CÁC PHƯƠNG PHÁP

PHÂN TÍCH PHỔ

trong xác định cấu trúc
hợp chất hữu cơ
M
ột trong những kiến thức vỡ lòng của ● Bạn nhận thấy có một tạp chất trong quá trình
môn hóa học hữu cơ mà bất kì học sinh sản xuất, chế biến thực phẩm.
nào cũng phải nắm là “phản ứng hữu
● Bạn là người kiểm định chất lượng, thành phần
cơ xảy ra chậm, không theo một hướng nhất định.”
trong quá trình sản xuất dược phẩm.
Vậy Có bao giờ bạn tự hỏi: làm sao chúng ta có thể
xác định được chính xác cấu trúc sản phẩm của ● Bạn cô lập được một hợp chất mới từ thiên
một phản ứng? Hãy xét một phản ứng ester hóa nhiên.
đơn giản: Trừ trường hợp cuối cùng, ba trường hợp đầu tiên
O cần có những phương pháp nhanh chóng, chính
+
H3C OH H3C OH xác để phù hợp với nhu cầu của quá trình sản xuất
hiện nay. Hơn nữa, trong hầu hết các trường hợp,
O
ta chỉ có một lượng nhỏ chất để phân tích. Nếu
H3C O CH 3 như áp dụng các phương pháp phân tích đốt cháy
và hóa học, ta sẽ cần một lượng lớn chất và thời
Làm thế nào chúng ta biết được acetic acid đã được
gian dài để phân tích cấu trúc. Tuy nhiên, với các
sử dụng mà không phải đồng phân ethyl formiate
phương pháp phân tích phổ, thời gian phân tích
cho phản ứng? Làm thế nào ta biết được ethanol
sẽ giảm đi đáng kể, nhiều khi chỉ cần vài phút với
đã được sử dụng chứ không phải dimethyl ether?
vài milligram chất. Nếu như đây là một kĩ thuật
Làm thế nào ta biết được ta thu được ethyl acetate
mới, có lẽ nó vẫn còn sớm để đưa vào chương
mà không phải cấu trúc khác? Câu trả lời là: sử
trình THPT, nhưng các kĩ thuật này thực ra đã đưa
dụng các phương pháp phân tích đặc trưng.
vào sử dụng từ rất sớm vào gần giữa thế kỉ 20,
Từ khi thuở khai sinh của hóa học hữu cơ, khi mới tính đến nay là đã gần một thế kỉ. Trong một thế
bắt đầu các lí thuyết về liên kết hóa học trong hợp giới ngày càng phát triển, công nghệ cũ bị đào
chất, các nhà nghiên cứu đã phát triển hàng loạt thải nhường chỗ cho công nghệ mới, có lẽ việc bỏ
các phép thử hóa học đặc trưng cho từng nhóm qua NMR trong chương trình Hóa học THPT là một
chức: nước bromine cho liên kết bội, 2,4- thiếu sót. Tuy nhiên, đây là chuyện của các nhà
dinitrophenylhydrazine cho aldehyde và ketone… giáo dục.
Các phương pháp này cùng với phương pháp phân
tích đốt cháy (kèm với các biến thể “phi thực tế” Thế nào là phân tích phổ?
dùng để luyện tập) đã được giảng dạy ở chương
Phân tích phổ là khoa học phân tích tương tác giữa
trình hóa học THPT ở Việt Nam trong suốt thời gian
hạt vật chất và sóng điện từ. Để có thể hiểu rõ
qua. Tuy nhiên, trong đề án thay đổi chương trình
tường tận cách một hạt vật chất tương tác với sóng
dạy học hóa ở THPT đưa ra vào 01/2018, các
điện từ một cách định lượng (nghĩa là tính và dự
phương pháp phân tích hóa học này sẽ phải
đoán chính xác các thông số) có thể cần rất nhiều
nhường chỗ cho các phương pháp phân tích phổ
thời gian và kiến thức về toán cao cấp và vật lí. Tuy
(đáng tiếc là chưa có Cộng hưởng từ hạt nhân -
nhiên, để dự đoán một cách định tính và khái quát
NMR), đưa chương trình hóa THPT thêm một bước
thành những đặc điểm chung thì lại rất dễ. Chẳng
về gần với thực tế hơn. Hãy tưởng tượng các trường
hạn như, một nhà hóa học hoàn toàn có thể dự
hợp sau:
đoán acetone có mũi hấp thụ C=O ở khoảng 1700
