ito ng
Donya at nagdadaldal tungkol sa nangyari. Inipit din nito si Linares sa Kapitan, at
sinabing kung hindi ito gagawin ng binata ay marapat lamang na walang kasalang
magaganap sapagkat hindi bagay si Maria Clara sa isang duwag. Nagpahatid naman
sa silid si Maria Clara dahil sa narinig mula sa Donya. Madilim na ng umalis ang mag-
asawang Tiburcio at Donya Victorina, dala ang ilang libong piso na salaping bayad ni
Kapitan Tyago sa panggagamot ni Tiburcio kay Maria Clara. Si Linares naman ay hindi
matahimik sa gipit nitong sitwasyon

Kabanata 48 - Ang Talinghaga

Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang dinalaw si Maria Clara at Kapitan

Tyago. Sinabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging excomulgado, at
ipinabasa ang sulat kay Tiya Isabel. Tuwang tuwa naman ang tiyahin sapagkat magiliw
siya kay Ibarra. Nabigla naman ang binata ng siya ay mapunta sa balkon. Nandoon si
Maria Clara at si Linares naman sa gawing paanan nito na nag-aayos ng mga bulaklak.
Nagulat si Linares at si Maria Clara naman ay namutla, at sinikap mang tumayo ngunit
ito ay hindi pa lubos na magaling. Ipinaalam ni Ibarra ang dahilang ng kanyang
pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni Maria Clara ang pagkalungkot at dahil dito, ay
nagpaalam kaagad si Ibarra. Sinabi ng binata na dadalaw itong muli kinabukasan.
Umalis si Ibarra na may kaguluhan ang isip at damdamin. Sa kanyang paglalakad ay
napadaan siya sa ipinapagawang paaralan. Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol
Juan na wala silang dapat ipangamba sapagkat siya ay tanggap na muli ng simbahan.
Sinagot naman siya ni Nol Juan na ang pagiging excomulgado ay hindi mahalaga para
sa kanila, sapagkat lahat sila ay mga excomulgado rin. Namataan ni Ibarra si Elias na
nagkakarga ng bato sa kariton at nabasa nito sa mukha ng huli na may nais siyang
ipaalam sa binata. Inutusan ni Ibarra si Nol Juan na ibigay sa kanya ang talaan ng mga
obrero. Iminungkahi ni Elias na sila ay mamangka sa lawa upang mapag-usapan ang
isang napakahalagang bagay, na sinang-ayunan naman ni Ibarra. Dumating naman si
Nol Juan at ibinigay ang listahan, ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni Elias.

Kabanata 49 - Ang Tinig ng mga Pinag-uusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni
Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap.
Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya. Nanghinayang
naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng alperes. Saglit na
napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang
pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang
sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng
mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang

makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa
Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng
anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.

Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala
satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng
bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti.
Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi
ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng
mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot,
paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang
guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng bayan. Paano
raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay
patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa
bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil
lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang
mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas
na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil
sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na
hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob
na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at
patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.

Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan.

Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad.
Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat
na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.

Kabanata 50 - Ang mga Kaanak ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya ay
kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay
isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa
at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang isang
tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay
ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng
daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na
sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng
kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae, ngunit
hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping
pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae.
Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay ng
asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat
dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.

Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa

kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa
siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay
nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa
mabait at tinawag na lamang anak ng ina.

Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta
ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa
puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat.
Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan sa
nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang
angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang
ugali.

Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan

hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng tapat.
Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang
babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa.
Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang
sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.

Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pag-
ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang
lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang
ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang
ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias ay nag-
aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila
namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan.

Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay nakatakdang

ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak
sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang
malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na
naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng
kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang
kahapon ng magkakapatid.

Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan niyang
ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t
sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito
ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan bunga
ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa. Dito
natapos ang salaysay ni Elias.

Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay

Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong
nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito,
sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa
baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag
babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni
Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad
sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na
ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.

Kabanata 51 - Mga Pagbabago

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham

mula kay Donya Victorina.

Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes
subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa
paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya.

Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra
kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan
ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero
anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama niya ang pari.
Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si Victoria.

Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama si

Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi ay
buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang
papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung
lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni
Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang
makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.

Kabanata 52 - Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni
Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng
ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na
kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay
magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang
mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino
na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga
dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw
na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang
bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.

Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon
palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan
nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay
umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may
pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi
kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.

Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan
nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi
mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan
ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon
sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang nakasalubong
ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya
ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay
patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.

Kabanata 53 - Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga

Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan
ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco,
may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang
narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito,
binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong
Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade
ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo sapagkat
naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng
digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni
Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may 20
na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag
naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga
kabataan sa Europa ay nadadma na rin .

Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman

tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring
na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na
kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin
kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong kabihasnan.

Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa

kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa
Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi
nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya. Pero
tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan
ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa
Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat
malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan
ng bayan ang kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.

Kabanata 54 - Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong gustong
humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng
bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang
asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari
na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-
aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng
isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang
kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila
ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na
nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng
mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang
mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang
paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin
sapagkat ganap silang nakahanda.

Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa
tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo
nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra
ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si
Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay
Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa

niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano
ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni
Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa
kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang gamitin iyon kay
Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan.
Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka
mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga
mahahaagang papeles at dokumento.

Kabanata 55 - Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya
niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palakad
lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa paghihintay nilang
magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang argos na
si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi. Nakatakdang
dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob
sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na
luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang
umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi
makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay
ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at pinagbuhan sa may
kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang pumasok at panay na ‘tulisan…
tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibigan ang
nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan
atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng biglaan.

Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa
bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib
kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din.
Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at
Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa
hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw ang
tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang
mga nahuling lumusob.

Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na

ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang
maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya
ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng
malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya
ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan ang
pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.

Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra.
Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan,
ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat
ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang
mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman niya ang
nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa
bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at
baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at inihulog sa
bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at
isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga
mga gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang

katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska
ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis
silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na
sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na
umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.

Kabanata 56 - Ang mga Sabi at Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni
isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang
buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at
inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbbukas
ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw
ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap,
lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang
mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa
kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni
Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-isang
dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan
sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa
tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi.
Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae naman
ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si Lucas.

Kabanata 57 - Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batang
sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang
alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot. Bago
mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina
Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang
salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil.

Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam
si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si
Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo
ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay
umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na
asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong
walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang
alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong
katawan nito.

Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang

isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay
Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang
pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura
ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang
isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na dalaga
nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang
alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang binata.
Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan. Walang
makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa
isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok
ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa
takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na patay na si Tarsilo
ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.

Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa

patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok
ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.

Kabanata 58 - Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento,
kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad.
Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong upang
palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas ng
kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang alperes naman ay
nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa
kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.

Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan
ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas
upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at
walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa
bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na
nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay
kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat
ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka
ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa
kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon,
mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.

Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na

ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka
ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng
dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito
ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may
pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria, and
seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na
walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay
pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang mukhang kaibigan.

Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang
may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng
mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil
sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat
ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa kanya.

Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa

kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag.
Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay
tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala
niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin
sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa kanyang
pangitain.

Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni
Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa
kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod
na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong
kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi.
Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang
bahay.

Kabanata 59 - Pag-ibig sa Bayan

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa

mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang estilo
ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip,
kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit na
naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at
naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na
maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing
ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.

Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa
Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng
kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana
Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay
haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa
mga manghihimagsik.

Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang

kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig magsasalita
ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat marunong
itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa
pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa
niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila
magkaibigan.

Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang ibang
nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng
di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang
ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong alahas
at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na maaaring
makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra sa
kanyang mga kasulatan.

Boto silang lahat sa payo.

Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga

asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral
kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang
na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di dapat silang ituring na mga
tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay isang pakana lamang sapagkat
ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na gagamitin niya sa
kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang babae at
ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante
sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo ang balita.
Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.

Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga
paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol
sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may
bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.

Kabanata 60 - Ikakasal na si Maria Clara

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang.
Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa
sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del Carmen. Kung hindi
naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo
kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan. Di
nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan nito sapagkat ng siya
ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya
bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam
ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa

itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi
na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero.
Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong
ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na
magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni
Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago
na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-masok sa palasyo
sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.

Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik.

Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang
alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang de
Espadaña, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil.

Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay
magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si
Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang
katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang kalooban.
Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng
Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni
Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at
sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at
pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan.
At nagpaalam na ang tinyente.

Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng
bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong
dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang
damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan.
Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano itong
talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang namayapa at sa
dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi si Ibarra
lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan,
lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si Elias at
yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.

Kabanata 61 - Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay
ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng
balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa
pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi
nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa
kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng
kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga
bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang
mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung
saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at rarasyunan
niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni Elias
kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa
bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni
Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay
nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias.
Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang
akalaing siya ay taga-Peñafrancia.

Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at
ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra.
Nakalabas na sila sa ilog-Pasig

At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga

heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na
tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang
masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok
na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.

Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang
palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito
ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong
patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila.
Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na
napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang
sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita na
lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon
sabay sikad sa bangka.

Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.

Kabanata 62 - Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag.
Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya
dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng
kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na
ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang
bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya

humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin
niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis
si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na sinabing
totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang parusahan
at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng kanyang pagkalinga.
Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.