Wydział Chemii

Zakład Chemii Nieorganicznej

Zespół Katalizy i Fizykochemii Ciała Stałego

ROZPRAWA DOKTORSKA

Wpływ funkcjonalizacji skrobi na procesy redukcji

i sorpcji jonów chromu w środowisku wodnym
oraz na jej stabilność termiczną

Jadwiga Szczygieł

Promotor:

dr hab. Krzysztof Kruczała, prof. UJ

Kraków 2020
 Jestem ogromnie wdzięczna wszystkim osobom, z którymi współpracowałam podczas mojego
doktoratu. Chciałabym wyróżnić kilka osób, bez których realizacja pracy nie byłaby możliwa:

Serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Krzysztofowi Kruczale za wskazówki i rady dotyczące

pracy badawczej. W szczególności dziękuję za motywację do rozwoju i innowacyjnego podejścia
do badań naukowych.

Pragnę podziękować Pani Profesor Joannie Szymońskiej za inspirację i pomoc podczas

współpracy dotyczącej oddziaływania jonów Cr(VI) ze skrobią natywną. Dziękuję za pomoc
w planowaniu pracy laboratoryjnej i inspirujące dyskusje.

Dziękuję Profesorowi Didier Gourier i Doktorowi Laurent Binet, za możliwość realizacji stażu
w École Nationale Supérieure de Chimie de Paris. Wyniki badań stanowią część niniejszej
rozprawy doktorskiej. Staż został zrealizowany w ramach programu Erasmus+.

Pragnę najserdeczniej podziękować Pani Profesor Krystynie Dyrek i Pani Doktor Elżbiecie
Wendzie za wsparcie i motywację do krytycznego spojrzenia na problematykę badawczą.
Dziękuję za przekazaną wiedzę i doświadczenie oraz za zaproszenie do świata nauki.

Dziękuję mojej Rodzinie i Przyjaciołom, bez których wsparcia realizacja pracy byłaby o wiele
trudniejsza. W szczególności dziękuję mojemu mężowi Robertowi za to, że towarzyszył mi w tej
drodze od samego początku oraz mojej córce Elizie za motywację do organizacji czasu pracy.

Niniejszą pracę dedykuję ś.p. Profesorowi Adamowi Bielańskiemu, którego miałam okazję
poznać podczas doktoratu. Zawsze ciepło wspominam „obowiązkową” kawę o 12 i ciekawe
dyskusje. Dla mnie Pan Profesor zawsze pozostanie uosobieniem prawdziwego człowieka nauki.
Najważniejsza lekcja jakiej się od Niego nauczyłam to, że praca naukowa i zawodowa są ważne,
jednak najważniejsi są ludzie.

2
Spis treści

Spis treści................................................................................................................................ 3

Streszczenie ............................................................................................................................ 6

Abstract .................................................................................................................................. 7

I. Wprowadzenie i cel pracy ................................................................................................ 8

II. Część literaturowa .......................................................................................................... 10

II.1. Fizykochemiczna charakterystyka natywnej skrobi ................................................. 10

II.1.1. Budowa granuli ................................................................................................... 11

II.1.2. Budowa cząsteczkowa skrobi .............................................................................. 12

II.1.2.1. Amyloza.......................................................................................................... 13

II.1.2.2. Amylopektyna................................................................................................. 14

II.1.2.3. Substancje poboczne ....................................................................................... 15

II.2. Wybrane metody modyfikacji skrobi........................................................................ 16

II.2.1. Hydroliza ............................................................................................................. 16

II.2.1.1. Hydroliza kwasowa ........................................................................................ 16

II.2.1.2. Hydroliza zasadowa ........................................................................................ 17

II.2.3. Fosforylacja ......................................................................................................... 19

II.2.4. Obróbka termiczna .............................................................................................. 21

II.2.4.1. Rodniki trwałe ................................................................................................ 21

II.2.4.2. Rodniki krótkożyjące ...................................................................................... 22

II.3. Oddziaływanie jonów metali z grupami funkcyjnymi biomateriałów ...................... 23

II.4. Oddziaływania jonów chromu z biomateriałami w środowisku wodnym ................ 27

III. Część doświadczalna...................................................................................................... 29

III.1. Odczynniki .............................................................................................................. 29

III.2. Stosowane techniki .................................................................................................. 29

III.2.1. Badanie reakcji skrobi z jonami chromu w roztworach wodnych ..................... 29

III.2.2. Analiza stężenia chromu w roztworach wodnych z wykorzystaniem

spektrofotometrii w zakresie widzialnym .................................................................... 30

3
 III.2.1.1. Analiza stężenia kompleksu jonów chromu z difenylokarbazydem............. 30

III.2.1.2. Analiza stężenia akwakompleksu jonów chromu .......................................... 31

III.2.1.2. Metody statystyczne wykorzystywane do wyznaczania uśrednionej linii

wzorcowej ....................................................................................................................... 32

III.2.3. Analiza stężenia chromu w próbkach skrobi po sorpcji metodą atomowej

spektrometrii absorpcyjnej ........................................................................................... 34

III.2.4. Dyfraktometria rentgenowska ............................................................................ 34

III.2.5. Skaningowa mikroskopia elektronowa z energodyspersyjną spektroskopią

rentgenowską (SEM-EDX) .......................................................................................... 34

III.2.6. Pomiar zeta potencjału granul skrobiowych w roztworach wodnych ................ 35

III.2.7. Badania próbek skrobi po reakcji z jonami Cr(VI) metodą spektroskopii EPR 36

III.3. Modyfikacja i charakterystyka materiału badawczego ............................................ 37

III.3.1. Rola próbek odniesienia ..................................................................................... 37

III.3.2. Fosforylacja skrobi ziemniaczanej ..................................................................... 37

III.3.3. Analiza zawartości fosforu w skrobi .................................................................. 38

III.3.4. Hydroliza skrobi ziemniaczanej ......................................................................... 40

III.3.5. Utlenianie skrobi ziemniaczanej ........................................................................ 41

III.3.6. Oznaczanie zawartości grup CHO i COOH w skrobi ........................................ 41

III.4. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią w roztworach wodnych ......................... 44

III.4.1. Oddziaływanie jonów chromu z natywną skrobią ziemniaczaną....................... 44

III.4.1.1. Wpływ pH roztworu na przebieg reakcji....................................................... 44

III.4.1.2. Wpływ temperatury i czasu kontaktu na zawartość chromu w roztworze

i w skrobi......................................................................................................................... 45

III.4.1.3. Wpływ zawartości początkowej skrobi i jonów Cr(VI) na końcowe stężenie

Cr(VI) w roztworze ......................................................................................................... 47

III.4.1.4. Kinetyka reakcji jonów Cr(VI) ze skrobią natywną ...................................... 49

III.4.1.5. Analiza ilościowa paramagnetycznych form chromu metodą EPR .............. 52

III.4.1.6. Charakterystyka otoczenia tlenowego paramagnetycznych jonów chromu .. 58

III.4.1.6.1. Badania metodą EPR w paśmie X skrobi po sorpcji jonów chromu ..... 58

III.4.1.6.2. Badania metodą EPR w paśmie Q skrobi po sorpcji jonów chromu ..... 60

4
 III.4.1.6.3. Badanie otoczenia tlenowego Cr(V) za pomocą techniki ENDOR ....... 61

III.4.1.7. Pomiary lokalizacji chromu w granulach skrobi metodą SEM-EDX ............ 64

III.4.1.8. Pomiary zeta potencjału granul skrobiowych................................................ 65

III.4.1.9. Podsumowanie wniosków wynikających z oddziaływania jonów chromu ze

skrobią natywną w roztworach wodnych ........................................................................ 66

III.4.2. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią fosforylowaną .................................. 67

III.4.2.1. Wpływ fosforylacji i czasu kontaktu na stężenie Cr(VI) w roztworze .......... 68

III.4.2.2. Wpływ początkowego stężenia Cr(VI) w roztworze na końcowe stężenie tych

jonów................................................................................................................................69

III.4.2.3. Wpływ fosforylacji skrobi na strukturę skrobi ziemniaczanej ...................... 70

III.4.2.4. Wpływ fosforylacji skrobi na wartość potencjału zeta .................................. 72

III.4.2.5. Wpływ fosforylacji na zawartość chromu zaabsorbowanego w skrobi......... 73

III.4.2.6. Podsumowanie wniosków wynikających z oddziaływania jonów chromu ze

skrobią fosforylowaną ..................................................................................................... 77

III.4.3. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią hydrolizowaną ................................. 80

III.4.4. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią utlenioną .......................................... 82

III.4.5. Podsumowanie wniosków wynikających z oddziaływania jonów chromu ze

skrobią hydrolizowaną i utlenioną ............................................................................... 85

III.5. Traktowanie termiczne natywnej i fosforylowanej skrobi oraz skrobi zawierającej

chrom............................................................................................................................ 86

III.5.1. Termicznie generowane rodniki, jako wskaźniki stabilności struktury skrobi . 86

III.5.1.1. Rodniki trwałe .......................................................................................... 86

III.5.1.2. Rodniki krótko-żyjące .............................................................................. 87

III.5.2. Izochroniczna degradacja skrobi zawierającej chrom ...................................... 89

III.5.3. Izotermiczna degradacja skrobi zawierającej chrom ........................................ 92

III.5.4. Podsumowanie wniosków dotyczących traktowania termicznego skrobi

natywnej i fosforylowanej oraz skrobi zawierającej chrom ............................................ 96

IV. Podsumowanie rezultatów pracy i wnioski .................................................................... 98

Bibliografia ......................................................................................................................... 101

Lista publikacji i wystąpień konferencyjnych: ................................................................... 116

5
 Streszczenie
Głównym celem rozprawy doktorskiej było poznanie czynników, które rządzą
odziaływaniami Cr(VI) z polisacharydami na przykładzie skrobi oraz wpływu
modyfikacji materiału wyjściowego polegających na wprowadzeniu nowych grup
funkcyjnych (np. poprzez fosforylację, hydrolizę, utlenianie) na mechanizm tego procesu.
Podjęcie tematu usuwania jonów metali ciężkich w procesie biosorpcji jest
poszukiwaniem alternatywnych, biodegradowalnych i tanich materiałów sorpcyjnych.
Pobocznym celem pracy doktorskiej było zbadanie jaki wpływ na procesy termicznej
degradacji skrobi mają zasorbowane jony chromu. Stabilność termiczna skrobi jest ściśle
związana z generacją rodników. Te trwałe to wskaźniki odzwierciedlające stabilność
polimeru oraz zmiany zachodzące pod wpływem modyfikacji chemicznej skrobi,
a krótkożyjące informują o mobilności elementów struktury skrobi.
Stwierdzono, że mechanizm oddziaływania jonów Cr(VI) z natywną
i fosforylowaną skrobią w roztworach wodnych obejmuje redukcję Cr(VI) do Cr(III)
i Cr(V), a następnie sorpcję zredukowanych jonów na skrobi. Warunkiem efektywnej
redukcji Cr(VI) do Cr(III) dla obu rodzajów skrobi jest pH=1. W natywnej skrobi
dodatnia wartość potencjału zeta na powierzchni granuli umożliwia interakcje anionów
HCrO4-/Cr2O72- z grupami -OH skrobi. Równocześnie tworzone grupy -COO- służą jako
centra adsorpcyjne dla zredukowanych jonów. Po fosforylacji powierzchnia skrobi nie
jest naładowana dodatnio, ale zawiera grupy PO43-, które są bardziej wydajnymi centrami
adsorpcyjnymi niż grupy –COO- obecne w natywnej skrobi. Wykazano dobrą korelację
pomiędzy ilością jonów Cr(III) zaadsorbowanych na fosforylowanej skrobi i liczbą grup
fosforanowych w skrobi. Badania z wykorzystaniem skrobi hydrolizowanej i utlenionej
jako materiałów o zmodyfikowanych właściwościach redoksowych pokazały, że mimo
zmniejszenia ilości centrów redukcyjnych (-OH), redukcja jonów Cr(VI) zachodzi na
podobnym poziomie. Znaczy to, że proces sorpcji stwarza zapotrzebowanie na świeżo
zredukowane jony chromu w celu utrzymania równowagi pomiędzy centrami adsorpcji a
jonami. Ponadto wykazano, że hydroliza jest etapem determinującym oddziaływania
jonów Cr(VI) ze skrobią, m.in. powoduje naładowanie powierzchni skrobi dodatnio, co
umożliwia przebieg kolejnych reakcji.
Obecność jonów chromu w strukturze skrobi zwiększa jej stabilność termiczną,
co wykazano dzięki obróbce izochronicznej i izotermicznej skrobi natywnej i próbek
posorpcyjnych.

6
 Abstract

The main aim of the dissertation was to characterize the processes of the reduction
and the sorption of chromium ions in native and functionalized starch in the aqueous
environment. The topic of the removal of heavy metal ions by biosorption is mainly
associated with the search for alternative, biodegradable and low-cost sorbents. Side aim
of this work was to investigate the effect of sorbed chromium ions on thermal starch
degradation process. Starch thermal stability is closely associated with the generation of
the radicals. The stable ones are the indicators that reflect the stability of the polymer and
changes occuring after starch chemical modification. The short-living radicals provide
information on the mobility of the starch structural elements.
It was found that the mechanism of the chromium ions interaction with native and
phosphorylated starch in the aqueous solutions consists of the reduction of Cr(VI) to
Cr(III) and Cr(V) and sorption of the reduced ions. The effective reduction from Cr(VI)
to Cr(III) ions takes place only in pH=1 for both of the starch types. The surface of the
native starch granules is positively charged, which enables the interaction of chromium
anions HCrO4-/Cr2O72- with –OH groups in the starch. The simultaneously created –COO-
groups are the adsoption centres for the reduced ions. After the phosphorylation the starch
granules surface is not positively charged, however it contains -PO43- groups, which are
the better adsoption centes than –COO- present in the native starch. The good correlation
has been found between the amount of the absorbed ions and the number of phosphate
groups in the starch. The study using the hydrolysed and oxidized starch as the materials
with modified redox properties showed that despite the decrease in the numer of redox
centres (-OH), the Cr(VI) reduction occurs at the same level as in the native starch. It
means that the sorption creates a demand for freshly reduced chromium ions in order to
maintain the balance between the ions and sorption centres. Additionally it was found that
the hydrolysis is the rate-determining step for overall chromium ions interactions with the
starch, e.g. it enables the surface of the starch granules to be charged positively, and
therefore allows subsequent reactions.
The presence of chromium ions in the starch structure increases its thermal
stability as demonstrated by isochronal and isothermal treatment of the native and Cr-
loaded starch.

7
I. Wprowadzenie i cel pracy

Wiele materiałów biologicznych cieszy się rosnącym zainteresowaniem jako sorbenty do

usuwania i odzysku metali ciężkich z roztworów wodnych ze względu na ich dobrą
wydajność, niskie koszty i dużą dostępność. Podjęcie tematyki usuwania jonów metali
ciężkich w procesie biosorpcji wynika z popytu na alternatywne, biodegradowalne i tanie
materiały biosorpcyjne, które stanowią opozycję do tradycyjnych, często
skomplikowanych i drogich metod oczyszczania (m.in. tradycyjnej sorpcji na węglu
aktywnym). Temat ten jest niezwykle aktualny, gdyż pomimo wielu działań związanych
z ochroną środowiska, rozwojowi przemysłu wciąż towarzyszy uwalnianie jonów metali
ciężkich do gleby i wód powierzchniowych. Z uwagi na ich wysoką toksyczność takie
przemysłowe odpady należy oczyszczać, gdyż stanowią zagrożenie dla ludzi, a także dla
równowagi biocenotycznej środowiska przyrodniczego. Dane literaturowe dotyczące
sorbentów pochodzenia botanicznego pokazały, że usuwanie jonów Cr(VI) przy pomocy
biomasy jest efektywne i towarzyszy mu redukcja do niższych stopni utlenienia. Jednak
oddziaływania jonów chromu(VI) z biopolimerami nie są do dokładnie poznane. Brakuje
informacji na temat grup funkcyjnych odpowiedzialnych za redukcję, jaki mechanizm
odpowiada za formowanie kompleksów chromu z grupami wchodzącymi w skład
polimerów oraz co jest czynnikiem limitującym tę reakcję.

Celem pracy było poznanie czynników, które rządzą odziaływaniami Cr(VI)

z polisacharydami na przykładzie skrobi oraz wpływu modyfikacji materiału
wyjściowego polegających na wprowadzeniu nowych grup funkcyjnych (np. poprzez
fosforylację, hydrolizę czy utlenianie) na mechanizm tego procesu. Hipoteza badawcza
zakładała, że interakcje jonów chromu(VI) i składników polisacharydowych skrobi
zachodzą według mechanizmu redukcji sprzężonej z adsorpcją. Aby dokładnie
zdefiniować grupy biorące udział w reakcjach z jonami Cr(VI) przeprowadzono
kontrolowaną modyfikację skrobi poprzez hydrolizę, utlenianie i fosforylację. Hydroliza
powoduje fragmentację łańcucha polimeru poprzez rozerwanie wiązań pomiędzy
jednostkami glukozowymi jak również poprzez otwarcie ich pierścieni. Powoduje to
wzrost liczby i dostępności grup -OH będących centrami redukcji. Z drugiej strony,
utlenianie prowadzi do dezaktywacji pewnej liczby centrów redukcyjnych/redoksowych
(poprzez utlenienie grup hydroksylowych do aldehydowych lub karboksylowych) przy
równoczesnym utworzeniu nowych centrów adsorpcji, co pozwoliło na określenie roli

8
tego rodzaju grup w tym procesie. Przeprowadzona fosforylacja skrobi w środowisku
kwasowym i zasadowym pozwoliła na otrzymanie odpowiednio fosforanów mono-
i diskrobiowych, które posłużyły do badania efektowności usuwania jonów chromu
z roztworu. Pozwoliło to na osiągniecie drugiego celu jakim było, uzyskanie
funkcjonalizowanych biomateriałów na bazie skrobi zapewniających bardziej efektywną
sorpcję jonów chromu. Ponadto w pracy, oprócz chemicznej modyfikacji skrobi, zbadano
również wpływ takich parametrów jak temperatura i pH na wydajność usuwania jonów
Cr(VI).

Pobocznym celem pracy było zbadanie wpływu zaabsorbowanych jonów chromu na

procesy termicznej degradacji skrobi. Postęp degradacji oceniano na podstawie ilości
generowanych długo- i krótko żyjących rodników generowanych podczas obróbki
termicznej próbek. Ze względu na to, że skrobię poddaje się powszechnie obróbce
termicznej, stabilność tego polimeru jest właściwością budzącą zainteresowanie
zarówno z punktu widzenia badań podstawowych jak i zastosowań praktycznych. Dane
dotyczące trwałych i krótko żyjących rodników generowanych termicznie otrzymane
w toku pracy są wskazówkami jakie mechanizmy reakcji zachodzą w skrobi
w podwyższonych temperaturach.

Przeprowadzone badania wpisują się w ważny nurt badań podstawowych, mających

ścisły związek z istotnym aspektem środowiskowym, gdyż polisacharydy ze względu na
bioodnawialność i biodegradowalność mogą stanowić dobrą alternatywę dla
tradycyjnych sorbentów.

9
II. Część literaturowa

II.1. Fizykochemiczna charakterystyka natywnej skrobi

Skrobia jest jednym z powszechnie występujących polimerów naturalnych. Jest

biodegradowalnym i bioodnawialnym źródłem energii gromadzonym przez rośliny
zielone. Jej synteza w postaci granul zachodzi w dwóch podstawowych organellach:
chloroplastach, gdzie ma miejsce chwilowe składowanie energii podczas fotosyntezy
oraz w amyloplastach, gdzie produkowana skrobia przechowywana jest długoterminowo.
Ważną rolę skrobi potwierdza jej występowanie w wielu częściach rośliny na różnych
etapach rozwoju. Najczęściej wymienianymi są nasiona, korzenie i bulwy jak też liście,
łodygi, owoce, a nawet pyłki. Po ekstrakcji z roślin, skrobia ma postać białego,
bezzapachowego proszku nierozpuszczalnego w wodzie.

W skład struktury cząsteczkowej skrobi wchodzą dwa polimery: amyloza

i amylopektyna, zbudowane z cząsteczek glukozy, zazwyczaj występujące w proporcji
1:3. Amyloza jest polimerem liniowym, gdzie cząsteczki D-glukozy połączone są
wiązaniami α-(1-4)-glikozydowymi, natomiast amylopektyna posiada dodatkowo
wiązania α-(1-6)-glikozydowe, które powodują, że jej polisacharydowy szkielet jest
rozgałęziony (Rys.1).

Rysunek 1. Schemat budowy cząsteczkowej skrobi

Różnice w budowie wpływają na zróżnicowanie właściwości obu tych związków.

Amyloza poddana hydrolizie ma tendencję do retrogradacji, to znaczy do ponownego
tworzenia mostków wodorowych pomiędzy cząsteczkami glukozy (zerwanych w wyniku
10
hydrolizy) i jest bardziej reaktywna, natomiast amylopektyna posiada strukturę bardziej
stabilną, niereaktywną i bardziej odporną na działanie czynników zewnętrznych takich
jak podwyższona temperatura czy hydroliza [1]. Ich udział w budowie ziaren skrobi został
przedstawiony w kolejnym rozdziale.

II.1.1. Budowa granuli

Rozmiary i kształty granul skrobiowych są bardzo różne i zależą od pochodzenia

botanicznego biopolimeru. Wielkości granul skrobiowych mieszczą się w przedziale od
0,1 do 200 µm [2] [3] [4] [5]. Badania wykazały [1], że ziarno skrobi posiada
skomplikowaną, lecz uporządkowaną budowę. Tworzenie granul skrobiowych ma swój
początek w części zwanej znaczkiem (ang. hilum), od której zaczynają przyrastać kolejne
warstwy okalające. Cechuje je charakterystyczne naprzemienne ułożenie warstw
semikrystalicznych i amorficznych (Rys. 2) o grubości między 100-400 nm, które zwane
są pierścieniami wzrostu.

Rysunek 2. Schemat budowy ziarna skrobi [1]

Pomiary rentgenowskie [6] wykazały, że w ziarnie skrobi występuje powtarzalność

co około 10 nm spowodowana ułożonym naprzemiennie lamellom krystalicznym
i amorficznym budującym warstwę semikrystaliczną (Rys.2). W skład tych warstw
wchodzą klastery zbudowane z łańcuchów bocznych i „zwisających” z nich podwójnych
helis amylopektyny. Taka warstwowa budowa na poziomie molekularnym jest cechą
charakterystyczną skrobi niezależnie od jej pochodzenia botanicznego. Pochodzenie
botaniczne wpływa jednak na budowę krystaliczną skrobi. Dzięki badaniom dyfrakcji

11
rentgenowskiej [1] zidentyfikowano trzy typy allomorficzne skrobi. Schemat ułożenia
helis w strukturze krystalicznej dla typów A i B przedstawiono na rysunku 3. Typ C
stanowi mieszaninę dwóch pierwszych typów.

Rysunek 3. Ułożenie helis w strukturze krystalicznej skrobi dla różnych odmian

allomorficznych [1]

Struktura typu A ma gęsto upakowane helisy i małą zawartość wody; to skrobia

występująca głównie w zbożach, powstająca w ciepłym klimacie przy niskiej
wilgotności. Typ B posiada helisy rzadziej upakowane, tworzące kanały, w których
mieści się znaczna ilość wody. Skrobia ta występuje w bulwach (np. ziemniaków),
kłączach oraz ziarnach zbóż bogatych w amylozę, tworzy się w klimacie o znacznej
wilgotności i niskiej temperaturze. Natomiast struktura typu C jest formą pośrednią
pomiędzy typem A i B, co sprawia, że ułożenie helis jest mieszane. Ten typ allomorficzny
występuje między innymi w przypadku roślin strączkowych.

II.1.2. Budowa cząsteczkowa skrobi

Skrobia zawiera na ogół 70-80% amylopektyny i 20-30% amylozy. Jednak

w poszczególnych przypadkach u skrobi różnego pochodzenia biologicznego zawartość
amylozy może wahać się w szerokich granicach: od 1% (skrobia woskowa) do 80%. Aby
określić stosunek amylozy do amylopektyny wykonuje się pomiary kompleksometryczne
z wykorzystaniem związków jodu. Amyloza tworzy z nimi niebiesko-fioletowy
kompleks.

12
 Istnieją także polimery będące pośrednimi formami między amylozą a amylopektyną.
Wielkość polimeru określa się za pomocą stopnia polimeryzacji. Dla polimerów
homogenicznych jest on definiowany jako stosunek masy cząsteczkowej całego polimeru
do masy jednego monomeru. Obecnie trudno jest podać konkretną granicę, po
przekroczeniu której amylopektyna zostaje zaliczona do form pośrednich. Ich struktura
i właściwości są mieszaniną obu polisacharydów. Znajduje się je głównie
w modyfikowanych genetycznie mutantach skrobi [7].

II.1.2.1. Amyloza

Amyloza zwyczajowo uważana za polimer liniowy, posiada również formy

rozgałęzione [8] [9]. Skrobie występujące w przyrodzie zazwyczaj posiadają mieszaninę
amylozy liniowej i rozgałęzionej. Można je rozróżnić działając enzymem β-amylazą,
który powoduje rozerwanie co drugiego wiązania α-1,4-glikozydowego począwszy od
końca nieredukującego polimeru aż do rozgałęzienia, gdzie jego działanie zostaje
zablokowane. Amyloza liniowa rozpada się pod wpływem enzymu dając maltozę
i maltotriozy, podczas gdy rozkład amylozy rozgałęzionej prowadzi do tzw. dekstryn β-
zakończonych (ang. β-limit-dextrins), zawierających elementy składowe wyjściowego
polimeru.

Łańcuchy amylozy mogą tworzyć helisy pojedyncze oraz podwójne. W świeżo

sporządzonym roztworze wodnym, łańcuchy amylozy tworzą przypadkową strukturę
spiralną. Pojedyncze helisy powstają w wyniku kontaktu z czynnikami kompleksującymi
takimi jak monoacyloglicerole, emulsyfikatory oraz małe ligandy np. alkohole. Powstaje
wówczas lewoskrętna helisa, w której na jeden skręt przypada zazwyczaj 6-8 cząsteczek
glukozy. Badania kalorymetryczne skrobi zbożowych takich jak kukurydziana wykazały,
że struktura helisy jest odtwarzalna. Gdy czynnik kompleksujący zostanie usunięty ze
skrobi, struktura helisy rozpada się, ale może się odtworzyć w przypadku jego
ponownego dodawania. Grubość lamelli budowanej przez taką strukturę to około 10 nm.

13
 Rysunek 4. Podwójne helisy [1]

W przypadku gdy w ziarnie skrobi nie ma czynników kompleksujących oraz gdy

łańcuchy są odpowiednio długie, z cząsteczek amylozy może wytworzyć się struktura
podwójnej helisy [1]. Helisy te są lewoskrętne i równolegle splecione (Rys. 4). Struktura
ta różni się w zależności od odmiany allomorficznej (A i B). Jak dowiodły badania 13C
NMR w ciele stałym, główna różnica dotyczy ich symetrii. Dla odmiany A jednostką
powtarzającą się jest maltotrioza, a w odmianie B maltoza [10]. W obu formach
upakowanie helis jest podobne: są to heksagonalne lub pseudoheksagonalne sekwencje,
z tą różnicą, że w strukturze typu B pomiędzy helisami znajduje się wiele cząsteczek
wody. Czynnikiem wpływającym na utworzenie się podwójnych helis jest też długość
łańcuchów amylozy: te mające stopień polimeryzacji DP<10 nie krystalizują,
w przypadku DP 10-12 tworzą odmianę A, a dla DP>12 odmianę B.