● Bạn nghi ngờ có một sản phẩm bất thường xuất - 1600 cm-1, nhưng để có thể tính chính xác nhằm
hiện trong phản ứng.
Các phương pháp phổ • 26
phù hợp với kết quả thực nghiệm là 1710 cm-1 thì rất Lấy ví dụ ethanol, nguyên tử hydrogen gắn trên
khó, và cũng chẳng ai lại làm thế, trừ khi họ phát nhóm hydroxyl rõ ràng là khác với các nguyên tử
triển một lí thuyết hoặc thuật toán mới trên các siêu hydrogen khác trên khung carbon. Nó dễ dàng bị
máy tính và muốn áp dụng thử . khử bởi sodium cho khí hydrogen chẳng hạn.
Trong phổ NMR, hạt nhân của hydrogen nhóm
Sau đây là một vài phương pháp phân tích phổ
hydroxyl sẽ nằm trong môi trường khác với các
thông dụng hiện nay, sắp xếp theo sự giảm dần
nguyên tử hydrogen còn lại. Không chỉ thế, hai loại
về năng lượng của sóng điện từ sử dụng.
hydrogen gần như giống nhau còn lại trên khung
Cách thức Phổ đồ thu Mục đích sử carbon cũng có thể dễ dàng phân biệt vì chúng
tương tác được dụng Tương tự, hai loại carbon
của sóng khác nhau trong ethanol cũng có thể được phát
điện từ hiện bằng phổ 13C .
Tia X-ray bị Phổ nhiễu xạ Xác định độ
nhiễu xạ bởi tia X-ray dài liên kết và Chúng ta nói phổ NMR phân biệt các loại hạt nhân
các nguyên tử góc liên kết dựa trên sự khác nhau về từ tính. Vậy nguyên lí
Tia tử ngoại/ Phổ tử Xác định mạch hoạt động của nó là gì?
khả kiến kích ngoại/khả kiến liên hợp và tính Stephen Hawking đã từng viết: “Có ai đó nói với
thích electron về cường độ chất điện tử
tôi rằng, mà tôi đưa
lên mức năng hấp thụ tại các
lượng mới tần số tia sáng cuốn sách sẽ làm giảm số lượng bán đi nửa”
bị hấp thụ nên ở đây, thay vì chúng ta đi từ nguồn gốc lí thuyết
của nó dựa vào toán cao cấp và vật lí lượng tử, ta
Tia hồng ngoại Phổ hồng Xác định các sẽ sử dụng một phép tương đương. Hạt nhân của
làm các liên ngoại về tần số nhóm chức mỗi nguyên tử trong NMR được ví như là những
kết dao động hấp thụ đặc trưng có chiếc la bàn siêu nhỏ chỉ có hai hướng: Bắc và
thể có
Nam. Chiếc la bàn chúng ta sử dụng trong đời
Sóng radio làm Phổ cộng Xác định sự
sống hằng ngày phản ứng với từ trường của Trái
hạt nhân cộng hưởng từ hạt đối xứng của
Đất. Kim la bàn luôn chỉ về phía Bắc - vị trí mà nó
hưởng nhân về tần số phân tử và
cộng hưởng cách thức liên có năng lượng thấp nhất. Để ép nó chỉ theo hướng
kết của mạch khác, ta phải lấy tay kéo kim la bàn lệch khỏi
carbon hướng Bắc, tức ta đang cung cấp năng lượng cho
nó, nhưng ngay khi ta buông tay thì kim la bàn
Trong bài viết này, chúng ta sẽ bàn về cách tiếp cận
ngay lập tức chỉ lại hướng Bắc - vị trí có năng lượng
lí thuyết phổ cộng hưởng từ hạt nhân (NMR) một
thấp nhất của nó.
cách trực quan để kể cả học sinh chuyên Hóa THPT
cũng có thể tiếp cận. Tương tự, khi xem hạt nhân là một chiếc kim la
bàn, dưới tác động của từ trường, nó cũng sẽ chỉ
Cơ bản về phổ NMR “hướng Bắc” - vị trí có năng lượng thấp nhất, và
Phổ cộng hưởng từ hạt nhân được phát triển dựa nó cũng có thể chỉ một vài “hướng” khác có năng
trên lí thuyết lượng tử về hiện tượng cộng hưởng từ lượng cao hơn khi được cung cấp năng lượng.
hạt nhân. Nó giúp chúng ta “quan sát” các loại hạt Chiếc la bàn thông thường có thể quay 3600, nên
nhân khác nhau và cho ta biết chúng ở trong môi trên lí thuyết la bàn có vô số các mức năng lượng
trường như thế nào trong các phân tử khác nhau. khác nhau. May mắn thay, điều này ngược lại với

