Kwatery poliptyku augustiańskiego Joanna Markowiak

Stan badań

Pierwsze wzmianki na temat retabulum augustiańskiego zaczęły się pojawiać ok. XIX wieku.
Z początku pisali o nim m.in. Mączyński, Łepkowski, Essenwein, a także Łuszczkiewicz 1,
datując poliptyk na ok. XV wiek, co Łuszczkiewicz w roku 1898 uściślił, wysunąwszy
hipotezę o tym, że dzieło powstało po trzęsieniu ziemi, jakie mało miejsce w 1443 roku w
Krakowie2. Jednakże wtedy jeszcze nie udało się bardziej ograniczyć okresu powstania dzieła.
Wśród badaczy kontrowersje wzbudzała również tożsamość autora malowideł. W roku 1904
Lepszy3 przedstawił Jana Goraja, jako prawdopodobnego autora dzieła, z czym zgodziła się
część badaczy m.in. Walicki4, prawdopodobnie na podstawie dokumentów, świadczących o
tym, że „w 1502 r. wpłacono Gorajowi 10 grzywien za wykonanie obrazów do wielkiego
ołtarza w kościele św. Katarzyny 5”, który błędnie skojarzono z przedmiotem tej pracy. W
1929 roku Dobrowolski6, spekulując nad autorstwem omawianego dzieła, zadatował je na
koniec wieku XV i uznał za prawdopodobne, iż twórcą polityku augustiańskiego jest Mistrz
Tryptyku Świętej Trójcy, a następnie zaproponował możliwość, w której byłoby ono tworem
dwóch artystów. Argumentem popierającym tę hipotezę mogła być faktyczna obecność różnic
w stylu malarskim owego dzieła, zauważona już wcześniej przez badaczy. Ta opinia spotkała
się z krytycznym komentarzem Walickiego, który w 1938 roku napisał o możliwym wpływie
Mistrza Tryptyku Świętej Trójcy na wygląd retabulum augustiańskiego, lecz jednocześnie
podkreślił indywidualny styl omawianego dzieła i zadatował je „na lata około 1470 lub
wkrótce po tej dacie7”. W 1936 roku Estreicher, w swoim artykule w „Roczniku
Krakowskim” rozważał ten problem i przyjął datowanie Walickiego, przy czym przypisał trzy
kwatery retabulum autorowi tryptyku Świętej Trójcy 8. W dalszych latach badacze
spekulowali na temat dokładniejszej daty, autorstwa i wpływów wcześniejszych dzieł tego
okresu na powstanie omawianego poliptyku, lecz w 1952 roku większość wątpliwości rozwiał
dokument z 1468 roku, odnaleziony przez Przybyszewskiego, którym była umowa zawarta z
niejakim Nicolausem Haberschrackiem9. Przedmiotem umowy było stworzenie przez
Haberschracka malowideł na retabulum do kościoła św. Katarzyny w przeciągu dwudziestu
trzech tygodni. Jak wynika z dokumentu artysta miał zobowiązać się do uczynienia malowideł
z największą starannością i pod groźbą ekskomuniki miał nie przyjmować innych zleceń do

1
Według Malarstwo gotyckie w Polsce, Katalog Zabytków w Polsce, t. 2, red. A. S. Labuda, K. Secomska,
Warszawa 2006, s. 203.
2
W. Łuszczkiewicz, Kościół św. Katarzyny z klasztorem OO. Augustynów, Kraków 1898, s.18.

3
L. Lepszy, Historya malarstwa, „Rocznik Krakowski” 6, Kraków 1904, s. 210.

4
M. Walicki, Z badań nad problemem narodowości i rozwojem indywidualizmu w polskiem malarstwie
gotyckiem, „Życie Sztuki” 1, Warszawa 1934, s. 69.

5
J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce: 1460–1500, Warszawa 1988, s. 139.

6
T. Dobrowolski, Obrazy z życia i męki pańskiej w kościele św. Katarzyny w Krakowie, „Rocznik Krakowski”
22, Kraków 1929, s. 51, 56–58
7
M. Walicki, Malarstwo polskie XV wieku, t. 8, Warszawa 1938, s. 111.
8
K. Estreicher, Tryptyk Św. Trójcy w katedrze na Wawelu, „Rocznik Krakowski” 27, Kraków 1936, s. 98–102.
9
J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce: 1460–1500, Warszawa 1988, s. 139.

