Wojciech Adamsk: OxSIMOGONS Ww MODELOWANIE SYSTEMOW OCZYSZCZANIA woD My Wydawnictwo Naukowe PWNSpis tresci 1. Wstep 7 2. Analityczne metody prognozy zmian jakosci wody 8 2, Stehiomewa i knetyka reat w Srodowisku wodnym - a 8 2, Saybkose i rzad reset 9 2.1.2. Typy rake i saybkode ich prabiegow 10 2.1.3. Temperatura a sala szybkosel reakchi - een ME aa 22 May ite wy Asymenn Lvivinen amie 23, Bilans masowy : 16 23.1 Stany ustalone ncusalone -. » 0 23.2. Wykorzystanie bifansu masowego do soma stots irvedureakgi 18 2.4, Ince ypybilansw : » 25, Prayklaly obiczes | 2» Literatura 2B 3. Matematyczne modele proces6w fizycanych w hydrosferze * 3.1, Mode hydrauliki systeméw naturalnych whet ace 3.1.1. Model reaktoraz pelnym wymieszaniem cad 3.1.2, Model reaktora 0 przeplywie Yakowyrn « a 3.13. Poréwnanie modell reaktordw . . 20 3:2. Modele praeplywéw zaburzonych 3 32.1, Prephyw x dysperia u 32.2. Preplyw 2 dyspersa i zreakj 36 322.3. Modele wieloparametrowe . 0 35 Seema rab h sbichtah 38 43.4, Prayklady obliczes . 2 Literatura. oe “ seen 4, Prognozowanie zmian jakoSci wody w Srodowiskv naturainym . . . 4.1. Migracjazanicezysaczew Seodowish yee 4441, Waajeme only waia Sado — transport na powierzchi eadsiaha WAV ax ak a One as6B Spr redeh {6.11 Prensa ma iy fn pice od ‘ALL Pomossenie ranean ric faz won seba 2 je msc tbo arate pin oer 9 ono * 4 Mossovrc min ot! way w finch i sacanych abomiach 25 Novetwane jot wd penne 46 Poy ces Lar “Modelowonie jednostkowych procesow oczyszczania wody 5, Standardy jakoici wody na cole byowo-gospodarcze - 52. Klasfikaja metod wzdatnianis wody Bo. serch ont proce oryccanin wy “$4, Zappos ni Sek procesbocryscain woly 55, Reyer metty vats wy ‘55.1. Mieszanie . . ae e Jedaym z gléwnych clementéw Srodowiska, decydujacym o istnienia 2ycia na Ziemi, majacym wplyw na ksztaltowanie sig klimatu i limitujacym rozw6j eywilizacyjny, jest wwoda. Nierealne jest stworzenie takich warunk6w w ekosystemie, aZeby wode bezposred- rio rozprowadzaé do je) uzytkownikéw. Wynika to po pierwsze — 2 dude} objeiosei zbiomik6w wody, po drugie —z wystepowania duzej liczby obszarowych i punktowych 4rédet zanieczyszczenia, praktycznie niemozliwych do wyeliminowania. Zatem ujmo= wana wode nalezy oczyszevat, a prayiete technologie oczyszezania zmieniaja sig ww szerokim zakresie i zaleza od takich ezynnik6w, jak stopief i rodzaj zanieczyszezenia, wielkose zaopatrywane} populacji oraz wymogi stawiane praez waytkownika. Techno- logie projektowane sq dla konkretnego skladu wody, ale mofliwa powinna byé ich modyfikacja w: zaleznosci od sezonowej zmiany skladu wody czy tez awaryjnego je} skazenia. Z powyészego wynika koniccznosé prognozowania sktadu ujmowane} wody. Ninicjszy podrecznik, sila rzeczy © charakterze encyklopedycznym, dostarcza narzedzi do rozpoznania i oceny czynnik6w decydujacych © migracji i transformacji zanieczyszezefi w ekosystemie i majacych wplyw na Srodowisko wodne oraz. do ‘wieloptaszezyznowych dzialati w zakresie prognozowania jakosei wody w zaleénosci od jj pochodzenia. Prezentuje r6wnie2 zasady modelowania podstawowych jednostkowych Drocessw