TAL aya AS AYI KAY

Kötülerini unutup iyilerini nasıl ediniriz? —

Aİ
eee İLİAK İİİ

AK
ZAC Ol LirKala Yağ İLA Ye g$

İĞ e YAYA
Telefonun filmlere konu olacak hikâyesi
 POPULAR
POPULAR
ŞAHİN
m
ga
EKŞİOĞLU
sahln@doganburda.com
sahin©doganburda.com 5... :::)
SCIENCE
SCIENCE W
y @SahinEksloglu
ESahinEksioglu

r-

EDİTÖRÜN NOTU
TÜRKİYE
T0RKI Y E

D
:z:
-DERGİLERDE
BUBU AY. Alkışlar Hindistan'a
Hindistan'a
:z:
DERGİL AY Alkışar
Ay'a inmeyi
Ay'a inmeyi başaran başrn dördüncü ülke
dördüncü ülke olan olan Hindistan, Hindistan, bu bu alanda alanda gerçekleş- gerçklş­
::::)
o:::
tirdğtirdiği çalışmaların ça lı şmal rın meyvesini almış
meyvesini a lmı ş oldu oldu ve ve büyük büyük prestij prestij elde elde etti. etti. Açık Açık
söylemek gerekirse
söylemek gerekirse kısandm.kıskandım. Aslında As lınd a “kıskanmak”
"k ı skanm" doğru
doğru bir
bir kelime kelime

:o
olmadı;olmadı; sanısanırım “gıpta "gıpta ettim” demek
ettim" demek belki belki de de içimden içimden geçenleri geçenleri daha daha iyi iyi
anlatabilir.anlatabilir. Zira Zira ortada ortada tesadüfen tesadüfen elde elde edilmiş edilm i ş başarı haşn yok. Aksine,
yok. Aksine, belli belli bir bir
vizyon çerçevesinde
vizyon çerçevesinde yapılan yap ıl an yatırımlar,
yat ırmla , yaşanan
yaşn başrıszlk,başarısızlıklar, aalınan lın an
dersler dersler ve
llaştırma aş tırm a
sındasından baktığmzdbaktığımızda bizden
ve finalde
birkaç
finalde elde
birkaç yüz yüz sayfa
elde edilen
sayfa tutacaktır
edilen harika

bizden dört
tuackır
dört kat
harika bir

kat fakir
bir başrıbaşarı var.
fakat kişi
fakat
fakir bir
kiş
bir ülke
başına
başın
ülke Hindistan.
var. Geniş

Hindistan. Elbette
Geniş
düşen
düşen
çapçaplılı bir
milli
milli gelir
Elbette dün-
bir karşı-
r-
karşı­

·-
gelir açı­ açı-
dün-

Kütle
Kütle çekimi
yanyanın ın en kalbıkalabalık ülkesi
en ülkesi oolması lm ası (Evet, Çin'i
(Evet, Çin'i geçmiş), geçmiş), bu
bu noktada noktada refah
D refah

ne
ne kadar tanıyorsuz?
kadar tanıyorsunuz?
dalgrın
çekimi dalgalarını seviyesini seviyesini ve
rağmen rağmen
adınadını önümüzdeki
ve kişi
uzay yarışına
uzay
önümüzdeki yıllarda
kiş
yanşm
başın
başına

y ıl ard
düşen düşen
dahil olmak
dahil
sıkça
sıkça
olmak için
geliri önemli
geliri

duyacağımızın
duyacğımzn
için bu
önemli ölçüde
bu denli denli çaba
ölçüde düşürüyor düşryo
çaba göstermesi,
bir
bir işareti işaret
göstermesi, ülkenin
bence.
bence.
fakat
fakat buna
ülkenin w buna

