ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1.Ο Ιουστινιανός και το έργο του

α. Η πολιτική του Ιουστινιανού
 Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον Ιουστινιανό σαν ηγέτη:
 Είχε πάρει σπουδαία μόρφωση και θαύμαζε το αρχαίο ρωμαϊκό μεγαλείο.
 Ήταν οραματιστής και φιλόδοξος, ήθελε να αφήσει αξεπέραστο έργο.
 Είχε σπουδαίες πολιτικές και οργανωτικές ικανότητες.
 Είχε την ικανότητα να επιλέγει το κατάλληλο πρόσωπο για την κάθε θέση.
 Είχε ανεξάντλητη ενεργητικότητα και μεγάλη αντοχή.
 Οι απόψεις του για τη διοίκηση του κράτους ήταν συγκεντρωτικές και
απολυταρχικές.
 Το πολιτικό του πρόγραμμα συνοψιζόταν στη φράση: Ένα κράτος, μία θρησκεία, μία
νομοθεσία.
β. Εσωτερική πολιτική
 Οι Δήμοι και τα καθήκοντά τους:
 Οι Δήμοι ήταν δημοτικές οργανώσεις του λαού της πρωτεύουσας.
 Αρχικά ήταν ιπποδρομιακές ομάδες και έπαιρναν το όνομά τους (Βένετοι, Πράσινοι κτλ.)
από το χρώμα της στολής του ηνίοχου που υποστήριζαν.
 Επειδή το κέντρο επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας του αυτοκράτορα ήταν ο ιππόδρομος,
απόκτησαν και πολιτική σημασία. Οι αυτοκράτορες τους υπολόγιζαν και συχνά έπαιρναν το
μέρος του ενός ή του άλλου "Δήμου".
 Οι Δήμοι είχαν πολιτικό και στρατιωτικό τμήμα και αναλάμβαναν διάφορες υποχρεώσεις.
 Τα καθήκοντά τους: οργάνωναν τις ιπποδρομίες, βοηθούσαν στην κατασκευή δημόσιων
έργων και έπαιρναν μέρος στην αντιμετώπιση των εχθρών.
 Τα αίτια της στάσης του "Νίκα". Γιατί απέτυχε και ποιες συνέπειες είχε;
 Αίτια: γενική δυσαρέσκεια για την καταπίεση και τη βαριά φορολογία, καθώς και η
διαφθορά ανώτατων αξιωματούχων του κράτους, όπως του Καππαδόκη και του
Τριβωνιανού.
 Απέτυχε γιατί οι επαναστάτες: α) δεν είχαν καθορισμένους στόχους β) δεν είχαν
οργάνωση και γ) δωροδοκήθηκαν οι ηγέτες τους και διασπάστηκαν.
 Συνέπειες: α) μειώθηκε η δύναμη των δήμων β) ενισχύθηκε η απόλυτη μοναρχία και
γ) στέριωσε η εξουσία του Ιουστινιανού και επικράτησε ησυχία στο εσωτερικό, με
αποτέλεσμα να μπορεί ο Ιουστινιανός να ασχοληθεί με τους μεγάλους πολέμους.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ-ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ: Προσπάθησε να επιβάλει την ορθοδοξία (πώς;)

 Ο Ιουστινιανός θέλησε να εφαρμόσει αυστηρή θρησκευτική πολιτική στα πλαίσια των
αντιλήψεών του για ενιαία Εκκλησία και γι’ αυτό καταπολέμησε:

 Τους ειδωλολάτρες. Το 529 έκλεισε τη φιλοσοφική σχολή της Αθήνας.

  Τους αιρετικούς. Μόνο τους μονοφυσίτες δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει γιατί τους
υποστήριζε η αυτοκράτειρα Θεοδώρα.

 Επίσης στα πλαίσια της θρησκευτικής του πολιτικής:

 Ανέπτυξε σπουδαία αποστολική δραστηριότητα (ενδιαφέρθηκε δηλαδή για τον

εκχριστιανισμό των γειτονικών λαών, οι οποίοι στη συνέχεια θα είχαν φιλικές
σχέσεις με το Βυζάντιο).
 Διατήρησε φιλικές σχέσεις με τον Πάπα, γιατί χρειαζόταν τη βοήθειά του για τα
σχέδιά του στη Δύση.

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ: Αναθεώρησε και κωδικοποίησε το ρωμαϊκό δίκαιο (γιατί;)

 Έπρεπε να αναθεωρηθεί: α) γιατί είχαν αλλάξει οι συνθήκες και κάποιοι νόμοι χρειάζονταν
αλλαγή β) γιατί υπήρχε η επίδραση του Χριστιανισμού που έφερνε νέες αντιλήψεις στη
νομοθεσία.