oczyszczania wody, Kwirych rééne sekwencje maja daé produkt o jakosci 7godnej 2e standardami. \W podrgczniku oméwiono analityczne metody oveny zmian jakosci wody w rzekach, naturalnych i sztucnych zbiornikach oraz w podziemnych warstwach wodonosnych. Zaprezentowano matematyczne metody globalnej oceny wybranych zjawisk zachodz3- cych w hydrosferze oraz modele fizycznyeh, chemicanych i fizyczno-chemicznych Proceséw oczyszezania wody.Analityczne metody e prognozy zmian jakosci wody “Formolowanie modeli jakoSci wody wymaga sprzcdenia kinetyki oraz. stechiometri ‘eakeji chemicznych i biologicznych 2 bilansami: masowymi oraz znanymi Zalezn0s- ‘clami fizycznymi. Modliwosé praktycznego zastosowania modeli w polgczeniu ze a pracbiegu zjawisk w ekosystemic wymusza wprowadzenie pewnych uprosz: ‘iGre wynikajq preede wsrystkim z dostepu do informacji 0 czynnikach limituja- ‘yeh prrcbieg proceséw oraz 0 waajemmych relacjach miedzy nimi. Jedaak zbyt duze Uuproszczenia w modelu obarezaja trafnosé prognozy duzym bledem. “Matematycane modclowanie jakiegokolwiek procesu intynirii stodowiska powinno -zawieraé minimum eatery nastepujace etapy: at istomnego i dominujacego mechanizmu w wyniku fizycznego, chemi = Score enhege mace 9 so = opracowanie, opisujacego relacje w systemic, wyrazenia matematyczego, ktérym __ Tote byé réwnanie algebraiczne, rééniczkowe bydé tez uklad tych eeu, : = analtyezne badé numerycene rozwigzanie r6wnania czy te? ukladu 16m: ‘wariogci symulowanyeh przez poréwnanie 2 ueyskanymi na drodze 2.1. Stechiometra i Knetykareaket w Sradowiska wodnym ML 9. tylko w jedne} fazie. W ekosystemie zachodza one w poszczeg6lnyeh jego czesciach, lakich jak woda, gleba, powietrze. W reakcjach tego typu reagenty rordziclane sa Ww fazie w sposdb ciggly, nie zawsze jednostajnie, ale daznosé reakeji do zachodzenia ‘wystepuje w kazalym punkeie fazy Reakcje homogeniczmne moga mieé przebieg zar6wno odwracalny, jak i nieodwrie ccalny, moa byé reakejami elementarnymi lub wieloctapowymi, przy czym poszene- élne elapy moga przebiegaé réwnolegle lub tex w sposGb nastepezy (jeden po drugim) (7, 10, 121 Reakeje heterogeniczne zachodza na graniey miedzyfazowe}. Typowym przykladem reakeji tego typu jest reakeja na powierzchni masy jonowymienne}, reakeja chemisorpejt ey tee reakcja, do kt6rej zainicjowania i przebiegu wymagana jest obecnose katalizato- ra, Reakeje tego typu maja znacznie bardziej skomplikowany przebieg. Wynika to 7 duiej liczby r6eego rodzaju oddzialywaf Komplikujacych jednoznaczny opis (7, % 10, 11, 12) 2.1.1. Szybkos¢ i rzad reake Jak juz wspomniano, termin szybkosé reakeji (7) w2ywany jest do opisu. zanikania lub ted formowania sig substancji w czasie. W praypadku reakeji homogeniczne} jednostka szybkosei jest liezba moli lub masa substaneji na jednostke objetosei i jednostke ezasu [g/(m'-h)]. Natomiast we przypadku reakcji heterogenicznych liezba mol substancji lub je) masa na jednostke powierzchni migdzyfazowe) i jednostke czasu [g/(m?