1
Kwatery poliptyku augustiańskiego Joanna Markowiak

końca pracy nad poliptykiem. Większość badaczy zaakceptowała nowe odkrycie

Przybyszewskiego, lecz sprzeciwił mu się w roku 1982 Kolak10, odrzucając Haberschracka i
skłaniając się ku wcześniejszym teoriom wskazującym na Goraja jako twórcę retabulum. Jak
możemy jednak przeczytać w opracowaniu Kusia z roku 1983, „nie jest to jednak
stwierdzenie autorytatywne wobec wielu niejasnych określeń w dokumentach”. Gadomski 11 w
1988 roku stanowczo sprzeciwia się teoriom Kolaka i krytykuje inne jego sugestie, które
mówiły o tym, że wspomniane kwatery miały zostać przeznaczone katedrze na Wawelu,
stwierdzając brak jakichkolwiek związków z kwaterami głównego retabulum katedry
krakowskiej. Gadomski w swojej pracy podejmuje również kwestię wpływu tryptyku Świętej
Trójcy na styl dzieła augustiańskiego i tak jak inni badacze zauważa podobieństwo między
dziełami oraz spekuluje nad kwestią udziału pomocników i współpracowników
Haberschracka, wymieniając jednego z imienia – Alberta. Przyznaję jednak, że trudno
stwierdzić, w którym momencie pomocnicy mogli zacząć brać udział w tworzeniu kwater 12.

Jeśli chodzi o kwestię samych malowideł to wielu badaczy zauważyło podobieństwo

przedstawień Haberschracka do gotyckich rycin niderlandzkich i niemieckich autorów. Watek
ten podjęli m. in. Walicki13 oraz Gadomski14, który pisał: „w augustiańskim Ogrojcu
dostrzeżono wyraźne pokrewieństwo z ryciną Mistrza Kart do Gry; w Naigrywaniu –
pionowa projekcja posadzki i układ postaci jednego z oprawców nie mogły powstać bez
znajomości Koronowania Cierniem Mistrza Ogrodów Miłosnych; wreszcie do postaci z tego
samego sztychu nawiązują postacie Chrystusa i dwóch oprawców w augustiańskim
Koronowaniu Cierniem”. Powiązania innych kwater ze sztuką obcą opisywał w różnych
latach m. in. Walicki, doszukując się wpływów m.in. burgundzko-flamandzkich, włoskich i
austriackich. Zwrócił on również uwagę na podobieństwo w groteskowości postaci z obrazów
Haberschracka do obrazów Boscha15. Dostrzeżono także pewne nowatorskie rozwiązania ze
strony autora, a mianowicie nieoczywiste połączenia kolorystyczne, a także wprowadzoną
ekspresję na twarzach przedstawionych postaci. Można to dostrzec m. in. na obrazie
Naigrywanie.

Na dzień dzisiejszy znane są tematy 14 obrazów. Są to: 1) Zwiastowanie św. Annie; 2)

Wprowadzenie Marii do świątyni; 3) Pokłon Trzech Króli; 4) Obrzezanie; 5) Gody w Kanie
Galilejskiej; 6) Wjazd do Jerozolimy; 7) Wypędzenie przekupniów ze świątyni; 8) Umywanie
nóg; 9) Chrystus w Ogrojcu; 10) Pojmanie; 11) Chrystus przed Kajfaszem; 12) Chrystus
przed Piłatem; 13) Naigrywanie oraz 14) Cierniem Koronowanie. Dwie z czternastu scen są
wykonane na rewersach – Zwiastowanie św. Annie na rewersie Wypędzenia przekupniów i
Obrzezanie na rewersie Modlitwy w Ogrojcu. W roku 1929 Kopera i Kwiatkowski16 po raz
pierwszy opublikowali kwaterę, przedstawiającą Wprowadzenie Marii do świątyni, a
10
J. Kuś,(1983), Wacław Kolak, Klasztor Augustianów przy kościele św. Katarzyny w Krakowie do połowy XVI
wieku. Fundacja, rozwój uposażenia i rola kulturalna, Kraków 1982, s. 378, DOI:
https://doi.org/10.21906/rbl.930.
11
J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce: 1460–1500, Warszawa 1988, s. 139.
12
Tamże, s. 140.
13
M. Walicki, Malarstwo polskie XV wieku, t. 8, Warszawa 1938, s. 112–113.
14
J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce: 1460–1500, Warszawa 1988, s. 140.
15
M. Walicki, Malarstwo polskie XV wieku, t. 8, Warszawa 1938, s. 115.
16
Kopera F., Kwiatkowski J., Obrazy polskiego pochodzenia w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wiek XIV–
XVI, Kraków 1929.

