UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES

FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Fizika 1

Prof. Asoc. Dr. Dhurata KUQI

UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Leksion 4

Ligjet e Njutoni (II)

1. Forca e fërkimit
në mekanikë,
në jetën e përditshme
2. Forcat fiktive

2
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forca kryesore në mekanikë

II. Forcat e kontaktit;

iv. Forcat e fërkimit të rrëshqitjes 𝒇:

Forcat e fërkimit të rrëshqitjes veprojnë midis trupave në F

kontakt me njëri - tjetrin, kur ata tentojnë të rrëshqasin apo

kur rrëshqasin ndaj njëri - tjetrit.
fs

• Forcat e fërkimit janë të orientuara në kah të kundërt me lëvizjen relative të

trupave

Në varësi të rezultatit të veprimit të tyre, duke penguar lëvizjen apo duke tentuar
të pengojnë lëvizjen, forcat e fërkimit i klasifikojmë:

• forca të fërkimit statik 𝒇𝒔

• forca të fërkimit dinamik 𝒇𝒅

3
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në mekanikë

➢ Forca e fërkimit statik 𝒇𝒔 :

Nëse shtyhet, duke zbatuar një forcë të vogël horizontale një

kuti e madhe që rrëshqet në dysheme, mund të ndodhë që F

kutia të mos lëvizë fare.

Kjo ndodh se, përvec forcës F, mbi kutinë ushtron dyshemeja një fs

forcë horizontale, në kah të kundërt me forcën e zbatuar F, e

quajtur forca e fërkimit statik. 𝒇𝒔 :

Forca e fërkimit i detyrohet lidhjeve që ekzistojne midis

molekulave të kutisë dhe atyre të dyshemesë në ato pika në
të cilat sipërfaqet janë në kontakt shumë të ngushtë.

4
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në mekanikë

➢ Forca e fërkimit statik 𝒇𝒔 :

• Forca e fërkimit statik pengon lëvizjen e trupit.

• Për sa kohë objekti nuk lëviz, 𝒇𝒔 = 𝑭;
• Forca e fërkimit statik mund të variojë nga zero deri në
një vlerë maksimale fs,max , në varësi të forcës me të
cilën shtyhet kutia (varësi në përpjesëtim të drejtë);

Eksperimentalisht është provuar që me afërsi të mirë,

fs,max :
• është e pamvarur nga sipërfaqja e zonës së
kontaktit.
• është në përpjëstim të drejtë me forcën pingule të
ushtruar nga njëra sipërfaqe mbi tjetrën

fs max = s Fn

s quhet koefiçent i fërkimit statik

i cili varet nga natyra e sipërfaqeve të bllokut dhe tavolinës. 5
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në mekanikë

➢ Forca e fërkimit dinamik 𝒇𝒅 :

Në qoftë se kutia shtyhet me një forcë

mjaft të madhe, kutia do rrëshqet në
sipërfaqe. Kur kutia rrëshqet, shfaqet
forca e fërkimit dinamike (apo kinetike)
fd ,që tenton të kundërshtojë lëvizjen e
trupit.

Forca e fërkimit dinamike fd :

• vepron kur trupi është në lëvizje;
• ka kah të kundërt me lëvizjen e tij;
• është në përpjëstim të drejtë me forcën pingule të ushtruar nga njëra sipërfaqe
mbi tjetrën dhe llogaritet me shprehjen; fd = d Fn
d quhet koefiçent i fërkimit dinamik
6
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në mekanikë

➢ Forca e fërkimit dinamik 𝒇𝒅 :

fd = d Fn

Eksperimentalisht është gjetur që koeficienti i

fërkimit dinamik:

1. d është më e vogël se s
2. d varet nga shpejtësia relative e
sipërfaqeve; por për shpejtësi afersisht 1
cm/s dhe disa metra ne sekonde , d është
afërsisht konstante;
3. d (si edhe s) varet nga natyra e
sipërfaqeve në kontakt, por është e
pamvarur nga sipërfaqja e zonës së
kontaktit (makroskopike).
7
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në mekanikë

✓ Shembull 1:

Mund të masim s dhe d për dy siperfaqe, duke vendosur një bllok mbi një sipërfaqe plane dhe
duke e pjerrur sipërfaqen derisa blloku të mos fillojë të rrëshqasë.