-h)]. Szybkos¢ reakeji dla substrat6w jest ujemna, a dla produkt6w — dodatnia. W stalej temperaturze na og6t obserwuje sig funkeyjna zaleanosé szybkoSei reakeji ‘od stezenia substrat6w. W przypadku reakeji (ypu: aA+bB—eC+dD ey ogélna szybkos reakeji definiowana jest jako r= kIAN IBY. 22) adzie k to stata szybkosci reakeji, [A], [B] —_molowe lub masowe stezenia substratOw, a a, B — wapélezynniki eksperymentalne, uzywane do definiowania rzedu reakejt z uwaglednieniem poszczegdlnych reagent6w. Ogélny rzad reakeji okreslany jest jako suma wspolezynnik6w eksperymentalnych. ‘Wyktadniki a i 6 maja na og6t wartosci 0, 1 lub 2, ale obserwuje sig rownied potegi_ ulamkowe. Reakeja, kt6re) szybkos¢ definiowana jest réwnaniem (2.2), jest ragdu a ze wegledu na substrat A i rzedu f ze wzgledu na substrat B. Og6inie jest to reakeja edu atp. — ‘Nalezy zauwazyé, Ze jednostki stalych szybkoSci reakcji sa funkeja edu Stale szybkosci reakcji homogenicznych zerowego rzedu wyrazone sq w molach | ‘masie substratu na jednostke objetsci i jednostke czasu [g/(m-h)]- Stale 3 reakeji homogenicznych wet pene L drudegs alk eee oa nosei czasu (h-!) oraz objetosci na mol, ezy tez mase i jednostke czasu [m'/(mol-h)].nybkosci reakeji wane jest precyzyjne oktestenie, czy szybkos ‘ery ted odnosi sie do poszezeg6inych substrat6w Tub produktow, -stechiometrycane dla dwGch substratsw rsenia sie miedzy soba, o jednego substratu bedzie sie r62ni¢ of szybkosci odniesione} a 23) | wynika x telacji, id stosunck szybkosci reakeji odtniesionych do musi t6wnaé sig stosunkowi wsp6tczynnik6w stechiomet- sie do ezynienia w inzynierii srodowiska, to reakcje i autokatalityczne. hieodivracalnych wyenaczane s4 tak, jak to oméwio- ‘definiowaniu stechiometrycznych zaleénosci migdzy charakteryzuj sie wicksza nid jeden liczba etapéw: Aone Jeteli obie reakcje sa pierwszego ragdu, to: 21. Stechiometia i kines reake w Srodowiskas wodym WA VT Zatem szybkoSei reakeji odniesione do substeat6w A, B i produktu C praedstawiaja sig nastepujaco: Th = ary (2.10) ty = ratte = b(n ths ay 12) Jere obie reakcje s4 pierwszego red, to (2.13) ry = b(ky[AL+ ke IBD, 14 ro = ek BB) @.15) Powyzsza procedura moze byt zawsze zastosowana do znalezienia szybko$ci reakeji ww nicodvracalnych reakejach wieloctapowych. TReakcje odwracalne zapisane sa w opine} postact jako: aX eB (2.16) Szybkosci tworzenia sig kazdego zwigzku sa sumami dw6ch poszezeg6lnych szybkosei reakeji, Traktujae reakcje 2.16) jako dwie niezalezne reakeje: aA bB Qi @, pB 40a (1g) mozna do analizy zagadnienia zastosowaé procedure taka jak dla nicodwracalnych reakeji wieloetapowych, czyli: ‘Tak wige szybkosei wzgledem A i B opisane sa jako: Tp Pata zal trys ty othe, = DOr)2 Analicene metody prognos) zion jose! wody : sa (Saturacji) maja predkosé maksymalna, to jest punkt, w ktGrym staje sie niezaledna od stezenia substratu. : rie na szybkoSE reakcji nasycania dla reakeji dane} rGwnaniem (2.6) _ HAI K+IAL oxinotowania jest to, 2e stala polowicznego wysycenia K' ma wymiar stezenia, ei react wyratona jst liceba moi czy tez masa na jednostke objetosci vcvasa, Kiedy Kec[Al, wiedy reakcja nasyeania moze byé reakeja rzedu (r=. Kiedy (A] = KAI{IB])-1Al, +141: any rs Po rozdzieleniu zmiennych i scalkowaniu w granicach od (Al, do [A] i od t= 0 do 1 otrzymuje si: =alAl = a em) & FAN(BI,—[Ale+1AT) - es ao =- | —.