 Έπρεπε να κωδικοποιηθεί για να μπει μια τάξη στο ρωμαϊκό δίκαιο και να γίνει ευκολότερη
η ομοιόμορφη και σωστότερη απονομή της δικαιοσύνης.

Νομοθετικά έργα:

 α. Ιουστινιάνειος κώδικας (10 τόμοι με όλους τους παλιούς νόμους)

 β. Πανδέκτης (γνώμες Ρωμαίων ειδικών)
 γ. Εισηγήσεις (εγχειρίδιο για αρχάριους σπουδαστές νομικής)
 δ. Νεαρές(νέοι νόμοι, μετά το 534, στα ελληνικά)

Ποια η σημασία του νομοθετικού έργου Ιουστινιανού (Ιουστινιάνειο Δίκαιο); αποτέλεσε τη

βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώπης

γ. Εξωτερική πολιτική

 Αποκατάσταση ρωμαϊκής οικουμένης (ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας

στη Δύση )

Ποιους πολέμησε;

 Βανδαλικό Βασίλειο (Β.Αφρική)

 Οστρογοτθικό Βασίλειο (Ιταλία)
 Βησιγοτθικό Βασίλειο (Ισπανία): ανακτήθηκαν οι παράκτιες περιοχές στα ΝΑ

Τι έγινε με τους Πέρσες;

 Κατέλαβαν μεγάλες περιοχές (Χοσρόης Α´)

 Συνθήκη 562: αποκατάσταση ισορροπίας (εύθραυστη ειρήνη)

Τι έγινε με τους Σλάβους;

 Έχτισε φρούρια στη γραμμή Δούναβη-Χερσονήσου Αίμου
 Εξαγορά ειρήνης με χρήματα
 Αποτέλεσμα; Δεν μπόρεσε να σταματήσει Σλάβους (καταστροφικές εισβολές)
Ποια ήταν τα αποτελέσματα της εξωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού; (κριτική)

 σύμφωνη με τη ρωμαϊκή παράδοση

 πολύ φιλόδοξη και ξεπερνούσε τις δυνατότητες του κράτους
 οι πόλεμοι (Δύση, Ανατολή) απογύμνωσαν ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα
και άδειασαν τα κρατικά ταμεία
 εξασθένισε τη διεθνή θέση Βυζαντίου
 ολέθριες επιπτώσεις για την εδαφική ακεραιότητα του κράτους επί των διαδόχων του

δ. Κτίσματα και Αγία Σοφία

Πώς χαρακτηρίζεται το οικοδομικό πρόγραμμα Ιουστινιανού; φιλόδοξο

Ποια έργα οικοδομήθηκαν;

 Άμυνα: Φρούρια, τείχη

 Θρησκεία: Ναοί
 Υποδομή: Δρόμοι, γέφυρες
 Κοινή ωφέλεια: Υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών

Ποια από αυτά άντεξαν στον χρόνο;

 οι οχυρώσεις της συριακής Σεργιούπολης (σημερινή Resafa)

 η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.

Ποιο ήταν το λαμπρότερο κτίσμα που σώζεται ως σήμερα; Η Αγία Σοφία

 Πού χτίστηκε; Στην Κωνσταντινούπολη

 Από ποιους; Ανθέμιο & Ισίδωρο
 Ποιος είναι ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της; βασιλική μετά τρούλου
 Πώς προήλθε; συνδυασμός κατά μήκος του άξονα βασιλικών (μακρόστενων
ρωμαϊκών κτιρίων) με τον καθ᾽ ύψος άξονα των περίκεντρων (κυκλικών ή
πολυγωνικών) κτιρίων
 Πού εφαρμόστηκε πρώτη φορά; Στην Αγία Ειρήνη
 Τι εξέφραζε; Την αγάπη Ιουστινιανού Α´ για τις μνημειώδεις κατασκευές

Βασιλική μετά τρούλου-περιγραφή:

 συνδυασμός βασιλικών (μακρόστενων ρωμαϊκών κτιρίων) με τον καθ’ ύψος

άξονα των περίκεντρων (κυκλικών ή πολυγωνικών) κτιρίων.
 έμφαση στο κέντρο, δηλαδή στον καθ’ ύψος άξονα του ναού.
 Το κτίριο είναι σχεδόν τετράγωνο (76 Χ 71 μ.).
 Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί (τετράγωνοι κίονες) σχηματίζουν το κεντρικό
τετράγωνο.
 Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και
δημιουργούν ένα στεφάνι
 πάνω στο στεφάνι στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος.
 Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό (Προκόπιος).
 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
α. Η πολιτική του Ιουστινιανού

1. Σε ποια αρχή στηριζόταν το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού;

Το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού ήταν ένα κράτος, μια εκκλησία, μια νομοθεσία.