Uzay arştaraştırmalarının
Uzay ınm a l anı pahalı
pahlı olduğu
o lduğ doğru
doğru fakat bu
fakat bu alandaki alandaki çalışm­çalışma-
llarınarı n sağsağladığı ladı ğı uluslararası ulsarı prestij
prestij ve ve diğer diğer faydaların
faydlrın maliyetleri amorti
maliyetleri amorti
etettiği i ği gerçğingerçeğini de de göz göz ardı ardı etmemek etmemek gerek. gerek. Dahası Dahsı “pahalı”
"pa h a lı" dediğimizde
deiğmz
oldukça oldukça görece görece bir bir tablo tablo ç çıkıyor ık yor karşımz.karşımıza. Sözgelimi Sözgelimi Hindistan'ın Hindsta'ı Ay gö-
Ay gö-
@& www.popsci.com.tr
WWww.pOpSCİ.com.tr
revi revi Chandrayaan-3,
Chandrayaan-3, 96,5 96,5 milyon milyon dolarıkdolarlık bir bir bütçeye bütçeye sahipti sahipti ve ve bu bu para, para,
orta orta halli bir AVM inşaatına denk geliyor. Bir AVM'miz eksik olsaydı fakat ( ff /PopularScienceTurkiye
halli bir AVM n i n ı t a ş denk geliyor. Bir AVM'miz eksik o l ı d y a s fakat /PopularScienceTurkiye
Ay'a uzay
Ay'a uzay arcıaracı yollayabilmiş yo la yabilm i ş olsaydık
olsaydık sizce de
sizce de harika harika olmaz olmaz mıyd?mıydı? YW @PopSciT
'I ©PopSciT

© @popularscienceturkiye
@ ©popularscienceturkiye

>► PopularScienceTR
Pop ularSnenceTR

Sevgili
Sevgili galaksimiz
galaksimiz hakkında
hakınd
şaırtc şaşırtıcı bilgiler
bilgiler bu
bu sayıda!
sayıd!
 ş e LA :
7
H N
7

ll
> Zi
si

e a ş

POPULAR SCIENCE
POPULAR SCİENCE
YOUTUBE KANALI
VOUTUBE KANALI AÇILDI!
AÇILDI!

TIKLA!
TIKLA!
KQANTUM FİZĞN . (1'1

. !'I
HiKAYESi , } MARS ,/;~
le il'"\~ 5 POP Hemen
Hemen üye
üye ol
ol
PAY
2. ğe"Jvw ~- ~ ':"
DÜNYA MI? SCI

; .
- . · ,.>1 t,~ her
her hafta
hafta harika harika
► ..M.:!:.: 1 POPULAR
!V ~

►
. - - ,ı ŞÇIENC bilim
bilim videolarını
videoların
19 LLM
100 MİLYAR D0LARLIK KAÇIRMA!
KAÇIRMA!
HEPİMZ YILDIZ TOZU MUYUZ? UN
LABORATUVAR
m m şi TIKLA
1
~ TIKLA
t ► -. ,~ ş_ CIEN
► lf
-
POPULAR
SCIENCE ~
~
&İZLE
 POPULAR SCİENCE

N hi
pod/
e
KD
Dr. Alp
Dr. Alp Sirman
Sirmanile Korona virüs
ile Korona virüs ve
ve
aşılar
aşılr hakkında.
hakınd .

(0) LL LİN
EM İY İYİ & DİNLE
Pİ Spotify Google

POPULAR SCIENCE
PODCAST

Dr. Umut
Dr. Umut YıldzYıldız ile dev teleskoplar
ile dev teleskoplar cia ela şia rıkirarıRlulai
ve uzaylı
ve uzaylı arayışı
aryış üzerine.
üzerine. zeka, akıl ve yeteneğe dair.