Le të jetë  k këndi kritik për të cilin blloku fillon të rrëshqasë.

Për pjerje të planit më të vogla se  k, blloku është në 𝐹𝑛

ekuilibër statik nën veprimin e:
forcës së tij të rëndesës mg,
forcës së kundërveprimit Fn dhe
forcës së fërkimit statik fs

 F = Fn – mg cos  = 0
y

F
Fn
= mg sin  - fs = 0 ⇒ fs = mg sin  = sin  = Fn tan 
cos
x

Në lidhje me këndin kritik  k , forca e ferkimit statik merr vlerën e saj maksimale dhe mund të
zëvëndësohet fs me s Fn Rrjedhimisht: s = tg  k
8
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në mekanikë

✓ Shembull 1:

Për kënde pjerësie më të mëdhenj se  k , blloku zbret duke rrëshqitur me nxitim ax

sipas planit të pjerrët. Në këtë rast, forca e fërkimit është d Fn dhe kemi:

Fx = mg sin  - d Fn = max
⇒ ax = g (sin  - d cos  )
 F = Fn – mg cos  = 0
y

Duke matur nxitimin ax , mund të përcaktohet d për dy sipërfaqe. 𝐹𝑛

𝑓𝑑
Vlerat e përafërta të koefiçentëve të fërkimit
Materialet s d
➢ çelil mbi çelik 0,7 0,6
➢ tunxh mbi çelik 0,5 0,4
➢ baker mbi gizë 1,1 0,3
➢ qelq mbi qelq 0,9 0,4
➢ teflon mbi teflon 0,04 0,04
➢ teflon mbi çelik 0,04 0,04
➢ gomë mbi beton (i thatë) 1,0 0,80
➢ gomë mbi beton (i lagur) 0,3 0,25
➢ ski me parafinë mbi dëborë (00 C) 0,1 0,05
9
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në jetën e përditshme

Forca e fërkimit të rrëshqitjes, në jetën e përditshme,

ndihmon lëvizjen e njeriut gjatë ecjes së tij.

Në figurën (a), janë paraqitur forcat që ushtron gjatë

ecjes, këmba e njeriut tek dyshemeja, (forcat e veprimit), ku:

𝐹1 - forca që ushtron këmba në dysheme gjatë ecjes;

Në figurën (b), janë paraqitur forcat që ushtron gjatë

ecjes (majtas), dyshemeja tek këmba e njeriut (forcat e
kundërveprimit), ku:

𝐹2 - forca që ushtron dyshemeja tek këmba në gjatë ecjes, që është forca e fërkimit dinamik, pra:

𝐹2 = 𝑓𝑑
Forca e fërkimit dinamik, ka kah të njëjtë me ecjen e njeriut, pra ndihmon lëvizjen e tij
10
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në jetën e përditshme

Kur automobili ecën në një rrugë të drejtë, forca e paekuilibruar që shkakton nxitimin i
detyrohet fërkimit midis gomave dhe rrugës

Në figurën (a), janë paraqitur forcat që ushtrohen mbi

automobile gjatë lëvizjes së tij.
Në qoftë se ka fërkim në rrugë dhe në se momenti i forcës fs
Fn Fn
së ushtruar nga motori nuk është shumë i madh, gomat mg

nuk rrëshqasin në rrugë, për shkak të fërkimit statik.

Kjo forcë e fërkimit e ushtruar nga rruga mbi automobil është e drejtuar përpara
dhe siguron forcën që nevojitet për të lëvizur përpara automobilin

Në se momenti i forcës së transmetuar nga motori është shumë i madh, rrotat

rrotullohen në vetvehte (xhirojnë)

Kështu forca që e përshpejton automobilin është forca e fërkimit dinamik, e cila

është më e vogël se forca e fërkimit statik. 11
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në jetën e përditshme

✓ Shembull 2:

Një makinë 1 500-kg që po lëviz mbi një

rrugë të sheshtë, horizontale kalon nëpër
një kthesë sic tregohet në figurë. Nqs
rrezja e kthesës është 35.0 m dhe
koeficienti i fërkimit statik midis gomave
dhe rrugës së thatë është 0.523, gjeni
shpejtësinë maksimale me të cilën
makina mund të kalojë kthesën.