β. Εσωτερική πολιτική

1. Ποια είναι τα εσωτερικά προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει ο Ιουστινιανός και πώς
τα αντιμετωπίζει;

Στάση του Νίκα (532): οι δήμοι του Ιπποδρόμου Πρασίνων και Βένετων, που έμοιαζαν με αθλητικά
σωματεία, αλλά είχαν και πολιτική ισχύ εξεγέρθηκαν. Ο Ιουστινιανό τους αντιμετώπισε με επιτυχία
περιορίζοντας τη δύναμή τους και ενισχύοντας παράλληλα την αυτοκρατορική εξουσία.

Μειώνει τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων των επαρχιών, επιβάλλοντας αυστηρούς

νόμους και προσπαθεί να προστατεύσει τους ελεύθερους αγρότες οι οποίοι ήταν χρήσιμοι γιατί
πλήρωναν φόρο.

2. Ποιο είναι το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού;

 κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό δίκαιο

 εξέδωσε τον Ιουστινιάνειο κώδικα (περιείχε νόμους πριν από τον Ιουστινιανό – χωρίζεται
σε 10 τόμους )
 εξέδωσε τον Πανδέκτη (βιβλίο που περιλάμβανε τις γνώμες Ρωμαίων νομικών )
 εξέδωσε τις Εισηγήσεις (εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές της Νομικής)
 εξέδωσε τις Νεαρές (βιβλίο με νέους νόμους που εκδόθηκαν μετά το 534 και γράφτηκαν
οι περισσότερες στα ελληνικά)
Το Ιουστινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώπης.

γ. Εξωτερική πολιτική

1. Ποια είναι τα αποτελέσματα της φιλόδοξης εξωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού;

Η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού απέβλεπε στην αποκατάσταση της Ρωμαϊκής Οικουμένης,
δηλαδή στην ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας στη Δύση. Ήταν σύμφωνη με τη ρωμαϊκή
παράδοση αλλά ξεπερνούσε τις οικονομικές δυνατότητες του κράτους. Οι πόλεμοι του στη Δύση
και στην Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και άδειασαν τα
κρατικά ταμεία. Αυτή η κατάσταση είχε σαν αποτέλεσμα το Βυζάντιο να χάσει μεγάλο μέρος του
εδάφους του εν συνεχεία.

δ. Κτίσματα και Αγία Σοφία

1. Ποιο είναι το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού;

Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έργων που ήταν χρήσιμα στην άμυνα (φρούρια και τείχη,
τη θρησκεία (ναοί), την υποδομή και την κοινή ωφέλεια (δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία,
αποθήκες σιτηρών).
2. Ποιο υπήρξε το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης και τι γνωρίζετε γι᾽ αυτό;

Το λαμπρότερο κτίσμα θεωρείται η Αγία Σοφία, η οποία εκπροσωπεί τον νέο ρυθμό(βασιλική
μετά τρούλου). Οι αρχιτέκτονες ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη
Μίλητο της Μ. Ασίας. Το κτίριο είναι σχεδόν τετράγωνο. Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί (τετράγωνοι
κίονες) σχηματίζουν το κεντρικό τετράγωνο. Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν
ημισφαιρικά τρίγωνα και δημιουργούν ένα στεφάνι, πάνω στο οποίο στηρίζεται ο τεράστιος
τρούλος. Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό. Το φως εισδύει(εισχωρεί, μπαίνει) από
τα παράθυρά του και πλημμυρίζει το εσωτερικό του ναού. Η Αγία Σοφία έγινε σύμβολο και πηγή
έμπνευσης για το μεσαιωνικό και νεότερο Ελληνισμό.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Έχει λεχθεί ότι ο Ιουστινιανός ήταν ο τελευταίος Ρωμαίος αυτοκράτορας στον
βυζαντινό θρόνο (G. Ostrogorsky). Μπορείς να εξηγήσεις τον χαρακτηρισμό;

Ο Ιουστινιανός Α’ σκέφτεται και δρα όπως οι μεγάλοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες. Επιδιώκει την
αποκατάσταση του ρωμαϊκού μεγαλείου και του Ρωμαϊκού Κράτους στη Δύση, κωδικοποιεί και
μεταρρυθμίζει το παλαιό Ρωμαϊκό Δίκαιο, ενισχύει την κεντρική εξουσία και αυξάνει τη λάμψη της
και κτίζει εντυπωσιακά έργα ως άλλος Τραϊανός ή Αδριανός καθ’ όλη την έκταση της
αυτοκρατορίας.