popsci.com.tr/podcast
INIDEKJLER
U

KAPAK
KAPAK KONULAR! KONULARI ŞİMD ŞİMDİ
48 UZAY
48 UZAY EFSANLRİEFSANELERİ 32
32 Hindistan
Hindistan Ay'a
yarışnd
indi
Ay'a indi
Uzayla ilgili
Uzayla ilgili seçtiğimiz
seçt i ğimz şehir şehir efsaneleri
efsaneleri sizi
sizi 34 Uzay
34 Uzay yarışında son durum
son durum
soır şaşırtacak!
t ock! 36 Kemik
36 Kemik genleri genleri
37 Sukroloz
37 Sukraloz ve ve DN
DNAA
54
54 UZAY
UZAY KAFASI
KAFASI 38 Ev
38 hayvnlrıd
Ev hayvanlarında OKB
0KB
Gezegenimizin dışına
Gezegenimizin dışna çıktığımızda
çıkt ı ğımzda 40 Haberler
40 Haberler
vücudumuzda neler
vücudumuzda neler oluyor?
oluyor?

62 YAKLŞN
62 YAKLAŞAN FELAKET
FELÂKET
Uzay çöplerinin
Uzay çöplerinin ortan
artan ttehlikesi
ehlikesi ka karşısında
r şısnda
GELECEK
GELECEK
alınbieckalınabilecek önlemler.
önlemler. 44 Biyofabrikasyonda
44 Biyofabrikasyonda yen
yenilikler
ilikler
417 Moleküler
47 Moleküler makineler
makineler
68
68 ALIŞKANLIKLARIMIZ
ALIŞKNRMZ
Kurtulmak istediklerimiz
Kurtulmak istediklerimiz de
de var var edinmek edinmek
istediklerimiz de.
istediklerimiz de. Kontrolü
Kontrolü nasıl
nasıl sağlarız?
sağlrız? SERBEST
SERBEST ATIŞ
ATIŞ

□ C=J 78 İLK
78 İLK TELEFON SAVAŞLARI
TELEFON SAVŞLR! 83
83 Kaplumbğr Kaplumbağalar ve dövüş dövüş sanatları
ve sant l arı
U

Telefonun icadicadı ı konusunda

Telefonun konusunda bildiklerini
bildiklerini unutun.
unutun. 84
84 Evrenin Evrenin yasyasaları
l arı değişrs
değişirse... ...
Size bamşkbambaşka bir
Size bir hikôye
hikâye anlatacağız.
anltcğız. 86
86 Beynim Beynimizin yüzde kaçını
izin yüzde kaçın kul l anıyoruz?
kullanıyoruz?
87 Akdeniz
87 Akdeniz diyeti diyeti nedenneden önemli? önemli?
88 Genler
88 Genler ve
ve yemek
yemek zevki zevki
BÖLÜMLER
BÖLÜMLER
DJ
03 Editörün Notu Notu 26 Köşe:
26 Köşe : İşin
İsin Doğrus
Doğrusu

ni)
Editörün
06
06 Megapikseller
Megapikseller 29
29 Köşe: Köşe: Olay
Olay Ufku Ufku
□ C=J 10
10 Kısaca
14 Aygıtlar
14 Aygıtlar
Kısac 90 Akıl
90 Akıl
92 Astro
92 Astro Sorular
Oyunları Oyunları
Sorular
16
16 Gerçeğin Gerçğin Peşind Peşinde (94 Soru&Cevap
94 Soru&Cevap

4
4 «-ı,; POPULAR
POPULAR SCIENCE
SCİENCE
 ViewSonic
ViewSonic ile
ile
Kusursuz
Kusursuz Toplantı
Toplantı Deneyimi
Deneyimi
ViewSonic Toplantı
ViewSonic Toplantı Ekosistemi, üretkenlik
Ekosistemi, üretkenlik katan
katan dijital
dijital çözümlerle
çözümlerle beraber
beraber
zamanınıza
zamnı ve
ve işiş birliklerinize
birliklerinize değer
değr katar.
katar.