II.1.2.2. Amylopektyna

Budowa amylopektyny jest bardziej skomplikowana niż budowa amylozy. Jest to

o wiele większa makrocząsteczka, której średnią masę wagową szacuje się na 2-700x106
atomowych jednostek masy. Badania metodą dyfrakcji rentgenowskiej [11] [12]
wykazały, że łańcuchy w amylopektynie tworzą klastery (Rys. 2). Klaster to grupa
łańcuchów, w których gałęzie złożone z podwójnych helis oddzielone są segmentami
wewnętrznych łańcuchów krótszych niż 9 reszt glukozowych. Taka uporządkowana
struktura przypomina strukturę krystaliczną. Klastery po przyłączeniu długich łańcuchów
amylozy tworzą lamelle semikrystaliczne. Badania [13] sugerują, że lamelle mogą

14
organizować się w helikalną superstrukturę tzw. superhelisę. Warstwy krystaliczne
złożone z segmentów podwójnych helis tworzą ciągłą sieć złożoną z lewoskrętnych helis
upakowanych w strukturze o symetrii tetragonalnej. Lamelle ułożone w superhelisy
budują semikrystaliczną część „pierścieni wzrostu” (ang. growth rings). Na rysunku 5
przedstawiono strukturę molekularną skrobi na różnych poziomach jej organizacji:

Rysunek 5. Poziomy organizacji struktury molekularnej w skrobi [1]

II.1.2.3. Substancje poboczne

Ziarno skrobi stanowią głównie polimery węglowodanowe. Jednak poza

polisacharydami znajdują się w nim również pewne ilości białek, tłuszczów i fosforu,
rozmieszczone zarówno wewnątrz jak i na powierzchni granuli. Białka stanowią
0,1 - 0,7 % wagowych skrobi. Niektóre ziarna posiadają pory rozszerzające się do środka
granuli, wypełnione białkami, co umożliwia dostęp do zgromadzonej w skrobi energii,
w czasie kiełkowania rośliny. Tłuszcze stanowią do około 1,5 % wagowych. Występują
głównie w skrobi o pochodzeniu zbożowym w postaci wolnych kwasów tłuszczowych
i fosfolipidów, które mogą tworzyć kompleksy z amylozą [14]. W skrobiach roślin
strączkowych i bulwiastych tłuszczów jest bardzo mało albo nie ma ich w ogóle.
15
 Fosfor w skrobi występuje zazwyczaj w postaci fosforanów monoskrobiowych
i fosfolipidów. Związki te działają w odmienny sposób na właściwości kleików
skrobiowych. Fosfolipidy zmniejszają przezroczystość kleików, a fosforany
monoskrobiowe ją zwiększają, dodatkowo poprawiając lepkość [1]. Fosforany
monoskrobiowe zlokalizowane są w amylopektynie. Najwięcej posiada ich skrobia
ziemniaczana – na 317 cząsteczek glukozy w łańcuchu przypada jeden monoester
fosforanowy [1].

II.2. Wybrane metody modyfikacji skrobi

II.2.1. Hydroliza

Hydroliza jest najczęściej stosowaną modyfikacją skrobi [15] [16]. Efekt hydrolizy
zależy przede wszystkim od czynnika, który powoduje rozerwanie wiązania
glikozydowego. Katalizatorami procesu hydrolizy mogą być substancje dodatkowe
np.enzymy, jak i środowisko reakcji.

II.2.1.1. Hydroliza kwasowa

Skrobia jako biopolimer jest podatna na działanie kwasów protonowych, które

katalizują reakcje hydrolizy. Nawet małe ilości słabych kwasów organicznych
znajdujących się w helisach w postaci inkluzji kompleksów metalicznych prowadzą do
widocznego spadku lepkości kleików skrobiowych, świadczącego o zajściu hydrolizy.
Początkowe badania sugerowały, że hydroliza kwasowa skrobi jest reakcją
jednocząsteczkową, która podobnie do hydrolizy prostych glikozydów prowadzi do
D-glukozy jako jedynego produktu stabilnego w środowisku kwasowym. W trakcie tego
procesu kwas w pierwszej kolejności atakuje amorficzne rejony granuli skrobiowej
zwiększając w ten sposób krystaliczność skrobi.

Mechanizm hydrolizy kwasowej (Rys. 6) rozpoczyna się szybką, odwracalną

protonacją atomu tlenu pierścienia piranozowego albo atomu tlenu tworzącego wiązanie
glikozydowe. W wyniku tej reakcji proton przyłącza się do wolnej pary elektronowej
atomu tlenu, a powierzchnia ziarna skrobi zostaje naładowana dodatnio. Następnie
zachodzi powolne rozrywanie odpowiednich wiązań C-O-C z utworzeniem karbokationu
lub jonu oksoniowego. Powstały karbokation jest atakowany przez cząsteczkę wody

16
z roztworu. Po oderwaniu katalizującego reakcję protonu następuje odtworzenie
glikozydowej (C1) i alkoholowej (C4) grup hydroksylowych.

Rysunek 6. Mechanizm hydrolizy kwasowej [16]

Nie stwierdzono preferencji żadnej z tych dwóch ścieżek reakcji. Prawdopodobnie

oba mechanizmy mogą być realizowane, a o priorytecie jednego z nich decydują aktualne
warunki reakcji. Ostatnim etapem hydrolizy jest deprotonacja z utworzeniem D-glukozy
jako końcowego produktu kwasowej hydrolizy. Późniejsze badania wykazały, że
hydroliza skrobi może być zatrzymana na wcześniejszych etapach, dając różne produkty
zwane dekstrynami. Hydrolizie kwasowej towarzyszy repolimeryzacja pierwotnych
produktów hydrolizy.

II.2.1.2. Hydroliza zasadowa

Ze względu na mechanizm reakcji rozkładu skrobi w warunkach zasadowych

określenie „degradacja” jest bardziej odpowiednie niż powszechnie używana nazwa
„hydroliza zasadowa” [16]. Degradacja skrobi w roztworach o odczynie zasadowym przy
braku dostępu tlenu jest to proces powolny, którego szybkość wzrasta wraz ze stężeniem
zasady. Struktura skrobi ulega częściowej depolimeryzacji nawet pod wpływem
rozcieńczonych roztworów zasad, natomiast część tej struktury pozostaje oporna nawet

17
dla silnie stężonych roztworów. Pomiary lepkości wykazały, że przebieg procesu jest
szybszy na etapie początkowym.

Rysunek 7. Pierwszy etap hydrolizy zasadowej (rozerwanie pierścienia) [16]

Degradacja rozpoczyna się na redukującym końcu łańcuchów i prowadzi do

rozerwania terminalnych pierścieni (Rys. 7) niezależnie od tego czy łańcuch jest
rozgałęziony jak w przypadku amylopektyny czy nierozgałęziony jak w amylozie. Tak
więc nie tylko amyloza ale również amylopektyna jest podatna na działanie zasad.
W wyniku kolejnych następujących po sobie reakcji, dochodzi do powstania niższych
kwasów karboksylowych.

II.2.2. Utlenianie

Liczne metody utleniania skrobi prowadzą w różnym stopniu do naruszenia jej

struktury [16]. I tak np. można uszeregować utleniacze według wzrastającego efektu
zmian właściwości skrobi: I2<FeCl3<K2Cr2O7<H2O2<NaOCl<HNO3 na podstawie
pomiaru lepkości właściwej, ciężaru cząsteczkowego produktów utlenienia oraz
intensywności zabarwienia roztworu I2 w KJ pod wpływem utleniania kolejnymi
reagentami 1% - procentowego roztworu skrobi. Zmiany te są na ogół znacznie mniejsze
niż spowodowane hydrolizą w środowisku kwaśnym lub zasadowym czy też działaniem
enzymów. Produktami utlenienia są często kwasy mono- i dikarboksylowe. Całkowity
rozkład skrobi do dwutlenku węgla i wody następuje pod wpływem naświetlania
promieniowaniem ultrafioletowym w obecności tlenu. Rodzaj produktów utlenienia
zależy na ogół od utleniacza i warunków reakcji, mniejsze znaczenie ma rodzaj skrobi.

18
 Rysunek 8. Utlenianie skrobi za pomocą chloranu(I) sodu [17]

W obecnej pracy stosowano jako utleniacz roztwór NaClO w środowisku

zasadowym (Rys.8). Nie stwierdzono preferencji utleniania amylozy lub amylopektyny
[18]. Stwierdzono, że w przedziale wartości pH 7,5 – 10 kinetyka utleniania różnych
skrobi jest podobna [19].

II.2.3. Fosforylacja

Fosforylacja jest jedynym procesem modyfikacji polimerów zachodzącym

w środowisku naturalnym [20]. Wbudowanie fosforu do struktury polimerów jest ściśle
związane z magazynowaniem energii i przemianami metabolicznymi w organizmach
żywych. Występowanie estrów fosforanowych opisano m.in. w glikogenie – substancji,
która odgrywa u zwierząt, grzybów i bakterii podobną rolę, co skrobia w roślinach.
Prawie wszystkie skrobie natywne zawierają fosfor, jednak tylko w skrobi ziemniaczanej
zostaje on związany chemicznie z polimerem [16]. Reakcja fosforylacji w warunkach
naturalnych zachodzi przy udziale enzymu, białka R1 zwanego również GWD (dikinaza
α-glukanu) [20]. Wyznaczono ścisłą zależność pomiędzy jego zawartością a stopniem
fosforylacji skrobi. Mechanizm reakcji polega na związaniu grup fosforanowych
pochodzących z ATP (adenozynotrójfosforan; pełni rolę magazynu energii
w organizmach żywych) do jednostek glukozy łańcucha skrobi.

Wbudowanie fosforu w strukturę skrobi powoduje, że lepiej zatrzymuje ona wodę.

Jego obecność wpływa również na przezroczystość oraz lepkość tworzonych kleików
skrobiowych. Ze względu na poprawę właściwości kleików skrobiowych, fosforylacja
jest metodą modyfikacji szeroko stosowaną głównie w przemyśle spożywczym, ale także
w przemyśle kosmetycznym i papierniczym.

19
 Proces fosforylacji chemicznej zachodzi w zawiesinie wodnej skrobi zawierającej
czynniki fosforylujące. Tripolifosforan sodu (STPP) i trimetafosforan sodu (STMP) są
powszechnie stosowane do preparatyki skrobi fosforylowanej [21]. Wartość pH
zawiesiny decyduje o sposobie wbudowania fosforu w strukturę skrobi: fosforany
monoskrobiowe, gdzie grupa fosforanowa występuje jako grupa terminalna otrzymuje się
przy pH=6 (Rys. 9), a diskrobiowe, gdzie grupa fosforanowa pełni rolę mostku łączącego
sąsiednie łańcuchy skrobi przy pH=11 (Rys.10) [22].

Rysunek 9. Otrzymywanie fosforanu monoskrobiowego

Rysunek 10. Otrzymywanie fosforanu diskrobiowego

Fosforany skrobiowe znacznie słabiej hydrolizują w środowisku kwaśnym, natomiast

częściej podlegają rozpadowi w wyniku oddziaływania enzymów [16]. Jednak rozpad
fosforanów monoskrobiowych pod wpływem amylazy (enzymu zawartego w ślinie)
zachodzi w mniejszym stopniu niż w natywnej skrobi ziemniaczanej. W zawiesinie

20
wodnej fosforany zachowują swoje właściwości buforowe, a ich sole są używane jako
inhibitory korozji metali [16]. Fosforany diskrobiowe, poprzez usieciowanie struktury,
posiadają zwiększoną odporność chemiczną i mechaniczną [23]. Wykazują też niższy
stopień retrogradacji w porównaniu ze skrobią natywną.

II.2.4. Obróbka termiczna

W skrobi natywnej nie traktowanej termicznie nie wystepują rodniki organiczne,

o czym świadczy brak sygnału EPR. Natomiast obróbka skrobi w podwyższonych
temperaturach prowadzi do powstania krótkożyjących i trwałych rodników świadczących
o naruszeniu struktury skrobi [24]. Zarówno trwałe jak krótko-żyjące rodniki,
stanowiące czułe wskaźniki zmian zachodzących w skrobi pod wpływem ogrzewania, są
wykrywalne metodą EPR.

II.2.4.1. Rodniki trwałe

Przy zastosowaniu optymalnych parametrów grzania zapewniającego generację

mierzalnej liczby rodników bez nadmiernego naruszenia struktury skrobi (temperatura
nieprzekraczająca 230°C i czas grzania nie przekraczający 30 minut) [25] powstają trwałe
rodniki, których sygnał EPR przedstawia rysunek 11:

Rysunek 11. Dowód eksperymentalny na istnienie dwóch składowych rodników

stabilnych generowanych termicznie w natywnej skrobi ziemniaczanej w 210 °C.
Rejestracja w pasmach X i Q przy mocy mikrofal 3 mW [24]

21
 Pod wpływem ogrzewania następuje oderwanie atomu wodoru od pierścienia
glikozowego, a niesparowany elektron pochodzący z tego zerwanego wiązania zostaje
zlokalizowany na atomie węgla. Sygnały EPR termicznie generowanych rodników
stanowią nałożenie dwóch komponentów (Rys.12). Składowa I wykazuje strukturę
nadsubtelną złożoną z dwóch linii, w wyniku oddziaływania niesparowanego elektronu
z jądrem najbliższego atomu wodoru, podczas gdy składowa II jest pojedynczą linią [24].
Składowa II odpowiada sytuacji, gdy od pierścienia glikozydowego zostaje dodatkowo
oderwana cząsteczka wody, którą tworzy grupa OH związana uprzednio z węglem C 3
oraz atom wodoru związany z C2. W tym przypadku, ze względu na brak wodoru przy
węglu C2, składowa II nie wykazuje struktury nadsubtelnej.

Rysunek 12. Zaproponowany mechanism tworzenia się stabilnych rodników

generowanych termicznie w skrobi ziemniaczanej. Sygnał EPR zarejestrowany w 210 °C
[24]

II.2.4.2. Rodniki krótkożyjące

Ogrzanie skrobi do temperatury 180oC w obecności pułapki spinowej np. N-tert-

butylo-α-fenylonitronu (PBN) prowadzi do pojawienia się sygnałów EPR związanych
z powstaniem krótko żyjących rodników, które z pułapką spinową tworzą trwałe addukty,
co zostało przestawione na rysunku 13:

22
 Rysunek 13. Stabilizacja rodnika za pomocą pułapki spinowej PBN (N-tert-butylo-α-
fenylonitronu)

Widma EPR tych adduktów są złożone [26] [27]. Dla stwierdzenia czy
zarejestrowany sygnał jest związany z jednym tylko centrum paramagnetycznym, czy
też stanowi nałożenie linii pochodzących od różnych centrów konieczne jest wykonanie
pomiarów widm EPR przy różnych częstościach mikrofal, różnych poziomach mocy
i w szerokim zakresie temperatur, co opisane zostało w podrozdziale III.5.1.

II.3. Oddziaływanie jonów metali z grupami funkcyjnymi biomateriałów

Oddziaływania jonów metali z grupami funkcyjnymi polimerów są przedmiotem

wielu badań naukowych zarówno ze względu na możliwości praktycznych zastosowań
[28] jak i dla poznania mechanizmów ich reakcji [29]. Doniesienia literaturowe dotyczą
dwóch głównych typów oddziaływań. Pierwsze z nich to reakcje redoks, gdzie redukcji
ulega jon metalu, a utlenieniu grupa funkcyjna polimeru [30] [31]. Druga grupa to szeroko
pojęte oddziaływania sorpcyjne, gdzie do odpowiednich ligandów występujących
w makrocząsteczce przyłączają się jony metali tworząc wiązania o różnej trwałości [32]
[33] [34] [35]. Istnieją także badania, których wyniki wskazują na występowanie obu
oddziaływań jednocześnie, w postaci tzw. mechanizmu sprzężonej adsorpcji-
redukcji [36] [37].

Klasyfikacje metali utworzone przez Pearsona [38], Nieboera i Richardsona [39] oraz
Remacle’a [40] pokazują, że jony metali mają różne powinowactwo względem grup
funkcyjnych polimerów. Jony metali grup głównych, takie jak Li, Na, K, Mg czy Al
preferują wiązanie poprzez atom tlenu. Z kolei jony metali takich jak Rh, Pd, Pt, Au, Ag
czy Pb tworzą wiązania bezpośrednio z atomami węgla, azotu czy siarki. Natomiast jony
metali przejściowych, np. Ti, V, Cr, Mn, Fe czy Cu, mogą tworzyć wiązania z wszystkimi

23
ligandami, z różnym stopniem preferencji. W grupie tej znajdują się pierwiastki, których
jony utleniają grupy funkcyjne skrobi, jak np. grupy aldehydowe lub diolowe. Takie
reakcje bada się ze względu na możliwości, jakich dostarcza utworzenie nowych
rodnikowych centrów wykazujących wysoką reaktywność [29].

Monosacharydy zawierające grupy diolowe zlokalizowane przy węglach C1-C2

w pierścieniu glikolowym wykazywały największą reaktywność w tych reakcjach.
Stwierdzono [29], że grupy glikolowe cis C1-C2 są utleniane cztery razy szybciej niż
grupy glikolowe cis C3-C4. Natomiast grupy glikolowe trans oraz grupa OH
zlokalizowana przy węglu C6 wykazują znikomą reaktywność. W przypadku użycia
D-glukozy jako związku modelowego zawierającego redukującą grupę końcową
polisacharydów wykazano, że była ona 50 razy szybciej utleniana niż metyl-D-glukozyd
będący modelowym związkiem łańcucha z nieredukującym zakończeniem. Z uwagi na
fakt, że w polisacharydach wśród grup końcowych przeważają te nieredukujące, przyjęto,
że to grupy -OH w ułożeniu C1-C2 i C2-C3 są dominującymi centrami potencjalnych
reakcji redoksowych.

Badania kinetyczne utleniania polisacharydów przy udziale jonów metali [29]

wykazały, że utlenianie przebiega z utworzeniem stabilnego kompleksu i jest reakcją
pierwszego rzędu zależną od stężenia jonów H3O+.

Dwie podstawowe zasady [41] decydują o efekcie modyfikacji: termodynamiczna

i kinetyczna. Termodynamika kontroluje wynik modyfikacji po dojściu do ustalenia się
stanu równowagi chemicznej. Można przyjąć, że równowagę osiąga się w procesach
pęcznienia i rozpuszczania, jeżeli nie zachodzą reakcje nieodwracalne. Mogą one pojawić
się w przypadku wymiany jonowej lub sorpcji w trójwymiarowej strukturze
polisacharydu. Ważne parametry określające przebieg tych procesów, to oddziaływania
jonowe, powstawanie wiązań, polarność, oddziaływania hydrofobowe. Kinetyka
decyduje o szybkości reakcji, gdy na przebieg procesu wpływają czynniki takie jak
początkowe stężenie substratów, temperatura, ciśnienie itp. Ilość produktu, stopień
podstawienia i modyfikacja struktury trójwymiarowej zależą od dostępności centrów
reakcji, stosunku rozmiaru obszarów uporządkowanych do amorficznych oraz efektów
sterycznych (w przypadku rozpuszczonych polisacharydów).

W przypadku modyfikowanych polisacharydów w stanie stałym znaczący wpływ na

produkt końcowy mają właściwości strukturalne matrycy. Równocześnie czynniki

24
decydujące o reaktywności jak np. tworzenie wiązań wodorowych, oddziaływanie
hydrofobowe i oddziaływania jonowe, określają efektywną ścieżkę reakcji.

Procesy sorpcyjne na powierzchni nierozpuszczonej trójwymiarowej matrycy

polisacharydu mogą zachodzić poprzez wiązania wodorowe, dzięki siłom van der Waals’a
i oddziaływaniom hydrofobowym. Zależnie od rozmiaru adsorbowanej cząsteczki może
występować efekt wykluczenia. Sorpcja molekuł o bardzo dużej masie cząsteczkowej
może być ograniczona do powierzchni struktury trójwymiarowej oraz bardzo dużych
wnęk i porów.

Sorpcji fizycznej mogą towarzyszyć reakcje kompleksowania jonów. Zawartość grup

karboksylowych w celulozie jest rzędu 20 mmol∙g-1. Obecność tych grup umożliwia
reakcje wymiany jonowej H+ na inne kationy. Włókna celulozy typu lyocell (celuloza
regenerowana, czyli powstała przez rozpuszczenie włókien i ponowne ich wytrącenie)
wykazują zdolność wiązania jonów Ca2+, których liczba jest jednak ograniczona przez
zawartość grup karboksylowych w celulozie, które są niezbędnym reagentem [41] [42]:

Cell-COOH + Ca2+ + X- = Cell-COO-Ca2+-X- + H+ Równanie 1

Badania sorpcji jonów Ca2+ przez celulozę wskazują, że oprócz oddziaływań

elektrostatycznych zachodzi kompleksowanie tych jonów wewnątrz trójwymiarowej
struktury, co wzmacnia ich więź z matrycą celulozy. Wyniki oznaczeń
stechiometrycznych świadczą, że jedna grupa karboksylowa wiąże jeden jon Ca2+. Każdy
taki strukturalny element wymaga obecności jonu zobojętniającego o ładunku „1”.
W wodzie jony Ca2+ przyłączone do grup karboksylowych w łańcuchu celulozy mogą
służyć jako dodatnio naładowane centra wiążące w kolejnych reakcjach. Ich obecność
zwiększa efektywność adsorpcji rozpuszczonych polisacharydów zawierających grupy
karboksylowe. Proponowany model strukturalny przedstawia rysunek 14:

25
 Rysunek 14. Model strukturalny sorpcji pektyny na celulozie zawierającej jony Ca2+
[41]

Rozpuszczanie celulozy zachodzi m.in. na drodze utworzenia kompleksów z Fe(III).

Są to silnie alkaliczne związki kompleksowe stosowane w badaniach
wiskozymetrycznych celulozy. W przypadku użycia kwasu winowego jako ligandu
powstają mieszane kompleksy, w których zarówno celuloza jak i kwas winowy są
ligandami [41]. Ich struktura jest przedstawiona na rysunku 15:

Rysunek 15. Model strukturalny kompleksu jonów Fe3+ z kwasem winowym [41]

26
 Pomimo faktu, że czysta celuloza nie zawiera naładowanych grup, oddziaływania
jonowe odgrywają ważną rolę w reakcjach, które decydują o reaktywności i strukturze
polisacharydu. Grupy obdarzone ładunkiem powstają dzięki obecności grup
karboksylowych utworzonych na drodze utlenienia redukującego zakończenia łańcucha
lub grup OH zlokalizowanych przy węglu C6. Grupy karboksylowe mogą też powstać
przez utleniające rozerwanie pierścienia glikozydowego pomiędzy węglami C2 i C3. Te
grupy karboksylowe wiążą dwu- lub trójwalentne jony metali tworząc naładowane centra,
które są zdolne do przyłączenia anionowych polisacharydów znajdujących się
w roztworze. Podczas gdy adsorpcja pektyn i innych obdarzonych ładunkiem polimerów
na czystej celulozie zachodzi w bardzo małym stopniu, ich sorpcja na powierzchni
celulozy zawierającej jony Ca2+ lub Fe3+ jest bardzo efektywna.

Podsumowując należy stwierdzić, że większość oddziaływań pomiędzy dwu-

i trójwartościowymi jonami metali a celulozą lub innymi polisacharydami polega na
tworzeniu kompleksów. Jonowe komponenty mają znaczny wpływ na dostępność
polisacharydów dla reagentów, a za tym na ich reaktywność. Decydują również
o właściwościach sorpcyjnych i zdolności pęcznienia, a także o strukturze tych
polimerów i jej modyfikacjach.

II.4. Oddziaływania jonów chromu z biomateriałami w środowisku wodnym

Chrom został odkryty w 1797 roku przez francuskiego chemika Louisa Vauquelina.
Nazwa pierwiastka odzwierciedla różnorodność kolorystyczną jaką tworzą jego związki
(z języka greckiego chroma – kolor). W skorupie ziemskiej chrom występuje w ilości ok.
102 ppm w postaci minerałów chromitu (FeCr2O4), krokoitu (PbCrO4) i ochry chromowej
(Cr2O3) [43]. Chrom jest pierwiastkiem aktywnym w reakcjach redoks, co wynika z faktu,
że może przyjmować kilka stopni utlenienia (+II do +VI).

W roztworach wodnych chrom jest stabilny na III i VI stopniu utlenienia. Chrom na

VI stopniu utlenienia hydrolizuje głównie na jony CrO42-, HCrO4- i Cr2O72−, których
dominacja zależy od wartości pH roztworu i stężenia jonów. Aniony chromianowe łatwo
rozpuszczają się i są wysoce mobilne w wodzie. Odznaczają się wysoką toksycznością,
gdyż mają udowodnione działanie mutagenne i kancerogenne [44]. Jony Cr(VI) są
odpadem procesów przemysłowych m.in. garbowania skór, wydobycia rudy chromowej,

27
produkcji stali i stopów czy produkcji pigmentów. Związki chromu trójwartościowego
są około 300 razy mniej toksyczne niż związki Cr(VI) ze względu na słabą
rozpuszczalność w wodzie.

W wodach powierzchniowych stężenie chromu waha się między 0,0052 a 208 g∙L-1,
natomiast zawartość chromu dopuszczalna w wodzie pitnej przez Światową Organizację
Zdrowia to 50 µg∙L-1 [45]. Ze względu na wysoką toksyczność ścieki przemysłowe
zawierające jony Cr(VI) są poddawane remediacji. W tym celu opracowano wiele metod
oczyszczania takich jak wymiana jonowa, redukcja chemiczna i wytrącanie, odwrócona
osmoza czy biosorpcja. Jednak metody te generują wysokie koszty i problemy związane
z pozbyciem się pozostałego po oczyszczaniu toksycznego osadu [46]. Wśród nich
biosorpcja wyróżnia się jako metoda ekonomiczna i przyjazna środowisku. Pierwsze
doniesienie opublikowane przez Srivastavę i współpracowników [47] dotyczyło
wykorzystania pyłu drzewnego do usuwania sześciowartościowego chromu z roztworów
wodnych. Przebadano wiele biomateriałów takich jak bakterie, algi, grzyby oraz odpady
rolnicze jak np. wytłoki trzciny cukrowej, kolby kukurydzy czy łuski ryżowe [43]. Mimo
szerokiego spektrum materiałów badawczych wciąż poszukuje się nowych biosorbentów.

Usuwanie jonów Cr(VI) z roztworów wodnych interpretowano początkowo

wyłącznie jako proces adsorpcji, w którym anion Cr(VI) tworzy wiązanie z dodatnio
naładowanymi grupami funkcyjnymi biomateriału [48]. Do modelowania adsorpcji
używano izotermy Freundlicha lub Langmuira i w ten sposób określano ilościowo
zdolność usuwania jonów Cr(VI) przez dany biomateriał. Jednak stwiedzono [43], że
interpretacja procesu usuwania Cr(VI) jako adsorpcji fizycznej anionów może być
nieprawdziwa, głównie ze względu na błędy w oznaczaniu zawartości jonów chromu
w roztworze wodnym, niewystarczający czas kontaktu aby osiągnąć równowagę oraz
braku informacji na temat stopnia utlenienia chromu związanego z biomateriałem.
Aktualnie reakcja „adsorpcji sprzężonej z redukcją” jest powszechnie akceptowana jako
mechanizm lepiej opisujący proces usuwania jonów Cr(VI) przez naturalne sorbenty. Gdy
jony Cr(VI) wchodzą w kontakt z biomateriałem, sześciowartościowy chrom może być
redukowany do trzeciego stopnia utlenienia, ze względu na wysoki potencjał redoksowy
chromu(VI) (+1,3 V w warunkach normalnych) [48]. Oznaczenie zawartości jonów na
poszczególnych stopniach utlenienia zarówno w roztworze jak i w biosorbencie jest
niezbędnym elementem procesu usuwania jonów Cr(VI) z roztworów wodnych.

28
 III. Część doświadczalna

III.1. Odczynniki

Poniżej przedstawiono listę odczynników użytych podczas badań:

- dichromian(VI) potasu
- 9 hydrat azotanu(V)
chromu(III)
- wodorotlenek sodu
- kwas chlorowodorowy
- kwas siarkowy(VI)
- kwas azotowy(V)
- kwas fosforanowy(V)
- trifosforan sodu
- trimetafosforan sodu
- siarczan(VI) sodu
- chloran(I) sodu
- 1,5-difenylokarbazyd
- aceton
- 0,1 M roztwór mianowany wodorotlenku sodu
- 0,1 M roztwór mianowany kwasu
chlorowodorowego
- fenoloftaleina
- oranż metylowy
- chlorowodorek hydroksylaminy
- azotan(V) srebra
- 4 hydrat heptamolibdenianu(VI)amonu
- kwas d,l-askorbinowy
- diwodorofosforan(V) potasu

We wszystkich eksperymentach stosowano odczynniki firmy Sigma-Aldrich

o stopniu czystości: czyste do analizy.

- skrobia ziemniaczana produkcji Przedsiębiorstwa Przemysłu Ziemniaczanego

(Luboń, Polska) [49].