2. Γιατί ο Ιουστινιανός αναθεώρησε και κωδικοποίησε το ισχύον ρωμαϊκό Δίκαιο; Ποια

ήταν η σημασία του νομοθετικού του έργου;

Τη μεταρρύθμιση των νόμων επέβαλαν η ασάφεια, η ανεπίτρεπτη πληθώρα, η εμφανής

σύγχυση, οι αντιφάσεις και οι αποκλίσεις τους. Ο αυτοκράτορας θεράπευσε όλες αυτές τις
αδυναμίες των νόμων και έδωσε στους νόμους διαρκή ισχύ. Η ιστορική σημασία του έργου του
Ιουστινιανού είναι μεγάλη για τη σύγχρονη Ευρώπη, αφού το νομικό της σύστημα προέρχεται
από το Ιουστινιάνειο Δίκαιο.

3. Ποιο είναι κατά τη γνώμη σου το στοιχείο της Αγίας Σοφίας που εντυπωσίαζε και
εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα τον επισκέπτη;

Το στοιχείο της Αγίας Σοφίας που εντυπωσίαζε τους συμπολίτες του Ιουστινιανού Α’ και τους
ξένους ταξιδιώτες και εξακολουθεί να εντυπωσιάζει και σήμερα ακόμη τους επισκέπτες είναι ο
τρούλος που φαίνεται ότι κρέμεται από τον ουρανό και αφήνει να εισδύει από τα
πολυάριθμα παράθυρά του το άπλετο φως του ήλιου, πλημμυρίζοντας το ναό, σε
συνδυασμό με την εξαίσια διακόσμηση του εσωτερικού του ναού, που θυμίζει «ανθισμένο
λειβάδι» σύμφωνα με τον Προκόπιο. Η τόσο φροντισμένη εσωτερική διακόσμηση έχει
υπαγορευτεί από το γεγονός ότι η Θεία Λειτουργία τελούνταν μέσα στους χριστιανικούς ναούς,
ενώ κατά την Αρχαιότητα οι τελετές γίνονταν έξω από τους ναούς που γι’ αυτό είχαν πολύ λιτό
εσωτερικό.
 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Στάση του Νίκα

Με αυτή την ονομασία έμεινε στην ιστορία η λαϊκή εξέγερση που συνέβη στο Βυζάντιο την
εποχή του Ιουστινιανού και πνίγηκε στο αίμα από τον αυτοκράτορα. Η Στάση του
Νίκα (στάση=εξέγερση) ήταν εξέγερση που έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη το 532 μ.Χ.
Η εξέγερση αυτή είχε διάρκεια μίας εβδομάδας και ήταν η πιο βίαιη ταραχή στην ιστορία της
Κωνσταντινούπολης, με τη μισή σχεδόν πόλη να καίγεται ή να καταστρέφεται και με δεκάδες
χιλιάδες ανθρώπους να σκοτώνονται.

Δήμοι:
Η Ρωμαϊκή και η Βυζαντινή αυτοκρατορία είχαν αναπτύξει δήμους (οργανώσεις φιλάθλων
του ιπποδρόμου) ειδικά για τις αρματοδρομίες, μία δημοφιλή ενασχόληση για τα κατώτερα
κοινωνικά στρώματα. Υπήρχαν τέσσερις κύριοι σύνδεσμοι, καθορισμένοι ανάλογα με το
χρώμα της στολής της αγαπημένης τους αγωνιστικής ομάδας. Αυτοί ήταν
οι Βένετοι (Γαλάζιοι), οι Ρούσσοι (Κόκκινοι), οι Πράσινοι και οι Λευκοί, αν και κατά τη
Βυζαντινή περίοδο οι μόνες ομάδες που εξακολουθούσαν να διαθέτουν κάποια επιρροή και
πολιτική δύναμη ήταν οι Βένετοι και οι Πράσινοι. Οι αυτοκράτορες συχνά υποστήριζαν τη μία
ομάδα έναντι της άλλης. Ο Ιουστινιανός ήταν υποστηρικτής των Βένετων, τουλάχιστον μέχρι
τη Στάση.
Οι ιστορικοί χαρακτηρίζουν του δήμους κάτι ανάμεσα σε συμμορία και πολιτικό κόμμα,
καθώς συχνά προσπαθούσαν να επηρεάσουν τις πολιτικές αποφάσεις.
Πρωταγωνιστές της εξέγερσης ήταν οι δήμοι των «Πράσινων και «Βένετων» (μπλε),
οργανώσεις φιλάθλων με λαϊκή καταγωγή, που ζούσαν για τις αρματοδρομίες στις εξέδρες
του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης. Οι «Ρούσσοι» και οι «Λευκοί» υπολείπονταν
αρκετά σε δημοτικότητα των άλλων δύο δήμων. Οι αρματοδρομίες ήταν ένα ιδιαίτερα
δημοφιλές άθλημα εκείνη την περίοδο, όπως σήμερα είναι το ποδόσφαιρο.