—__—___. (2.73) ie dp LAP +k(0B],— [AJ EAT on) tay = [AlBh= [Alp exo{—(B), [Alp =n ((Bh,-(Al,) exp {—((B]o—fA},) Mt} Gay prowadzi sie eksperyment przy réwnych poczatkowych stgveniach substratu {Bl = (Aly. t6nanie (2.73) upraszeza sig do postaci: ry ' d[Al =- fo. 2.75) Jam ae ia [Aly [A] = TIAL (2.76) Jeéeli wyznaczone w réwnaniu (2.76) wartosei k dla kaadego pomiara w poszczeg6l- nych eksperymentach sq stale, to analizowana teakcja jest rzedu drugiego. 2.4. Inne typy bilansow Bilans masowy bazuje na prawie zachowania masy. Inne bardzo wadne bilanse termo- dynamiczne, stosowane w badaniu jakoSci wody, sa oparte na prawach zachowania energii i pedu. Bilanse energetyczne bazujgce na wewnetrzne} mechaniczne} i elektro magnetyczne} energii stosuje sie w analizie preemieszczania sig wody w glebokich jeziorach i zbiomnikach zaporowych. Bilanse pedu stosowane sq do modelowania wody, WyjSciowe postacie tych bilanséw sq zblizone do wy)é bilansu masowego (2).BOB 2. Analpcone metody prognoy amian jakoiei wody ‘5, Prayktady obliczen "PRZYKEAD 1 stag seybkoSei i rzad reakeji transformacii ypu A—>B. Dane uzyskane Pr cata easency euch rjc zeae po -S2ej tabeli, Poccatkowe sieéenic substancji wynosilo [A]p=300 g/m’. Rozwigzac “zagadnienie mefoda calkowa i r62niczkowa. 274]6)]#)||@| 4] i] wl 20] 2 200 |1337] 893 | 59.6 | 39.8| 256] 17.7 | 18) 79 | 5.3 | 35 ‘w clu uryskania zale?nosci funkcyjnych, przy ‘zalozeniu, Ze reakeja jest picrwszego lub drugiego rzedu. ol2}s}o]s {ol a] u|w] |» | » foans |onos | x21 | sie] 2a | 22 | 20s | 324 | 3 | 40 | ans ws ora 50876] 0059 J.055 0.166), e87|o.2857] -eelu sprandzenia, czy reakeja jest pierwszego rzedu, sporzadzono zaleznosé [AI/[Aly) = £(0, a w celu sprawdzenia, czy rzedu drugiezo — zaleznosé [AJ () 25. Proyklady obliccen M21 (ar 0 i powierzchni réwnej jednosci. W rownaniu (3.48) C, jest bezwymiaro- \wym steZeniem substancji w odplywie odniesionym do jednostkowego impulsu wejscia, [jest charakterystyczna dlugoscia definiowana jako odlegloS¢ pomiedzy wejéciem do tukladu a punktem, w kidrym przeprowadzany jest pomiar [m} # jest ezasem, po ktOrym przeprowadzany jest pomiar od momentu wejscia do ukladu, a Ty — Srednim hyd~ rauliczaym czasem retencji (2. 7) W sytuacji kiedy dyspersja jest duéa, rozwigzanie r6wnania (3.47), prey prayjecit ‘odpowiednich warunkéw poczatkowych i breegowych, ma postaé: G49) G50) oraz, 2e dyspersja jest duza, kiedy: inne e531) Oszacowania wartosci wspolezynnika dyspersji (D,) dla naturalnyeh sre wade6 m5 mamayoe made proce fenyeh nde sae nn i procesu adsorpeji. fh. 3.2.2. Praeptyw z dyspersia i z reakcia ‘Rowvizariem rswntia (246) la sana wsislonego + pry preemioie subsang A przsbiesajace| zgodnie z reakeja pierwszego rzedu jest réwnanie Wehnera i Wilhel- =" ¥ VL! > pai bs | G53) a Cu a,b) _ -aero{ ee) i saree Fie) -0-aexe(-S] by 2 afr (2) zy rOwnania (3.53) wynika, 2e dla preeplywow z minimalna dyspersja, (90, shlionye do Welnegoprzpiytokowego, x prebiegjaca W 59s reakeja