III.2. Stosowane techniki

III.2.1. Badanie reakcji skrobi z jonami chromu w roztworach wodnych

W celu określenia optymalnych warunków reakcji skrobi ziemniaczanej i jonów

Cr(VI) wykonano szereg eksperymentów. Optymalizację warunków oddziaływania
jonów Cr(VI) ze skrobią w roztworach wodnych wykonano w zależności od pH roztworu,
czasu kontaktu, temperatury, stężenia początkowego Cr(VI) oraz ilości skrobi. Próbki
skrobi ziemniaczanej (0,5 – 7,5 g) umieszczano w kolbach stożkowych i mieszano
z 25 cm3 roztworu chromu(VI) o stężeniu z przedziału 25−150 mg·dm−3. Wartości pH
roztworów ustalano w zakresie od 1 do 11 i kontrolowano pH-metrem. Zamknięte kolby

29
stożkowe wytrząsano w zadanej temperaturze (21, 35 lub 45 °C) przez określony czas
(0,5 – 24 godziny). Następnie zawiesinę przesączano i przemywano 30 cm3 wody
destylowanej. Próbki skrobi suszono w atmosferze powietrza i przechowywano
w eksykatorze. Przesącz uzyskany w eksperymentach przechowywano w falkonach do
dalszych analiz.

III.2.2. Analiza stężenia chromu w roztworach wodnych z wykorzystaniem

spektrofotometrii w zakresie widzialnym

Aby ocenić efektywność warunków eksperymentów opisanych w rozdziale 2.1 po

każdej zakończonej reakcji analizowano stężenie chromu(VI) pozostałego w przesączu.
Oznaczenia stężenia chromu w roztworach wodnych, w trakcie sorpcji chromu i po jej
zakończeniu, wykonywano metodą kolorymetryczną za pomocą spektrometru UV-vis
Spectroquant Pharo 300 (Merck, Niemcy).

W badaniach zastosowano dwa sposoby oznaczeń stężenia jonów chromu(VI):

- względy pomiar natężenia barwy utworzonego kompleksu jonów Cr(VI)

z difenylokarbazydem przy długości fali 540 nm [50];

- względny pomiar natężenia barwy roztworu wodnego K2Cr2O7 przy pH=1

i długości fali 352 nm [51].

III.2.1.1. Analiza stężenia kompleksu jonów chromu z difenylokarbazydem

Metoda oznaczania stężenia chromu(VI) opiera się na reakcji redoks zachodzącej

pomiędzy jonami Cr(VI) i difenylokarbazydem. W środowisku kwaśnym jony Cr(VI)
utleniają 1,5-difenylokarbazyd do 1,5-difenylokarbazonu, ulegając równocześnie
redukcji do jonów Cr(III). Świeżo utworzone, reaktywne jony Cr(III) tworzą związek
kompleksowy z difenylokarbazonem o barwie fioletowej. Czynnikiem wpływającym na
natężenie barwy roztworu jest kwasowość i dlatego powinna być ona utrzymywana na
stałym poziomie. Przebieg analizy został opisany poniżej:

Przygotowanie roztworów wzorcowych:

Do kolb miarowych o pojemności 50 cm3 dodawano odpowiednio: 0,0; 1,0; 2,0; 3,0;
5,0; 7,5; 10,0; 15,0; 20,0 cm3 roztworu wzorcowego K2Cr2O7 o stężeniu Cr równym

30
5 mg∙dm-3, co odpowiada: 0,000; 0,005; 0,010; 0,015; 0,025; 0,0375; 0,050; 0,075; 0,100
mg chromu w kolbie. Ponadto dodawano 1,0 cm3 stężonego H2SO4 i 0,3 cm3 stężonego
H3PO4, po czym uzupełniano kolby wodą destylowaną do kreski. Następnie dodawano
1,0 cm3 0,5% roztworu difenylokarbazydu w acetonie i dokładnie mieszano. Pomiary
absorbancji wykonywano przy długości fali 540 nm. Jako odnośnik stosowano roztwór
nie zawierający chromu. W ten sposób otrzymano 10 krzywych wzorcowych, na
podstawie których wyznaczono uśrednioną krzywą wzorcową do analizy Cr(VI).

Analiza roztworów sorpcyjnych

Próbki roztworów sorpcyjnych uzyskano poprzez filtrację zawiesiny skrobi. Ze

względu na to, że opisana metoda wykorzystywana jest do oznaczenia śladowych ilości
jonów chromianowych, roztwory uzyskane po sorpcji należało wielokrotnie rozcieńczyć.
Procedura analityczna dla próbek była taka sama jak w przypadku roztworów
wzorcowych: do każdej próbki dodawano 1,0 cm3 stężonego H2SO4 i 0,3 cm3 stęż. H3PO4,
po czym uzupełniano kolby wodą destylowaną do kreski. Następnie dodawano do każdej
próbki 1,0 cm3 0,5% roztworu difenylokarbazydu w acetonie i dokładnie mieszano.
Pomiary absorbancji wykonywano przy długości fali 540 nm. Stężenie jonów Cr(VI)
ustalano względem uśrednionej krzywej wzorcowej.

III.2.1.2. Analiza stężenia akwakompleksu jonów chromu

Oznaczenie polegało na pomiarze kolorymetrycznym roztworu dichromianu(VI)

potasu (pH=1) przy długości fali 352 nm.

Przygotowanie roztworów wzorcowych:

Do 10 kolb miarowych o pojemności 25 cm3 dodawano odpowiednio: 0,5; 1,0; 2,0;

3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 8,0; 10,0; 15,0 cm3 roztworu wzorcowego K2Cr2O7 o stężeniu
50 mg∙dm-3, co odpowiada stężeniu: 1,0; 2,0; 4,0; 6,0; 8,0; 10,0; 12,0; 16,0; 20,0; 30,0
mg∙dm-3. Następnie uzupełniano kolby wodą destylowaną do kreski. Jako odnośnik
stosowano wodę destylowaną. W taki sposób wykonano pęk 10 krzywych wzorcowych,
na podstawie których wyznaczono uśrednioną krzywą wzorcową do analizy Cr(VI).

Analiza roztworów sorpcyjnych

Próbki roztworów sorpcyjnych uzyskano poprzez filtrację zawiesin skrobi. Roztwory

rozcieńczano w celu dopasowania ich stężenia do zakresu pomiarowego krzywych

31
wzorcowych. Po rozcieńczeniu mierzono absorbancję próbek roztworów przy długości
fali 352 nm.

III.2.1.2. Metody statystyczne wykorzystywane do wyznaczania uśrednionej linii

wzorcowej

W celu wyznaczenia uśrednionej linii wzorcowej w pomiarach metodą UV-VIS

wykorzystano opracowaną w zespole procedurę polegającą na wykonaniu co najmniej 10
linii kalibracyjnych [52]. Dla każdej uśrednionej linii kalibracyjnej wyznaczono średnią
arytmetyczną i odchylenie standardowe. Do oceny błędów pomiaru posłużono się testami
statystycznymi:

a) t Studenta-Fischera do oszacowania przedziału, w którym znajduje się

rzeczywista wartość mierzona;

b) Q-Dixona, aby sprawdzić czy w serii uzyskanych wyników znajduje się błąd
gruby.

Następnie wykonano walidację linii kalibracyjnych, aby określić precyzję

i wiarygodność metody. Podczas walidacji sprawdzano parametr liniowości pozwalający
stwierdzić czy wyniki pomiaru są wprost proporcjonalne do zawartości substancji,
według równania matematycznego prostej: y=ax+b. W celu zbadania liniowości
wykonano 10 linii kalibracyjnych. Dla każdej serii wyznaczono parametr r [52], który
porównano z parametrem krytycznym r0. Warunkiem liniowości jest zależność:

r>r 0 Równanie 2

gdzie:

r0 = 0,998

Uśrednione linie kalibracyjne wykorzystane podczas realizacji pracy dla

poszczególnych oznaczeń przedstawiono na rysunkach 16 i 17.

32
 1

0.9

0.8

0.7
y = 0.6479x
0.6 R² = 0.9954

0.5
A

0.4

0.3

0.2

0.1

0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6
stężenie Cr / mg∙dm-3

Rysunek 16. Uśredniona linia kalibracyjna wykorzystywana do analizy stężenia

chromu (kompleks z difenylokarbazydem)

0.9

0.8

0.7

0.6 y = 0.031x
R² = 0.9997
0.5
A

0.4

0.3

0.2

0.1

0
0 5 10 15 20 25 30 35
stężenie Cr / mg∙dm-3

Rysunek 17. Uśredniona linia kalibracyjna wykorzystywana do analizy stężenia

chromu (akwakompleks)

33
 III.2.3. Analiza stężenia chromu w próbkach skrobi po sorpcji metodą atomowej
spektrometrii absorpcyjnej

W celu określenia ilości chromu zasorbowanego w skrobi po reakcji z jonami chromu

przeprowadzono pomiary metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej. Na wadze
analitycznej odważono około 0,1 g skrobi po reakcji z dokładnością do 0,1 mg. W zlewce
umieszczano naważkę skrobi a następnie zadawano 20 cm3 kwasu azotowego(V).
W zlewce umieszczano szklaną bagietkę. Mieszaninę ogrzewano do momentu
rozpuszczenia skrobi w kwasie, a następnie do całkowitego wyparowania cieczy. Po
ostudzeniu próbkę przenoszono ilościowo do kolby miarowej o pojemności 25 cm3.
Roztwór rozcieńczano w celu dopasowania jego stężenia do zakresu pomiarowego
krzywej wzorcowej. Całkowitą zawartość chromu w próbkach skrobi po sorpcji
oznaczano według standardowej procedury metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej
(ASA) [53] przy użyciu spektrometru Solaar M6 (Thermo Scientific, USA). Analizę
powtarzano dwukrotnie.

III.2.4. Dyfraktometria rentgenowska

W celu określenia wpływu modyfikacji na strukturę polikrystaliczną skrobi

wykonano analizę rentgenowską skrobi natywnej i modyfikowanej. Pomiary wykonano
za pomocą dyfraktometrów Philips X’Pert Pro oraz Rigaku Mini Flex 600 w geometrii
Bragga-Bretano z wykorzystaniem anody miedziowej (promieniowanie Cu-Kα,
λ=1,54173 Ȧ), monochromatora grafitowego i licznika scyntylacji. Napięcie skanowania
promieniowania rentgenowskiego było równe 40 kV, natężenie 30 mA, czas ekspozycji
wynosił 1s/krok. Skanowanie obejmowało zakres kąta 2θ od 5° do 35° z krokiem 0,02°.

III.2.5. Skaningowa mikroskopia elektronowa z energodyspersyjną spektroskopią

rentgenowską (SEM-EDX)

Celem eksperymentu była obserwacja czy jony chromu wiążące się podczas reakcji
ze skrobią wnikają do wnętrza granuli czy ulegają adsorpcji na powierzchni granuli
skrobiowej. Oceniano również stopień degradacji granul skrobiowych. Aby uzyskać
przekroje granul skrobiowych, próbki poddawano następującej procedurze. Próbki skrobi

34
zawierające jony chromu przygotowano poprzez mieszanie 5 g skrobi natywnej
z 22,5 cm3 roztworu jonów Cr(VI) (5 g·dm−3, pH 1 lub 2) w temperaturze 21°C przez
7 dni. Po odsączeniu i wysuszeniu próbki zatapiano w żywicy epoksydowej i suszone na
powietrzu przez 24 godziny. Następnie odlew żywiczny cięto na plastry o grubości 10 μm
za pomocą mikrotomu HM355 (Microm International GmbH, Walldorf, Niemcy).
Z wewnętrznych fragmentów odlewu losowo dobierano trzy plastry na próbkę, które
następnie pokrywano warstwą grafitu, stosując powlekarkę SCD-050 (BAL-TECH,
Lichtenstein). Przekroje poprzeczne granul skrobiowych pokryte warstwą grafitu badano
za pomocą skaningowego mikroskopu elektronowego JSM-6610LV (Jeol Ltd., Tokio,
Japonia) połączonego z spektrometrem rentgenowskiej dyspersji energii
(oprogramowanie SDD S-Max80 INCA Energy, Oxford Instruments Ltd., Abingdon,
Oxfordshire, Wielka Brytania). Badania przeprowadzano przy napięciu przyspieszenia
20 kV, odległości roboczej 10 mm stosując powiększenie 100-2000-krotne. Wszystkie
prezentowane obrazy otrzymano przy użyciu elektronów wtórnych. Stężenie chromu
(w % wag.) w przekroju granuli oceniano za pomocą techniki SEM-EDX
z uwzględnieniem profili pierwiastków zebranych w stałych materiałach wzorcowych,
dostarczonych przez producenta przyrządów oraz wzorca kobaltu dla kalibracji prądu
wiązki elektronów. Przeprowadzono ilościową analizę elementarną dziewięciu
przekrojów granulek wybranych w próbce otrzymanej przy pH = 1 i siedmiu przekrojów
próbki otrzymanej przy pH = 2.

III.2.6. Pomiar zeta potencjału granul skrobiowych w roztworach wodnych

Do stwierdzenia jaki ładunek posiadają granule skrobiowe podczas reakcji z jonami

dichromianowymi w zależności od wartości pH roztworu wykonano pomiary zeta
potencjału granul skrobiowych. Z próbek skrobi ziemniaczanej natywnej i zawierającej
jony chromu zostały sporządzone zawiesiny w wodzie destylowanej. Pomiary wykonano
w temperaturze 21°C w zakresie pH od 1 do 10 przy użyciu przyrządu Zetasizer Nano S
zestawionego z autotitratorem MPT-2 (Malvern Instruments, Wielka Brytania).
Eksperyment powtarzano trzykrotnie.

35
 III.2.7. Badania próbek skrobi po reakcji z jonami Cr(VI) metodą spektroskopii EPR

Aby określić stężenie paramagnetycznych jonów chromu w skrobi po reakcji

przeprowadzono ilościowe badania metodą EPR. Próbki skrobi do pomiarów EPR
przygotowywano według następującej procedury: próbki skrobi ziemniaczanej (5 g)
umieszczano w kolbach stożkowych i mieszano z 22,5 cm3 roztworu jonów Cr(VI) lub
Cr(III) o stężeniu 5 g·dm-3 w temperaturze pokojowej, przy różnych wartościach pH
i w przedziałach czasowych od 0,5 godziny do 1 tygodnia. Po reakcji zawiesinę
filtrowano, próbki skrobi suszono i przechowywano w eksykatorze. Próbki skrobi
zawierające jony chromu badano w temperaturze pokojowej przy użyciu spektrometru
Bruker Elexsys E-500 w paśmie X przy amplitudzie modulacji 0,1 mT i mocy mikrofal
3 mW. Parametry EPR wyznaczano za pomocą symulacji przy użyciu programu EPR
SIM 32 [54]. Liczbę spinów obliczano przez porównanie wartości podwójnej całki
powierzchni sygnału próbek z wzorcami zawierającymi znane ilości centrów
paramagnetycznych [55]. Wzorzec jonów Cr(III) przygotowano wytrząsając 5 g skrobi
z roztworem azotanu(V) chromu(III) o stężeniu 5,0000 g·dm−3 przez 24 godziny
w temperaturze pokojowej. Następnie wzorzec odsączono i wysuszono w eksykatorze
w temperaturze pokojowej. Jako środka suszącego używano stałego KOH. Całkowite
stężenie jonów Cr(III) o konfiguracji elektronowej 3d3 zostało wyznaczone metodą
atomowej spektrometrii absorpcyjnej (ASA). W tak przygotowanym wzorcu znajdowało
się 4,357 ∙ 1018 spinów·g−1. Dla jonów Cr(V) posiadających konfigurację 3d1 użyto
wzorca wanadowego VOSO4·5H2O zawierającego jony V(IV) o tej samej konfiguracji
rozcieńczone w diamagnetycznym K2SO4 (2,36 ∙ 1018 spinów·g−1).

Do charakterystyki otoczenia tlenowego paramagnetycznych jonów chromu

przeprowadzono pomiary w temperaturze pokojowej (293 ± 1 K) i niskiej (30 i 100 K).
Stosowano spektrometr Bruker Elexsys E-500 (Karlsruhe, Niemcy) pracujący w paśmie
X (9,8 GHz) i paśmie Q (34 GHz) z amplitudą modulacji 0,3 mT i mocą mikrofal 3 mW.
Widma rejestrowano odpowiednio za pomocą rezonatorów Bruker 4122SHQE / 0111
i ER5106QT. Dodatkowo próbkę charakteryzującą się najwyższym sygnałem od jonów
Cr(V) badano za pomocą CW ENDOR przy 30 K za pomocą spektrometru Bruker
ELEXSYS E500 EPR wyposażonego w cylindryczną wnękę ENDOR TM110. Pole
częstotliwości radiowej (RF) wytwarzane przez syntezator Wavetek 3000-446 zostało
wzmocnione przez wzmacniacz szerokopasmowy ENI 3100L o mocy 100 W.

36
 III.3. Modyfikacja i charakterystyka materiału badawczego

III.3.1. Rola próbek odniesienia

W badaniach zastosowano trzy rodzaje modyfikacji chemicznej: fosforylację,

hydrolizę i utlenianie skrobi. Modyfikacja skrobi jest procesem złożonym, często
mającym wpływ nie tylko na właściwość, którą chcemy zmienić, ale także na wiele
innych, powiązanych cech. Dlatego z punktu metodologicznego bardzo ważne jest
zastosowanie tzw. próbki odniesienia. Taka próbka jest poddana tej samej procedurze co
próbka właściwa, jedynie bez dodania czynnika, którego wpływ chcemy zbadać. Ten
sposób pozwala określić wpływ badanego czynnika na zmianę własności modyfikowanej
skrobi a eliminuje działanie procedury. W niniejszej pracy do każdej modyfikacji
sporządzono próbkę odniesienia.

III.3.2. Fosforylacja skrobi ziemniaczanej

Fosforylacja skrobi polega na wprowadzeniu grup fosforanowych do łańcucha

skrobiowego na drodze estryfikacji. Grupy fosforanowe wbudowane do łańcucha mogą
tworzyć mostki pomiędzy merami glukozy łańcuchów skrobiowych (fosforan di-
skrobiowy) lub zajmować pozycję terminalną (fosforan mono-skrobiowy). Wstępne
badania reakcji fosforanów mono- i diskrobiowego z Cr(VI) w roztworze wodnym
pokazały, że obie formy są tak samo reaktywne [56]. Korzystając z procedury
opracowanej w zespole [22] przeprowadzono syntezę fosforanu monoskrobiowego oraz
próbki odniesienia. Dla otrzymania fosforanu monoskrobiowego próbkę skrobi o masie
10 g dodawano do 14 cm3 wodnego roztworu zawierającego: 0,5 g siarczanu(VI) sodu
i mieszaninę fosforylującą (trifosforan sodu (STPP) i trimetafosforan sodu (STMP)
w stosunku 99:1). Tak przygotowany roztwór doprowadzano do pH=6. Zawiesinę
mieszano przy użyciu mieszadła magnetycznego w temperaturze pokojowej przez
1 godzinę, a następnie umieszczano ją w suszarce z termoobiegiem, w temperaturze 45-
50oC. Po uzyskaniu wilgotności 15-20% preparaty wygrzewano w 130 °C przez
2 godziny. Na tym etapie następuje wbudowanie fosforu w strukturę skrobi [21]. Po
ostudzeniu próbki kruszono i mieszano z 70 cm3 wody. Następnie mierzono odczyn
zawiesiny, doprowadzano pH do wartości 6,5 i wirowano zawiesinę przez 10 minut,
stosując 1500 obrotów/minutę. Odwirowany roztwór zlewano znad próbki, dodawano

37
120 cm3 wody, mieszano i doprowadzano pH zawiesiny do wartości 6,5. Etap płukania
i wirowania powtarzano trzy razy, aby usunąć niezwiązany fosfor z próbki. Tak uzyskany
preparat suszono w suszarce w 50 °C przez 20 godzin. Wysuszoną próbkę rozcierano
w moździerzu i przechowywano w temperaturze 4°C. Próbkę odniesienia otrzymywano
według tej samej procedury, jednak bez dodatku mieszaniny fosforylującej.

III.3.3. Analiza zawartości fosforu w skrobi

Zasada oznaczenia zawartości fosforu w fosforanach skrobiowych zawarta jest

w normie PN-EN ISO 3946 [57]. Fosforany skrobiowe przeprowadza się do roztworu
poprzez mineralizację stężonymi kwasami siarkowym(VI) i azotowym(V). Otrzymane
rozpuszczalne ortofosforany reagują z kwasem molibdenowym, w wyniku
czego powstaje kwas fosforomolibdenowy [Mo(VI)], po czym następuje jego redukcja
kwasem askorbinowym. Powstały związek kompleksowy zawierający Mo(V) ma barwę
niebieską. Kolorymetryczne oznaczenie fosforanów wykonuje się przy długości fali
680 nm.

Do analizy niezbędne było przygotowanie następujących roztworów:

A. Roztwór molibdenianu amonowego w kwasie siarkowym(VI): w kolbie miarowej

o pojemności 50 cm3 rozpuszczano 0,53 g 4·hydratu
heptamolibdenianu(VI)amonu [(NH4)6Mo7O24·4H2O] w niewielkiej ilości wody,
następnie dodawano 25 cm3 kwasu siarkowego(VI) o stężeniu 10 mol∙dm-3,
studzono do temperatury pokojowej i dopełniano zawartość kolby wodą do kreski.

B. Roztwór kwasu askorbinowego: do kolby miarowej o pojemności 25 cm3

wprowadzano 1,25 g kwasu askorbinowego i dopełniano wodą kolbę do kreski.

Sporządzenie skali wzorców:

Do 9 kolb stożkowych o pojemności 50 cm3 odmierzano kolejno 0; 1; 2; 3; 4; 5; 7; 9;

10 cm3 roztworu wzorcowego KH2PO4 o stężeniu fosforu równym 4 mg∙dm-3. Następnie
uzupełniano wodą zawartość każdej kolby do objętości ok. 30 cm3 i dodawano po 4 cm3
uprzednio sporządzonego roztworu molibdenianu amonowego (A), mieszano
i odstawiano na 10 minut. Po tym czasie dodawano po 2 cm3 roztworu kwasu
d,l-askorbinowego (B), mieszano i stawiano na 10 minut na wrzącą łaźnię wodną.

38
Następowało pojawianie się barwy niebieskiej w roztworach. Po ochłodzeniu roztworów,
przenoszono je ilościowo do kolb miarowych o pojemności 50 cm3, kolby uzupełniano
wodą do kreski. Absorbancję roztworów mierzono za pomocą spektrofotometru UV-Vis
przy długości fali 680 nm, względem roztworu odniesienia, przygotowanego według tej
samej procedury, nie zawierającego jednak fosforu. Wykonano 10 krzywych
wzorcowych i na ich podstawie obliczono uśrednioną krzywą wzorcową przedstawioną
na rysunku 18, która służyła do oznaczenia stężenia fosforu w analizowanych próbkach.

0.3

0.25

y = 0.0065x
0.2

0.15
A

0.1

0.05

0
0 10 20 30 40 50
zawartość P [mg]

Rysunek 18. Uśredniona linia kalibracyjna wykorzystywana do analizy stężenia

fosforu w skrobi

Przygotowanie i analiza próbek:

Odważono ok. 0,1 g próbki (z dokładnością do 0,05 mg), suszono do stałej masy
w temperaturze 105˚C, a następnie mineralizowano w 15 cm3 mieszaniny 1:1 kwasu
azotowego(V) i kwasu siarkowego(VI), którą lekko ogrzewano do momentu zastąpienia
brązowych oparów białymi oraz do uzyskania pełnej przezroczystości cieczy. Następnie,
po ostudzeniu cieczy dodawano 10 cm3 wody destylowanej i ogrzewano do ponownego
pojawienia się białych oparów.

39
 Otrzymany roztwór ortofosforanu zobojętniano za pomocą roztworów NaOH
o stężeniach 10 M, 1M i 0,1M, przenoszono ilościowo do kolby miarowej o pojemności
250 cm3. Następnie pobierano 8,0 cm3 tego roztworu do kolby stożkowej o pojemności
50 cm3 i oznaczano stężenie fosforu zgodnie z zasadą używaną przy wykonywaniu
krzywej wzorcowej.

Całkowite stężenie fosforu, wyrażone w procentach wagowych, obliczano na

podstawie wzoru:

m0  V1 100
%P  Równanie 3
m1  V0 10 6

Gdzie:
m0 – masa badanej próbki pobranej do oznaczenia po wysuszeniu do stałej masy[g]
m1 – stężenie fosforu odczytane z krzywej wzorcowej [μg]
V0 – objętość roztworu po rozcieńczeniu (250 cm3) [cm3]
V1 – objętość porcji roztworu pobranej do analizy (8 cm3)

III.3.4. Hydroliza skrobi ziemniaczanej

Hydroliza skrobi polega na depolimeryzacji jej łańcuchów do cukrów prostych,

a ostatecznie do D-glukozy. W tym procesie zerwaniu ulegają wiązania α-glikozydowe
łączące cząsteczki D-glukozy w łańcuch polimerowy.
Częściową hydrolizę skrobi ziemniaczanej przeprowadzono w środowisku
zasadowym i kwasowym. Otrzymanie skrobi hydrolizowanej w środowisku kwasowym
polegało na reakcji 10 g skrobi ziemniaczanej z 45 cm3 wody destylowanej o pH = 1.
Zawiesinę wytrząsano przez 1 godzinę, następnie zmierzono pH roztworu, a skrobię
odsączano na lejku Büchnera, przemywając ją ok. 150 cm3 wody destylowanej, do zaniku
reakcji na chlorki (dodanie do przesączu ok. 2-3 kropli AgNO3). Tak otrzymaną próbkę
suszono przez 24 godziny w temperaturze 50○C. Skrobię hydrolizowaną w środowisku
zasadowym wykonano zgodnie z następującą procedurą: sporządzono zawiesinę o 40%
zawartości skrobi. Następnie wartość pH zawiesiny ustalano na 10 i mieszano ją przez 50
minut w temperaturze pokojowej. Później obniżano wartość pH zawiesiny do 7, osad
odsączano i przemywano wodą destylowaną. Próbkę suszono przez 24 godziny
w temperaturze 50○C.

40
 III.3.5. Utlenianie skrobi ziemniaczanej

Utlenianie skrobi ziemniaczanej zostało przeprowadzone według procedury opisanej

przez Forsella et. al. [58] przy użyciu chloranu(I) sodu. Zawiesinę o 40% zawartości
skrobi zadawano chloranem(I) sodu NaClO w proporcji 0,01 g Cl na 1 g skrobi. Wartość
pH zawiesiny ustalano na 10 i mieszano ją przez 50 minut w temperaturze pokojowej.
Następnie obniżano wartość pH zawiesiny do 7, osad odsączano i przemywano wodą
destylowaną do zaniku jonów chlorkowych w przesączu. Próbka odniesienia została
przygotowana w ten sam sposób z pominięciem dodawania czynnika utleniającego.
Próbki skrobi suszono i przechowywano w eksykatorze.

III.3.6. Oznaczanie zawartości grup CHO i COOH w skrobi

Analizę stężenia grup karbonylowych (CHO) przeprowadzono według Whistlera [59]

w próbkach skrobi natywnej, odniesienia i utlenionej, aby zbadać efektywność procesu
utleniania skrobi opisanego w poprzednim rozdziale.

Odważano około 0,5 g skrobi (z dokładnością do 0,05 mg) i suszono do stałej masy
w temperaturze 50○C, a następnie umieszczano w zlewce o pojemności 200 cm3,
dodawano 25 cm3 wody destylowanej i mieszano. Otrzymaną zawiesinę kleikowano na
łaźni wodnej o temperaturze 90○C przez 10 minut. Po zdjęciu z łaźni próbkę ochładzano
do temperatury 40○C, dodawano 2 krople oranżu metylowego i doprowadzano do pH 3,2
za pomocą 0,1 M roztworu HCl (zawiesina zabarwiała się na kolor lekko pomarańczowy).
Po dodaniu 15 cm3 chlorowodorku hydroksyloaminy (zmiana koloru roztworu na żółty)
próbki umieszczano na 4 godziny na łaźni wodnej o temperaturze 40○C. Następnie
miareczkowano próbkę 0,1 M roztworem HCl do wartości pH = 3,2 (pojawienie się lekko
pomarańczowej barwy). Procedurę powtarzano dwukrotnie dla każdej próbki.

Stężenie grup karbonylowych obliczano z poniższego wzoru:

(𝑏−𝑎)×𝑁×𝑀𝐶𝐻𝑂 ×100
𝑍𝑝𝑤 = [%] Równanie 4
1000×𝑚𝑛𝑎𝑤𝑎ż𝑘𝑖

Gdzie:
Zpw – stężenie grup karbonylowych, procent wagowy [%],

41
a – objętość titrantu zużytego do zmiareczkowania próbek ze skrobią [cm3],
b – objętość titrantu zużytego do zmiareczkowania próbek bez skrobi [cm3],
N – stężenie titrantu (0,1 mol∙dm-3 HCl),
MCHO – masa molowa grupy CHO (MCHO = 29 g∙mol-1)
mnaważki – masa skrobi [g].