2
Kwatery poliptyku augustiańskiego Joanna Markowiak

hipotezę, jakoby była ona częścią retabulum augustiańskiego wysunął Csánky w 1941 roku17.
Ostatecznie potwierdził i udokumentował to Małkiewicz w artykule pt. Nieznana kwatera
poliptyku augustiańskiego w 1964 roku18. Badacze zaczęli podejmować próby rekonstrukcji
retabulum. Jednym z pierwszych był Dobrowolski 19, który zasugerował w 1929 roku, że było
ono tryptykiem, opisując je słowami: – „Cztery obrazy ustawione w dwóch rzędach nad sobą
tworzyły zapewne retabulum, reszta wypełniała obustronnie dwa ruchome skrzydła
szafiastego ołtarza, węższe o połowę od części środkowej. Każdą stronę skrzydła zdobiły
zatem dwa obrazy, umieszczone jeden nad drugim, czyli że jedno skrzydło skupiało cztery
malowidła.”. Tę teorię jednak szybko obalono, gdyż sugerowała ona obecność jedynie
dwunastu obrazów, ponadto zestawionych ze sobą na osobnych kwaterach, a nie
pomalowanych obustronnie. Późnej badacze bardziej skłaniali się do pentaptyku w swoich
rekonstrukcjach. W 1961 roku Walicki20 zaproponował jedną z najbardziej wiarygodnych
wersji rekonstrukcji, a mianowicie pisał o pentaptyku składającym się z osiemnastu
malowideł, rozmieszczonych obustronnie na parze ruchomych i jednostronnie na parze
nieruchomych skrzydeł, środek zaś miał być przyozdobiony płaskorzeźbą. Nad problemem
pierwotnego wyglądu poliptyku pochylił się dogłębnie Małkiewicz w 1964 proponując różne
warianty i spekulując nad tematami nieznanych obrazów, a przede wszystkim nad częścią
środkową, która do tej pory pozostawia badaczy w sferze domysłów 21. Zarówno
Małkiewicz22, jak i później inni badacze zauważają jednak pewne nieprawidłowości w
chronologicznym ułożeniu kwater, które mogły być pomyłkami Haberschracka, ale nie jest to
potwierdzone. W roku 2002 Małkiewiczówna23 proponuje nową wersję rekonstrukcji:
„nastawa była tryptykiem o obustronnie malowanych skrzydłach, w których zestawiono nad
sobą trzy, a obok siebie dwie kwatery; również część śr. (prawdopodobne zniszczona w 1556
r.) składał się kwater malowanych z centralnym przedstawieniem Ukrzyżowania i ze scenami
pasyjnymi (czterema lub sześcioma) po bokach w obrębie korpusu24”.

Historia

W 1952 roku, Przybyszewski odnalazł umowę z 1468 roku, zawartą z Nicolausem

Haberschrackiem, który to miał stworzyć obrazy na kwaterach retabulum augustiańskiego.
17
Według Malarstwo gotyckie w Polsce, Katalog Zabytków w Polsce, t. 2, red. A. S. Labuda, K. Secomska,
Warszawa 2006, s. 203
18
A. Małkiewicz, Nieznana kwatera poliptyku augustiańskiego, „Rozprawy i sprawozdania Muzeum
Narodowego w Krakowie” 8, Kraków 1964, s. 315–324.
19
T. Dobrowolski, Obrazy z życia i męki pańskiej w kościele św. Katarzyny w Krakowie, „Rocznik Krakowski”
22, Kraków 1929, s. 32.
20
M. Walicki, Malarstwo polskie: gotyk, renesans, wczesny manieryzm, Warszawa 1961, s. 311.

21
A. Małkiewicz, Nieznana kwatera poliptyku augustiańskiego, „Rozprawy i sprawozdania Muzeum
Narodowego w Krakowie” 8, Kraków 1964, s. 315–324.
22
Tamże, s. 322.
23
H. Małkiewiczówna, Augustiańskie retabulum Mikołaja Haberschracka. Kolejna próba rekonstrukcji, [w:]
Magistro et amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002, s.
521–540.
24
Malarstwo gotyckie w Polsce, Katalog Zabytków w Polsce, t. 2, red. A. S. Labuda, K. Secomska, Warszawa
2006, s. 204.