Dokunmatik
Dokunmatik Harici Hoparlör &&
Harici Hoparlör Video
Video Konferans
Konferans Tek
TekUşla Tuşla
Ekran
Ekran Mikrofon
Mikrofon Kamerası
Kamersı Ekran Paylaşma
Ekran Paylşm

--
/

ViewSonic
ViewSonic•
See the
See the difference'"
difference” miki
ÜRKSE
A
kn
PE

Uluslararası Bey islim e Yİ

2023 tarihinde 415 km yükseklikten:çekilen
bu fotoğrafta Endonezya'nın Şurâatra adası
« üzerindeki fırtına bulutlarını görüyoruz.

6 -ı,; POPULAR SCIE NCE

POPULAR SCIENCE ~ 7
MEGAPİKSLR KE
•
rorumar sti
FOTĞRA: ISTO(K
lıpartoimparator Penguen
Peu3ueu
YaşynYaşayan en en uzun uzun boylu
boylu penguen penguen türü türü olan olan
Aptenodytes
Aptenodytes forsteri, forsteri, Antarktika
Antarktika kıtasına kıtasn
özgü bir
özgü bir tür.
tür. Boyu
Boyu11 metreye, metreye, ağırlığı ağırl
ise 45
ise 45 kg'a
kg'a ulaşbienulaşabilen ve ve normal normal
şartlşartlar altındaltında 50 50 yıl yıl yaşbilenyaşayabilen
İmpartoİmparator Penguen, Penguen, su su altındaltında
20 dakika
20 dakika kalabiliyor kalabiliyor ve ve
535 metre
535 metre derinliğe derinlğ kadar
kadar
dalabiliyor. Yavruların
dalabiliyor. Yavrulın
tüyleri ilk
tüyleri ilk birkaç birkaç hafta hafta
su geçirmezlik
su geçirmezlik özelliği özeliğ
kazanmadığı
kaznmdığ için
için
2022 sonunda
2022 sonunda küresel küresel
ısnmaısınma nedeniyle nedeniyle BatıBatı
Antarktika'daki
Antarktika'daki büyük büyük
buzul kütlesinin
buzul kütlesinin
erimesi sonucunda
erimesi sonucunda 9 9
bin yavrunun
bin yavrunun öldüğü öldüğ
bildirildi. Bu
bildirildi. Bu yüzılyüzyıl
sonunda türün
sonunda türün Y690'ının %90'ın
yok olacağından
yok d n ı ğ c a l o
endişe
endiş ediliyor.
ediliyor.

8
8 «
..,o; POPULAR SCIENCE
POPULAR SCİENCE
 KÖKLERİMİZLE
BÜYÜYORUZ
Türkiye'nin geleceğine yönelik umutlarımız
her geçen gün artıyor. 150 yıllık köklü geçmişimizden
aldığımız güçle, siz değerli yatırımcılarımızın ve paydaşlarımızın
desteğiyle, 150 yılın kazandırdığı deneyim ve birikimlerimizi,
geleceğe taşımanın gururunu yaşıyoruz.

Turkıye'niTürkiye'nin ekonomik ekonmı gel

gelişimine
ış mı ne katkı
katı sağlmk sağlamak için
ıçn
ifurkıyeTürkiye :v'uz.)-ılndaYüzyılı'nda birlikte
bırlkte çalışcğmz çalışacağımız nice
nice yıllara...
yılar ..

000.0000

BORSA 7 www.borsaistanbul.com
İSTANBUL > VA GİİÜİİ
 <:(
KISALA
LJ "ÇELİK “ÇELİK GİB"GİBİ”
BİR BİR GEZEGEN
GEZEGEN
<:(
c.n KEŞFDİL KEŞFEDİLDİ