Stężenie grup karboksylowych (-COOH) oznaczano według Polskiej Normy PN-EN

ISO 11214:2001 [60] w próbkach skrobi natywnej, odniesienia i utlenionej, aby zbadać
efektywność procesu utleniania skrobi.

Odważano próbkę skrobi o masie 2,000 g i suszono w temperaturze 50○C do stałej

masy. Następnie próbkę przenoszono do kolby stożkowej, dodawano 10 cm3 0,1 M
roztworu HCl i wytrząsano w wytrząsarce przez 30 minut w temperaturze pokojowej
(22±1°C). Próbkę odsączano na lejku Büchnera i przemywano wodą destylowaną do
zaniku jonów chlorkowych (próba z roztworem AgNO3). Następnie przenoszono próbkę
skrobi do zlewki o pojemności 500 cm3 i mieszano ze 120 cm3 wody destylowanej.
Zlewkę z zawiesiną umieszczano na gorącej łaźni wodnej (około 95○C) i mieszano, aby
kleikowanie próbki zachodziło równomiernie. Po zakończeniu procesu dodawano
3 krople fenoloftaleiny i miareczkowano na gorąco 0,1 M roztworem NaOH, do
osiągnięcia pH = 8,3 (roztwór zabawiał się na kolor malinowy). Procedurę powtarzano
dwa razy dla każdej próbki.

Stężenie grup karboksylowych obliczano z poniższego wzoru:

100×𝑁×𝑉×𝑀𝐶𝑂𝑂𝐻
𝑍𝑝𝑤 = [%] Równanie 5
1000×𝑚𝑛𝑎𝑤𝑎ż𝑘𝑖

Gdzie:
Zpw – stężenie grup karboksylowych, procent wagowy [%],
N – stężenie titrantu (0,1 mol∙dm-3 NaOH),
V – objętość zużytego titrantu [cm3],
MCOOH – masa molowa grupy COOH (MCOOH = 45 g∙mol-1),
mnaważki – masa skrobi [g].

Wyniki oznaczeń stężenia grup karbonylowych oraz grup karboksylowych

w próbkach skrobi natywnej, referencyjnej i utlenionej przedstawiono w tabeli 1.

42
 Tabela 1. Stężenie grup karbonylowych i karboksylowych w próbkach skrobi
natywnej, odniesienia i utlenionej

Skrobia natywna Skrobia odniesienia Skrobia utleniona

0,79 1,05 1,39

Stężenie grup
karbonylowych 0,45 0,68±0,20 1,35 1,25±0,18 1,07 1,28±0,19
[%]
0,80 1,35 1,39

0,86 0,76 2,70

Stężenie grup
karboksylowych 0,78 0,79± 0,02 0,76 0,75 ± 0,02 2,58 2,65 ± 0,06
[%]
0,77 0,72 2,66

Zawartość grup karbonylowych w skrobi odniesienia i utlenionej jest dwukrotnie

większa niż w skrobi natywnej. Niewątpliwie wpływa na to hydroliza obu tych skrobi
w środowisku alkalicznym. Bardzo podobna zawartość grup karbonylowych w skrobi
odniesienia i utlenionej świadczy o decydującym wpływie hydrolizy na ich liczebność.

Skrobia natywna i odniesienia zawierają zbliżone ilości grup karboksylowych,

natomiast w skrobi utlenionej obserwowany jest znaczny wzrost liczby tych grup. Jest to
efekt zgodny z danymi literaturowymi, które podają, że zastosowanie chloranu (I) sodu
jako utleniacza, skutkuje powstaniem większej ilości grup -COOH niż grup -CHO [59].

Analiza stężenia grup karboksylowych wykazała skuteczność zastosowanej metody

utleniania. Natywna skrobia ziemniaczana zawiera grupy -COOH w niewielkich
ilościach, wynoszących 0,8% atm., czyli występują one tylko w co 40-ym pierścieniu
piranozowym. Podobny wynik (0,8% atm.) charakteryzuje skrobię odniesienia.
Natomiast w przypadku skrobi utlenionej zawartość grup -COOH wzrosła do 2,7 %, co
odpowiada występowaniu grup karboksylowych w co 12-ym pierścieniu piranozowym.

43
 III.4. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią w roztworach wodnych

W niniejszym rozdziale przedstawiono wyniki badań oddziaływania jonów chromu

ze skrobią oraz ich interpretację. Do badań wykorzystano skrobię natywną oraz
modyfikowaną. Zastosowano trzy rodzaje modyfikacji chemicznej: fosforylację,
hydrolizę i utlenianie skrobi.

III.4.1. Oddziaływanie jonów chromu z natywną skrobią ziemniaczaną

W pierwszej kolejności zbadano oddziaływania jonów chromu ze skrobią natywną.

Analizowano wpływ czynników takich jak pH roztworu, temperatury, czasu kontaktu,
początkowe stężenie substratów na przebieg reakcji i końcowe stężenie produktów.
Wykonano także badania kinetyczne reakcji. Przy wykorzystaniu metody EPR określono
ilość i rodzaj jonów paramagnetycznych chromu w próbkach po reakcji. Metodą SEM-
EDX określono rozmieszczenie jonów chromu w granulach skrobi. Zmierzono zeta
potencjał na powierzchni granuli w zależności od wartości pH roztworu. Wyniki
poszczególnych eksperymentów przedstawiono w rozdziałach III.4.1.1. – III.4.1.8.

III.4.1.1. Wpływ pH roztworu na przebieg reakcji

W roztworach wodnych chrom(VI) występuje w postaci jonów

wodorochromianowych HCrO4−, chromianowych CrO42− i dichromianowych Cr2O72−
[43]. Jony HCrO4− i Cr2O72− występują w roztworach o pH w zakresie 1-6,5 a zawartość
każdego z nich zależy od całkowitego stężenia Cr(VI). W roztworach o pH powyżej 6,5
dominującą formą sześciowartościowego chromu są jony CrO42−.

Wyniki eksperymentów dotyczących wpływu pH na stężenie jonów Cr(VI)

w roztworze po kontakcie ze skrobią przedstawiono na rysunku 19:

44
 Rysunek 19. Wpływ wartości pH na stężenie Cr(VI) w roztworze. Warunki: czas
kontaktu = 2 h, początkowe stężenie Cr(VI) = 100 mg∙dm-3, objętość roztworu = 25 cm3,
ilość skrobi = 2,5 g, temperatura 21° C. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe,
maksymalna wartość: 5%

Jak wynika z rysunku, po dwóch godzinach kontaktu przy pH równym 1 w roztworze

pozostaje 55% stężenia początkowego Cr(VI). Po kontakcie ze skrobią przy pH równym
lub większym niż 4 w roztworze pozostaje ponad 90% Cr(VI).

Wyniki wskazują, że wartość pH = 1 jest najbardziej korzystna dla obniżenia stężenia

jonów Cr(VI) w roztworze. W silnie kwasowych warunkach aniony dichromianowe łatwo
mogą bowiem przyłączyć się do dodatnio naładowanej podwójnej warstwy elektrycznej
na powierzchni granuli skrobiowej i jednocześnie ulegać redukcji. Ta hipoteza jest
zgodna z pomiarami zeta potencjału (przedstawionymi w rozdziale III.4.1.8) i danymi
literaturowymi uzyskanymi dla innych biosorbentów [36] [37].

III.4.1.2. Wpływ temperatury i czasu kontaktu na zawartość chromu w roztworze

i w skrobi

Wpływ temperatury i czasu kontaktu na stężenie jonów Cr(VI) w roztworze wodnym

po reakcji ze skrobią przedstawiono na rysunku 20. Wyniki eksperymentów wskazują na
występowanie dwóch następujących po sobie procesów prowadzących do zmniejszenia
stężenia Cr(VI) w roztworze. Początkowy jest bardzo szybki i niezależny od temperatury
natomiast drugi jest wolniejszy i wyraźnie zależny od temperatury. Wskazuje to na dwa
różne mechanizmy tych procesów.

45
 Rysunek 20. Wpływ czasu kontaktu i temperatury na stężenie Cr(VI) w roztworze.
Warunki: pH=1, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3, objętość roztworu = 25 cm3,
ilość skrobi =2,5 g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5%

Podwyższenie temperatury powoduje znaczący spadek stężenia jonów Cr(VI)

w roztworze. Różnice w efektywności i przebiegu reakcji są szczególnie widoczne przy
porównaniu danych z temperatury 21°C do tych z 35 i 45°C. Całość obserwacji wskazuje
na złożoność oddziaływań pomiędzy granulami skrobi a jonami dichromianowymi oraz
na istotny wpływ temperatury i czasu kontaktu na efektywność procesu.

Nagły spadek zawartości Cr(VI) w roztworze, uwidaczniający się w początkowym

etapie w przypadku wszystkich krzywych (Rys. 20), może być wytłumaczony przez
gromadzenie się anionów chromianowych na granicy faz pomiędzy dodatnio naładowaną
powierzchnią granuli i roztworem oraz redukcję jonów chromianowych przy udziale grup
hydroksylowych obecnych w łańcuchu polisacharydowym. Po dłuższym czasie kontaktu,
proces zaczyna być kontrolowany kinetycznie, co jest widoczne na rysunku w postaci
różnego przebiegu krzywych dotyczących poszczególnych temperatur. Świadczy to
o zmianie mechanizmu procesu.

Całkowite stężenie chromu w skrobi w zależności od temperatury (po reakcji w 21°C

i 35°C) i czasu kontaktu przedstawiono na rysunku 21a. Ilość jonów chromu związanych
przez granule zwiększa się liniowo wraz z czasem kontaktu, osiągając po 24 godzinach
16% dla 21°C i 20% dla 35°C. Można zatem wyciągnąć wniosek, że w zakresie

46
temperatur 21 - 35°C wyższa temperatura sprzyja wiązaniu większej ilości jonów chromu
w granulach skrobiowych.

Rysunek 21. Wpływ czasu kontaktu na całkowite stężenie Cr w skrobi po reakcji w 21oC
i 35oC (a) oraz 45oC (b). Warunki: pH=1, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3
(100%), objętość roztworu = 25 cm3, ilość skrobi = 2,5g. Błąd pomiaru: odchylenie
standardowe, maksymalna wartość: 2,5%

Całkowite stężenie chromu w skrobi po reakcji w 45°C zilustrowano na rysunku 21 b.

W przypadku tej temperatury obserwuje się wzrost zawartości chromu związanego
z granulami przez pierwsze 5 godzin do wartości 15%, a następnie przejście krzywej
w plateau. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż zawartość jonów chromu (VI) w roztworze
(Rys. 20) stale się zmniejsza, zbliżając się po 24 godzinach do zera.

Oznacza to, że pewna ilość sześciowartościowego chromu nie ulega sorpcji na skrobi,
ale ulega redukcji do chromu(III), po czym zostaje uwolniona do roztworu.
Podsumowując można stwierdzić, że wysoka temperatura sprzyja redukcji Cr(VI) do
Cr(III), a sorpcja jonów chromu osiąga stan równowagi.

III.4.1.3. Wpływ zawartości początkowej skrobi i jonów Cr(VI) na końcowe stężenie

Cr(VI) w roztworze

Wpływ początkowej ilości skrobi na stężenie Cr(VI) w przesączach przedstawiono na

rysunku 22. Zależności otrzymane dla wszystkich badanych temperatur miały podobny
przebieg.

47
Rysunek 22. Wpływ początkowej ilości skrobi na stężenie Cr(VI) w roztworze po reakcji.
Warunki: pH=1, czas kontaktu = 5 h, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3,
objętość roztworu =25 cm3. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna
wartość: 5%

Im wyższa początkowa ilość skrobi tym bardziej efektywnie postępuje proces

zmniejszania się stężenia chromu(VI) w roztworze. Natomiast stężenie początkowe
Cr(VI) nie ma znaczącego wpływu na zawartość Cr(VI) w roztworze po reakcji, co
przedstawia rysunek 23. Jest to szczególnie widoczne w przypadku większej ilości skrobi
(7,5 g).

48
 Rysunek 23. Wpływ początkowego stężenia Cr(VI) na zawartość Cr(VI) w roztworze
po reakcji. Warunki: pH=1, czas kontaktu = 5 h, objętość roztworu = 25 cm3, ilość skrobi
= 2,5 lub 7,5 g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5%

Prawdopodobnie w badanym przedziale początkowych stężeń chromu, większa ilość

skrobi (7,5g) dostarcza wystarczającej liczby centrów aktywnych do redukcji
sześciowartościowego chromu. W tym przypadku, wpływ temperatury na efektywność
procesu jest mniej znaczący, co uwidacznia się na wykresie bliżej ułożonymi liniami.

III.4.1.4. Kinetyka reakcji jonów Cr(VI) ze skrobią natywną

Wyniki badań kinetycznych przedstawiono na rysunkach 24-26. Założono, że reakcja

Cr(VI) ze skrobią zachodzi według mechanizmu adsorpcji sprzężonej z redukcją [36].

49
 Rysunek 24. Wpływ czasu kontaktu i temperatury na zmniejszenie stężenia jonów
Cr(VI) w roztworze. Warunki: pH=1, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3,
objętość roztworu = 25cm3, ilość skrobi =7,5 g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe,
maksymalna wartość: 5%

Wpływ czasu kontaktu i temperatury na zmianę stężenia jonów Cr(VI) w roztworze

pod wpływem oddziaływania ze skrobią przedstawia rysunek 24. Do pomiarów
kinetycznych użyto 7,5 g skrobi ziemniaczanej, która została poddana kontaktowi
z roztworem Cr(VI) o stężeniu 100 mg·dm−3 przy pH = 1 i temperaturach 21, 35 lub
45 °C. Użycie nadmiaru skrobi (7,5 g) pozwalało na założenie, ze stężenie skrobi jest
stałe a reakcja przebiega według modelu pseudo pierwszego rzędu zgodnie z wzorem:

lncCr(VI) = lncCr(VI)in – kt, Równanie 6

gdzie:

cCr(VI) – stężenie Cr(VI) po reakcji [mg∙dm-3],

cCr(VI)in – początkowe stężenie Cr(VI) [mg∙dm-3],
t – czas kontaktu [s],
k – stała szybkości reakcji [s-1].

Wykresy zależności ln cCr(VI) od czasu kontaktu dla poszczególnych temperatur

przedstawia rysunek 25.

50
 Rysunek 25. Krzywe kinetyczne uzyskane przy zastosowaniu modelu reakcji pseudo
pierwszego rzędu.

Obliczone wartości poszczególnych stałych szybkości reakcji k i współczynników R2

zostały zestawione w tabeli 2.

Tabela 2. Wartości stałych szybkości reakcji i współczynników R2 obliczonych według

modelu reakcji pierwszego rzędu

T [°C] k [s-1] R2

21 6,64∙10-5 0,97

35 1,20∙10-4 0,87

45 2,10∙10-4 0,96

Przedstawione wartości stałych k zostały zastosowane do obliczenia energii aktywacji

reakcji przy zastosowaniu równania Arrheniusa (Rys. 26):

lnk = B –E/RT, Równanie 7

gdzie B to punkt przecięcia prostej z osią X, a E to energia aktywacji [J·mol−1].

51
 Rysunek 26. Wykres równania Arrheniusa

Wysoka wartość R2 (ok. 0,99) dla danych z przedziału temperatur od 21-45 °C

potwierdza zaproponowany model kinetyczny. Współczynnik E/R równy 7,8∙103
uzyskany z równania 7 został wykorzystany do obliczenia energii aktywacji wynoszącej
65 kJ·mol−1. Wartości energii aktywacji cytowane w literaturze jako typowe dla reakcji
redukcji Cr(VI) do Cr(III) przez związki organiczne wynoszą 33-75 kJ·mol−1 [61] [62]
[63]. Obliczona w pracy wartość energii aktywacji wraz z zależnym od temperatury
przebiegiem reakcji są zgodne z założeniem, że proces zachodzący w roztworze
pomiędzy jonami Cr(VI) a granulami skrobi jest istotnie reakcją chemiczną. Ten wniosek
koresponduje również z wynikami pomiarów EPR oraz AAS przedstawionymi
w kolejnym rozdziale.

III.4.1.5. Analiza ilościowa paramagnetycznych form chromu metodą EPR

Pomiary widm EPR próbek skrobi po reakcji z jonami Cr(VI) wykonano w celu
określenia rodzaju i ilości paramagnetycznych form chromu, które powstają w wyniku
redukcji jonów Cr(VI). Na widmie próbki otrzymanej przez traktowanie skrobi przy
pH = 1 przez 1 tydzień roztworem zawierającym jony Cr(VI) (Rys. 27) widoczne są dwa
sygnały: szeroki (ΔBpp = 44 mT) z tensorem g równym 1,988 oraz wąski (ΔBpp = 1,4 mT)
o tensorze g = 1,978.

52
 Rysunek 27. Widmo EPR skrobi po reakcji z roztworem jonów Cr(VI) przy pH=1
i pH=2. Warunki: czas kontaktu = 1 tydzień, stężenie początkowe Cr(VI) = 5 g∙dm-3,
objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

Na podstawie parametrów widma, pierwszy sygnał został przypisany jonom

chromu(III) natomiast drugi jonom chromu(V) [64]. Obecność obu sygnałów
potwierdziła hipotezę, że w wyniku oddziaływania roztworu dichromianu z granulami
skrobiowymi jony Cr(VI) ulegają redukcji, będącej częścią procesu postulowanego przez
Parka et al. [36]. Sygnały od form paramagnetycznych chromu pojawiają się również
w widmie EPR próbki traktowanej przy pH = 2 (Rys. 27). W tym przypadku sygnał
pochodzący od jonów Cr(III) jest słabo widoczny ze względu na znaczący
wzrost amplitudy bardzo wąskiego sygnału od jonów Cr(V) przy równoczesnym
poszerzeniu linii Cr(III) (ΔBpp = 51 mT), a tym samym zmniejszeniem amplitudy piku.
W celu otrzymania integralnej intensywności pików (pole powierzchni pod krzywą
absorpcji) wykonano dwukrotne całkowanie widma EPR. Wyniki pomiarów ilościowych
EPR dowodzą, że w granulach skrobiowych formą dominującą są jony chromu
trójwartościowego (Tab. 3).

Dalsza analiza widma pochodzącego od jonów Cr(V) pozwoliła na stwierdzenie, że

sygnał od jonów Cr(V) odznacza się anizotropową linią (Rys. 28) z następującymi
wartościami tensora g: gxx = 1,976, gyy = 1,979, gzz = 1,984 wyznaczonymi na podstawie
symulacji komputerowej [54]. Główna linia pochodzi od izotopów nCr (n= 50, 52, 54;
I=0). Dodatkowo zaobserwowano (insert Rys. 28) częściowo rozdzieloną strukturę
nadsubtelną (HFS) pochodzącą od izotopu 53Cr (spin jądrowy I=3/2, abundancja=9,55%).

53
 Rysunek 28. Widmo EPR skrobi po reakcji z roztworem jonów Cr(VI) dla pH=2.
Insert: linie rozszczepienia nadsubtelnego związane ze stałą Ayy izotopu 53Cr. Warunki:
pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień; stężenie początkowe Cr(VI) = 5 g∙dm-3, objętość =
22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

Spośród spodziewanych 12 linii satelitarnych struktury nadsubtelnej pochodzących

od tego izotopu w otoczeniu rombowym, tylko cztery linie pochodzące od składowej y,
charakteryzujące się stałą rozszczepienia nadsubtelnego Ayy = 3,87 mT, są widoczne
w widmie eksperymentalnym. Uzyskane parametry EPR są bliskie danym literaturowym
dla Cr(V) powstałego na drodze redukcji chromu(VI) przez włókna kokosowe [65], oraz
mogą być przypisane Cr(V) w otoczeniu pięciu ligandów [65] [66].

W tabeli 3 przedstawiono zawartość jonów Cr(III) i Cr(V) w granulach skrobi,

wyznaczoną za pomocą spektroskopii EPR i atomowej spektrometrii absorpcyjnej ASA.
Całkowita zawartość chromu w granulach po reakcji przy pH = 1 jest bardzo bliska
stężeniu jonów Cr(III) oznaczonemu metodą EPR.

54
 Tabela 3. Zawartości chromu całkowitego, Cr(III) i Cr(V) oznaczone metodą AAS
i EPR w skrobi po reakcji z Cr(VI) w pH=1 i pH=2. Warunki reakcji: czas kontaktu =
1 tydzień, stężenie początkowe Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość
skrobi = 5 g, temperatura 21°C. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna
wartość: 0,5∙1019

Zawartość Cr całkowitego Zawartość jonów Cr(III) w Zawartość jonów Cr(V) w

w 1 g skrobi 1 g skrobi 1 g skrobi
pH
(oznaczenie AAS) (z widm EPR ) (z widm EPR )

10,4 x 1019 jonów Cr(III) 0,1 x 1017 centrów Cr(V)

1 8,96 mg Cr
= 9,01 mg Cr(III) = 0,001 mg Cr(V)

6,2 x 1019 jonów Cr(III) 5,6 x 1017 centrów Cr(V)

2 6,12 mg Cr
= 5,36 mg Cr(III) = 0,05 mg Cr(V)

Wykazano, że po reakcji przy pH = 1 prawie cały chrom występuje w formie

trójwartościowej i jest związany ze skrobią. Natomiast przy pH = 2 całkowita ilość
chromu w próbce po reakcji była nieco większa niż zawartość jonów Cr(III)
zaadsorbowanych przez skrobię. Oznacza to, że przy wyższych wartościach pH proces
redukcji jest mniej efektywny i że pewna ilość diamagnetycznego Cr(VI) jest obecna
w skrobi. W obu przypadkach ilość związanych jonów Cr(V) była znikoma.

Uzyskane wyniki prowadzą do następujących wniosków: w badanym układzie grupy

hydroksylowe jednostek glukozowych w łańcuchu polisacharydu (St-OH) odgrywają rolę
reduktorów jonów Cr(VI), jednocześnie ulegając utlenieniu do grup karbonylowych lub
karboksylowych zgodnie ze schematem:

St−OH → St−CHO → St−COOH Równanie 8

W tym samym czasie aniony dichromianowe reagują według reakcji redoks:

Cr2O72- + 14H+ + 6e- = 2Cr3+ + 7H2O Równanie 9

Redukcja jonów Cr(VI) do Cr(III) zachodzi z przeniesieniem 3 elektronów, podczas

gdy utworzenie jonu Cr(V) wymaga transferu tylko jednego elektronu. Możliwe jest też

55
powstanie formy czterowartościowej chromu poprzez transfer dwóch elektronów [67].
W roztworze wodnym zachodzą również następujące reakcje:

Cr(IV) + Cr(VI) → 2Cr(V) Równanie 10

2Cr(IV) → Cr(V) + Cr(III) Równanie 11

Formy trój- i pięciowartościowa są uważane za ostateczne produkty reakcji.

Pięciowartościowe jony chromu mogą być stabilizowane w łańcuchu polisacharydowym
przez atomy tlenu. Wiele kompleksów Cr(V) z ligandami zawierającymi tlen zostało
wyizolowanych. Ważną rolę w stabilizacji jonów Cr(V) odgrywają również
hydroksykwasy [68] i diole [67]. Wyniki pomiarów ilościowych jonów
paramagnetycznych dla poszczególnych stopni utlenienia chromu zaprezentowano na
rysunku 29.

Rysunek 29. Zawartość jonów Cr(III) i Cr(V) zaadsorbowanych w granulach

skrobiowych po reakcji. Warunki: czas kontaktu = 24 h, stężenie początkowe Cr(VI) = 5
g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g, temperatura 21°C. Błąd
pomiaru: odchylenie standardowe; dla jonów Cr(III): maksymalna wartość: 0,5∙1019;
dla jonów Cr(V): maksymalna wartość: 0,5∙1018

56
 Najwięcej jonów Cr(III) zostało zaadsorbowanych przez skrobię podczas reakcji przy
pH = 1. Natomiast zawartość Cr(V) związanego ze skrobią była o 2 rzędy wielkości
mniejsza niż jonów Cr(III) niezależnie od wartości pH. Otrzymane wyniki EPR
w połączeniu z wynikami z pozostałych eksperymentów przedstawionych w pracy
potwierdzają wniosek, że w roztworach wodnych pH = 1 jest najbardziej korzystne
z punktu widzenia efektywnej konwersji jonów Cr(VI) do jonów Cr(III). Zauważono, że
ilość jonów Cr(III) związanych z granulami skrobiowymi jest silnie zależna od ich źródła,
t.j., czy są to jony pochodzące z azotanu(V) chromu(III) czy powstają one w wyniku
redukcji jonów dichromianowych [Cr(VI)]. Podczas badania tego zjawiska zastosowano
identyczne stężenia chromu dla reakcji z jonami sześcio- jak i trójwartościowymi.
Odpowiednie wyniki zaprezentowano na rysunku 30.

Rysunek 30. Sorpcja jonów Cr(III) powstałych podczas redukcji Cr2O72- lub
dostarczonych z roztworu Cr(NO3)3 na granulach skrobiowych. Warunki reakcji: stężenie
początkowe Cr(VI) lub Cr(III)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3,
ilość skrobi = 5 g, temperatura 21°C. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe,
maksymalna wartość: 0,5∙1019

Po 30 minutach reakcji, przy pH = 1, stężenie Cr(III) związanego ze skrobią było

dwukrotnie większe dla świeżo zredukowanych jonów Cr(III) niż dla tych dostarczonych
z roztworu azotanu(V) chromu(III). Dodatkowo, znaczące różnice w zdolności
sorpcyjnej obu rodzajów jonów zauważono podczas przedłużenia czasu kontaktu. Jony

57
Cr(III) utworzone in statu nascendi przez redukcję dichromianu(VI) potasu zostały
związane przez granule w większej ilości niż te dostarczone z roztworu soli Cr(III).
Zawartość świeżo zredukowanych jonów chromu przy pH = 1 wzrasta liniowo, natomiast
dostarczonych z roztworu Cr(NO3)3 spada wraz z przedłużeniem czasu.

Efekt ten może być wytłumaczony na podstawie stanu hydratacyjnego jonów Cr(III)
w roztworach wodnych. Jony dostarczone poprzez rozpuszczenie soli chromu występują
w postaci heksaakwakompleksu ([Cr(H2O)6]3+) [69]. Natomiast świeżo zredukowane
jony Cr(III) w momencie powstawania nie są skoordynowane przez cząsteczki wody
i dlatego mogą łatwo przyłączyć się do grup funkcyjnych granuli skrobiowej. Ponadto
reakcja redoks zachodząca w układzie dostarcza nowe grupy funkcyjne: karbonylowe
i karboksylowe, tworzące kompleksy z jonami metali przejściowych [32] [70]. Pozwala
to na wysunięcie wniosku, że redukcja Cr(VI) do Cr(III) jest bardzo ważnym etapem
oddziaływania skrobi z sześciowartościowym chromem w roztworach wodnych.

III.4.1.6. Charakterystyka otoczenia tlenowego paramagnetycznych jonów chromu

W celu określenia otoczenia tlenowego jonów paramagnetycznych związanych

w strukturze skrobi po reakcji wykonano pomiary widm próbek w paśmie X w modzie
prostopadłym i równoległym, w paśmie Q oraz z wykorzystaniem techniki ENDOR.
Poszczególne eksperymenty zostały opisane w rozdziałach III.4.1.6.1-III.4.1.6.3.

III.4.1.6.1. Badania metodą EPR w paśmie X skrobi po sorpcji jonów chromu

Dla próbek skrobi po sorpcji wykonano pomiary EPR w paśmie X w modzie

prostopadłym (Rys. 31A; 31C) i równoległym (Rys. 31B; 31D).

Porównanie tak zarejestrowanych widm posłużyło do sprawdzenia czy można

zaobserwować przejścia wzbronione dla jonów Cr(III), co mogłoby posłużyć do
oszacowania energii rozszczepienia w polu zerowym. Wykazano, że sygnały
zarejestrowane w temperaturze pokojowej w modzie równoległym (Rys. 31B i 31D) mają
niski stosunek sygnału do szumu. W celu poprawy jakości widm, takie same pomiary
zostały wykonane w temperaturze 100 K przy użyciu ciekłego azotu jako czynnika
chłodzącego. Widma uzyskane w modzie równoległym nie mogą być przypisane do
jonów Cr(III) ze względu na ich położenie w polu magnetycznym o niskich wartościach.
Intensywność sygnału w modzie równoległym jest około 150 razy mniejsza niż tego
uzyskanego w modzie prostopadłym. Wskazuje to że roszczepienie poziomów ±1/2

58
i ±3/2 są na tyle duże w stosunku do energii promieniowania mikrofalowego stosowanego
w paśmie X, że przejścia wzbronione nie mogą być zaobserwowane.