Các phương pháp phổ • 27

hạt nhân: vì các mức năng lượng được lượng tử
hóa nên nó chỉ có một vài mức năng lượng nhất
định, thường là chỉ “bắc” và “nam”, hoặc cùng lắm
là “đông”, “tây”, “nam”, “bắc”, tuyệt nhiên không có
các mức năng lượng khác ở giữa, kiểu như “tây
bắc” hay “đông nam”. Thực nghiệm cho thấy chỉ có
các hạt nhân có số lẻ neutron (chẳng hạn 13C) hay
số lẻ proton (1H, 14N hay 11B) có khả năng tạo phổ
cộng hưởng từ.
từ trường ngoài làm cho hạt nhân chịu một từ
trường hiệu dụng thấp hơn (học sinh THPT học về
hiện tượng này trong vật lí 11). Mật độ electron
càng cao, từ trường hiệu dụng càng nhỏ, hạt nhân
sẽ cộng hưởng tại tần số thấp hơn. Khi có nhóm
rút điện tử, mật độ electron giảm, từ trường hiệu
dụng càng lớn, hạt nhân cộng hưởng tại tần số
cao hơn. Lúc này ta gọi hạt nhân đã bị “bớt che
chắn”.

Hạt nhân trước (a) và sau khi có tác dụng của từ trường (b).
Khi đã có từ trường áp vào khiến cho hạt nhân định
hướng theo từ trường, một bức xạ điện từ có năng
lượng nhỏ trong vùng sóng radio sẽ kích thích hạt
nhân lên mức năng lượng cao hơn. Khi hạt nhân
quay trở lại trạng thái ban đầu, nó sẽ giải phóng
ra năng lượng được phát hiện bởi một hệ máy thu
sóng radio phức tạp trong máy. Hệ thống thông
qua phép biến đổi toán học phức tạp (Quá trình
biến đổi Fourier) sẽ biến đổi sóng thành phổ thu
được dạng như sau.
Ta sẽ phân tích kĩ hơn khi đi chi tiết vào phổ
Điều chúng ta cần quan tâm ở đây rằng chúng ta
nhắc đến các loại hạt nhân khác nhau thì sẽ có
“môi trường” khác nhau. Vậy “môi trường” chúng
ta đang nói là gì? Không hạt nhân nào tồn tại riêng
lẻ, mà luôn có lớp vỏ electron chung quanh nó.
Chính sự chuyển động của electron quanh hạt
nhân tạo thành một từ trường cảm ứng chống lại
Đơn vị mức dịch chuyển hóa học
Các phổ NMR hiện đại bây giờ không dùng đơn
vị của tần số là Hz, mà sử dụng ppm (phần triệu
- part per million). Lí do người ta sử dụng đơn vị
này chính là vì tần số hạt nhân cộng hưởng phụ
thuộc vào từ trường ngoài (hãy dùng mối tương
quan với la bàn để đễ hình dung). Chính vì thế, ta
sử dụng khoảng cách từ tín hiệu cộng hưởng đến