Η εξέλιξη των γεγονότων:

 Το 531, ένας «βένετος» και ένας «πράσινος» συλλαμβάνονται με την κατηγορία της
δολοφονίας και καταδικάζονται σε θάνατο δια απαγχονισμού. Ο Ιουστινιανός,
δεδηλωμένος οπαδός των Βένετων, μετατρέπει τη θανατική ποινή σε φυλάκιση. Οι
«Πράσινοι» και «Βένετοι» αξιώνουν την πλήρη απαλλαγή τους. Ο αυτοκράτορας, όμως,
τους αγνοεί.
 Στις 11 Ιανουαρίου του 532 ξεσηκώνονται, πυρπολούν κτίρια, πολιορκούν το παλάτι και
προξενούν ζημιές ακόμη και στην Αγία Σοφία. Η ιαχή «Νίκα» δονεί την ατμόσφαιρα.
Είναι το σύνθημα που φώναζαν στον Ιππόδρομο για να εμψυχώσουν τους
αρματοδρόμους.
 Το πλήθος των εξεγερμένων όλο και μεγαλώνει, καθώς ο λαός δυσφορούσε για τις
οικονομικές μεταρρυθμίσεις του αυτοκράτορα, τη βαριά φορολογία και την κρατική
αυθαιρεσία. Απαιτεί την παραίτηση του Ιωάννη Καππαδόκη (Υπουργού Οικονομικών
της εποχής) και του διάσημου νομομαθούς Τριβωνιανού.
 Την κατάσταση επιχειρούν να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους οι συγκλητικοί και οι
ευγενείς, που έβλεπαν τα δικαιώματά τους να ψαλιδίζονται από τις μεταρρυθμίσεις του
Ιουστινιανού. Συγκεντρώνονται στον Ιππόδρομο και ανεβάζουν στο θρόνο τον Υπάτιο,
ανιψιό του πρώην αυτοκράτορα Αναστάσιου.
  Ο Ιουστινιανός αδυνατεί να ελέγξει την κατάσταση. Είναι καινούργιος στην εξουσία και
έχει ένα σωρό προβλήματα, με τους Πέρσες στα ανατολικά της αυτοκρατορίας. Για μια
στιγμή περνά από το νου να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Η αυτοκρατορική
σύζυγος, η δυναμική και αποφασιστική Θεοδώρα, γρήγορα τον μεταπείθει και οι
στρατηγοί Βελισάριος και Μούνδος αναλαμβάνουν δράση. Εγκλωβίζουν τους
επαναστάτες στον Ιππόδρομο και κυριολεκτικά τους κατασφάζουν. Η καταστολή της
«Στάσης του Νίκα» στις 18 Ιανουαρίου του 532 άφησε πίσω της 30.000 νεκρούς.
Ο Ιουστινιανός πατούσε πλέον γερά στα πόδια του και την επομένη μέρα έδωσε εντολή να
εκτελεσθούν ο σφετεριστής του θρόνου Υπάτιος και ο αδελφός του. Η περιουσία τους
δημεύθηκε, όπως και πολλών ευγενών, που εξορίστηκαν, επειδή είχαν υποστηρίξει την
εξέγερση. Η αυτοκρατορική θητεία μιας από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες του
Βυζαντίου, όπως ήταν ο Ιουστινιανός, ξεκίνησε με τη χειρότερη περίοδο βίας και αναρχίας που
γνώρισε η Βασιλεύουσα.
Συνέπειες της εξέγερσης ήταν
 η ενίσχυση της αυτοκρατορικής εξουσίας και
 ο περιορισμός της δύναμης των δήμων.