Rysunek 31. Widma EPR zarejestrowane w paśmie X dla próbek po reakcji z Cr(VI)
Warunki reakcji: czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3,
objętość = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

A: pomiar w płaszczyźnie poprzecznej; pH=1; B: pomiar w płaszczyźnie równoległej ;

pH=1; C: pomiar w płaszczyźnie poprzecznej; pH=2; D: pomiar w płaszczyźnie
równoległej; pH=2

Dodatkowo nawet jeśli występują przejścia wzbronione to ich wpływ na

oddziaływania występujące w cząsteczce jest pomijalny. W przypadku próbki po reakcji
z jonami Cr przy pH = 2 (Rys. 31D), można zaobserwować słaby sygnał pochodzący od
jonów Cr(V) również podczas rejestracji widma w modzie równoległym. Jednak dla tego
centrum (konfiguracja 3d1, jeden niesparowany elektron) nie należy oczekiwać przejść

59
wzbronionych, a pojawienie resztowego sygnału może być spowodowane niedokładną
kalibracją spektrometru i zaobserowaniem oddziaływania ze składową prostopadłą.

III.4.1.6.2. Badania metodą EPR w paśmie Q skrobi po sorpcji jonów chromu

Pomiary metodą EPR w paśmie Q zostały wykonane w celu zbadania czy zmiany na
uzyskanych widmach jonów Cr(III) i Cr(V) mogą posłużyć do dokładniejszego opisu
otoczenia tlenowego tych jonów w strukturze skrobi. W przypadku kształtu widma Cr(III)
nie zaobserwowano znaczącej zmiany (Rys. 32).

Rysunek 32. Widma EPR zarejestrowane w paśmie Q (temp. pokojowa) dla próbek po
sorpcji jonów chromu z roztworu. Warunki reakcji: pH = 1, czas kontaktu = 1 tydzień,
początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

Natomiast sygnał pochodzący od jonów Cr(V) zarejestrowany w paśmie Q

wykazywał wyraźniejszą asymetrię niż ten zarejestrowany w paśmie X (Rys. 33)

Rysunek 33. Widma EPR zarejestrowane w paśmie Q (temp. pokojowa) dla próbek po
sorpcji jonów chromu z roztworu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień,
początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

60
 Aby uzyskać więcej informacji na temat tego oddziaływania wykonano pomiary
ENDOR w paśmie Q w temperaturze 30 K przy użyciu ciekłego helu jako czynnika
chłodzącego. Pomiar wykonano w szerokim zakresie pola (150 mT, Rys. 34) w celu
zweryfikowania czy możliwe jest zaobserwowanie przejść wzbronionych od jonów
Cr(III), które mogą być zarejestrowane w zakresie niskich wartości pola magnetycznego.
Jednakże również w tym przypadku, takie sygnały nie zostały zaobserwowane pomimo
zastosowania promieniowania mikrofalowego o znacznie większej energii. Widmo EPR
pochodzące od jonów Cr(V) zarejestrowane w temperaturze 30 K (Rys. 34) wykazało się
większą symetrią niż to zarejestrowane w temperaturze pokojowej (Rys. 33). Jest to
prawdopodobnie związane z kurczeniem się próbki (shrinking) w wyniku obniżenia
temperatury, co wymusiło zmianę symetrii centrum paramagnetycznego.

Rysunek 34. Widmo EPR w paśmie Q (T=30K) zarejestrowane dla próbek skrobi po
sorpcji jonów chromu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe
stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

III.4.1.6.3. Badanie otoczenia tlenowego Cr(V) za pomocą techniki ENDOR

Oddziaływanie jonów Cr(V) z sąsiadującymi jądrami atomowymi badano przy użyciu

techniki ENDOR. Wykonano pomiary w zakresie szerokim (Rys. 35) oraz zakresach
specyficznych częstotliwości radiowej (RF) dla konkretnych atomów: wodoru, węgla
i chromu.

61
 Rysunek 35. Widmo ENDOR w szerokim zakresie częstotliwości fal
radiowych(T=30K) dla próbek skrobi po sorpcji jonów chromu. Warunki reakcji: pH = 2,
czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu
= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

Sygnał uzyskano tylko dla obszaru protonu (Rys. 36), co wskazuje, że pomiędzy
niesparowanym elektronem Cr(V), a sąsiadującym z nim protonem 1H występuje
oddziaływanie nadsubtelne.

Rysunek 36. Widmo ENDOR zakresu oddziaływania z protonem (T=30K) dla próbek
skrobi po sorpcji jonów chromu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień,
początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

62
 Otrzymane widmo charakteryzują 3 linie. Środkowa linia to sygnał pochodzący od
równocennych protonów, które nie powodują rozszczepienia nadsubtelnego
z elektronem. Są one umiejscowione poza zasięgiem oddziaływania elektronu. Natomiast
dwie linie zewnętrzne pochodzą od równocennych protonów znajdujących się
w otoczeniu elektronu i z nim oddziałuje. Rozszczepienie to jest na tyle małe, że nie jest
widoczne na widmie EPR (odległość między protonem a elektronem to około 2 Ȧ).
Proton jest prawdopodobnie położony wzdłuż osi z kompleksu Cr(V), który wykazuje
zniekształcenie trygonalne (otoczenie jądra chromu charakteryzuje się symetrią C3, a oś
z jest osią trójkrotną). Oddziałujący proton jest najprawdopodobniej składową grupy –
OH zlokalizowanej najbliżej atomu chromu. Prawdopodobnie poprzez to oddziaływanie
z tą grupą, pięciowartościowe jony chromu są skutecznie stabilizowane i mogą być
wykryte po zakończeniu reakcji redukcji.

Pomiary EPR indukowane techniką ENDOR (EIE) miały na celu stwierdzenie czy
asymetria sygnału pochodzącego od jonów Cr(V) może być przypisana tylko jednemu
rodzajowi protonów. Otrzymane krzywe absorpcji dla tensorów gx i gy przekształcono
w krzywe pierwszej pochodnej, które przedstawiono na rysunku 37.

Rysunek 37. Widma EPR indukowanego techniką ENDOR (EIE) otrzymane dla A:
50,2 MHz (gx); B: 51,9 MHz (gy). Temperatura pomiaru: 30 K

Kształt obu sygnałów jest podobny do sygnału uzyskanego dla tej samej próbki
w paśmie Q w temperaturze pokojowej (Rys. 33), co wskazuje, że występuje jeden rodzaj
protonów.

63
III.4.1.7. Pomiary lokalizacji chromu w granulach skrobi metodą SEM-EDX

Przekroje granuli skrobiowych uzyskane w sposób opisany w rozdziale III.2.5.,

badano przy pomocy metody SEM-EDX. Na otrzymanych zdjęciach SEM (Rys. 38, 39)
widoczne są zachowane w całości oraz przecięte granule skrobiowe zatopione w żywicy
epoksydowej. Wykonano badania chemiczne i morfologiczne na obu typach próbek.

Rysunek 38. Zdjęcia SEM granul skrobiowych po reakcji z jonami Cr(VI) przy pH=1,
powiększenie 1800-krotne (a) oraz przy pH=2, powiększenie 1400-krotne (b). Warunki
reakcji: czas kontaktu = 1 tydzień, stężenie początkowe Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość
roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g, temperatura 21°C.

Zdjęcia SEM (Rys. 38) wykazały, że reakcja granul skrobi z jonami

dichromianowymi ma niewielki wpływ na zmianę struktury powierzchniowej granuli.
Analizę ilościową EDX (Rys. 39) wykonano poprzez liniowe skanowanie wiązką
elektronów wzdłuż i w poprzek dziesięciu losowo wybranych przekrojów granuli.
Uzyskane wyniki wskazują na równomierne rozłożenie chromu wewnątrz granul po
reakcji, gdyż widoczne na rysunku 39 zmiany są nieistotne statystycznie.

64
 Rysunek 39. Przykładowe zdjęcie SEM przekroju poprzecznego granuli skrobiowej
z zaznaczoną linią skanu wiązki elektronowej oraz odpowiadające jej liniowe
rozmieszczenie chromu (powiększenie 1400-krotne)

Aby oszacować zawartość chromu w granuli wykonano widma rentgenowskie

z wybranych miejsc powierzchni każdego z przekrojów granul. Średnia zawartość
chromu zmierzona za pomocą metody SEM-EDX wynosiła 0.7 ± 0.1 % wagowych dla
pH = 1 i 0.5 ± 0.1 % wagowych dla pH = 2. Wyniki pozostają w dobrej zgodności
z pomiarami ASA i EPR przedstawionymi w tabeli 3 (rozdział III.4.1.5.)

III.4.1.8. Pomiary zeta potencjału granul skrobiowych

Na rysunku 40 przedstawiono wyniki pomiarów zeta potencjału granul skrobiowych

w funkcji wartości pH. W obu próbkach zaobserwowano wzrost wartości zeta potencjału
wraz z obniżaniem wartości pH. W obojętnym i alkalicznym środowisku zeta potencjał
granul przyjmuje wartości ujemne. Zeta potencjał wzrasta do wartości dodatnich w
środowisku kwasowym (od pH = 3 dla skrobi natywnej i pH = 3,5 dla skrobi
z zaadsorbowanymi jonami chromu).

65
 Rysunek 40. Zeta potencjał granuli skrobiowej w zależności od wartości pH roztworu
dla skrobi natywnej i po reakcji z roztworem jonów Cr(VI). Warunki reakcji: pH = 2,
czas kontaktu = 24 h, początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5
cm3, ilość skrobi = 5 g

Prawdopodobnie wynika to z pokrycia powierzchni granuli jonami hydroniowymi

H3O+, które w roztworze występują w nadmiarze. W takich warunkach ujemnie
naładowane jony chromu łatwo mogą przyłączać się do powierzchni granuli i zostać
zredukowane przez grupy funkcyjne skrobi. Tłumaczy to zaobserowany fakt, że redukcja
Cr(VI) do Cr(III) zachodzi głównie w roztworach o niskich wartościach pH (Rys. 19,
rozdział III.4.1.1.).

III.4.1.9. Podsumowanie wniosków wynikających z oddziaływania jonów chromu ze

skrobią natywną w roztworach wodnych

Otrzymane wyniki doświadczalne pozwalają na następujący opis oddziaływania

jonów Cr(VI) z granulami natywnej skrobi ziemniaczanej w roztworach wodnych. Jak
wskazują pomiary zeta potencjału, w środowisku kwasowym powierzchnie granul
natywnej skrobi ziemniaczanej są naładowane dodatnio. Pozwala to na łatwe przyłączenie
się ujemnych jonów dichromianowych, które ulegają natychmiastowej redukcji przez
grupy hydroksylowe znajdujące się w łańcuchu polisacharydowym. Jak stwierdzono,
wartość pH = 1 jest najbardziej korzystna dla efektywnej redukcji jonów Cr(VI). Reakcja
redoksowa zachodząca z udziałem jonów hydroniowych prowadzi do utworzenia

66
paramagnetycznych jonów Cr(III) i Cr(V) dających sygnały EPR oraz grup
karbonylowych i/lub karboksylowych w granuli skrobi. Grupy te stają się nowymi
centrami sorpcji dla zredukowanych jonów chromu umożliwiając ich równomierne
rozmieszczenie w granulach skrobiowych, na co wskazują badania metodą SEM-EDX.

Obliczona na podstawie pomiarów kinetycznych wartość energii aktywacji procesu

dowodzi, że jest on kontrolowany przez reakcję chemiczną przebiegającą według kinetyki
pseudo pierwszego rzędu. Ilościowe dane dotyczące stężenia jonów Cr(III) w próbkach
skrobi natywnej po reakcji wyznaczone za pomocą metod AAS i EPR świadczą
jednoznacznie, że w zastosowanych warunkach eksperymentalnych redukcja jonów
Cr(VI) jest procesem dominującym nad ich sorpcją, co jest nowością w stosunku do wielu
opublikowanych prac o tej tematyce.

Zostało po raz pierwszy dowiedzione, że jony Cr(III) powstałe in statu nascendi przez
redukcję jonów Cr(VI) są wyjątkowo efektywnie sorbowane przez ziarna natywnej
skrobi, w porównaniu do jonów Cr(III) dostarczonych z roztworu soli chromu(III). Efekt
ten może być wyjaśniony na podstawie stanu hydratacyjnego jonów Cr(III) w roztworach
wodnych. Jony dostarczone poprzez rozpuszczenie soli chromu występują w postaci
heksaakwakompleksu ([Cr(H2O)6]3+) [69]. Natomiast świeżo zredukowane jony Cr(III)
w momencie tworzenia nie są otoczone koordynacyjną sferą utworzoną przez cząsteczki
wody i dlatego mogą łatwo oddziaływać z grupami funkcyjnymi granuli skrobiowej.
Ponadto reakcja redoks zachodząca w układzie dostarcza nowe grupy sorpcyjne
karbonylowe i karboksylowe, tworzące kompleksy z jonami metali grup przejściowych
[28].

III.4.2. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią fosforylowaną

W rozdziale III.4.1. wykazano, że natywna skrobia ziemniaczana oddziałuje z jonami

Cr(VI) w roztworach wodnych powodując ich redukcję głównie do Cr(III) i sorpcję tych
jonów na ziarnach skrobi [56]. Rozdział III.4.2. poświęcono badaniu wpływu fosforylacji
skrobi na efektywność tego procesu. Próbki skrobi natywnej i fosforylowanej badano
przy pH = 1, ustalonym jako wartość optymalna dla natywnej skrobi ziemniaczanej.
W kwaśnych roztworach wodnych (pH = 1) przy niskich stężeniach Cr(VI) (poniżej
1 g∙dm-3) chrom występuje głównie w postaci jonów HCrO4-, podczas gdy w wyższych

67
stężeniach dominują jony Cr2O72-. W pracy [56] zastosowane zostały stężenia Cr(VI)
w zakresie 0,1 - 5 g∙dm-3 , dla których obecne są oba typy anionów Cr(VI) [43].

III.4.2.1. Wpływ fosforylacji i czasu kontaktu na stężenie Cr(VI) w roztworze

Jak przedstawiono na rysunku 41, skrobia fosforylowana obniża stężenie jonów

Cr(VI) w większym stopniu niż natywna, podczas gdy nie ma różnicy w wielkości tego
efektu między fosforanami mono- i diskrobiowym zawierającymi taką samą ilość fosforu
(0,46% wagowych P dla fosforanu monoskrobiowego i 0,45% wagowych P dla
diskrobiowego). Należy zauważyć, że różnica między skrobią natywną i modyfikowaną
obserwowana po 5 godzinach (wynosząca około 30%) jest reprezentatywna dla
eksperymentalnego zakresu 5-24 godzin.

Rysunek 41. Zmiany stężenia Cr(VI) w roztworze podczas kontaktu z natywną skrobią
ziemniaczaną oraz fosforanem mono- i diskrobiowym w funkcji czasu. Warunki reakcji:
pH = 1, początkowe stężenie Cr(VI) = 0,1 g∙dm-3, objętość roztworu = 10 cm3, ilość
skrobi = 1 g, temperatura = 21 oC. Zawartość fosforu: 0,46% wag. dla fosforanu
monoskrobiowego; 0,45% wag. % dla fosforanu diskrobiowego. Błąd pomiaru:
odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5%

Zmiana stężenia jonów Cr(VI), w reakcji roztworu z fosforylowaną skrobią

w temperaturze otoczenia (Rys. 41) jest porównywalna z wartością tej zmiany
w przypadku natywnej skrobi ziemniaczanej w temperaturze 45 oC (Rys. 42). W skrobi
natywnej zmiana stężenia jonów Cr(VI) zachodzi na skutek ich redukcji przez grupy -OH
i -CHO, jak również w wyniku reakcji pomiędzy jonami Cr(III) i grupami

68
karboksylowymi, co prowadzi do adsorpcji kationów chromu(III) w skrobi.
W podwyższonych temperaturach kinetyka redukcji ulega przyspieszeniu. Inny
mechanizm występuje, gdy zmiana stężenia Cr(VI) jest spowodowana przez modyfikację
skrobi. W kolejnych rozdziałach zostaną przedstawione wyniki eksperymentów
mających na celu wykazanie wpływu parametrów takich jak początkowe stężenie jonów
Cr(VI), potencjał zeta, modyfikacja struktury na efektywność chemicznie modyfikowanej
skrobi jako reduktora i jako centrum sorpcyjnego zredukowanego chromu.

Rysunek 42. Zmiany stężenia jonów Cr(VI) w roztworze podczas kontaktu z natywną
skrobią ziemniaczaną w funkcji temperatury i czasu. Warunki reakcji: pH = 1,
początkowe stężenie Cr(VI) = 0,1 g∙dm-3, objętość roztworu = 10 cm3, ilość skrobi = 1 g.
Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5%

III.4.2.2. Wpływ początkowego stężenia Cr(VI) w roztworze na końcowe stężenie tych

jonów

Jak pokazano na rysunku 43, zmiana początkowego stężenia Cr(VI) nie miała
istotnego wpływu na efektywność zarówno natywnej, jak i fosforylowanej skrobi jako
reduktora. Wyniki ustalono na podstawie stosunkowo krótkiego czasu kontaktu
(5 godzin), jednak były one reprezentatywne dla całego zakresu pomiarów (vide supra).
Ponadto efektywność redukcji Cr(VI) była taka sama dla obu fosforanów we wszystkich
przeprowadzonych testach, dlatego też kolejne eksperymenty obejmowały tylko fosforan
monoskrobiowy.

69
 Rysunek 43. Zmiana stężenia jonów Cr(VI) w roztworze w zależności od różnych
początkowych wartości stężeń tych jonów dla natywnej i fosforylowanej skrobi. Warunki
reakcji: pH = 1, czas kontaktu= 5 h , objętość roztworu = 10 cm3, ilość skrobi = 1 g,
temperatura = 21 oC. Zawartość fosforu: 0,46% wag. dla fosforanu monoskrobiowego;
0,45% wag. % dla fosforanu diskrobiowego. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe,
maksymalna wartość: 5%

III.4.2.3. Wpływ fosforylacji skrobi na strukturę skrobi ziemniaczanej

Fosforylacja powoduje naruszenie struktury krystalicznej skrobi, które widoczne jest

w obrazach SEM (Rys. 44) i na widmach rentgenowskich (Rys. 45). Na rysunku 44A
przedstawiona jest gładka powierzchnia granuli natywnej skrobi ziemniaczanej,
natomiast w przypadku próbki odniesienia (Rys. 44B) i fosforanu monoskrobiowego
(Rys. 44C) można zaobserwować chropowatość powierzchni ziarna oraz degradację
i deformację niektórych granul. Stopniowa deterioracja powierzchni spowodowana jest
niewątpliwie modyfikacją chemiczną polimeru.

70
 Rysunek 44. Obrazy SEM natywnej skrobi ziemniaczanej (A), próbki odniesienia (B)
i fosforanu monoskrobiowego o zawartości fosforu 0,30% wag. (C) z powiększeniem
wskazanym na rysunku. Powiększenia w zakresie 600-10000 razy.

Dyfraktogram natywnej skrobi ziemniaczanej (Rys. 45) jest charakterystyczny dla jej
struktury semikrystalicznej [1]. W przypadku próbki odniesienia i fosforanu
monoskrobiowego nie występuje pik przy 2θ około 5°, odpowiedzialny za
uporządkowanie dalekiego zasięgu. Maksima przy wyższych wartościach 2θ są
zachowane, ale z poszerzeniem linii i zmniejszoną intensywnością, co również świadczy
o obniżeniu stopnia uporządkowania krystalicznego spowodowanego obróbką chemiczną
skrobi.

71
 Rysunek 45. Dyfraktogramy natywnej skrobi ziemniaczanej, próbki odniesienia
i fosforanu monoskrobiowego o zawartości fosforu równej 0,30% wag.

III.4.2.4. Wpływ fosforylacji skrobi na wartość potencjału zeta

Wyniki pomiarów potencjału zeta przedstawiono na rysunku 46. Stwierdzone dla

natywnej skrobi ziemniaczanej [71] zwiększenie potencjału zeta przy obniżeniu wartości
pH, obserwuje się także dla fosforylowanej skrobi i próbki odniesienia. Jednak
w przypadku skrobi modyfikowanej, jak również próbki odniesienia, punkt
izoelektryczny przesunięty jest w kierunku niższych wartości pH. Powierzchnia
modyfikowanych skrobi nie jest więc naładowana dodatnio, co obserwowano
w przypadku natywnej skrobi ziemniaczanej [71]. Spowodowane jest to niewątpliwie
modyfikacją chemiczną opisaną w podrozdziale III.3.2.

Pękanie łańcuchów polimerowych natywnej skrobi występujące po potraktowaniu jej

roztworami wodnymi o odczynie kwaśnym (pH = 1) prowadzi do powstania rodników -
CO• i -C•, zwłaszcza na powierzchni ziaren skrobi [16]. Protony obecne w nadmiarze
w zawiesinie skrobi łączą się wiązaniami wodorowymi z ujemnie naładowanymi
rodnikami. Te stosunkowo słabe wiązania są silnie spolaryzowane. Zatem potencjał zeta
powierzchni ziarna zostaje w skrobi natywnej naładowany dodatnio, przyciągając jony
Cr2O72- i ułatwiając redukcję Cr(VI) przez powierzchniowe grupy -OH skrobi.

72
 Rysunek 46. Wpływ pH na potencjał zeta granuli natywnej i modyfikowanej skrobi
ziemniaczanej. Zawartość fosforu w fosforanie monoskrobiowym wynosiła 0,30% wag.

Fosforylacji skrobi w temperaturze 130° C towarzyszy hydroliza prowadząca do

powstania wyżej wymienionych rodników. Jony H3O+ wiążą się kowalencyjnie
z grupami -PO43- wbudowanymi w strukturę skrobi, tworząc silniejsze od powstających
w przypadku skrobi natywnej wiązań jonowych. Wiązania kowalencyjne z polimerem są
również znacznie mniej spolaryzowane i w konsekwencji wartość potencjału zeta zbliża
się do zera.

Pomimo braku korzystnego dla procesu redukcji dodatniego ładunku powierzchni

obserwowanego w natywnej skrobi, skuteczność usuwania jonów Cr(VI) przez
fosforylowaną skrobię jest znacznie wyższa (Rys. 41). Spowodowane jest to bardziej
efektywną sorpcją zredukowanych jonów Cr(III). Jony te mogą bowiem być natychmiast
wychwytywane nie tylko przez grupy -COOH, obecne zarówno w natywnej, jak
i fosforylowanej skrobi (powstają one w wyniku utleniania grup -OH i -CHO), ale także
- i jeszcze skuteczniej - przez wbudowane do struktury skrobi grupy -PO43-. Połączona
aktywność grup -PO43- i -COOH jako centrów sorpcyjnych w fosforylowanych skrobiach
ułatwia efektywną sorpcję jonów chromu z roztworu. Sugeruje to również, że proces ma
charakter równowagowy, gdyż obniżenie stężenia jednego składnika (jonów Cr(VI))
wymusza produkcję drugiego (jonów Cr(III)), a więc dalszą redukcję Cr(VI).

III.4.2.5. Wpływ fosforylacji na zawartość chromu zaabsorbowanego w skrobi

W rozdziale III.4.1.5 wykazano, że w wodnej zawiesinie natywnej skrobi

zawierającej diamagnetyczne jony Cr(VI), redukcja tych jonów następuje głównie

73
w wyniku tworzenia paramagnetycznych jonów Cr(III) i stosunkowo niewielkich ilości
jonów Cr(V). Zasorbowane w skrobi jony chromu można wykryć, zidentyfikować
i oznaczyć ilościowo za pomocą spektroskopii EPR po adsorpcji na skrobi (Rys. 47).

Rysunek 47. Sygnały EPR jonów chromu w fosforylowanej skrobi o zawartości

fosforu równej 0,33% wag. A) Jony Cr(III) zasorbowane przy pH = 1, B) Jony Cr(V)
zasorbowane przy pH = 4. Czarna linia: widmo eksperymentalne, czerwona linia
przerywana: symulacja widma. Warunki reakcji: czas kontaktu = 24 h, początkowe
stężenie Cr(VI) = 1 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 1 g, temperatura
= 21 oC

Szeroki sygnał pochodzący od jonów Cr(III) o g  1,98 jest typowym widmem EPR
dla jonów chromu o tej wartościowości, podczas gdy wąski sygnał przypisano jonom
Cr(V) [37] [71]. W przypadku jonów Cr(III) zasorbowanych na fosforylowanej skrobi,
sygnał składa się z kilku nakładających się linii, co sugeruje obecność centrów
sorpcyjnych o różnym lokalnym otoczeniu. Różnica w szerokości sygnałów EPR
poszczególnych jonów świadczy o ściśle zdefiniowanym otoczeniu jonów Cr(V)
i znacznie większej niejednorodności w miejscach lokalizacji jonów Cr(III). Podobnie jak
dla jonów chromu zaadsorbowanych na skrobi natywnej, symulacja widma EPR jonów
Cr(V) ujawnia rombową symetrię zarejestrowanego sygnału z gxx = 1,975, gyy = 1,979,
gzz = 1,984 (giso = 1,979) i Ayy = 3,8 mT. Wartości te są typowe dla jonów chromu
o liczbie koordynacyjnej pięć [65] [66]. Ilościowa analiza metodą EPR pozwoliła określić
stężenie zaabsorbowanych jonów Cr w fosforanie monoskrobiowym zawierającym
0,33% wag. fosforu (Rys. 48), dla różnych wartości pH przy początkowym stężeniu
chromu równym 1 g∙dm-3. Rysunek 48A ilustruje zależność ilości jonów Cr(III), które

74
uległy sorpcji w skrobi a powstały przez redukcję jonów Cr(VI) lub przez rozpuszczenie
Cr(NO3)3∙9H2O od pH roztworu. Przy pH = 1, sorpcji na skrobi fosforylowanej uległo
5.681019 jonów Cr(III) powstałych na drodze redukcji Cr(VI) (Rys. 48A). Wartość ta jest
12 razy większa niż ilość uzyskana w tych samych warunkach dla natywnej skrobi
ziemniaczanej (0.481019) [71]. To pokazuje, że obecność fosforu w modyfikowanej
skrobi zwiększa skuteczność usuwania Cr(VI) z wodnych roztworów w porównaniu ze
skrobią natywną. Należy zauważyć, że zasorbowana ilość Cr(III) w fosforylowanej skrobi
jest bardzo zbliżona do liczby wbudowanych do skrobi grup PO43- (6,6∙1019 co wskazuje,
że grupy fosforanowe są głównymi centrami sorpcji jonów chromu.

Ilość zasorbowanych jonów Cr(III) zmniejsza się wraz ze wzrostem pH (Rys. 48A),
co jest spowodowane ograniczoną redukcją jonów Cr(VI) w mniej kwaśnym środowisku.
Rysunek 48B ilustruje ilość jonów Cr(V) utworzonych z jonów Cr(VI) i zasorbowanych
w fosforanie monoskrobiowym. Liczba zasorbowanych jonów Cr(V) jest o dwa rzędy
wielkości mniejsza od tej zmierzonej dla jonów Cr(III), co świadczy o tym, że
preferowanym produktem redukcji jest jon trójwartościowy. Wykazano ujemną korelację
ilości jonów Cr(III) od wzrostu wartości pH, natomiast preferencyjną redukcję jonów
Cr(VI) do Cr(V) w mniej kwaśnych roztworach.

Rysunek 48. Wpływ pH na ilość jonów chromu w fosforanie monoskrobiowym

o zawartości fosforu równej 0,33% wag. A) Jony Cr(III), B) Jony Cr(V). Warunki reakcji:
czas kontaktu = 24 h, początkowe stężenie Cr(VI) = 1 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5
cm3, ilość skrobi = 1 g, temperatura = 21 oC

Oznaczenie ilości jonów Cr(III) w fosforylowanej skrobi przeprowadzono również

w próbkach o wysokiej zawartości fosforu w fosforanie monoskrobiowym (0,81%

75
wagowych) i małych początkowych stężeniach Cr(VI) (0,2 g∙dm-3). Wyniki dla dwóch
czasów kontaktu: 1 godziny i 24 godzin oraz trzech rodzajów próbek: natywnej skrobi
ziemniaczanej, próbki odniesienia i fosforanu monoskrobiowego przedstawiono w tabeli
4. Ilość jonów Cr(III) w fosforylowanej skrobi jest o jeden rząd wielkości wyższa niż
w odpowiadającej jej próbce odniesienia i w skrobi natywnej (Tab. 4), co świadczy
o pozytywnym wpływie fosforylacji. W skrobi fosforylowanej wartość potencjału zeta
(podobna dla fosforanu monoskrobiowego i próbki referencyjnej) nie ma takiego
znaczenia dla redukcji Cr(VI) jak w przypadku natywnej skrobi. Natomiast zdolność
sorpcji jest zapewniona przez obecność bardzo aktywnych grup -PO43-.