một mẫu so sánh được đặt ở mức 0 dưới đơn vị
là các phần của tần số cộng hưởng. Một tín hiệu
có mức dịch chuyển 1 ppm tức nó cách mức 0 một
phần triệu tần số cộng hưởng của máy phổ. Nếu
tính giá trị tuyệt đối, nó phụ thuộc vào tần số (mà
giá trị ảnh hưởng trực tiếp tới cường độ từ trường
của máy). Nếu máy có tần số hoạt động là
300MHz thì 1ppm tương ứng 300 Hz, 400MHz thì
tương ứng 400 Hz, nhưng dưới đơn vị ppm, tất cả
đều là 1 ppm. Chất chúng ta sử dụng làm mức
13C.
không là tetramethylsilane Si(CH3)4. Cả hạt nhân
1H và 13C của Si(CH3)4 đều được sử dụng làm mức
không, và cách tính mức chuyển dịch hóa học
được tính theo công thức sau:
TÇn sè tÝn hiÖu (Hz) - TÇn tè TMS(Hz)
��
TÇn sè TMS (MHz)

Các phương pháp phổ • 28

Phân tích phổ ¹³C
Quay trở lại phổ acid latic khi nãy, ta có 3 loại tín hiệu carbon như sau tại 176.8, 66.0
và 19.8 ppm ứng với 3 loại carbon khác nhau trong phân tử.

Người ta đã hệ thống hóa lại các vùng tín hiệu cộng hưởng có thể có đối với hạt nhân
13C. May mắn thay, chúng ta chỉ có 4 vùng chính như sau:

Phân tích phổ ¹H

Giống với phổ 13C, phổ 1H cũng được chia thành các vùng tín hiệu chính sau:

Tuy nhiên, khác với đồng vị 13C, đồng vị 1H lại là đồng vị chiếm phần lớn, đến 99.98%.
Chính vì đặc tính dư thừa trong thiên nhiên này cộng với một số tính chất khác mà
phổ 1H -NMR có thêm một số hiện tượng đặc biệt ta có thể lợi dụng như sau:

Các phương pháp phổ • 29

1. Tỉ lệ diện tích của từng tín hiệu ứng với tỉ lệ các loại proton tương ứng

Khác với phổ 13C, cường độ tín hiệu trong phổ 1H tỉ lệ thuận với số proton tương ứng.
“Cường độ” này được biểu diễn dưới dạng diện tích của tín hiệu. Với hệ thống máy
tính và phần mềm chuyên dụng, phổ 1H bây giờ thường đi kèm với diện tích tín hiệu
và chuẩn hóa để cho ra tỉ lệ các loại proton. Sau đây là phổ 1H của một dẫn xuất
pyrrole tương đối lớn được xử lí bằng phần mềm MNova. Sau khi chuẩn hóa các tích
phân tính diện tích các tín hiệu, ta thu được tỉ lệ 2 : 1 : 2 : 1 : 1 : 6 (Hai nhóm CH3 có
tín hiệu gần nhau nên tích phân tổng hai tín hiệu là 6).