Αγία Σοφία

Κάτοψη της Αγιά Σοφιάς. Από δεξιά προς

αριστερά: το αίθριο, ο έξω και έσω νάρθηκας,
ως κάθετοι διάδρομοι, με την άνω ΝΔ. πύλη,
όπου το Προπύλαιο του Νάρθηκα και δεξιά το
αποδυτήριο και την κάτω ΒΑ. πύλη και ο
κυρίως Ναός
Η Αγία Σοφία ή Αγια-Σοφιά (τουρκικά: Ayasofya, λατινικά: Sancta Sophia ή Sapientia),
γνωστή και ως ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας ή, απλά, η Μεγάλη Εκκλησία, είναι ναός
που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Από το 537 (ο ομώνυμος ναός του 360 που είχε
ανεγερθεί στο ίδιο σημείο, απαλλοτριώθηκε προς θεμελίωση του υπάρχοντος) μέχρι το 1453
λειτουργούσε ως ορθόδοξος καθεδρικός ναός της πόλης, με εξαίρεση την περίοδο
1204–1261, κατά την οποία ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός. Μετά την άλωση της
Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος, ενώ το 1934 μετατράπηκε
σε μουσειακό χώρο (Ayasofya Müzesi).
Μετά τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου 330μ.Χ. , η ανέγερση ενός ναού της
Αγίας Σοφίας υπήρξε τμήμα ενός ευρύτερου προγράμματος οικοδόμησης γύρω από το Μέγα
Παλάτι. Η πρώτη Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360 επί της αυτοκρατορίας του Κωνσταντίου
Β΄ και μαζί με το ναό της Αγίας Ειρήνης αποτελούσε τον κύριο καθεδρικό ναό της
πρωτεύουσας και έδρα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Εικάζεται ότι επρόκειτο για
ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη. Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404 και χτίστηκε
εξαρχής τα επόμενα χρόνια. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε το 415 επί βασιλείας του Θεοδοσίου
Β΄ και καταστράφηκε από τους οπαδούς του πατριάρχη επειδή ο Θεοδόσιος είχε μια διαμάχη
με τον Πατριάρχη. Αν και λίγα συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν ως προς την
αρχιτεκτονική αξία του οικοδομήματος, οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν πως στο εσωτερικό του
φυλάσσονταν ιερά κειμήλια μεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήμι. Σύμφωνα με τις πλέον
πρόσφατες προσπάθειες αναπαράστασης του ναού, υποθέτουμε πως είχε εύρος 52 μ.
αποτελούμενη από ένα κεντρικό κλίτος και τέσσερις διακριτούς διαδρόμους. Κατά τη Στάση
του Νίκα το 532, υπέστη μεγάλη φθορά και το κτίσιμο του ναού που διατηρείται ως σήμερα
δρομολογήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α'.
Το παρόν κτήριο ξεκίνησε να ανεγείρεται το 532 και εγκαινιάσθηκε στις 27 Δεκεμβρίου
του 537, επί βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄, από τους μηχανικούς Ανθέμιο από
τις Τράλλεις (σημ. Αϊδίνιο) και Ισίδωρο από τη Μίλητο. Στο ίδιο σημείο, επί του πρώτου λόφου
της Κωνσταντινούπολης και σε κοντινή απόσταση από το Μέγα Παλάτιον και
τον Ιππόδρομο της πόλης, είχαν χτιστεί παλαιότερα δύο ακόμα ναοί που καταστράφηκαν,
επίσης, από πυρκαγιά.
Το οικοδόμημα ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της τρουλαίας βασιλικής και συνδυάζει
στοιχεία της πρώιμης βυζαντινής ναοδομίας, σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Αρχιτεκτονικές
επιρροές της Αγίας Σοφίας εντοπίζονται σε αρκετούς μεταγενέστερους ορθόδοξους ναούς
αλλά και σε οθωμανικά τζαμιά, όπως στο τέμενος του Σουλεϊμάν και στο Σουλταναχμέτ
τζαμί Εκτός από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της, η Αγία Σοφία ξεχωρίζει επίσης για τον
πλούσιο εσωτερικό διάκοσμό της, που ωστόσο υπέστη σοβαρές καταστροφές κυρίως από
τους Τούρκους κατακτητές κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας.
Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι γεωμέτρες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη
Μίλητο. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και τα εγκαίνιά του