Tabela 4. Liczba jonów Cr (III) w natywnej i modyfikowanej skrobi po kontakcie

z roztworem K2Cr2O7 lub Cr(NO3)3∙9H2O. Zawartość fosforu w fosforanie
monoskrobiowym wynosi 0,81% wag. Warunki reakcji: pH=1, początkowe stężenie
Cr(VI) = 0,2 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 1 g, temperatura = 21
o
C

Liczba jonów Cr(III)/1 g skrobi

Czas
Jony kontaktu
Skrobia Próbka Fosforan
[godziny]
natywna odniesienia monoskrobiowy

1 3,85∙1018 1,28∙1018 1,65∙1019

Cr(III) po reakcji
z K2Cr2O7
24 5,33∙1018 4,54∙1018 2,70∙1019

1 3,06∙1018 3,79∙1018 1,86∙1019

Cr(III) po reakcji
z Cr(NO3)3
24 3,97∙1018 4,36∙1018 3,06∙1019

Preferencja do sorpcji „świeżo zredukowanych” jonów Cr(III) (Rys. 48A), nie jest już
obserwowana. Towarzyszy temu zmiana stosunku liczby grup -PO43- do ilości
zaadsorbowanych jonów Cr(III). Stosunek ten wzrósł z 1:1 (w przypadku zawartości
0,33% wagowych P w skrobi) do 5:1 (dla zawartości 0,81% wagowych P w skrobi).

76
Najprawdopodobniej w przypadku dużej zawartości fosforu w skrobi i niskiej
początkowej zawartości Cr(VI), reakcja jonowa między jonami Cr(III) i -PO43- dominuje
nad ograniczeniami powodowanymi przez cząsteczki wody zajmujące sferę koordynacji
Cr(III) jonów w akwakompleksach.

Należy podkreślić, że pięciokrotne zmniejszenie początkowej ilości chromu (od

1 g·dm-3 do 0,2 g·dm-3) spowodowało jedynie dwukrotne obniżenie zasorbowanej ilości
jonów Cr(III) (5,68∙1019 do 2,70∙1019), co wskazuje na wzrost wydajności sorpcji.

Jest godne uwagi, że w przypadku fosforylowanej skrobi oba typy fosforanów (mono-
i diskrobiowy) wykazują podobne zachowania w stosunku do jonów Cr(VI). Widocznie,
interakcja obu pochodnych skrobi z jonami Cr(VI) jest bardziej skomplikowana,
a efektywność sorpcji nie zależy jedynie od położenia fosforu na pozycjach końcowych
lub mostkowych łańcucha polimerowego [22] [72]. Wyjaśnienie tego zjawiska
przedstawiono w rozdziale III.4.2.6.

III.4.2.6. Podsumowanie wniosków wynikających z oddziaływania jonów chromu ze

skrobią fosforylowaną

Skrobia fosforylowana, podobnie jak skrobia natywna, oddziałując z jonami Cr(VI)

w roztworze wodnym o odczynie kwasowym zmniejsza stężenie tych jonów. Efekt ten
jest większy w przypadku skrobi fosforylowanej niż dla skrobi natywnej. Natomiast nie
ma różnicy w wielkości efektu bez względu na zastosowanie fosforanu mono- czy
diskrobiowego, jeżeli zawierają one taką samą ilość fosforu.

Obniżenie stężenia jonów Cr(VI), w reakcji roztworu z fosforylowaną skrobią

w temperaturze 21oC jest porównywalne z wielkością spadku stężenia w przypadku
natywnej skrobi ziemniaczanej w temperaturze 45 oC. W skrobi natywnej zmiana stężenia
jonów Cr(VI) zachodzi na skutek ich redukcji przez grupy -OH i -CHO, jak również
w wyniku reakcji pomiędzy jonami Cr (III) i grupami karboksylowymi, co prowadzi do
sorpcji kationów chromu(III) w skrobi. W podwyższonych temperaturach zwiększa się
szybkość redukcji i stąd zwiększenie efektu.

Inny mechanizm występuje, gdy zmniejszenie stężenia Cr(VI) jest wynikiem

fosforylacji skrobi. W skrobi fosforylowanej brak jest korzystnego dla procesu redukcji
jonów Cr(VI) dodatniego ładunku powierzchni obserwowanego w natywnej skrobi
(pomiar zeta potencjału, rozdział III.4.1.8). Pomimo to, skuteczność usuwania jonów

77
Cr(VI) z roztworu przez fosforylowaną skrobię jest znacznie wyższa niż w przypadku
skrobi natywnej. Spowodowane jest to przez zwiększoną sorpcję zredukowanych jonów
Cr(III) na grupach -PO43- wbudowanych do struktury skrobi. Duża efektywność tych
nowych grup, eliminujących zredukowane jony chromu z roztworu, w celu zachowania
stałej równowagi, wymusza dalszą redukcję Cr(VI).

Uzyskane wyniki prowadzą do wniosku, że w skrobi fosforylowanej wartość

potencjału zeta nie ma takiego znaczenia dla procesu oddziaływania skrobi z jonami
Cr(VI) jak w przypadku skrobi natywnej dzięki obecności nowych, bardzo aktywnych
centrów sorpcji w postaci grup -PO43-.

Badania metodą EPR wykazały, że sygnały zredukowanych jonów chromu

zaadsorbowanych po reakcji na fosforylowanej skrobi, różnią się znacznie szerokością,
co świadczy o ściśle zdefiniowanym otoczeniu jonów Cr(V) i znacznie większej
niejednorodności w miejscach lokalizacji jonów Cr(III).

Wykazano, że liczba jonów Cr(III) zaadsorbowanych na fosforylowanej skrobi

i liczba grup fosforanowych w skrobi są bardzo zbliżone, co dostarcza mocnych
dowodów, że przyczyną przewagi skrobi fosforylowanej nad skrobią natywną jest
obecność fosforu.

Ilość jonów Cr(III) zaadsorbowanych przez fosforylowaną skrobię (pH = 1) uzyskaną

z redukcji jonów Cr(VI) in situ, jest około 3 razy większa od sorpcji jonów Cr(III)
powstałych z rozpuszczenia soli Cr(NO3)3∙9H2O. Podobny efekt obserwowany również
dla natywnej skrobi ziemniaczanej związany jest z faktem, że jony Cr(III) występują
w roztworze wodnym Cr(NO3)3 w postaci akwakompleksów, w których centralny kation
Cr(III) jest otoczony cząsteczkami wody, a zatem jest mniej dostępny dla centrów
akceptorowych skrobi niż Cr(III) z niezajętą sferą koordynacji zapewnioną przez
redukcję jonów Cr (VI) in situ. W przypadku małej ilości początkowej chromu nie
obserwuje się preferencji do sorpcji „świeżo zredukowanych” jonów Cr(III) na skrobi
fosforylowanej. Prawdopodobnie stała trwałości kompleksu chromu z grupami
fosforanowymi jest większa od stałej trwałości akwakompleksu Cr(III).

Liczba powstających w wyniku redukcji jonów Cr(III) jest o dwa rzędy wielkości
większa od zmierzonej dla jonów Cr(V), co wskazuje na preferencyjny przebieg redukcji

78
jonów Cr(VI) do Cr(III) w kwasowym środowisku. Ilość zaadsorbowanych jonów Cr(III)
zmniejsza się wraz ze wzrostem pH.

Oznaczenie ilości jonów Cr(III) zaadsorbowanych na fosforylowanej skrobi

przeprowadzone dla wysokich wartości fosforu i małych początkowych stężeń Cr(VI)
wykazało, że pięciokrotne zmniejszenie początkowej ilości chromu powoduje jedynie
dwukrotne obniżenie zasorbowanej ilości jonów Cr(III), co świadczy o wyraźnym
wzroście wydajności sorpcji. Użycie fosforylowanej skrobi z wysoką zawartością fosforu
umożliwia więc eliminację nawet niewielkich ilości jonów chromu z roztworów
wodnych, co może być wykorzystane do usuwania małych ilości zanieczyszczeń z wody
co byłoby korzystne ze względów ekologicznych.

Należy podkreślić, że oba typy fosforanów skrobi (mono- i diskrobiowy) o tej samej
zawartości fosforu wykazują podobne zachowanie w stosunku do jonów Cr(VI)
w roztworach wodnych, pomimo różnic w sposobie wbudowania fosforu. Znajduje się on
na pozycjach terminalnych w fosforanie monoskrobiowym, a w fosforanie diskrobiowym
na pozycjach mostkowych. Oba fosforany różnią się również procedurami ich
preparatyki: fosforan monoskrobiowy otrzymywany jest w środowisku kwaśnym,
a diskrobiowy w środowisku alkalicznym.

W obu typach fosforanów obecność fosforu wpływa na zwiększenie liczby centrów

adsorpcji w postaci wbudowanych do struktury grup -PO43-. W fosforanie diskrobiowym
dzięki preparatyce w środowisku zasadowym powstają dodatkowo – w wyniku otwarcia
pierścieni glikozydowych – grupy karboksylowe stanowiące aktywne centra sorpcyjne
(III.4.3.). W tym fosforanie równocześnie z wyraźną poprawą właściwości sorpcyjnych
następuje wzrost usieciowania polimeru zmniejszający jego reaktywność chemiczną [72].
Te dwie zmiany właściwości mają przeciwstawne działanie. Zwiększone usieciowanie
zmniejsza reaktywność oddziaływania redukcyjnego skrobi a poprawa właściwości
sorpcyjnych wynikających z obecności grup karboksylowych zwiększa efektywność
usuwania zredukowanego chromu z roztworu. Następuje wzajemna anihilacja tych zmian
i tym samym likwidacja różnic w reaktywności obu fosforanów, mono- i diskrobiowego,
co tłumaczy ich podobne zachowanie podczas oddziaływania z jonami chromu
w roztworach wodnych.

79
 III.4.3. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią hydrolizowaną

Aby uzyskać więcej informacji o mechanizmie oddziaływania jonów Cr(VI) ze

skrobią w roztworach wodnych przeprowadzono eksperymenty z wykorzystaniem skrobi
ziemniaczanej hydrolizowanej w środowisku kwaśnym i zasadowym. Modyfikacja ta
miała na celu zwiększenie ilości grup hydroksylowych, a tym samym poprawienie
właściwości redoksowych.

Tabela 5. Wpływ kontaktu jonów Cr(VI) i Cr(III) z natywną i hydrolizowaną skrobią

ziemniaczaną w roztworze wodnym. Warunki reakcji: pH =1, czas kontaktu=24 h,
początkowa zawartość chromu= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 25cm3, ilość skrobi= 5g

Początkowa Ilość
ilość jonów jonów gCr(III)
Próbka
gCr(III) NCr(III) /1g skrobi
/1g skrobi /1g skrobi

Natywna + Cr(VI) 7,15∙10-3 7,35∙1019 6,35∙10-3

Hydrolizowana w środowisku
8,10∙10-3 7,90∙1019 6,82∙10-3
kwasowym + Cr(VI)

Hydrolizowana w środowisku
7,15∙10-3 8,66∙1019 7,5∙10-3
zasadowym + Cr(VI)

Natywna + Cr(III) 12,5∙10-2 4,72∙1019 4,08∙10-3

Hydrolizowana w środowisku
12,5∙10-2 4,35∙1019 3,76∙10-3
kwasowym + Cr(III)

Hydrolizowana w środowisku
12,5∙10-2 8,39∙1019 7,20∙10-3
zasadowym + Cr(III)

Hydroliza natywnej skrobi zachodzi w kontakcie z roztworem wodnym o kwaśnym

lub zasadowym odczynie prowadząc do zmian w amorficznej części struktury skrobi [72].
Mechanizm hydrolizy jest silnie zależny od wartości pH roztworu [16].

80
 W tabeli 5 przedstawiono wyniki dotyczące efektywności redukcji jonów Cr(VI) oraz
sorpcji jonów Cr(III) z roztworu przy użyciu natywnej skrobi ziemniaczanej oraz skrobi
hydrolizowanych w środowisku kwasowym i zasadowym. Wyniki uzyskane dla skrobi
natywnej i hydrolizowanej w środowisku kwasowym są podobne. Skrobia poddana
hydrolizie w środowisku zasadowym wykazuje większą efektywność sorpcji zarówno
świeżo zredukowanych jonów Cr(III) jak i tych dostarczonych z roztworu
Cr(NO3)3∙9H2O. W przypadku jonów Cr(III) otrzymanych na drodze redukcji in situ
efektywność zwiększa się o 18%, natomiast w przypadku jonów Cr(III) dostarczonych
z roztworu soli azotanu(V) chromu(III) ich sorpcja wzrasta dwukrotnie.

W środowisku kwasowym następuje zerwanie łańcucha glikozydowego w miejscu

wiązania α(1-4) i powstanie rodników –CO∙ i –C∙. Takie rodniki tworzone są głównie na
powierzchni granul skrobiowych i zostają związane wiązaniami wodorowymi
z protonami obecnymi w roztworze kwaśnym, z wytworzeniem dodatniego potencjału
powierzchniowego (patrz rozdział III.4.1.8.). Pozwala to na łatwe przyłączenie się
ujemnych jonów dichromianowych, które ulegają natychmiastowej redukcji przez grupy
hydroksylowe znajdujące się w łańcuchu polisacharydowym. W środowisku zasadowym,
oprócz mechanizmu rozerwania wiązań α-1,4, następuje otwarcie pierścieni
glikozydowych, w wyniku, czego powstają grupy karboksylowe, odpowiedzialne za
znaczny wzrost zdolności sorpcyjnej skrobi. Świadczy to o znaczącym wpływie hydrolizy
w środowisku zasadowym na sorpcję zredukowanego chromu.

Tabela 6 przedstawia dane dotyczące ilości paramagnetycznych centrów Cr(V)

sorbowanych w skrobi ziemniaczanej natywnej oraz hydrolizowanej w środowisku
kwasowym i zasadowym po kontakcie z roztworem dichromianu(VI) potasu. Wszystkie
wartości są zbliżone do 2 ∙ 1017 jonów Cr(V)/ 1 g skrobi, tj. są o dwa rzędy wielkości
mniejsze od tych uzyskanych dla jonów Cr(III) (Tab. 5). Podobne wyniki uzyskane dla
natywnej i obu modyfikowanych skrobi wskazują, że hydroliza nie wpływa na redukcję
jonów Cr(VI) do Cr(V) i stężenie Cr(V) nie zależy od pH hydrolizy. Przedłużenie czasu
reakcji również nie daje widocznego efektu.

81
 Tabela 6. Wpływ modyfikacji skrobi ziemniaczanej na efektywność sorpcji jonów
Cr(V) po reakcji z roztworem Cr(VI). Warunki reakcji: pH =1, czas kontaktu=24 h,
początkowa zawartość chromu= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 25cm3, ilość skrobi= 5g

Czas kontaktu Ilość jonów NCr(V)

Rodzaj skrobi
/h / 1g skrobi

1 1,8∙1017
Natywna
24 2,4∙1017

1 2,3∙1017
Hydrolizowana
w środowisku kwasowym 24 1,8∙1017

1 1,8∙1017
Hydrolizowana
w środowisku zasadowym 24 2,0∙1017

III.4.4. Oddziaływanie jonów chromu ze skrobią utlenioną

Utlenianie skrobi polega na przekształceniu występujących w jednostkach

glikozydowych grup hydroksylowych w grupy karbonylowe lub karboksylowe. Ilość
utworzonych grup zależy od rodzaju utleniacza, warunków reakcji oraz od pochodzenia
botanicznego skrobi, czyli różnej zawartości składników asymilowanych z gleby (np.
białka, lipidy, jony metali). Na skutek utleniania następuje również częściowa
depolimeryzacja łańcuchów skrobiowych oraz rozluźnienie struktury
międzycząsteczkowej, ale przede wszystkim zmniejszenie ilości centrów redukujących.
Z tego względu utleniona skrobia ziemniaczana została użyta do eksperymentów, jako
materiał o zmodyfikowanych właściwościach redoksowych. Próbka odniesienia była
poddana działaniu środowiska alkalicznego. Użycie tak funkcjonalizowanej skrobi do jej
oddziaływań z Cr(VI) w roztworze wodnym miało na celu stwierdzenie czy proces
redukcji jest czynnikiem determinującym w tych oddziaływaniach i czy utlenienie części
grup hydroksylowych wpłynie na stężenie zaadsorbowanych na skrobi jonów Cr(III).
Ilościowe oznaczenie zaadsorbowanych na skrobi jonów Cr(III) wykonano metodą EPR.
Wyniki przedstawiono w tabeli 7.

82
 1.Tabela 7. Liczba jonów Cr(III) po sorpcji Cr(VI) na próbkach skrobi natywnej,
referencyjnej i utlenionej. Warunki eksperymentu: pH =1, czas kontaktu=24 h,
początkowa zawartość chromu= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 25cm3, ilość skrobi= 5g

Ilość jonów NCr(III) Średnia ilość jonów

Próbka
/ 1g skrobi NCr(III) / 1g skrobi
5,27∙1019
Natywna + Cr(III) 4,00∙1019 4,72∙1019± 0,72∙1019
4,89∙1019
9,34∙1019
Natywna + Cr(VI) 7,94∙1019 7,35∙1019± 2,57∙1019
4,78∙1019
9,83∙1019
Referencyjna + Cr(III) 8,78∙1019 8,39∙1019± 1,84∙1019
6,55∙1019
11,23∙1019
Referencyjna + Cr(VI) 8,69∙1019 9,52∙1019± 1,71∙1019
8,64∙1019
3,75∙1019
Utleniona + Cr(III) 4,90∙1019 5,28∙1019± 1,91∙1019
7,19∙1019
12,60∙1019
Utleniona + Cr(VI) 7,08∙1019 11,39∙1019± 4,31∙1019
14,50∙1019
n

Skrobia referencyjna absorbuje więcej jonów Cr(III) zarówno w przypadku

świeżo zredukowanych jonów Cr3+ jak i tych dostarczonych w formie azotanu Cr(III),
przy czym efekt jest znacznie większy w tym drugim przypadku. Można, więc sądzić, że
poprawie uległy głównie właściwości sorpcyjne (a nie redukcyjne) skrobi. Ten
pozytywny efekt hydrolizy w środowisku alkalicznym na właściwości sorpcyjne skrobi
był już dyskutowany uprzednio (Rozdział III.4.3.). Różnica efektywności skrobi
referencyjnej, jako adsorbentu jonów świeżo zredukowanych w stosunku do

83
dostarczonych w formie azotanu Cr(III) jest w tym przypadku znacznie mniejsza niż
obserwowana dla skrobi natywnej.

Najbardziej efektywną, w procesie oddziaływania roztworu Cr(VI) ze skrobią jest

skrobia utleniona. Zawiera ona największą ilość aktywnych centrów sorpcji, jakimi są
grupy karboksylowe. Pomimo tego, że utlenianie zmniejsza ilość centrów redukcyjnych
w skrobi, efektywność skrobi utlenionej mierzona ilością zaadsorbowanych jonów Cr(III)
jest nadal wysoka. Można to wytłumaczyć podobnie jak w przypadku grup
fosforanowych (III.4.2).

Wyjściowe pytanie, czy determinantą procesu oddziaływania skrobia-roztwór Cr(VI)

są procesy redukcji jonów chromu(VI) czy procesy sorpcyjne, znalazło odpowiedź
w postaci eksperymentu pokazującego, że pomimo zmniejszenia liczby centrów
redukcyjnych w skrobi (-OH), ilość zaadsorbowanych jonów Cr(III) wzrasta dzięki
wzrostowi stężenia centrów sorpcyjnych (-COO-).

Przedstawione wyniki pokazują wyraźnie korzystny wpływ modyfikacji skrobi na

proces sorpcji Cr(III) z roztworów wodnych chromu(VI). W skrobi referencyjnej (do
polimeru utlenionego) wzrost sorpcji spowodowany jest hydrolizą w środowisku
zasadowym, w wyniku, której tworzą się grupy sorpcyjne –COO- dla jonów Cr(III) (patrz
Rozdział III.4.3.). W skrobi utlenionej powstają również grupy karboksylowe na skutek
utleniania grup hydroksylowych oraz w wyniku hydrolizy zasadowej skrobi. Większa
ilość miejsc sorpcyjnych w skrobi zwiększa ilość zaadsorbowanych jonów Cr(III). Ten
pozytywny efekt utleniania skrobi działa tylko w określonym zakresie, gdyż istnieje
granica stopnia utlenienia, po przekroczeniu, której następuje całkowita destrukcja skrobi
[58].

84
 III.4.5. Podsumowanie wniosków wynikających z oddziaływania jonów chromu ze
skrobią hydrolizowaną i utlenioną

Skrobia hydrolizowana i utleniona zostały użyte, jako materiały o zmodyfikowanych

właściwościach redoksowych. Eksperymenty przy użyciu obu modyfikowanych
polimerów dostarczyły informacji na temat zależności procesów redukcji jonów Cr(VI)
i sorpcji jonów Cr(III).

Skrobia hydrolizowana w środowisku kwasowym zawierająca zwiększoną liczbę

grup hydroksylowych, zachowuje się podobnie jak skrobia natywna. Z kolei skrobia
hydrolizowana w środowisku zasadowym efektywniej sorbuje jony chromu(III) zarówno
te świeżo zredukowane, jak i te dostarczone z roztworu azotanu(V) chromu(III). Jest to
prawdopodobnie spowodowane dostępnością większej ilości grup karboksylowych,
powstałych w wyniku otwierania się pierścieni glikozydowych, co znacznie poprawia
zdolności sorpcyjne materiału.

Z kolei sorpcja jonów Cr(V) pozostaje na poziomie zbliżonym do tego skrobi

natywnej, niezależnie od rodzaju użytego materiału (rzędu 1017). Wskazuje to, że
hydroliza nie wpływa na proces redukcji jonów Cr(VI) do Cr(V), a stężenie
pięciowartościowych jonów chromu nie zależy od pH hydrolizy ani od czasu reakcji.

Spośród materiałów o zmodyfikowanych właściwościach redoksowych, skrobia

utleniona okazała się najbardziej efektywną pod względem sorpcji jonów Cr(III).
Zawiera ona największą ilość grup karboksylowych, powstających kosztem grup
hydroksylowych będących centrami redukującymi jony chromu. Pomimo tego usuwanie
jonów Cr(VI) z roztworu jest nadal efektywne, ponieważ proces sorpcji wymusza
zachodzenie procesu redukcji tych jonów. Należy podkreślić, że stopień utlenienia skrobi
jest istotny, gdyż po przekroczeniu pewnej granicy następuje zniszczenie struktury
skrobi.

85
 III.5. Traktowanie termiczne natywnej i fosforylowanej skrobi oraz skrobi
zawierającej chrom

III.5.1. Termicznie generowane rodniki, jako wskaźniki stabilności struktury skrobi

Obróbka termiczna skrobi, powodująca degradację jej struktury, skutkuje

powstawaniem rodników trwałych i krótkożyjących. Produkty degradacji mogą posłużyć,
jako wskaźniki stabilności struktury omawianego polimeru.

III.5.1.1. Rodniki trwałe

Liczba trwałych rodników generowanych w określonej temperaturze w skrobi

stanowi czuły wskaźnik stabilności struktury polimeru [73]. W przypadku badania
chemicznie modyfikowanej skrobi zmiana liczby rodników w stosunku do skrobi
natywnej dostarcza informacji o wpływie modyfikacji na zmianę właściwości
funkcjonalnych polimeru.

Rysunek 49 przedstawia wpływ fosforylacji na liczbę trwałych rodników

generowanych termicznie w skrobi natywnej oraz w fosforanie mono- i diskrobiowym
oraz w próbkach odniesienia. Fosforylacja skrobi powoduje zwiększenie liczby
generowanych termicznie rodników [72]. Najwyraźniej, hydroliza towarzysząca
fosforylacji ułatwia oderwanie wodoru od jednostki glikozydowej prowadzące do
utworzenia rodników, co wskazuje na osłabienie struktury skrobi. Ten fakt może mieć
pozytywny wpływ na efektywność oddziaływania fosforylowanej skrobi z jonami
chromu (zarówno Cr(VI) ulegającymi redukcji jak i Cr(III) ulegającymi sorpcji)
w roztworach wodnych dzięki naruszonej strukturze skrobi ułatwiającej dostępność
zarówno do centrów redukcyjnych jak sorpcyjnych.

86
Rysunek 49. Wpływ fosforylacji na ilość względnie trwałych rodników generowanych
termicznie w natywnej i fosforylowanej skrobi kukurydzianej

III.5.1.2. Rodniki krótko-żyjące

Ze względu na konieczność stosowania pułapki spinowej N-tert-butylo-α-

fenylonitronu (PBN), nietrwałej w temperaturze powyżej 200°C, rodniki krótkożyjące
były generowane w 180°C, tj. w niższej temperaturze niż rodniki trwałe (210-230 °C).
Widma EPR adduktów z pułapką spinową są złożone [26] [27]. Dla stwierdzenia, czy
zarejestrowany sygnał jest związany tylko z jednym centrum paramagnetycznym czy też
stanowi nałożenie linii pochodzących od różnych centrów, konieczne było wykonanie
pomiarów widm EPR przy różnych częstościach mikrofal, różnych poziomach mocy
i w szerokim zakresie temperatur.

Rysunek 50. Widma EPR adduktów PBN krótkożyjących rodników generowanych w 180°
C w natywnej skrobi kukurydzianej, rejestrowane przy różnej częstotliwości pola
magnetycznego ( pasmo Q i pasmo X) [26]

87
 Wyniki pomiarów przedstawione na rysunku 50 wskazują, że sygnał EPR rodników
krótkożyjących jest złożeniem co najmniej trzech sygnałów związanych z trzema
różnymi centrami paramagnetycznymi. Wszystkie składowe sygnału wykazują strukturę
nadsubtelną związaną z oddziaływaniem niesparowanego elektronu zlokalizowanego na
rodniku pochodzącym ze skrobi ze spinem jądrowym atomu azotu cząsteczki PBN. Jedna
ze składowych wykazuje dodatkowo oddziaływanie nadsubtelne z atomem wodoru
cząsteczki PBN.

Znaczne różnice szerokości sygnałów są spowodowane różną mobilnością centrów

odpowiedzialnych za sygnał EPR. Poszczególne składowe zostały nazwane: szybka,
średnia i powolna. Ich rotacyjne czasy korelacyjne wynoszą pikosekundy dla szybkiej
składowej, a nanosekundy dla powolnej. Mobilność tych składowych jest ściśle związana
z ich rozmiarami i ze stopniem krystaliczności skrobi. Wąskie sygnały z dobrze
rozdzieloną strukturą nadsubtelną są związane z bardzo ruchliwymi centrami
określonymi, jako szybkie. Tworzy je najprawdopodobniej pułapka spinowa
w połączeniu z bardzo małymi fragmentami polimeru. Rotują one swobodnie
w amorficznej części struktury skrobi. Indywidua oznaczone jako średnio mobilne są
utworzone przez nieco większe części łańcucha polimeru i pułapkę spinową. Są one
zlokalizowane również w amorficznej części struktury, lecz ich mobilność jest
ograniczona przez większy rozmiar adduktu. Powolne komponenty, znacznie
ograniczone w ruchu, najprawdopodobniej zajmują warstwy semikrystaliczne, w których
rotacja jest kontrolowana zarówno przez oddziaływanie z uporządkowaną fazą jak przez
znaczne rozmiary adduktów.

Badanie skrobi o różnej zawartości amylozy wykazało, że próbki bogate w amylozę

(Hylon VII) stwarzają dobre warunki dla swobodnej rotacji poszczególnych składowych
krótkożyjących centrów rodnikowych. W przypadku próbek o małej zawartości amylozy
(skrobia woskowa) dynamika tych składowych jest znacznie ograniczona.

88
 III.5.2. Izochroniczna degradacja skrobi zawierającej chrom

Badanie zmian sygnałów Cr(V) oraz termicznie generowanych rodników

Eksperyment polegający na izochronicznej degradacji termicznej przeprowadzono

w celu określenia trwałości skrobi dotowanej jonami chromu w zakresie temperatur 20-
700 °C. Wyniki uzyskane dla sygnałów pochodzących od jonów Cr(V) i termicznie
generowanych rodników przedstawiono na rys. 51.