rzedu pierwszego, male wartosci wzglednego stezenia odplywow uzys- sq dla duzych wartosci iloczynu ky. Wzrost stopnia dyspersji do ) w reaktorze ~ wymiescaniem D,/(V,L)—>~ dla okreslonego ‘awigkszenie wzglednego stezenia odpiywu. WartoSci wzgled- (de) on ‘wybranych wartosci stopnia dyspersji D,/(V,L) ‘Stezenio odplywu w zaleznosci od stopnia dys- | wspélczynnika szybkosci reakcil i czasu retencii v1 32. Modele preplywéw zaburonych 37 WigkszoS systeméw naturalnych z przebiegajacymi w nich procesami biologicany- mi charakteryzuje sig bardzo malymi wartosciami kTy, znacznie mniejszymi od jednosei, Ogranicza to w duzym stopniu mozliwosei stosowania réwnania Weh- nera-Wilhelma. 3.2.3. Modele wieloparametrowe Uwaglednienic inaych ezynnik6w, nie tylko dyspersit i dyfuzji molekulame}, powoduja~ cych odchylenia od warunk6w modeli idealnych przeplyw6w wymaga zastosowanis modeli wieloparametrowych, Wigks20S modeli wieloparametrowych bazuje na ro2nych konfiguracjach polaczefi reaktorow pelnym wymieszaniem i reaktor6w 0 prieplywie okowym. W celu zasymulowania okreslonych rozmiaréw martwe} objetosei zlokalizowane} ww konkretym miejscu systemu o preeplywie tlokowym, lokowym z. dyspersja czy tei Ulokowym z dyspersja i reakeja, czes6 strumicnia odprowadza sig na poczatku martwe} przestrzeni poprve7 reaktor o okreslonym czasie retencji na koniec martwej praestrzeni reaktora tlokowego. Podobnie moéna zasymulowaé martwa praestrzesi Ww reaktorze z pelnym wymieszaniem [7] Uklady skladajgce sig 2 szeregowo polaczonych reaktoréw tlokowego i 2 petnym ‘wymieszaniem w r6dnej kolejnosei symuluja efekty lokalnych zawirowafi i mieszania w systemic, Uklady o przeplywie lokowym z recyrkulacja symuluja efekty wstecznego mieszania (cofania strugi) wywolanego pradami wt6mymi, Jezeli preebiegajaca w sys- temie z recyrkulacja (a) reakeja jest raed wigkszego nig zerowy, to poczatkowa szybkoSé reakeji jest mnigjsza niz w systemie bez reoyrkulacji, poniewad. nowe stezenic wejsciowe Cho jest mniejsze od Cyo «= Eat On Mates G55) ‘Weglgdne stezenie w odplywie 2 reaktora o preeptywie tlokowym, w kiGrym przebiega reakoja rzedu pierwszego, opisane jest réwnaniem (3.19), a jego modyfikacja dla uktadu_ sz recyrkulaciq przedstawia sie nastepujaco: je extea x Soo = PE ATs G56) ‘Tak wige wzgledne stezenie odplywu z ukladu ze przebiega reakcja rzedu pierwszego opisuje rownanie:38M 3. Maremanscane modele proces fizyconyeh w hdrosterce IT y | ale xy Pe er tc See fe aaftexn (fe igkszenie stopnia recytkulacji zmniejsza Z analizy powy2szego réwnania wynike, iz 7 _efektywnos€ proces6w przebiegajacych w reaktorze. 33, Systemy reakcji niejednorodnych “Omawiane do tego rozdziau reakeje byly reakejami jednorodnymi — homogenicz- ‘nymi, to znaczy praebicealy one w jednej fazie, w kt6rej daznos¢ reakeji do zachodzenia bbyta taka sama w ka#dym jej punkcie. “WigkszoS istotnych reakcji praebiegajacych w Srodowisku naturalnym przebiega _w Scisle zdefiniowanych miejscach. Praykladem tego typu reakcji, zwanych niejedno- ‘rodaymi — heterogenicmymi, mote byé pobér tlenu ze strumienia przez organizmy ‘bentosu ezy