2. Hiện tượng ghép spin

Các bạn hẳn đã để ý, các tín hiệu thu được trong phổ 1H cũng khác hẳn tín hiệu trong
phổ 13C. Các tín hiệu trong phổ 13C là những mũi đơn ứng với từng mức dịch chuyển
hóa học, rất nhiều tín hiệu của phổ proton có hiện tượng chẻ vạch. Mũi tín hiệu có
thể bị chẻ hai, chẻ ba, chẻ bốn… gọi là hiện tượng ghép spin hạt nhân. Nếu như
các tín hiệu này chẻ ngẫu nhiên thì điều này thật sự thảm họa. Tuy nhiên, cực kì may
mắn, chúng ta hoàn toàn có thể hiểu được vì sao lại xuất hiện những vạch chẻ tín
hiệu này một cách có hệ thống. Có rất nhiều cách giải thích cho hiện tượng này,
nhưng tất cả đều dựa trên sự hiện diện đến 99.98% hạt nhân 1H trong thiên nhiên.
Ta có thể thấy gần như 99% các phân tử chỉ chứa 1H. Cách giải thích thông dụng
nhất cho hiện tượng ghép spin là bản thân các nguyên tử cũng có thể sinh ra từ
trường. Khi một nguyên tử proton bị kích thích, các nguyên tử proton kế cận nó có
thể ở trạng thái cùng chiều hoặc ngược chiều với từ trường ngoài (ứng với hai mức
năng lượng của hạt nhân). Điều này dẫn tới nguyên tử proton này có thể chịu sự
khác nhau của từ trường hiệu dụng. Lấy ví dụ phân tử cytosine có một phần phổ 1H
trong D2O như sau:

Các phương pháp phổ • 30

Giản đồ sau mô tả sự hình thành của mũi chẻ đôi. Kết quả HA tác động lên HX và
ngược lại dẫn tới mũi đôi. Và giá trị của quá trình tương tác này là một hằng số, gọi
là hằng số ghép spin. Phân tích hằng số ghép spin là một công cụ hữu hiệu trong
phân tích phổ NMR.

Để đơn giản hóa, ta chỉ quan tâm đến một quy tắc trong quá trình ghép spin: quy
tắc n +1, tức có n proton kế cận thì mũi tín hiệu cho proton sẽ bị chẻ thành n + 1 mũi,
được hay được khái quat hóa bằng tam giác Pascal (xem hình dưới). Ví dụ phổ proton
của ethyl bromide như sau:

Tam giác Pascal

Các phương pháp phổ • 31

Tại sao lại có sự chẻ mũi theo quy tắc n+1, điều này dựa trên sự định hướng spin có
thể có của mỗi proton dưới ảnh hưởng của từ trường ngoài, mỗi proton của CH2 có
thể bị 3 proton của CH3 tương tác, do spin của hydro chỉ có thể cùng chiều và ngược
chiều từ trường nên khi áp từ trường ngoài vào sẽ có thể có 8 kiểu sắp xếp spin khác
nhau phân bố theo tỉ lệ 1:3:3:1 dẫn đến việc tạo thành mũi bốn (quartet), còn mỗi
proton của nhóm CH3 bị 2 proton của CH2 ảnh hưởng nên sẽ có 4 kiểu sắp xếp spin
khác nhau theo tỉ lệ 1:2:1 tạo thành mũi ba (triplet).

Áp dụng quy tắc này cho 2-bromopropane thì nhóm CH3 sẽ bị chẻ làm hai (mũi đôi
- doublet) và nhóm CH sẽ bị chẻ làm bảy (mũi bảy - septet)

Mở rộng: Giáo viên có thể xem xét và dạy mở rộng thêm cho học sinh một số phần
sau, tùy vào sức học của học sinh. Các mục sau được sắp xếp theo độ khó tăng dần.
● Mũi tín hiệu thu được khi hằng số ghép spin khác nhau
● Dung môi deuterium hóa trong phổ NMR
● Khái quát về hiện tượng hạt nhân Overhauser (Nuclear Overhauser effect - NOE)
và phổ phá ghép spin
● Hiện tượng ghép spin tầm xa
● Hiệu ứng điện tử và ảnh hưởng đến sự dịch chuyển hóa học
● Tâm bất đối và sự ảnh hưởng đến phổ NMR
● Hiệu ứng bậc một và hiệu ứng bậc hai trong phổ NMR
● Hiện tượng ghép spin ảo.
Các phương pháp phổ • 32