JİNGYAO DOU
Nature dergisinde
Nature dergisinde yaım yayımlanan
l an bir makalede
n bir makalede elementlerini ve
elementlerini ve su su içerğn içeriğini uzaya uzaya saçmı saçması
bilim in insanları,
bilim san l arı, TOl-1853b a adı
TOI-1853b verilen benzersiz
dı verilen benzersiz suretiyle kaybetmesiyle,
suretiyle kaybetmesiyle, geride geride yal yalnızca nı zca ağır ağır
bir gezegenin
bir gezegenin keşfin keşfine imza imza atıklrn attıklarını duyurdu. duyurdu. elementlerin kalması olduğuna
elementlerin a k m l s a ı d l o u u ğ n a inaıyor. inanıyor. Keşif, Keşif,
Kendi boyut
Kendi boyut grubundald grubundaki diğer diğer gezegenlerin gezegenlerin bu yönüyle gezegen oluşum teorilerimize yeni
bu yönüyle gezegen m ş u l o teorilerimize yeni
neredeyse iki
neredeyse iki katı katı kadar
kadar kütleye
kütleye sahip sahip olan olan bir perspektif
bir perspektif ekleyerek ekleyerek Güneş Güneş Sistemi'ndeki Sistemi'ndeki
Editör: Eray
Editör: Eray gezegen, çelikten
gezegen, çelikten dah dahaa yyüksek
ü ksek bir bir özkütleye
özkütleye gezegenlerin o oluşum
gezegenlerin lu ş um teorileriyle ötegezegenlerin
teorileriyle ötegezegenlerin
Kaşıkç Kaşıkçı sahip o olmasıyla,
sahip lm bilinen diğer diğer gezegenlerden
as ı y l a . bilinen gezegenlerden o oluşum
l uşm teorilerini birleştn birleştiren bir
teorilerini bir köprü köprü görevi görevi
ayrılıyor. Uzmanlar,
aynhyor. Uzmanlar, böyle böyle yüksek yüksek bir bir yoğu yoğunluğun
nlu ğu n görüyor ve
görüyor ve beklenmedikbeklenmedik bil bileşimlere eş iml er sahip
sahip
sebebinin, gezegenin
sebebinin, gezegenin farklıfarklı bir bir gezegenle
gezegenle benzersiz gezegenlerin
benzersiz gezegenlerin var var olabilmelerini
olabilmelerini
dev bir
dev bir çarpışm çarpışma yaşms yaşamasının ın ardın ardından hafif hafif sağ sağlayanl ayn mekanizlrı mekanizmaları gözler gözler önüne önüne seriyor. seriyor.

OBEZİTE OBEZİT
ILE İLEHAFIZ HAFIZA
ARASINDAKİ
ARSINDKİ
ILIŞKI İLŞK
Bilim
Biliminsanları, insanlan.beynin beyninbelirli belirlibölgeleri
bölgeleriarasındaki arsındki iletişim
iletşm iki ikibölge bölgearasındaki
arsındki bağlantısal
bağlntıs sıkıntıların
sıkntlar ciddi
ciddiölçüde
ölçüde
seviyelerinin
seviyelerininbireyler bireylerarasındaki
arsındki farklılıklarının
farkhlın obeziteye
obeziteyeyol yol büyük
büyükolduğunu olduğn vevebu budurumun durumunyarattığı yartığ bellek
bellekveiştah
ve iştah
açabileceğini
açbilecğn keşfetti.
keşfti . Vafwre'daNature'dayayımlanan
yaımln makaledebeynin
makalede beynin aarasında
rsınd kkopukluğun
opulğn yemek yemeye karşı verilen duygusal
yemek yemeye ı ş r a k vetilen duygusal
hafızadan hafızdnsorumlPC(teipk)v sorumlu dIHPC (dorsolateral hipokampus) ve tepkileri tepkilerikontrol kontrolaltında
altınd tutma
tutmagüçlüğü
güçlğ yaşattığını
yaştığn belirten
belirten
homeostaziden
homeostazidensorumlu sorumluLHlli (lateral
(lateralhipotalamus) hipotalamus)bölgelerine bölgelerine araştırmacılar,
arştıml. obezite
obezitetedavilerinin tedavilerininirade iradegüçlendirmenin güçlendirmenin
odaklanan
odaklananekip, ekip,deneklerin deneklerinvücut vücutkitleindeksiyle kitle indeksiylebububölgeler bölgeler ötesine ötesinegeçip geçipbu bunöral
nöralbağlantıları bağlntıgüçedirmy güçlendirmeye
arasındaki arsındkiletşvyçm iletişim seviyesi arasında istatiksel açıdananlamlı odaklanması odaklnmsı durumunda,
durumunda.bu bualanda
alandaçığıraçan çığr açantedavilerinde
tedavilerin de
bir birters
tersorantı
orantı bulduklarını
buldkanı duyurdu.
duyın . Obez
Obezbireylerdebu
bireylerde bu geliştirilebileceğini
geliştrbcğn öne
önesürüyor. sürüyor.