τελέστηκαν στις 27 Δεκεμβρίου του 537. Τότε, σύμφωνα με το θρύλο, ο Ιουστινιανός
αναφώνησε «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε,
Σολομών!», θέλοντας έτσι να εκφράσει το θαυμασμό του για το μνημείο το οποίο ήταν πιο
θαυμαστό από τον Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα. Τριακόσια και πλέον εκατομμύρια
χρυσών δραχμών, κατ΄ αντιστοιχία, είχαν δαπανηθεί για την ανέγερση αυτού του Ναού. Τα
"θυρανοίξια" της Αγιάς Σοφιάς ακολούθησαν διανομές χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και
ορνίθων και χιλιάδων μοδίων σίτου στους φτωχούς καθώς και πολυήμερη πανήγυρη.
Στο προαύλιο του ναού λέγεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία ανεγράφετο η καρκινική
φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν, δηλ.
ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου). Η φράση αυτή, αν αναγνωσθεί
ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά) αποδίδει τις ίδιες λέξεις και επομένως και το αυτό
νόημα.
Την εποχή του Ιουστινιανού, η Αγία Σοφία είχε χίλιους κληρικούς. Η νεαρά του Ηρακλείου, που
βασίλεψε τον έβδομο αιώνα μας αναφέρει:
 Πρεσβυτέρους ... 80
 Διακόνους ... 150
 Διακόνισσες ... 40
 Υποδιάκονους ... 70
 Αναγνώστες ... 160
 Ψάλτες ... 25
 Θυρωρούς ... 75
Σύνολο: 600
Ο αριθμός των κληρικών είχε ελαττωθεί κατά τα τελευταία έτη του κράτους, όταν τα εισοδήματα
της εκκλησίας αρκούσαν μόλις για την φωταψία του ναού.
Είκοσι χρόνια μετά τα πρώτα εγκαίνια, εξαιτίας των σεισμών του 557, ο τολμηρότατος στη
σύλληψη και κατασκευή, για την εποχή του, θόλος κατέπεσε και συνέτριψε την αψίδα παρά
τον ιερό άμβωνα, τον ίδιο τον άμβωνα, το κιβώριο και την Αγία Τράπεζα. O ανιψιός του
Ισιδώρου, ο Ισίδωρος ο νεότερος, ανέλαβε και έκτισε το νέο θόλο που υφίσταται μέχρι σήμερα.
Μια περιγραφή του παραδίδεται από τον ιστορικό Αγαθία, από την οποία συμπεραίνεται πως
ο αρχικός τρούλος ήταν μάλλον ευρύτερος και χαμηλότερος από το δεύτερο. Στις 24
Δεκεμβρίου του 563 υπό τον Πατριάρχη Ευτύχιο τελέστηκαν τα δεύτερα εγκαίνια παρουσία του
Αυτοκράτορα και του λαού της Κωνσταντινούπολης.
Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα
του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και υπήρξε ο σημαντικότερος ναός της
Ορθόδοξης εκκλησίας. Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών και συγκεκριμένα κατά την
περίοδο 1204-1261 ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός και μετά την Άλωση της Κωνσταντι-
νούπολης το 1453 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Ειδικότερα και κατά την διάρκεια
της άλωσης από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία υπέστη τεράστιες ζημιές.
Επίσης κατά την περίοδο την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγιναν στο ναό σημαντικές
καταστροφές στις τοιχογραφίες του ναού (ασβεστώθηκαν), αφού η απεικόνιση του
ανθρώπινου σώματος θεωρείται βλασφημία για το Ισλάμ. Ο ναός με την σπουδαία
αρχιτεκτονική του αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή και άλλων τεμενών, όπως το Μπλε
Τζαμί.
To 1934 o Μουσταφά Κεμάλ, στα πλαίσια του εκσυγχρονισμού της Τουρκίας, μετέτρεψε το
τέμενος σε μουσείο. Σήμερα ο ναός εξακολουθεί να είναι μουσείο, ενώ πραγματοποιούνται σε
αυτόν πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά και εκδηλώσεις που θεωρούνται από ορισμένους ότι δεν
αρμόζουν στο χώρο, όπως επιδείξεις μόδας. Παράλληλα γίνονται προσπάθειες για τη
διάσωση των ψηφιδωτών του ναού.
Αρχιτεκτονική
Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Ο κυρίως χώρος του
κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι
στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα
τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την
εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του (ο