Rysunek 51. Izochroniczna obróbka termiczna próbki skrobi zawierającej jony

chromu w atmosferze próżni (A) i powietrza (B). Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, czas
kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3 , objętość roztworu = 22,5
cm3, ilość skrobi = 5 g

Zmiany intensywności sygnału Cr(V) uzyskane w warunkach próżni (Rys. 51A)

i powietrza (Rys. 51B) wykazały, że wraz ze wzrostem temperatury liczba jonów Cr(V)
maleje. Sygnał ten ostatecznie zanikają w temperaturze 200°C. Wskazuje to na utlenianie
się paramagnetycznych jonów chromu do diamagnetycznego Cr(VI). Jednocześnie
w temperaturze 150-200°C pojawia się sygnał pochodzący od trwałych rodników,
których intensywność wzrasta wraz z podwyższaniem temperatury.

89
 Badanie zmian sygnału EPR pochodzącego od jonów Cr(III)

Ze względu na dużą szerokość sygnału jonów Cr(III), zmiany intensywności tego

jonu przedstawiono jako zależność podwójnej całki sygnału EPR od temperatury.

Rysunek 52. Zmiany intensywności sygnału jonów Cr(III) podczas obróbki

izochronicznej w próbce skrobi zawierającej jony chromu w atmosferze próżni
i powietrza. Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe
stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

W temperaturze 500-600 °C wartość podwójnej całki wzrasta. Jest to widoczne

zarówno dla próbki traktowanej w próżni, jak i przy dostępie powietrza. Zjawisko to może
być wynikiem degradacji termicznej skrobi, którą potwierdza wzrost intensywności
sygnału pochodzącego od rodników w tej temperaturze (Rys. 51).

Badanie zmian sygnału EPR pochodzącego od generowanych termicznie rodników

Zmiany parametrów sygnału pochodzącego od generowanych termicznie rodników

rejestrowano dla próbki skrobi po reakcji z jonami Cr(VI) (przy pH = 2) oraz dla próbki
skrobi natywnej (próbka odniesienia). Zależność szerokości linii od temperatury
przedstawiono na rysunku 53 dla próbki zawierającej jony Cr (A) i dla skrobi
natywnej (B).

90
 Rysunek 53. Zmiany szerokości linii rodników podczas obróbki izochronicznej w
skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr (A) i natywnej (B) w próżni i atmosferze powietrza.
Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI)
= 5 g ∙ dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

W obu przypadkach w zakresie temperatur do 500°C szerokość linii wykazuje

zbliżoną wartość przy niewielkiej tendencji wzrostowej (Rys. 53). Powyżej temperatury
500°C następuje zróżnicowanie przebiegu krzywych. Sygnał w próbce skrobi
zawierającej jony Cr wyraźnie się poszerza, osiągając maksymalną szerokość w 650°C,
a następnie silnie się zwęża w 700°C. Natomiast szerokość linii rodników wytworzonych
w skrobi natywnej wzrasta monotonicznie powyżej 500°C. Taki przebieg zależności ΔB
od temperatury wskazuje, że powyżej 650°C skrobia zawierająca chrom jest bardziej
stabilna termicznie niż skrobia natywna.

Rysunek 54. Zmiany amplitudy sygnału rodników podczas obróbki izochronicznej w

skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr (A) i natywnej (B) w próżni i atmosferze powietrza.
Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g∙dm-3, objętość =
22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g, czas kontaktu = 1 tydzień

91
 Amplitudy sygnałów pochodzących od rodników generowanych w obu typach skrobi
przedstawione na rysunku 54 wykazują wzrost intensywności w zakresie temperatur
300°C -500°C a następnie spadek. Wartości amplitud dla próbki zawierającej chrom są
niższe niż sygnału pochodzącego od rodników generowanych w skrobi natywnej.
Potwierdza to wniosek oparty na zmianach szerokości sygnału o większej stabilności
termicznej skrobi zawierającej chrom. Różnice w wartościach amplitud sygnałów
uzyskanych w warunkach próżni i z dostępem powietrza wskazują na wpływ obecności
tlenu podczas tworzenia rodników, gdyż więcej rodników generowanych jest
w warunkach utleniających.

III.5.3. Izotermiczna degradacja skrobi zawierającej chrom

Izotermiczna degradacja skrobi miała na celu zbadanie modyfikacji skrobi w wyniku

działania podwyższonej temperatury w zależności od czasu ogrzewania. Badano również
wpływ jonów chromu na tę modyfikację. Do przeprowadzenia eksperymentu wybrano
temperaturę 200°C, w której obecne są zarówno sygnały: pochodzące od jonów chromu
(Cr(III) i Cr(V)) jak sygnał związany z termicznie generowanymi rodnikami.

Wpływ czasu degradacji termicznej na stabilność jonów Cr(III) w strukturze skrobi

Szerokość sygnału pochodzącego od jonów Cr(III) w czasie traktowania

w temperaturze 200°C wzrastała nieznacznie, natomiast widoczne zmiany można było
zaobserwować w przypadku amplitudy sygnału Cr(III) przedstawionej na Rys. 55.
W przypadku sygnału od próbki niepoddanej aktywacji termicznej (t = 0 min) amplituda
uzyskana w próżni jest wyższa niż ta zarejestrowana w obecności powietrza. Po
5 minutach traktowania w 200°C następuje zrównanie wartości amplitud obu próbek.

92
 Rysunek 55. Zmiany amplitudy sygnału jonów Cr(III) podczas obróbki izotermicznej
w skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja
z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙
dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

Wskazuje to, że prawdopodobnie na próbkę niepoddaną obróbce termicznej

umieszczoną w otwartej probówce wpływała obecność pary wodnej. Po podgrzaniu
próbki i odparowaniu wody kolejny pomiar tej próbki dał wynik bardzo podobny do
sygnału uzyskanego po 5 minutach traktowania termicznego w próżni. Dla następnych
punktów pomiarowych, wartości amplitudy sygnału są podobne dla pomiarów w próżni
i przy dostępie powietrza. Wraz z postępem czasowym eksperymentu, amplitudy
sygnałów nieznacznie maleją.

Wpływ czasu degradacji termicznej na stabilność jonów Cr(V) w strukturze skrobi

Intensywność sygnału pochodzącego od Cr(V) (mierzona jako jego amplituda) (Rys.

56A) gwałtownie spada w ciągu pierwszych 10 minut ogrzewania, a następnie maleje
wolniej. Zmiany te są prawdopodobnie spowodowane naruszeniem otoczenia
stabilizującego Cr(V). Natomiast szerokość sygnału Cr(V) (Rys. 56B) nie ulegała
mierzalnej zmianie w czasie traktowania termicznego w temperaturze 200°C.

93
 Rysunek 56. Zmiany amplitudy sygnału (A) i szerokości linii (B) jonów Cr(V) podczas
obróbki izotermicznej w skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr w próżni i atmosferze
powietrza. Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe
stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

Wpływ czasu degradacji termicznej na stabilność rodników generowanych w strukturze

skrobi

Podczas traktowania próbki w temperaturze 200 °C w funkcji czasu nie

zaobserwowano znaczących zmian w szerokości sygnałów EPR pochodzących od
generowanych termicznie rodników. Interesujący efekt można było natomiast
zaobserwować w przypadku zmian amplitudy sygnału pochodzącego od rodników
(Rys. 57). Zależność tego parametru od czasu traktowania temperaturą 200 °C przebiega
inaczej dla sygnałów zarejestrowanych w warunkach próżni i tych zarejestrowanych przy
dostępie powietrza.

94
 Rysunek 57. Zmiany amplitudy sygnałów rodników podczas obróbki izotermicznej
w skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja z
jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙
dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

W próżni amplituda sygnału rodników zmniejsza się wraz z czasem traktowania,

podczas gdy przy dostępie powietrza zwiększa się wraz z postępem eksperymentu.
Dodatkowych informacji dostarcza kształt sygnału rodników generowanych termicznie
(Rys. 58).

Rysunek 58. Zmiany w kształcie sygnału EPR rodników podczas obróbki

izotermicznej w skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr w atmosferze próżni (A) i powietrza
(B). Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr
(VI) = 5 g ∙ dm-3 , objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g

95
 Otrzymane w warunkach próżni widma składają się z pojedynczej linii, podczas gdy
te otrzymane z dostępem powietrza są bardziej złożone, wykazują one obecność dwóch
składowych. Zgodnie z interpretacją Dyrek et al. [24], sygnał termicznie generowanych
rodników składa się z dwóch komponentów: rodnika I z widoczną strukturą nadsubtelną
i rodnika II, który jest sygnałem singletowym. Generowanie tych dwóch rodzajów
rodników jest ściśle związane z obecnością cząsteczek wody. Otwarta rurka zapewniająca
kontakt z powietrzem powoduje, że w tych warunkach obserwuje się sygnał z dwoma
składowymi. Intensywność sygnału rodników rośnie z powodu utleniającej degradacji
skrobi w temperaturze 200°C. Równocześnie liczba rodników maleje w wyniku ich
wzajemnej anihilacji. Przyrost liczby rodników jest szybszy w atmosferze powietrza,
gdzie dostęp powietrza utrudnia efektywne usuwanie wody. W warunkach próżni, gdzie
nie obserwuje się składnika I, liczba rodników szybciej maleje w wyniku ich wzajemnej
anihilacji.

III.5.4. Podsumowanie wniosków dotyczących traktowania termicznego skrobi

natywnej i fosforylowanej oraz skrobi zawierającej chrom

Trwałe rodniki generowane termicznie w skrobi stanowią wskaźniki

odzwierciedlające stabilność skrobi w podwyższonych temperaturach. Dostarczają one
również informacji o skutkach modyfikacji chemicznej skrobi. W przypadku fosforylacji
liczba tych rodników przewyższa ich ilość w natywnej skrobi, co świadczy o obniżeniu
stabilności strukturalnej polimeru. Natomiast, w przeciwieństwie do fosforylacji,
obecność jonów chromu zwiększa odporność skrobi na destrukcję termiczną.

Zaobserwowano znaczną różnicę w amplitudzie i kształcie sygnałów rodników

w zależności od warunków (powietrza lub próżni) przeprowadzenia degradacji. Widmo
rodników wytworzonych w próżni miało kształt pojedynczej linii, podczas gdy sygnał
rodników generowanych w obecności powietrza wskazywał na występowanie dwóch
składowych: sygnału od rodnika I z widoczną strukturą nadsubtelną i widma rodnika II
będącym pojedynczą linią. Rodnik, który daje singletowy sygnał EPR, powstaje po
oderwaniu cząsteczki wody, co jest ułatwione w próżni. Wynik ten potwierdza
interpretację zaproponowaną w pracy [24].

96
 Krótko-żyjące rodniki dostarczają cennych informacji o mobilności elementów
struktury skrobi. Istnienie średnio-mobilnej i powolnej komponenty sygnału EPR dobrze
odzwierciedla „architekturę” granuli skrobi, której można wyróżnić fazę amorficzną
i semikrystaliczną [1].

97
IV. Podsumowanie rezultatów pracy i wnioski

Dzięki zastosowaniu różnorodnej modyfikacji skrobi poznano rolę poszczególnych

grup funkcyjnych polimeru i ich wpływ na oddziaływania skrobi z chromem(VI)
w środowisku wodnym. Mechanizm oddziaływania jonów Cr(VI) z natywną
i fosforylowaną skrobią w roztworach wodnych o temperaturze pokojowej obejmuje
redukcję Cr(VI) do Cr(III) i Cr(V), a następnie ich sorpcję na skrobi. W obu przypadkach
warunkiem efektywnej redukcji Cr(VI) do Cr(III) jest pH = 1. Jednak znaczenie
określonego procesu (redukcja lub sorpcja) jest inne w przypadku skrobi natywnej
i modyfikowanej. W natywnej skrobi dodatnia wartość potencjału zeta na powierzchni
granuli ułatwia interakcje anionów Cr(VI) (HCrO4- / Cr2O72-) z redukującymi grupami -
OH skrobi. Równocześnie tworzone grupy karboksylowe służą, jako centra adsorpcyjne
dla zredukowanych jonów chromu.

Po fosforylacji powierzchnia skrobi nie jest naładowana dodatnio, ale zawiera grupy
PO43- , które są o wiele bardziej wydajnymi centrami adsorpcyjnymi dla kationów metali
niż grupy karboksylowe obecne w natywnej skrobi. Zredukowane jony chromu są szybko
usuwane z roztworu, co wymusza dalszą redukcję Cr(VI). Wykazano, że liczba jonów
Cr(III) zaadsorbowanych na fosforylowanej skrobi i liczba grup fosforanowych w skrobi
są bardzo zbliżone, co dowodzi, że przyczyną przewagi skrobi modyfikowanej nad
skrobią natywną jest obecność grup fosforanowych.

Można wywnioskować, że mechanizm działający w przypadku natywnej skrobi

jedynie ułatwia pierwszy etap usuwania Cr(VI), podczas gdy fosforylowana skrobia
zabezpiecza korzystne warunki dla obu etapów prowadzących do eliminacji Cr(VI).
Właściwości fosforylowanej skrobi, ujawnione w oddziaływaniach z Cr(VI)
w roztworach wodnych, można wykorzystać do usuwania niebezpiecznych
sześciowartościowych jonów chromu z odpadów przemysłowych. Ważną zaletą jest to,
że efektywność usuwania Cr(VI) przez fosforylowaną skrobię w temperaturze pokojowej
jest podobna do efektywności natywnej skrobi w podwyższonych temperaturach.
W związku z tym ten sam pożądany wynik można osiągnąć poprzez chemiczne
modyfikacje struktury skrobi, co jest prostszym i tańszym sposobem poprawy procedury
przemysłowej. Ponadto wykazano, że wysoka zawartość fosforu wbudowana w strukturę
skrobi może umożliwić eliminację nawet bardzo małych ilości sześciowartościowego
chromu.

98
 Użycie odpowiedniej próbki referencyjnej wykazało, że preparatyka fosforanu
diskrobiowego w środowisku zasadowym powoduje:

• zwiększenie zdolności sorpcji na skutek utworzenia reaktywnych centrów, jakimi są

grupy karboksylowe, oraz równocześnie

• zmniejszenie reaktywności chemicznej fosforanu diskrobiowego poprzez większe

usieciowanie łańcuchów polimerowych, co utrudnia dostęp jonów chromu z roztworu do
wnętrza granuli skrobi.

Obie zmiany znoszą się wzajemnie, co wyjaśnia podobne działanie obu fosforanów
(mono- i diskrobiowego) z wodnym roztworem Cr(VI) pomimo różnic w ich preparatyce
i większe usieciowanie fosforanu diskrobiowego.

Skrobia hydrolizowana i utleniona zostały wykorzystane, jako materiały

o zmodyfikowanych właściwościach redoksowych w celu zidentyfikowania wzajemnego
wpływu redukcji Cr(VI) i sorpcji Cr(III) w procesie oddziaływania wymienionych jonów
ze skrobią. Skrobia utleniona odznacza się wysoką efektywnością pod względem sorpcji
jonów Cr(III), co spowodowane jest zwiększoną zawartością grup karboksylowych.
Powstają one kosztem grup hydroksylowych jednocześnie zmniejszając ilość centrów
redukcyjnych w skrobi. Przekształcenie grup –OH na drodze utlenienia lub hydrolizy
zasadowej w grupy -COO- prowadzi do zmniejszenia liczby centrów redoksowych, ale
działa na korzyść zwiększenia liczby efektywnych grup sorpcyjnych. Dodatkowa ilość
miejsc sorpcyjnych (-COO-) w skrobi wpływa korzystnie na proces sorpcji jonów Cr(III).
To właśnie wymusza efektywność pozostałych grup redukujących w celu utrzymania
wartości stałej równowagi. Należy podkreślić, że stopień utlenienia skrobi jest istotny,
gdyż po przekroczeniu pewnej granicy następuje zniszczenie struktury skrobi.

W aspekcie oddziaływania skrobi z jonami chromu w środowisku wodnym trzeba

podkreślić rolę hydrolizy skrobi. Hydroliza kwasowa, w wyniku której następuje zerwanie
wiązań α-1,4-glikozydowych i utworzenie rodników C• oraz CO•, umożliwia naładowanie
powierzchni skrobi dodatnio i sorpcję anionów dichromianowych(VI), a w następstwie redukcję
jonów Cr(VI) do Cr(III) oraz sorpcję świeżo zredukowanych jonów Cr(III) na grupach
karboksylowych. Jest to etap determinujący cały proces oddziaływania jonów Cr(VI) ze skrobią.
Z kolei hydroliza zasadowa, w której następstwie otwierane są pierścienie glikozydowe
w łańcuchu skrobi, tworzy reszty kwasowe będące centrami sorpcyjnymi Cr(III) i determinuje
proces sorpcji.

99
 Stabilność termiczna skrobi jest ściśle związana z generacją rodników. Trwałe rodniki
stanowią wskaźniki odzwierciedlające stabilność polimeru oraz informują o zmianach
zachodzących pod wpływem modyfikacji chemicznej skrobi. Rodniki krótkożyjące
informują o mobilności elementów struktury skrobi. Komponenty średnio mobilna
i powolna są odzwierciedleniem budowy wielowymiarowej struktury granuli skrobiowej
opisywanej w literaturze [1].

Obecność jonów chromu w strukturze skrobi zwiększa jej stabilność termiczną, co

wykazano dzięki obróbce izochronicznej i izotermicznej skrobi natywnej i próbek
posorpcyjnych. Natomiast fosforylacja skrobi obniża jej trwałość termiczną.

Do najważniejszych wniosków płynących z przeprowadzonych badań należy

zaliczyć:

- usuwanie jonów Cr(VI) następuje na drodze mechanizmu sorpcji sprzężonej

z redukcją;

- skrobia zawierająca jony chromu jest bardziej stabilna niż skrobia natywna;

- eliminacja jonów Cr(VI) z roztworów wodnych jest najbardziej skuteczna dla

niskiego pH (równego 1), oraz podwyższonej temperatury (45oC);

- wprowadzenie grup fosforanowych zdecydowanie poprawia właściwości sorpcyjne

i pozwala na efektywne usuwanie nawet małych ilości jonów chromu z roztworu;

- przekształcenie grup hydroksylowych w karboksylowe, pomimo zmniejszenia

liczby centrów redoksowych, powoduje zwiększenie efektywności redukcji jonów
Cr(VI). Z tego faktu (oraz efektywności skrobi fosforylowanej) wynika, że właściwości
sorpcyjne materiału dominują nad właściwościami redoksowymi.

100
Bibliografia

[1] S. Perez i E. Bertoft, „The molecular structures of starch components and

their contribution to the architecture of starch granules: A comprehensive
review.,” Starch/Staerke, tom 62, pp. 389-420, 2010.

[2] D. J. Gallant, B. Bouchet, A. Buleon i S. Perez, „Physical characteristics of

starch granules and susceptibility to enzymatic degradation,” Eur. J. Cin. Nutr.,
tom 46, pp. 3-16, 1992.

[3] R. Hoover, „Composition, molecular structure and physicochemical

properties of tuber and root starches: A review,” Carbohydr. Polym., tom 45,
pp. 253-267, 2001.

[4] S. Srichuwong, T. C. Sunarti, N. Isono i M. Hisamatsu, „Starches from

different botanical sources I: Contribution of amylopectin fine structure to
thermal properties and enzymes digestibility,” Carbohydr. Polym., tom 60, pp.
529-538, 2005.

[5] R. F. Tester, J. Karkalas i X. Qi, „Starch-composition, fine structure and

architecture,” J. Cereal Chem., tom 39, pp. 151-165, 2004.

[6] G. T. Oostergetel i E. F. J. van Bruggen, „On the origin of a low angle

spacing in starch.,” Starch/Staerke, tom 41, p. 331–335, 1989.

[7] W. Banks i C. T. Greenwood, Starch and Its Components, Edinburgh :

Edinburgh University Press, 1975.

[8] S. Hizukuri, Y. Takeda, M. Yasuda i A. Suzuki, „Multibranched nature of

amylose and the action of de-branching enzymes.,” Carbohydr. Res. , tom 94,
p. 205–213, 1981.

[9] Y. Takeda, N. Maruta i S. Hizukuri, „Examination of the structure of

amylose by tritium labelling of the reducing terminal.,” Carbohydr. Res. , tom
227, p. 113–120, 1992.

101
[10] A. Imberty, A. Buleon, V. Tran i S. Perez, „ Recent advances in knowledge
of starch structure.,” Starch/Staerke , tom 43, p. 375–384, 1991.

[11] D. French, „Fine structure of starch and its relationship to the organization
of starch granules,” J. Jpn. Soc. Starch Sci. , tom 19, p. 8–25, 1972.

[12] Z. Nikuni, „Studies on starch granules.,” Starch/Staerke, tom 30, p. 105–

111, 1978.

[13] T. A. Waigh, K. Lisa Kato, A. M. Donald, M. J. Gidley i e. al., „Liquid

Crystalline Model of Starch Side-Chain,” Starch/Staerke, tom 52, p. 450–460,
2000.

[14] W. R. Morrison, „Starch lipids and how they relate to starch granule
structure and functionality.,” Cereal Foods World , tom 40, p. 437–446, 1995.

[15] G. Tegge, Skrobia i jej pochodne, Kraków : Polskie Towarzystwo

Technologii Żywności, oddział Małopolski, 2010.

[16] P. Tomasik i C. Schilling, „Chemical modification of starch,” Advances in

Carbohydrate Chemistry and Biochemistry, tom 59, pp. 176-322, 2004.

[17] S. Sukhija, S. Singh i C. Riar, „Effect of oxidation, crosslinking and dual

modification on physicochemical cristallinity, morphological, pasting and
thermal characteristics of elephant foot yam (Amorphophallus paeoniifolius)
starch,” Food Hydrocolloids, tom 55, pp. 56-64, 2015.

[18] J. Schmorak, „The chemical and physicochemical properties of wheat starch

mildly oxidized with alkaline sodium hypochlorite.,” Polymer Science, Pt. A,
tom 1, pp. 2601-2620, 1963.

[19] J. Schmorak, D. Meizler i M. Lewin, „A study of mild oxidation of wheat

starch and waxy maize starch by sodium hypochlorite in alkaline pH range.,”
Starch/Staerke, tom 14, pp. 278-290, 1962.

[20] A. Blennow, S. Engelsem, T. Nielsen, L. Baunsgaard i R. Mikkelsen,

„Starch phosphorylation: a new front line in starch research.,” Trends in Plant
Science , tom 7, pp. 445-450, 2002.

102
[21] S. Lim i P. Seib, „Preparation and pasting properties of wheat and corn
starch phosphates,” Cereal Chem., tom 70, pp. 137-144, 1993.

[22] W. Błaszczak, E. Bidzińska, K. Dyrek, J. Fornal i E. Wenda, „EPR study of

the influence of high hydrostatic pressure on the formation of radicals in
phosphorylated potato starch,” Carbohydrate Polymers, tom 82, pp. 1256-1263,
2010.

[23] T. Fortuna, „The properties of distarch phosphates and retrogradation of

their pastes.,” Pol. J. Food Nutr. Sci., tom 7, pp. 35-39, 1998.

[24] K. Dyrek, E. Bidzińska, M. Łabanowska, T. Fortuna, I. Przetaczek i S.

Pietrzyk, „EPR studies of radicals generated in starch by microwaves or by
conventional heating,” Starch/Stärke, tom 59, pp. 318-325, 2007.

[25] E. Bidzinska, M. Michalec i D. Pawcenis, „Effect of thermal treatment on

potato starch evidenced by EPR, XRD and molecular weight distribution,”
Magnetic Resonance in Chemistry, tom 53, pp. 1051-1056, 2015.

[26] E. Bidzińska, W. Błaszczak, K. Dyrek, J. Fornal, M. Michalec, R. Rozwora,

J. Szczygieł i E. Wenda, „Effect of phosphorylation of the maize starch on
thermal generation of stable and short-living radicals,” Starch/Staerke, tom 64,
pp. 729-739, 2012.

[27] E. Bidzińska, K. Dyrek, K. Kruczała, J. Szczygieł, E. Wenda, W. Błaszczak

i J. Fornal, „Electron paramagnetic resonance (EPR) study of the short-living
radicals generated thermally in phosphorylated maize starch with different
amounts of amylose,” Nukleonika, tom 58, pp. 429-433, 2013.

[28] J. Wang i C. Chen, „Biosorbents for heavy metals removal and their future,”
Biotechnology Advances, tom 27, pp. 195-226, 2009.

[29] T. Doba, C. Rodehead i B. Ranby, „Mechanism of graft copolymeryzation

into polysaccharides initiated by metal ion oxidation reactions of model
compounds for starch and cellulose,” Macromolecules, tom 17, pp. 2512-2519,
1984.

103
[30] A. G. El-Shamy, W. Attia i K. M. Abd El-Kader, „The optical and
mechanical properties of PVA-Ag nanocomposite films,” J. Alloys Compd., tom
590, pp. 309-312, 2014.

[31] S. Zhao, H. Xu, L. Wang, P. Zhu, W. M. Risen Jr i J. W. Suggs, „Synthesis

of novel chitaline-silica aerogels with spontaneous Au and Ag nanoparticles
formation in aerogels matrix,” Microporous Mesoporous Mater., tom 171, pp.
147-155, 2013.

[32] K. Kruczala i S. Schlick, „Interaction of Ionomers and Polyelectrolytes with

Divalent Transition Metal Cations (Cu2+ and VO2+): A Study Electron Spin
Resonance (ESR) Spectroscopy and Viscosimetry,” J. Phys. Chem. B, tom 103,
pp. 1934-1943, 1999.

[33] K. Dyrek, K. Kruczala, Z. Sojka i S. Schlick, „Catalysis on Polymer

Supports - ESR of Mo(V) Dispersed in Poly(acrylic acid) Matrices,” J. Phys.
Chem., tom 97, pp. 9196-9200, 1993.

[34] J. Szymońska, J. Wieczorek, M. Molenda i E. Bielańska, „Uptake of Cu2+

by Starch Granules as Affected by Counterions,” J. Agric. Food Chem., tom 56,
pp. 4054-4059, 2008.

[35] W. Ciesielski i P. Tomasik, „Thermal properties of complexes of

amaranthus starch with selected metal salts,” Thermochim. Acta, tom 403, pp.
161-171, 2003.

[36] D. Park, S. R. Lim, Y. S. Yun i J. M. Park, „Reliable evidences that the

removal mechanism of hexavalent chromium by natural biomaterials is
adsorption-coupled reduction,” Chemosphere, nr 70, pp. 298-305, 2007.

[37] S. Bellu, S. Garcia, J. C. Gonzalez, A. M. Atria, L. F. Sala i S. Signorella,

„Removal of Chromium(VI) and Chromium(III) from Aqueous Solution by
Grainless Stalk of Corn,” Sep. Sci. Technol., tom 43, pp. 3200-3220, 2008.

[38] R. G. Pearson, „Hard and soft acids and bases,” J. Am. Chem. Soc., tom 85,
pp. 3533-3539, 1963.

104
[39] E. Nieboer i D. H. S. Richardson, „The replacement of the no-descript term
'heavy metals' by a biologically and chemically significant classification of
metal ions,” Environ Pollut Series B, tom 1, pp. 3-26, 1980.

[40] J. Remacle, „The cell wall and metal binding,” w Biosorption of heavy
metals, V. B., Red., Boca Raton, CRC Press, pp. 83-92, 1990.

[41] T. Bechtold, A. Manian, H. Ozturk, U. Paul, B. Siroka, J. Siroky, H.

Soliman, L. T. Vo i H. Vu-Manh, „Ion-interactions as driving force in
polysaccharide assembly,” Carbohydrate Polymers, tom 93, pp. 316-323, 2013.

[42] C. Fitz-Binder i T. Bechtold, „Sorption of alkaline earth metal ions Ca2+ and
Mg2+ on lyocell fibers,” Carbohydrate Polymers, tom 76, pp. 123-128, 2009.

[43] D. Mohan i C. U. Pittman, „Activated carbons and low cost adsorbents for
remediation of tri- and hexavalent chromium from water.,” J. Hazard. Mater.,
tom B137, pp. 762-811, 2006.

[44] International Agency For Research On Cancer, „IARC monographs on the

evaluation of carcinogenic risks to humans: overall evaluation of
carcinogenicity. An updating of IARC Monographs vol. 1-42,” WHO, Lyon,
France, 1987.

[45] P. Miretzky i A. Fernandez Cirelli, „Cr(VI) and Cr(III) removal from

aqueous solution by raw and modified lignocellulocic materials: A review,”
Journal of Hazardous Materials , tom 180, pp. 1-19, 2010.