3
Kwatery poliptyku augustiańskiego Joanna Markowiak

Prawdopodobne pierwotnie retabulum Haberschracka stanowiło część ołtarza głównego

kościoła św. Katarzyny. Zostało ono rozmontowane w nieznanym bliżej czasie; badacze biorą
pod uwagę dwie główne możliwości: albo rozmontowano je po pożarze kościoła, ok. roku
1556 albo w związku z budową nowego, barokowego ołtarza ok.1634 roku. Po tym czasie
rozwieszono tablice w krużgankach klasztornych, co widać na obrazie Stanisława
Bryniarskiego z roku 1873. Pod koniec XIX wieku wszystkie zachowane kwatery retabulum
augustiańskiego były w bardzo złym stanie, głownie przez działanie korozji biologicznej. W
związku z czym restauracji dzieła podjął się Ludwik Łepkowski oraz następnie Józef
Bogacki. Jak podczas późniejszych badań ustalono, Bogacki usunął większość malowideł z
rewersów oraz zastosował bardzo inwazyjną technikę wzmacniania podobrazi trzech kwater,
poprzez przybicie gwoździami desek jodłowych do ich odwrocia. Wiadomo także, że część
obrazów została przemalowana, m. in. Gody w Kanie Galilejskiej. W 1882 roku odnaleziono
fragment obrazu ze sceną Wprowadzenia Marii do świątyni i przekazano go Muzeum
Narodowemu w Krakowie. Kwatery retabulum Haberschracka w końcu XIX wieku były
rozwieszone na północnej ścianie prezbiterium kościoła św. Katarzyny. W 1936 reszta
pozostałości poliptyku została kupiona przez MNK i od tamtej pory zaczęto systematycznie
prowadzić prace konserwatorskie nad dziełem. W 1956 roku częściowo usunięte zostały
dziewiętnastowieczne przemalowania z przedstawienia scen Godów w Kanie i Pokłonu
Trzech Króli, co ukazało bardzo dobry warsztat malarski Nicolausa Haberschracka. W latach
2010–2013 w Muzeum Narodowym w Krakowie realizowany był interdyscyplinarny projekt
badawczy o nazwie: „Nicolaus Haberschrack pictor de Cracovia”, którego celem było
zbadanie budowy i techniki malarskiej dzieła oraz stworzenie opracowania, łączącego
zagadnienia historii sztuki, malarstwa oraz konserwatorstwa 25. Badano budowę techniczną i
stan zachowania kwater. Badacze doszli do konkluzji jaką było stwierdzenie, że procent
oryginalnej warstwy malarskiej w stosunku do procenta przemalowań i późniejszych
poprawek jest dużo mniejszy niż z początku sądzono. Obecnie kwatery można zobaczyć w
Pałacu biskupa Erazma Ciołka.

Opis

Obrazy na kwaterach poliptyku augustiańskiego wykonane są temperą z elementami złocenia

folią złotą i cynową, na sklejonych ze sobą deskach lipowych oprawionych w płótno, o
wymiarach 124 x 103. Obraz ze sceną wypędzenia przekupniów cechuje kompozycja zwarta i
dynamiczna, oparta na przewadze linii pionowych i diagonalnych. Kompozycja jest
wielofiguralna i posiada dominantę kompozycyjną. Światło jest naturalne, rozproszone, a jego
źródło znajduje się poza obrazem. Widoczny jest delikatny modelunek światłocieniowy.
Zastosowana jest szeroka gama barw z przewagą barw ciepłych, a w szczególności czerwieni.
Postać Chrystusa ukazana na środku i wyróżniona złotym nimbem, przedstawiona jest w

25
P. Frączek, R. Klincewicz-Krupińska, A. Klisińska-Kopacz, W. Marcinkowski, M. Mikuła, Retabulum
Augustiańskie Nicolausa Haberschracka. Historia i stan zachowania dzieła – podsumowanie badań, „Rozprawy
Muzeum Narodowego w Krakowie”, t. 8, 2015, s. 139–185.