10
10 «-ı< POPULAR
POPULAR SCIENCE
SCIENCE
 C325WB
MV BTE
Güvenlik Kamerası

al

F-aP110
FAkıllı Wi-Fi Prize
to ek k >.

30E
Çok e
D230S1 Akıllı Sıcaklik& ği A IN
ZA KİRVE Ee ar LAS la so) C210 —Akıllı.Merkezi
Kapı Zili
Wi-Fi Güvenlik © © Yönetim Ünitesi
İKG

edile üze
mmm

www.tp-link.com/itr
KISALA
KISACA
BAĞIŞIKLIK
BAĞIŞKL HÜCRELERİ,
HÜCRELİ,
SANILANDAN DA
SANILANDAN “AKILLI”
DA "AKiLLi"
Sciencelmmunologydergisinde
Sdenclmuogyıisa yayımlananbir bir
makalede makledrştıo, araştırmacılar, bağışklhücre bağışıklık hücrelerinin l erin
vücutiçerisinde vücutiçerisindegezinirkenya]ruzcakemokinlerin gezinirken yalnızcakemokinlerin

~--==-- ~:: - -- ,_
işaretettiği işaret etiğ yolları yollantakip
takip etmekle etmekle yetinmediğini, yetinmdğ,

----- --
ayruzndkemoiltfbşaynızamanda kemokinleri aktif birşekilde
tüketerekdiğer tüketerek diğer hücrelerindenavigasyonunu
hücrelerindenavigasyonunu
kolayştırneifbçgösdğkolaylaştıran kolektifbir çaba gösterdiğini ortaya
··--- koydu. koydu. Noımaldentrik Normalde dentritik hücreler, vücudumuzda vücudumuzda

IGOR POLYAKOV
bağışıklığınilk bağışklnivesodmöprü vesonadımlarıarasında köprü
görevi
görevigören görenmesajcı mesajahücreler hücrelergibi gibi davranıyor. davrnıyo.
BuikadınbreğlmsjBuikiadımı birbirine bağlarken demesajılenf l enf

ARKTİ'EARKTİK'TEKİ DENİZ BUZU

BUZU
bezlerine taşımakiçin buralardan salgılanan sinyal
DENİZ
bezlrintaşımkçudsgy
proteinleri proteinleri olan olan kemokinleri
kernokinleri algıypalgılayıprotasınıbuna rotasın hurta
göre
görebuluyor. buluyor. Yeni Yeniaraştırma,
arştım. kemokinlererastlayan
kernokinlererastlayan
KAYBINDA HIZLANMA
KAYBINDA HIZLANMA RISKI
RİSK dentritik
içerisindeki
dentritikhücrelerin
içerisindeki kemokin
hücrelerin bu
kemokindağılımını
bu kemokinleri
dağılmn
kemoinlı
değiştirdiğini
değiştrn
tüketerek
tüketerekvücut vücut