[46] S. Bellu, L. Sala, J. Gonzalez, S. Garcia, M. Frascaroli, P. Blanes, J. Garcia,

J. Peregrin, A. Atria, J. Ferron, M. Harada, C. Cong i Y. Niwa,
„Thaermodynamic and Dynamic of Chromium Biosorption by Pectic and
Lignocellulocic Biowastes,” Journal of Water Resource and Protection, tom 2,
pp. 888-897, 2010.

[47] H. Srivastava, R. Mathur i I. Mehrotra, „Removal of chromium from

industrial effluents by adsorption on sawdust,” Environ. Technol. Lett. , tom 7,
pp. 55-62, 1986.

105
[48] D. Park, D. S. Lee i J. M. Park, „Consideration of the methods for evaluating
the Cr(VI)-removing capacity of biomaterial,” Korean J. Chem. Eng., tom 28,
pp. 831-836, 2011.

[49] „Polska Norma dotycząca produkcji skrobi ziemniaczanej PN-A-74710”.

[50] „Polska Norma PN-EN ISO 18412:2006, Jakość wody - Oznaczanie chromu
(VI) - Metoda spektrofotometryczna dla wód słabo zanieczyszczonych.,” Polski
Komitet Normalizacyjny, 2006.

[51] J. Minczewski i Z. Marczenko, Chemia analityczna, t. 2 Chemiczne metody

analizy ilościowej, Warszawa: PWN, 2004.

[52] J. Szczygieł, „Praca licencjacka. Oznaczanie fosforu w fosforanie

monoskrobiowym na przykładzie skrobi ziemniaczanej i kukurydzianej.,” 2009.

[53] A. Varma, Handbook of Atomic Absorption Analysis vol. 1, Boca Raton,

FL: CRC Press, 1985.

[54] T. Spałek, P. Pietrzyk i Z. Sojka, „Application of Genetic Algorithm Joint

with Powell Method to Non-Lintear Least-Squares Fitting of Powder EPR
Spectra,” J. Chem. Inform. Model, tom 45, pp. 18-29, 2005.

[55] K. Dyrek, A. Madej, E. Mazur i A. Rokosz, „Standards for EPR

Measurements of Spin Concentration,” Colloids Surf., tom 45, pp. 135-144,
1990.

[56] E. Bidzińska, K. Dyrek, E. Wenda, J. Szczygieł i K. Kruczala, „Effect of

Starch Phosphorylation on Interaction with Chromium Ions in Aqueous
Solutions,” Starch/Staerke, tom 71, 2019.

[57] „Polska Norma PN-EN ISO 3946:2000, Skrobia i jej produkty pochodne -
Oznaczenie całkowitej zawartości fosforu - Metoda spektrofotometryczna.,”
Polski Komitet Normalizacyjny, 2000.

[58] P. Forsell, K. Hamunen, K. Autio, T. Suorti i K. Poutenen, „Hypochlorite

oxidation of barley and potato starch,” Starch/Staerke, tom 47, pp. 371-377,
1995.

106
[59] R. L. Whistler i J. N. BeMiller, w Carbohydrate Chemistry for Food
Scientists, St. Paul, Eagan Press, pp. 117–151, 1997.

[60] „Polska Norma PN-EN ISO 11214:2001, Skrobia zmodyfikowana --

Oznaczanie zawartości grup karboksylowych w skrobi utlenionej.,” Polski
Komitet Normalizacyjny, 2001.

[61] T. Wang i H. Xiu, „Reduction of Cr(VI) by Hydrazine in Solution Saturated

with KHCO3,” J. Hazard. Mater., tom B123, pp. 176-180, 2005.

[62] X.-R. Xu, H.-B. Li, J.-D. Gu i X.-Y. Li, „Kinetics of the Reduction of
Chromium(VI) by Vitamin C.,” Environ. Toxicol. Chem., tom 24, pp. 1310-
1314, 2005.

[63] B. Geng, Z. Jin, T. Li i T. Qi, „Kinetics of Hexavalent Chromium Removal

from Water by Chitosan-Fe0 Nanoparticles,” Chemosphere, tom 75, pp. 825-
830, 2009.

[64] B. A. Goodman i J. B. Raynor, „Electron Spin Resonance of Transition

Metal Complexes,” Adv. Inorg. Chem. Radiochem., tom 13, pp. 135-362, 1970.

[65] P. Suksabye, N. Worasith, P. Thiravetyan, A. Nakajima i B. A. Goodman,

„A Reinvestigation of EXAFS and EPR Spectroscopic Measurements of
Chromium(VI) Reduction by Coir Pith,” J. Hazard. Mater., tom 180, pp. 759-
763, 2010.

[66] G. Barr-David, M. Charara, R. Codd, R. Farrell, J. Irwin, L. P.A., R.

Brumley, S. Brumby, J. Ji i G. Hanson, „The EPR characterization of the Cr(V)
intermediates in the Cr(VI/V) oxidations of organic substrates and of relevance
to Cr-induced cancers,” J.Chem. Soc. Faraday Trans., tom 91, pp. 1207-1216,
1995.

[67] R. Codd, C. T. Dillon, A. Levina i P. A. Lay, „Studies on the Genotoxicity

of Chromium from the Test Tube to the Cell,” Coord. Chem. Rev., tom 216, pp.
537-582, 2001.

107
[68] M. Krumpolc i J. Rocek, „Synthesis of Stable Chromium(V) Complexes of
TertiaryHydroxy Acids,” J. Am. Chem. Soc., tom 101, pp. 3206-3209, 1979.

[69] G. Rayner-Canham, Descriptive Inorganic Chemistry, New York: Freeman

and Company, 1996.

[70] K. Kruczala i S. Schlick, „Bonding of Mo(V) to Poly(Ethylene-co-

Methacrylic Acid) (EMAA) Ionomers from X- and W-band ESR, and IR
Spectroscopies,” J. Phys. Chem. B, tom 102, pp. 6161-6168, 1998.

[71] J. Szczygieł, K. Dyrek, K. Kruczała, E. Bidzińska, Z. Brożek-Mucha, E.

Wenda, J. Wieczorek i J. Szymońska, „Interaction of Chromium Ions with
Starch Granules in an Aqueous Environment.,” J. Phys. Chem. B, tom 118, pp.
7100-7107, 2014.

[72] W. Błaszczak, E. Bidzińska, K. Dyrek, J. Fornal, M. Michalec i E. Wenda,

„Effect of phosporylation and pretreatment with high hydrostatic pressure on
radical processes in maize starches with different amylose content,” Carbohydr.
Polym., tom 85, pp. 86-96, 2011.

[73] E. Bidzińska, „Thermally Generated Radicals as Indicators of the Starch

Modification Studied by EPR Spectroscopy: A Review,” Carbohydrate
Polymers, tom 124, pp. 139-149, 2015.

108
 Spis rysunków

Rysunek 1. Schemat budowy cząsteczkowej skrobi............................................................... 10

Rysunek 2. Schemat budowy ziarna skrobi [1] ..................................................................... 11
Rysunek 3. Ułożenie helis w strukturze krystalicznej skrobi dla różnych odmian
allomorficznych [1] ..................................................................................................................... 12
Rysunek 4. Podwójne helisy [1] ........................................................................................... 14
Rysunek 5. Poziomy organizacji struktury molekularnej w skrobi [1] ................................. 15
Rysunek 6. Mechanizm hydrolizy kwasowej [16] ................................................................. 17
Rysunek 7. Pierwszy etap hydrolizy zasadowej (rozerwanie pierścienia) [16] .................... 18
Rysunek 8. Utlenianie skrobi za pomocą chloranu(I) sodu [17] .......................................... 19
Rysunek 9. Otrzymywanie fosforanu monoskrobiowego ...................................................... 20
Rysunek 10. Otrzymywanie fosforanu diskrobiowego .......................................................... 20
Rysunek 11. Dowód eksperymentalny na istnienie dwóch składowych rodników stabilnych
generowanych termicznie w natywnej skrobi ziemniaczanej w 210 °C. Rejestracja w pasmach X i
Q przy mocy mikrofal 3 mW [24] ................................................................................................ 21
Rysunek 12. Zaproponowany mechanism tworzenia się stabilnych rodników generowanych
termicznie w skrobi ziemniaczanej. Sygnał EPR zarejestrowany w 210 °C [24] ....................... 22
Rysunek 13. Stabilizacja rodnika za pomocą pułapki spinowej PBN (N-tert-butylo-α-
fenylonitronu) .............................................................................................................................. 23
Rysunek 14. Model strukturalny sorpcji pektyny na celulozie zawierającej jony Ca2+ [41] 26
Rysunek 15. Model strukturalny kompleksu jonów Fe3+ z kwasem winowym [41] .............. 26
Rysunek 16. Uśredniona linia kalibracyjna wykorzystywana do analizy stężenia chromu
(kompleks z difenylokarbazydem) ............................................................................................... 33
Rysunek 17. Uśredniona linia kalibracyjna wykorzystywana do analizy stężenia chromu
(akwakompleks)........................................................................................................................... 33
Rysunek 18. Uśredniona linia kalibracyjna wykorzystywana do analizy stężenia fosforu w
skrobi ........................................................................................................................................... 39
Rysunek 19. Wpływ wartości pH na stężenie Cr(VI) w roztworze. Warunki: czas kontaktu = 2
h, początkowe stężenie Cr(VI) = 100 mg∙dm-3, objętość roztworu = 25 cm3, ilość skrobi = 2,5 g,
temperatura 21° C. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5% .......... 45
Rysunek 20. Wpływ czasu kontaktu i temperatury na stężenie Cr(VI) w roztworze. Warunki:
pH=1, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3, objętość roztworu = 25 cm3, ilość skrobi =2,5
g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5% ...................................... 46

109
 Rysunek 21. Wpływ czasu kontaktu na całkowite stężenie Cr w skrobi po reakcji w 21 oC i
35oC (a) oraz 45oC (b). Warunki: pH=1, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3 (100%),
objętość roztworu = 25cm 3, ilość skrobi = 2,5g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe,
maksymalna wartość: 2,5% ........................................................................................................ 47
Rysunek 22. Wpływ początkowej ilości skrobi na stężenie Cr(VI) w roztworze po reakcji.
Warunki: pH=1, czas kontaktu = 5 h, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3, objętość
roztworu =25 cm3. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5% ........... 48
Rysunek 23. Wpływ początkowego stężenia Cr(VI) na zawartość Cr(VI) w roztworze po
reakcji. Warunki: pH=1, czas kontaktu = 5 h, objętość roztworu = 25 cm3, ilość skrobi = 2,5 lub
7,5 g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5% ................................ 49
Rysunek 24. Wpływ czasu kontaktu i temperatury na zmniejszenie stężenia jonów Cr(VI) w
roztworze. Warunki: pH=1, stężenie początkowe Cr(VI) = 100 mg∙dm-3, objętość roztworu =
25cm3, ilość skrobi =7,5 g. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5%
..................................................................................................................................................... 50
Rysunek 25. Krzywe kinetyczne uzyskane przy zastosowaniu modelu reakcji pseudo
pierwszego rzędu. ........................................................................................................................ 51
Rysunek 26. Wykres równania Arrheniusa ........................................................................... 52
Rysunek 27. Widmo EPR skrobi po reakcji z roztworem jonów Cr(VI) przy pH= 1 i pH=2.
Warunki: czas kontaktu = 1 tydzień, stężenie początkowe Cr(VI) = 5 g∙dm-3, objętość roztworu =
22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ........................................................................................................ 53
Rysunek 28. Widmo EPR skrobi po reakcji z roztworem jonów Cr(VI) dla pH=2. Insert: linie
rozszczepienia nadsubtelnego związane ze stałą Ayy izotopu 53Cr. Warunki: pH = 2, czas kontaktu
= 1 tydzień; stężenie początkowe Cr(VI) = 5 g∙dm-3, objętość = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ... 54
Rysunek 29. Zawartość jonów Cr(III) i Cr(V) zaadsorbowanych w granulach skrobiowych po
reakcji. Warunki: czas kontaktu = 24 h, stężenie początkowe Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu
= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g, temperatura 21°C. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe,
maksymalna wartość: 0,5∙1019 .................................................................................................... 56
Rysunek 30. Sorpcja jonów Cr(III) powstałych podczas redukcji Cr2O72- lub dostarczonych z
roztworu Cr(NO3)3 na granulach skrobiowych. Warunki reakcji: stężenie początkowe Cr(VI) lub
Cr(III)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g, temperatura 21°C. Błąd
pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 0,5∙1019 ........................................... 57
Rysunek 31. Widma EPR zarejestrowane w paśmie X dla próbek po reakcji z Cr(VI) Warunki
reakcji: czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość = 22,5 cm3,
ilość skrobi = 5 g ........................................................................................................................ 59

110
 Rysunek 32. Widma EPR zarejestrowane w paśmie Q (temp. pokojowa) dla próbek po sorpcji
jonów chromu z roztworu. Warunki reakcji: pH = 1, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe
stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ............................. 60
Rysunek 33. Widma EPR zarejestrowane w paśmie Q (temp. pokojowa) dla próbek po sorpcji
jonów chromu z roztworu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe
stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ............................. 60
Rysunek 34. Widmo EPR w paśmie Q (T=30K) zarejestrowane dla próbek skrobi po sorpcji
jonów chromu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr(VI)=
5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ......................................................... 61
Rysunek 35. Widmo ENDOR w szerokim zakresie częstotliwości fal radiowych(T=30K) dla
próbek skrobi po sorpcji jonów chromu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień,
początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g......... 62
Rysunek 36. Widmo ENDOR zakresu oddziaływania z protonem (T=30K) dla próbek skrobi
po sorpcji jonów chromu. Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe
stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ............................ 62
Rysunek 37. Widma EPR indukowanego techniką ENDOR (EIE) otrzymane dla A: 50.2 MHz
(gx); B: 51.9 MHz (gy). Temperatura pomiaru: 30 K .................................................................. 63
Rysunek 38. Zdjęcia SEM granul skrobiowych po reakcji z jonami Cr(VI) przy pH=1,
powiększenie 1800-krotne (a) oraz przy pH=2, powiększenie 1400-krotne (b) .......................... 64
Rysunek 39. Przykładowe zdjęcie SEM przekroju poprzecznego granuli skrobiowej z
zaznaczoną linią skanu wiązki elektronowej oraz odpowiadające jej liniowe rozmieszczenie
chromu (powiększenie 1400-krotne) ........................................................................................... 65
Rysunek 40. Zeta potencjał granuli skrobiowej w zależności od wartości pH roztworu dla
skrobi natywnej i po reakcji z roztworem jonów Cr(VI). Warunki reakcji: pH = 2, czas kontaktu
= 24 h, początkowe stężenie Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g
..................................................................................................................................................... 66
Rysunek 41. Zmiany stężenia Cr(VI) w roztworze podczas kontaktu z natywną skrobią
ziemniaczaną oraz fosforanem mono- i diskrobiowym w funkcji czasu. Warunki reakcji: pH = 1,
początkowe stężenie Cr(VI) = 0,1 g∙dm-3, objętość roztworu = 10 cm3, ilość skrobi = 1 g,
temperatura = 21 oC. Zawartość fosforu: 0,46% wag. dla fosforanu monoskrobiowego; 0,45%
wag. % dla fosforanu diskrobiowego. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna
wartość: 5% ................................................................................................................................ 68
Rysunek 42. Zmiany stężenia jonów Cr(VI) w roztworze podczas kontaktu z natywną skrobią
ziemniaczaną w funkcji temperatury i czasu. Warunki reakcji: pH = 1, początkowe stężenie
Cr(VI) = 0,1 g∙dm-3, objętość roztworu = 10 cm3, ilość skrobi = 1 g. Błąd pomiaru: odchylenie
standardowe, maksymalna wartość: 5% ..................................................................................... 69

111
 Rysunek 43. Zmiana stężenia jonów Cr(VI) w roztworze w zależności od różnych
początkowych wartości stężeń tych jonów dla natywnej i fosforylowanej skrobi. Warunki reakcji:
pH = 1, czas kontaktu= 5 h , objętość roztworu = 10 cm3, ilość skrobi = 1 g, temperatura = 21
o
C. Zawartość fosforu: 0,46% wag. dla fosforanu monoskrobiowego; 0,45% wag. % dla fosforanu
diskrobiowego. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 5% ................. 70
Rysunek 44. Obrazy SEM natywnej skrobi ziemniaczanej (A), próbki odniesienia (B)
i fosforanu monoskrobiowego o zawartości fosforu 0,30% wag. (C) z powiększeniem wskazanym
na rysunku. Powiększenia w zakresie 600-10000 razy ............................................................... 71
Rysunek 45. Dyfraktogramy natywnej skrobi ziemniaczanej, próbki odniesienia i fosforanu
monoskrobiowego o zawartości fosforu równej 0,30% wag. ...................................................... 72
Rysunek 46. Wpływ pH na potencjał zeta granuli natywnej i modyfikowanej skrobi
ziemniaczanej. Zawartość fosforu w fosforanie monoskrobiowym wynosiła 0,30% wag. .......... 73
Rysunek 47. Sygnały EPR jonów chromu w fosforylowanej skrobi o zawartości fosforu równej
0,33% wag. A) Jony Cr(III) zasorbowane przy pH = 1, B) Jony Cr(V) zasorbowane przy pH = 4.
Czarna linia: widmo eksperymentalne, czerwona linia przerywana: symulacja widma. Warunki
reakcji: czas kontaktu = 24 h, początkowe stężenie Cr(VI) = 1 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5
cm3, ilość skrobi = 1 g, temperatura = 21 oC ............................................................................. 74
Rysunek 48. Wpływ pH na ilość jonów chromu w fosforanie monoskrobiowym o zawartości
fosforu równej 0,33% wag. A) Jony Cr(III), B) Jony Cr(V). Warunki reakcji: czas kontaktu = 24
h, początkowe stężenie Cr(VI) = 1 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 1 g,
temperatura = 21 oC ................................................................................................................... 75
Rysunek 49. Wpływ fosforylacji na ilość względnie trwałych rodników generowanych
termicznie w natywnej i fosforylowanej skrobi kukurydzianej .................................................... 87
Rysunek 50. Widma EPR adduktów PBN krótkożyjących rodników generowanych w 180° C
w natywnej skrobi kukurydzianej, rejestrowane przy różnej częstotliwości pola magnetycznego (
pasmo Q i pasmo X) [26] ............................................................................................................ 87
Rysunek 51. Izochroniczna obróbka termiczna próbki skrobi zawierającej jony chromu w
atmosferze próżni (A) i powietrza (B). Reakcja z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1
tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3 , objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5
g................................................................................................................................................... 89
Rysunek 52. Zmiany intensywności sygnału jonów Cr(III) podczas obróbki izochronicznej w
próbce skrobi zawierającej jony chromu w atmosferze próżni i powietrza. Reakcja z jonami Cr
(VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3, objętość
roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ..................................................................................... 90
Rysunek 53. Zmiany szerokości linii rodników sygnalizują podczas obróbki izochronicznej w
skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr (A) i natywnej (B) w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja

112
z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3,
objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ....................................................................... 91
Rysunek 54. Zmiany amplitudy sygnału rodników podczas obróbki izochronicznej w skrobi
ziemniaczanej zawierającej Cr (A) i natywnej (B) w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja z
jonami Cr (VI): pH = 2, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g∙dm-3, objętość = 22,5 cm3, ilość skrobi
= 5 g, czas kontaktu = 1 tydzień ................................................................................................. 91
Rysunek 55. Zmiany amplitudy sygnału jonów Cr(III) podczas obróbki izotermicznej w skrobi
ziemniaczanej zawierającej Cr w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja z jonami Cr (VI): pH =
2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3, objętość roztworu = 22,5
cm3, ilość skrobi = 5 g ................................................................................................................ 93
Rysunek 56. Zmiany amplitudy sygnału (A) i szerokości linii (B) jonów Cr(V) podczas obróbki
izotermicznej w skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja
z jonami Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3,
objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ....................................................................... 94
Rysunek 57. Zmiany amplitudy sygnałów rodników podczas obróbki izotermicznej w skrobi
ziemniaczanej zawierającej Cr w próżni i atmosferze powietrza. Reakcja z jonami Cr (VI): pH =
2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3, objętość roztworu = 22,5
cm3, ilość skrobi = 5 g ................................................................................................................ 95
Rysunek 58. Zmiany w kształcie sygnału EPR rodników podczas obróbki izotermicznej w
skrobi ziemniaczanej zawierającej Cr w atmosferze próżni (A) i powietrza (B). Reakcja z jonami
Cr (VI): pH = 2, czas kontaktu = 1 tydzień, początkowe stężenie Cr (VI) = 5 g ∙ dm-3 , objętość
roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g ..................................................................................... 95

113
 Spis tabel

Tabela 1. Stężenie grup karbonylowych i karboksylowych w próbkach skrobi natywnej,

odniesienia i utlenionej ............................................................................................................... 43
Tabela 2. Wartości stałych szybkości reakcji i współczynników R2 obliczonych według modelu
reakcji pierwszego rzędu............................................................................................................. 51
Tabela 3. Zawartości chromu całkowitego, Cr(III) i Cr(V) oznaczone metodą AAS i EPR w
skrobi po reakcji z Cr(VI) w pH=1 i pH=2. Warunki reakcji: czas kontaktu = 1 tydzień, stężenie
początkowe Cr(VI)= 5 g∙dm-3, objętość roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 5 g, temperatura
21°C. Błąd pomiaru: odchylenie standardowe, maksymalna wartość: 0,5∙1019 ......................... 55
Tabela 4. Liczba jonów Cr (III) w natywnej i modyfikowanej skrobi po kontakcie z roztworem
K2Cr2O7 lub Cr(NO3)3∙9H2O. Zawartość fosforu w fosforanie monoskrobiowym wynosi 0,81%
wag. Warunki reakcji: czas kontaktu = 24 h, początkowe stężenie Cr(VI) = 0,2 g∙dm -3, objętość
roztworu = 22,5 cm3, ilość skrobi = 1 g, temperatura = 21 oC ................................................. 76
Tabela 5. Wpływ kontaktu jonów Cr(VI) i Cr(III) z natywną i hydrolizowaną skrobią
ziemniaczaną w roztworze wodnym przy pH=1. Warunki reakcji: pH =1, czas kontaktu=24 h,
początkowa zawartość chromu= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 25cm3, ilość skrobi= 5g .......... 80
Tabela 6. Wpływ modyfikacji skrobi ziemniaczanej na efektywność sorpcji jonów Cr(V) po
reakcji z roztworem Cr(VI). Warunki reakcji: pH =1, czas kontaktu=24 h, początkowa zawartość
chromu= 5 g∙dm-3, objętość roztworu= 25cm3, ilość skrobi= 5g ............................................... 82
Tabela 7. Liczba jonów Cr(III) po sorpcji Cr(VI) na próbkach skrobi natywnej, referencyjnej
i utlenionej. Warunki eksperymentu: pH =1, czas kontaktu=24 h, początkowa zawartość chromu=
5 g∙dm-3, objętość roztworu= 25cm3, ilość skrobi= 5g ............................................................... 83

114
Spis równań

Cell-COOH + Ca2+ + X- = Cell-COO-Ca2+-X- + H+ Równanie 1 .................................... 25

r>r 0 Równanie 2 ............................................................................................................ 32

m0  V1 100
%P  Równanie 3 ......................................................................................... 40
m1  V0 10 6
𝑍𝑝𝑤 = 𝑏 − 𝑎 × 𝑁 × 𝑀𝐶𝐻𝑂 × 1001000 × 𝑚𝑛𝑎𝑤𝑎ż𝑘𝑖 [%] Równanie 4...........................41
𝑍𝑝𝑤 = 100 × 𝑁 × 𝑉 × 𝑀𝐶𝑂𝑂𝐻1000 × 𝑚𝑛𝑎𝑤𝑎ż𝑘𝑖[%] Równanie 5 .............................. 42
lncCr(VI) = lncCr(VI)in – kt, Równanie 6..................................................................................... 50
lnk = B –E/RT, Równanie 7 .......................................................................................... 51
St−OH → St−CHO → St−COOH Równanie 8 .................................................................. 55
Cr2O72- + 14H+ + 6e- = 2Cr3+ + 7H2O Równanie 9 ........................................................... 55
Cr(IV) + Cr(VI) → 2Cr(V) Równanie 10 ............................................................................ 56
2Cr(IV) → Cr(V) + Cr(III) Równanie 11 ............................................................................. 56

115
Lista publikacji i wystąpień konferencyjnych:
Publikacje:

2019 Bidzińska E., Dyrek K., Wenda E., Szczygieł J., Kruczala K.,
„Effect of starch phosphorylation on interaction with
chromium ions in aqueous solutions,” Starch/Staerke, IF:
1,47

2014 Szczygieł J., Dyrek K., Kruczała K., Bidzińska E., Brożek-
Mucha Z., Wenda E., Wieczorek J., Szymońska J.,
„Interactions of chromium ions with starch granules in an
aqueous environment”, Journal of Physical Chemistry B,
IF: 3,70

2013 Bidzińska E., Błaszczak W., Dyrek K., Fornal J., Kruczała
K., Szczygieł J., Wenda E., „EPR study of the short-living
radicals generated thermally in phosphorylated maize starch
with different amounts of amylose”, Nukleonika, IF: 0,47

2012 Bidzińska E., Błaszczak W., Dyrek K., Fornal J., Kruczała
K., Michalec M., Rozwora R., Szczygieł J., Wenda E.,
„Effect of phosphorylation of the maize starch on thermal
generation of stable and short-living radicals”
Starch/Staerke, IF: 1,47

Wystąpienia konferencyjne:

2016 Poster, XLVIII Ogólnopolskie Kolokwium Katalityczne, 16-

18 marca 2016, Kraków, Polska
Szczygieł J., Dyrek K., Wenda E., Ogrodowicz N., Walas S.,
Kruczała K.,
„Wpływ fosforylacji skrobi na procesy redukcji i sorpcji
jonów chromu w środowisku wodnym”

2014 Poster, III Forum EMR-PL, 23-25 czerwca 2014, Kraków,

Polska
Szczygieł J., Nawolska E., Ogrodowicz N., Bidzińska E.,
Walas S., Kruczała K., „Ilościowe badania EPR procesów
redukcji i sorpcji jonów chromu na zmodyfikowanej skrobi
ziemniaczanej”

2014 Poster, XLVI Ogólnopolskie Kolokwium Katalityczne, 19-21

marca 2014, Kraków, Polska
Szczygieł J., Kruczała K., Bidzińska E., Brożek-Mucha Z.,
Wieczorek J., Szymońska J., “Interaction of chromium ions
with starch granules in aqueous environment”

116
2013 Poster, IX International Workshop on EPR in Biology and
Medicine, 7-10 października, 2013, Kraków, Polska
Szczygieł J., Bidzińska E., Dyrek K., Szymońska J., Wenda.
E., Kruczała K. “The EPR study of paramegnetic chromium
species formed in the reaction of the Cr(VI) and native potato
starch”

2013 Referat, Food Structure and Functionality Conference– 15

years later, 23-26 czerwca 2013 Stare Jabłonki/Olsztyn,
Polska
Szczygieł J., Bidzińska E., Dyrek K., Kruczała K. "Short-
living radicals as sensitive indicators of the starch structure"

2013 Poster, Food Structure and Functionality Conference– 15

years later, 23-26 czerwca 2013 Stare Jabłonki/Olsztyn,
Polska
Szymońska J., Szczygieł J., Dyrek K., Wenda E., Bidzińska
E., "Effect of mechanical treatment on susceptibility of
potato starch and its components to thermal radical
formation"

2012 Poster, I Ogólnopolskie Forum Chemii Nieorganicznej, 6-8

grudnia 2012, Kraków, Polska
Szczygieł J., Dyrek K., Szymońska J., Bidzińska E., Wenda
E., Kruczała K., „Skrobia jako biosorbent do usuwania
związków chromu(VI) z roztworów wodnych”

2012 Referat, II Forum EMR-PL, 16-18 maja 2012, Hucisko,

Polska
Dyrek K., Bidzińska E., Błaszczak W., Fornal J., Kruczała
K., Szczygieł J., Wenda E., „Badania metodą EPR rodników
generowanych termicznie w fosforylowanej skrobi”

Projekty badawcze:

2013-2016 udział w projekcie badawczym nr UMO-

2012/07/B/NZ4/01657 „Hamowanie procesu przerzutowania
czerniaków po działaniu promieniowania protonowego –
poszukiwanie mechanizmów”, wykonawca

2012 - 2014 udział w projekcie badawczym nr N N405050540

“Specyficzność substratowa i inhibicja transportu
ksenobiotyków chlorofilowych”, wykonawca

2011- 2010 udział w projekcie badawczym nr N N312 103438 „Rola

fosforu w generacji wolnych rodników w skrobi”,
wykonawca

117