σύγχρονος ιστορικός Προκόπιος λέει: ...δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που
κρέμεται στη γη...).
Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 78,16 μ. και πλάτους 71,82 μ. κτισμένο
στη ΝΔ. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης με κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο
αυλές την βόρεια και την δυτική καλούμενη και αίθριο. Συνορεύει Ν με τα Πατριαρχικά κτίρια
τα οποία συνδέονταν με το Αυγουσταίο, τη μεγάλη δηλαδή πλατεία που βρισκόταν το λαμπρό
από πορφυρό μάρμαρο άγαλμα της Αυγούστας Ελένης. Στο κτίσιμο της Αγιά Σόφιας
εργάστηκαν περίπου 600 άτομα
Εσωτερικά ο Ναός διαιρείται από δύο κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε
τρία κλίτη.
Ο όλος Ναός αποτελείται από τα εξής μέρη:
 Το αίθριο Υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στο μέσον της οποίας ήταν η
"κομψή φιάλη" η μαρμάρινη κρήνη που έφερε την ονομαστή καρκινική
επιγραφή «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ» (δηλ. πλύνε τις αμαρτίες, όχι
μόνο το πρόσωπο). Στο αίθριο επίσης φέρονται κάποια ίχνη οικοδομήματος.
 Ο έξω και ο κυρίως νάρθηκας Πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα
και από αυτόν άλλες πέντε πύλες οδηγούν στον εσωτερικό νάρθηκα, από τις οποίες η
μεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή Ωραία Πύλη. Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες,
τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις μεσαίες εξ αυτών
καλούνται Βασιλικές πύλες επειδή εξ αυτών εισήρχετο ο Αυτοκράτορας στις επίσημες
τελετές. Και οι δύο νάρθηκες καταλαμβάνουν περίπου το ίδιο πλάτος του Ναού με μικρό
μήκος εισόδου ο καθένας. Εκατέρωθεν του νάρθηκα διασώζονται προσαρτήματα
μεγάλης ιστορικής σημασίας. Το προς Ν. εκαλείτο Προπύλαιο του Νάρθηκα ή Ωραία
Πύλη που από τον 10ο αιώνα ήταν η κύρια είσοδος στον Ναό. Δεξιά αυτού του
προπυλαίου ήταν το αποδυτήριον (μητατώριον) όπου ο Αυτοκράτορας κατά την είσοδό
του άλλαζε το τζιτζάκιο και φορούσε το σαγίο. Πάνω από τον έσω νάρθηκα είναι
ο γυναικωνίτης, εξ ου και το όνομα "νάρθηξ γυναικωνίτιδος" η είσοδος στον οποίο
οδηγούσε άλλο προαύλιο της Β. πλευράς (στο σχέδιο κάτω πλευράς).
 Ο κύριος Ναός Η είσοδος στον κυρίως Ναό, όπως προαναφέρθηκε, ήταν οι τρεις
Βασιλικές πύλες και οι έξι, ανά τρεις εκατέρωθεν, του έσω νάρθηκα. Ο κυρίως Ναός
χωρίζεται σε τρία κλίτη (στοές θα λέγαμε σήμερα), των οποίων το μεσαίο είναι διπλάσιου
πλάτους των εκατέρωθεν. Το εσωτερικό σχέδιο είναι απλούν. Τέσσερις πεσσοί, κτιστοί
στύλοι, συνδέονται μεταξύ τους με υπερώα τόξα στα οποία και φέρονται επιθόλια τόξα
συναποτελώντας έτσι μια περιμετρική βάση επί της οποίας και εδράζει ο τεράστιος
θόλος. Η περιμετρική βάση φέρει πλήθος στυλιδίων υπό μορφή παραθύρων από τα
οποία και ολόκληρος ο Ναός καταυγάζεται από το φως. Η όλη κατασκευή παρουσιάζει
πράγματι την εντύπωση μια αρμονίας φωτός και αρχιτεκτονικής. Τα 100 αυτά
παράθυρα, 40 επί της στεφάνης του θόλου και τα υπόλοιπα στα ημιθόλια,τις κόγχες και
τους τοίχους προσδίδουν την εικόνα της ανακρέμασης του θόλου από τον ουρανό, οι
δε ακτίνες του Ήλιου που εισέρχονται στο χώρο δίνουν την εντύπωση να άγονται από
τους ουρανούς. Γενικά τα τόξα, τα ημιθόλια και ο εκπληκτικός θόλος στηρίζονται στους
τέσσερις πεσσούς οι λίθοι των οποίων φέρονται στερεωμένοι με χυτό μόλυβδο και
σιδερένιους μοχλούς. Στη δε κατασκευή του θόλου έχουν χρησιμοποιηθεί
ελαφρόπετρες από τη Ρόδο που φέρουν την επιγραφή "Μεγάλης Εκκλησσίας του
Κωνσταντίνου". Εξωτερικά και επί της κορυφής του θόλου φερόταν ο μέγας
"ερυσίπτολις σταυρός" (=έρεισμα της πόλης), που έχει αντικατασταθεί με την
ημισέληνο.
Μετά τη μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος προστέθηκαν τέσσερις μιναρέδες.