4
Kwatery poliptyku augustiańskiego Joanna Markowiak

dynamicznej pozie. Po jego lewej stronie znajdują się przekupnie, których przegania,
trzymającym w uniesionej, prawej ręce sznurem, a dalej po lewej i prawej jego stronie
znajdują się dodatkowo dwaj mężczyźni. Ma on brązowe włosy i brodę, a jego twarz jest
stateczna. Chrystus jest odziany w granatową szatę, spod której wystają jego bose stopy. Po
jego lewej stronie przedstawieni zostali dwaj przekupnie, którzy siedzą przy stole. Próbują
zabrać pieniądze rozsypane na ławie, a jeden z nich, bliżej Jezusa lewą ręka próbuje zasłonić
się od ciosu sznurem. Siedzący przekupnie mają długie brody, a na ich twarzach maluje się
ekspresja. Ubrani są w czerwone czapki, oraz czerwony i czarno-złoty kaftan. Na nogach
mają trzewiki. Twarz stojącego za nimi mężczyzny wyraża strach. Nie ma on brody i sprawia
wrażenie młodszego. Ubrany jest w czarną czapkę i zielony płaszcz, a w dłoniach trzyma
ptaka. Stojący z prawej strony Jezusa młodzieniec z barankiem na rękach, także wydaje się
być młodszy od pozostałych. Ma on złote włosy, stateczną mimikę, a odziewa go zielony
kaftan i czerwony płaszcz. Dynamikę oraz pewien niepokój wprowadzają dodatkowo
wywrócona ława z lewej strony obrazu, wielobarwna posadzka z niepowtarzającymi się,
geometrycznymi wzorami, na której dostrzec można leżące sakiewki, rozsypane pieniądze, a
także uciekające zwierzęta. Zastosowana została perspektywa, którą można zauważyć na
dwóch ławach oraz architekturze gotyckiej, będącą tłem. Budowla w tle, którą jest świątynia
gotycka, została przedstawiona w jasnej kolorystyce z czerwonym baldachimem oraz
elementami dekoracji. Ukazana jest jedyne część architektury przy wejściu do świątyni.
Artykulacja zastosowana jest przy pomocy filarów oraz widocznych we wnętrzu kolumn.
Okna o kształcie pionowych prostokątów zakończonych półkoliście, ozdobione są
maswerkiem oraz wypełnione kratką. Dekorację stanowią kwiatowe formy oraz zworniki po
obu stronach baldachimu.

Bibliografia

Bochnak A., Kraków gotycki, [w:] Kraków, jego dzieje i sztuka, red. J. Dąbrowski, Warszawa 1965, s. 176–177.

Dobrowolski T., Obrazy z życia i męki pańskiej w kościele św. Katarzyny w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 22,
1929, s. 32–58.

Estreicher K., Tryptyk Św. Trójcy w katedrze na Wawelu, „Rocznik Krakowski” 27, 1936, s. 47–102.

Frączek P., Klincewicz-Krupińska R., Klisińska-Kopacz A., Marcinkowski W., Mikuła M., Retabulum
Augustiańskie Nicolausa Haberschracka. Historia i stan zachowania dzieła – podsumowanie badań, „Rozprawy
Muzeum Narodowego w Krakowie”, t. 8, 2015, s. 139–185.

Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce: 1460–1500, Warszawa 1988.

https://www.youtube.com/watch?v=8Rhj4fTaW9I, dostęp: 05.04.2022.

Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, t. 1, Średniowieczne malarstwo w Polsce, Kraków 1925.

Kopera F., Kwiatkowski J., Obrazy polskiego pochodzenia w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wiek XIV–XVI,
Kraków 1929.

5
Kwatery poliptyku augustiańskiego Joanna Markowiak

Kuś, J. (1983), Wacław Kolak, Klasztor Augustianów przy kościele św. Katarzyny w Krakowie do połowy XVI
wieku. Fundacja, rozwój uposażenia i rola kulturalna, Kraków 1982, s. 376–379, DOI:
https://doi.org/10.21906/rbl.930.

Lepszy L., Historya malarstwa, „Rocznik Krakowski” 6, 1904, s. 210.

Łuszczkiewicz W., Kościół św. Katarzyny z klasztorem OO. Augustynów, Kraków 1898.

Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2, Katalog Zabytków w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, Warszawa
2006.

Małkiewicz A., Nieznana kwatera poliptyku augustiańskiego, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego
w Krakowie” 8, Kraków 1964, s. 315–324.

Małkiewiczówna H., Augustiańskie retabulum Mikołaja Haberschracka. Kolejna próba rekonstrukcji, [w:]
Magistro et amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002, s.
521–540.

Otto Michałowska M., Gotyckie malarstwo tablicowe w Polsce, Warszawa 1982.

Przybyszewski B., W sprawie autorstwa obrazów augustiańskich w Krakowie, „Sprawozdania z Czynności i

Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 53, nr 2, Kraków 1952, s. 70–71.

Walicki M., Malarstwo polskie: gotyk, renesans, wczesny manieryzm, Warszawa 1961.

Walicki M., Malarstwo polskie XV wieku, t. 8, Warszawa 1938.

Walicki M., Z badań nad problemem narodowości i rozwojem indywidualizmu w polskiem malarstwie
gotyckiem, „Życie Sztuki” 1, 1934, s. 69.