12
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në jetën e përditshme

✓ Shembull 2:

Në figurën janë paraqitur forcat që ushtrohen mbi automobile gjatë

lëvizjes së tij në kthesë.

Forca pingule n ekuilibron forcën e rëndesës mg të drejtuar

vertikalisht poshtë. E vetmja forcë horizontale i detyrohet fërkimit që
luan rolin e forcës qendërsynuese. Vlera e saj maksimale është

vmax 2
f s ,max = s n = m
r
F y = 0  n − mg = 0  n = mg

Automobili udhëton me shpejtësi maksimale vmax kur forca e fërkimit arrin vlerën e saj maksimale

 s nr  s mgr
vmax = = =  s gr
m m

vmax = ( 0.523) ( 9.80 m/s 2 ) ( 35.0 m ) = 13.4 m/s

13
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në jetën e përditshme

✓ Shembull 3:

Supozojmë që makina e kalon këtë kthesë në një ditë me shi dhe fillon të
rrëshqasë në kthesë kur shpejtësia e saj është 8.00 m/s. Cfarë mund të themi për
koeficientin e fërkimit statik në këtë rast?

vmax 2
vmax =  s gr   s =
gr

(8.00 m/s )
2

s = = 0.187
( 9.80 m/s ) ( 35.0 m )
2

Pra, në ditë me shi, koeficienti i fërkimit statik zvogëlohet.

14
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat e fërkimit në jetën e përditshme

✓ Shembull 4:

Një kthesë me rreze 35 m është e pjerrur me një kënd , siç tregohet në figurë. Gjeni
këndin  për të cilin një automobil merr kthesën në këtë pjesë të rrugës me 13.4 m/s
(30 km/h, edhe në qoftë se rruga nuk ka fërkim.

Në figurën janë paraqitur forcat që ushtrohen mbi automobile gjatë

lëvizjes së tij në kthesën e pjerrtësuar, që janë 𝐹𝑔 dhe 𝑛

mv 2
 Fr = n sin  = r
F y = n cos  − mg = 0  n cos  = mg

v2  (13.4 m/s )
2

tan  =  = tan 
−1

rg  ( 35.0 m ) ( 9.80 m/s ) 
2

= 27.6
15
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Zbatime të forcës së fërkimit në mekanikë

✓ Shembull 5:
Trupat me masa 𝑚1 e 𝑚2 janë lidhur midis tyre me një fije ideale
që kalon nëpër një rrotull ideale. Sistemi i trupave lëvizin nën
veprimin e forces F, që shtrohet mbi trupin 𝑚2 , nën këndin 𝜃. Duke
ditur që koeficienti i fërkimit dinamik, midis trupit 𝑚2 , dhe rrafshit
horizontal është 𝜇𝑘 , përcaktoni nxitimin e lëvizjes të secilit trup.

Zgjidhje:
Në figurën (a) janë paraqitur forcat që ushtrohen mbi
secilin trup, si dhe (b), (c) diagrama e forcave.

Duke zbatuar ligjin e dytë të Njutonit për secilin trup, kemi që:

Për trupin 𝑚2 :

16
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Zbatime të forcës së fërkimit në mekanikë

✓ Shembull 5:

Për trupin 𝑚1 :

Nga shprehja (2):

Gjejmë forcën e
fërkimit dinamik:

Duke zëvendësuar tek

shprehja (1), kemi që:

Gjejmë nxitimin e
lëvizjes të secilit trup:

17
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat fiktive

Ligjet e Njutonit janë të vlefshme vetëm në sistemet inerciale të referimit.