ted sorpeja rozpuszezonych 2wiqrk6w organicznych na aktywnych powierz~ -chniach, Reakeje heterogeniczne moga byé rownied reakcjami pierwszego i drugiczo ‘Teed oraz reakcjami saturacji. SzybkoS reakcji wyrazana jest w jednostkach przereago- ‘wanej masy na jednostke powierzchni i jednostke czasu, w odréinieniu od jednostki objeto, jak w praypadku reakeji homogenicznyeh. _ Mechanizmy ee ean se miejsca reakeji odgrywaja wadng role i sq ‘ezyonikami i jacymi_przebieg reakeji niejednorodnych [1]. Istni} -dwa ogélne warianty przebiegu reakcji heterogenicanych, Pierwszy, Niety sybhose est mniejsza od szybkosci transportu. Drugi, gdy czynnikicm limitujacym jest ‘maczy szybkose transport jest mniejza od szybkosci reakeji. W wariancie siepuje Warost steienia reagenta na granicy rozdzialu faz i spadek Stezenia. W wariancie drugim ‘Stezenie maleje w warstwie granicznej, a co za ¥ ‘Stezenia roSnie, W Przedstawionym powy2ej praykladzie poboru Pi motemy mieé do czynienia z dwoma wariantami reakeji hetero- Timitajgeymi moga byé nie tyIko s7 eee tylko saybkose transport tlenu do Jwoda-bentos i sxybkosé zuzycia tlenn przez bentos, ale rowniet ‘ Warstwie granicane} powietrze-woda, W organieznych na powierzchni wegla aktywnego 420-2] 49,2 m. v= 2 fin +1RWol-tRWor]. w kaskadzie wzech reaktor6w o peinym wymieszaniu Dia danyeh jak w peaykladach 1 1 2 wymacryé stgdenie | objelosci reaktordw réwna sig objetoSci reaktora odplyw ma stezenie [RWO) = 2 g/m?. reaklora pierwszego w stanie ustalonym ma postaé: GA. Proyklady obliceos AN [RWO}, = VO25G+03- 328-20) +5 -20 ~0,5(5 +0,3-32,8-20) = 12,9 g/m? Stezenie w odplywie z reaktora drugiego wynosi: {RWO], (K+ KT y, ~[RWO),)’ + K[RWO}, ~0,5(K +4Ty, ~[RWO],). [RWO}, = VO.25(5 ¥0,3-32.8- 12,9)'+5- 129 -0,5(5+0,3-32,8-12.9) = 7.12 g/m? Stezenie w odplywie 2 reaktora trzeciego [RWO], = ¥0.25(K+ EF, — [RWO],)' + K[IRWO}, ~0,5(K-+KTy, -[RWO],), (0.255 +03 328-7145 -7.12 -0,5 (5 +03-32.8-7,12) = 3,24 g/m iRWOI, Natomiast odptyw z reaktora o pelnym wymieszaniu, ktérego objetosé rowna sie sumie ‘objetosci trzech reaktoréw w kaskadzie (czas retencji Ty = 49,2/0,5 = 98,4 §), wynostz {RWO] = ¥0.255+0,3 98.4—20) +5 20 ~0,5(5+0.3-98,4—20) = 5.1 g/m’. PRZVKLAD 4 Reakeja typu AB przebiega w szeregowo polaczonych reaktorach o pelnym wymie- szaniu 0 objet0Sci Vy = 500 m? i przeplywie tlokowym 0 objetosei Vig = 200 m', pracujacych w stanie ustalonym. Porownaé rezultaty procesu dla sekweneji: — reaktor tlokowy-reaktor o pelnym wymieszaniv, — reaktor 0 peinym wymieszaniu-reaktor Yokowy. Pordwnania dokonaé dla reakeji pierwszego raed: = 10714) [e/a -s)) i reakeji drugiego raedu: — 10*[AF (e/(m*-s)} przy poczatkowym stezeniu [A], = 25 g/m? i natgzeniu preeplywu Q = 0,05 m’/s. ‘Stezenie w odplywie z reakiora o przeplywie tlokowym dla preebiegajace} w nim reakeji pierwszego rzedu opisuje formula (3.19): [A] = [Aloexp(-AT a), a stezenie w odplywie 2 reaktora o pelaym wymieszaniu i reakefi rzedu pierwszego z r6wnania (3.10): {Alo ely 14k oy ‘Zatem efekt procesu w pierwszej sekwencji reaktorow jest nastepujacy: Al (aly =25exp(-10+202) = 1676 g/m, [Al =