Science dergisinde
Science dergisinde yayımlanan
yaım lan a n bir makalede uzmanlar,
bir makalede uzmanlar, Kuzey
Kuzey gösteriyor. Dağılımın
gösteriyor. Dağılmn geçiş
geçiş bölgelerindeazalması,
bölgelerinde azlmsı,
Atlantik
Atlan ile Arktik
tik ile Okyanusu arasındaki
Arktik Okyanusu arsındki ilişkiyi
il şkiy inceleyerek Arktik'te
inceleyerek Arktik'te diğer diğerhüclnasıyouv hücrelerin deasıl yoğunluğun var olduğu
gerçklşngerçekleşen deniz deniz buzu
buzu miktarımiktarı değişmlr değişimleri üzerinde ü zerinde tahminlemeler
tahminlemeler anabölgeyi tespitetmesini kolaylaştırarak ana bölgeyi tespit etmesini kolayştır

yaptı.yaptı. 2007'den
2007'den beri süregelen bir
beri süregelen bir mevcut mevcut trend nedeniyle bölgedeki
trend nedeniyle bölgedeki bağışıklık bağışkl tepkisini hızlandırıyor.
tepkisini hızlandyor. Farklıbir
Farkli bir
rüzgar düzenlerinin, okyanuslokyanus akıntılarının
rüzgar düzenlerinin, tıl anı ve bölgesel
ve bölgesel ssıcaklıklarının
ı cakl ıkl arın bağışıklık bağışklhücresitonT hücresi türü olan Thücrelerinindebu l erindbu
etetkilendiğini
kil endiğ ve bu
ve nedenle deniz
bu nedenle deniz buzu
buzu kaykaybının
bın yavaşladığını
yavş l ad ı ğın mekanizyımekanizmayı kullandığını
kulandiğ
belirten belirten ekipler, ekipler, aynı aynı trendin döngüsel
trendin döngüsel birbir doğaya
doğay sahip olduğunu
sahip olduğn u farkednştımol,farkedenaraştırmacılar,

belirtiyor. belirtiyor. Mevcut Mevcut döngünün döngünün sonuna sonuna gelindiğini

ge lind ğin ortaya koyan
i ortaya koyan yeni tedavilerinbu
yeni tedavilerin bu
aaraştırmacılar, r aşt ırm acı l ar, önümüzdeki dönemlerde
önümüzdeki dönemlerde bu bu bölgedeki bölgedeki buzul buzul kaybının kayb ın yeteneği yetnği geliştrmy
geliştirmeye
hızlanrkhızlanarak artan artan bir trend şeklindşeklinde devam
bir trend devam edcğinedeceğini iddia iddia ediyor.ediyor. Bu Bu odaklanmasının, odaklrıns daha etkili
dahaetkili
döngünü döngününn doğasın doğasını ve ve etkilerini
etkilerini anlmanlamlandırmak,
lan dırmak, gelecekteki iklim
gelecekteki iklim çözümlerüretilinesine
gözümlerüretilmesine
değişklrndeğişikliklerine hazırlanabilmek hazırlnbimek ve etkilerini
ve etkilerini daha daha iyi
iyi ölçebilmek
ölçebilmek yardımcı olacağını ğ l o n ı d r a y

açaçısından
ı s ınd an bir
bir hayli
hayli önemli. önemli. düşnyor.düşünüyor.