Në qoftë se nxitimi i një trupi çfarëdo matet në lidhje me një sistem jo inercial referimi,
(sistem që lëviz me nxitim në lidhje me një sistem referimi inercial), forca rezultante që
ushtrohet mbi trupin nuk është e barabartë me prodhimin e masës së trupit me nxitimin
e tij, të matur në sistemin e referimit që lëviz me nxitim

Në mënyrë që të përdoret ligji i dytë i Njutonit në sisteme referimi joinercial, futen

forcat joreale, që quhen:
➢ forca fiktive (quhen kështu për t’i dalluar nga forcat efektive, reale), ose forca e
inercisë

❑ Forcat fiktive nuk ushtrohen nga asnjë veprues

18
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat fiktive

❑ Ligji i dytë i Njutonit në sisteme referimi joinercial shkruhet në trajtën:

𝐹𝑅(𝑟𝑒𝑎𝑙𝑒) + 𝐹𝑓𝑖𝑘𝑡𝑖𝑣𝑒 = 𝑚𝑎Ԧ

ku: a është nxitimi i lëvizjes së trupit në sistemin joinercial

➢ Forca fiktive (e inercisë), varet nga nxitimi i lëvizjes së sistemit joinercial të

referimit dhe jepet me shprehjen:

𝐹𝑓𝑖𝑘𝑡𝑖𝑣𝑒 = −𝑚𝑎𝑐

ku: 𝑎𝑐 është nxitimi i lëvizjes të sistemit joinercial

19
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat fiktive

Forcat fiktive në lëvizjen lineare:

Shqyrtojmë një vagon të mbyllur që lëviz gjatë një binari të drejtë horizontal me
nxitim ac në lidhje me binarin.
- Binari konsiderohet sistem inercial referimi;
- Vagoni që lëviz me nxitim konsiderohet sistem joinercial referimi

➢ Shqyrtojmë një llampë të varur me nje kordon të fiksuar në tavanin e një vagoni.

20
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat fiktive

Forcat fiktive në lëvizjen lineare:

(a) Për vrojtuesin që ndodhet në

sistemin inercial të referimit të binarit,
llampa ka një nxitim.

(b) Për vrojtuesin që ndodhet në

sistemin jo inercial të referimit të
vagonit, llampa është në prehje dhe
kështu nuk ka nxitim.

21
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat fiktive

Forcat fiktive në lëvizjen lineare:

(a) Për vrojtuesin që ndodhet në sistemin inercial të

referimit të binarit, forcat që veprojnë tek llamba janë
paraqitur në figurë:

Duke zbatuar ligjin e dytë të Njutonit për sistemin inercial të referimit të binarit,
kemi që:

Në sistemin e referimit inercial të binarit, llampa ka një nxitim.

Ky nxitim shkaktohet nga forca e paekuilibruar e përbërëses
horizontale të tensionit të kordonit.
22
 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Forcat fiktive

Forcat fiktive në lëvizjen lineare:

(b) Për vrojtuesin që ndodhet në sistemin jo

inercial të referimit të vagonit , forcat që
veprojnë tek llamba janë paraqitur në figurë:

Duke zbatuar ligjin e dytë të Njutonit për sistemin

jo inercial të referimit të vagonit, kemi që:

𝐹𝑅(𝑟𝑒𝑎𝑙𝑒) + 𝐹𝑓𝑖𝑘𝑡𝑖𝑣𝑒 = 𝑚𝑎Ԧ

Në sistemin e referimit joinercial të vagonit, llampa

𝐹𝑓𝑖𝑘𝑡𝑖𝑣𝑒 = −𝑚𝑎𝑐 është në prehje dhe kështu nuk ka nxitim.

Kjo shpjegohet me faktin që përbërësja horizontale e
tensionit ekuilibron forcën fiktive, që një vrojtues në

vagon e mendon të ushtruar mbi të gjithë trupat.

 UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANES
FAKULTETI I INXHINIERISE MATEMATIKE DHE INXHINIERISE FIZIKE

Për këtë leksion u shfrytëzuan materiale nga:

Kurs i Fizikës 1
Për studentët e Inxhinierisë
Kapitulli 5: Ligjet e Njutonit (II)
fq. 104 - 125
Gjithashtu …

24