İNSALRDİNSANLARDA YENİ YENİ

BİRBİR PARZİTKPARAZİTİK
ENFKSİYOENFEKSİYON KEŞFİKEŞFİ

Emerging
Emerging Infectious Infectious Diseases Diseases dergisinde dergisinde yaşayan
yaşn bir
bir parazitik
parazitik tür. tür. BazıBazı küçük küçük sonra sonra bubulaştığı laşt ı ğı düşnlyor.düşünülüyor. Solucana Solucana
yaımlnyayımlanan bir makalede araştırmacılar,
bir makalede arştımcl, memelileri de
memelileri de enfekteenfekte edebilen edebilen ancak ancak aitlarvaların
ait l arvlın kadının
kadın beyninden
beyninden
dünyadailk
dünyada defa birinsanın
ilk defa bir insarun Ophidascaris 0phidascaris bumemeliler
bu memeliler yılanlar yılanr tarafından
tarfınd diğerdiğer organlarına organlı da geçişgeçiş yaparak
da yaparak
roberisi adlı
robertsi ad lı parazitik
parazitik bir solucanla
bir solucanla avavlandığı landığ içindöngüsünü
için döngüsünü yine yine yılanınyı lanı akciğer
a kci ğer ve karciğekaraciğeri de
ve de enfekte enfekte ettiği e ti ği
enfekte olduğn olduğunu duyurdu.
enfekte duyurdu. 64 64 içinde içinde tamamlayan tamamlayan tür, tür, daha dahaönceo önce o belirtiliyor.
belirtiliyor. insandan İnsandan insana insana geçme geçme
yaşındkiyaşındaki bir Avustralyalı kadının
bir Avustralyali kadın memeli memeli hayvnlrıhayvanların beyninde beyninde de de hiçhiç öze özelliği li ği olmayan olmayan ve ve bu nedenle hasta
bu nedenle hasta
bulantı,bulantı, kusma, kusma, iştahiştah kaybı,kaybı, ishal,
ishal, gözgözlemlenmemişti. l emlnişt Bu özeözelliğiyle
i. Bu li ğiyle hem
hem harici harici kişiler kişler için risk
için risk yaratmayan
yaratmayan
yorgunluk yorgunluk gibi gibi belirtileri
belirtileri sonraıdsonrasında insanlarda herhangi
insanlarda herhangi bir bir organdaorganda ilk ilk kez
kez enfeksiyonun, enfeksiyonun, yine yine de de hayvanlardan
hayvanlardan
yapılnyapılan uzun incelemelerde, beyninde
uzun incelemelerde, beyninde hem hem de detüm memelilerin beyninde
tüm memelilerin beyninde ilk ilk insanlara insanlara geçen geçen enfeksiyon enfeksiyon sayındsayısındakiki
keşkeşfedilenf ediln ve ameliyatla canlıcanlı şekşekilde
ve ameliyatla ilde kez kez gözlemlenmiş göz l emlniş olan türün,
olan türün, hastayahastaya artışın
artışn son halkası
son halks ı oolması
lm nedeniyle,
as ı nedeniyle,
çıkanlçıkarılan 8 8 cm
cm uznlğdauzunluğundaki solucan, solucan, yaşdyaşadığı ı ğı gölün gölün eetrafından tr afınd Yeni
Yeni ZelandaZelanda Covid-19 pandemisinde
Covid-19 pandemisinde oolduğu ldu ğu gibi
gibi
normalde normalde Avustralya'da
Avustralya'da yaşnyaşayan hali halı IspanğıIspanağı toplarken toplarken bölgede bölgede bulunan bulunan gelecekte benzer
gelecekte benzer büyük büyük problemlerin problemlerin
pitonlarına
pitonlanna özgü özgü olan olan ve ve bu
bu hayvanların hayvnlrı yılan yı l an dışksdışkısı parçaları parçalan yoluyla yoluyla ya ya direkt
direkt devamdevam edebileceğinin edbilcğ n in uyarıcısı
uyansı olduğu
olduğ
yemek yemek boruları
borulan ile ile midelerinde
midelerinde temas temasile, ile, ya yadada ıspanakları
ıspanklr tükettikten
tükettikten söyleniyor. söyleniyor.

12 «~ POPULAR
12 POPULAR SCIENCE
SCIENCE
Y KROMOZOMUNUN GEN HARİTASI TAMAMLANDI
Bilim insanları, insanlardaki araştırmacılarının önceliğini
23 çift kromozom kazanmasının ardından uzun
arasından erkeklere özgü bir süreliğine yavaşlamıştı.
olan Y kromozomunun X kromozomunun
tam haritalandırmasının haritalandırması 2020'de
bittiğini duyurarak, tamamlandıktan sonra (3
başarılması güç bir gelişmeye tekrar hızlanan araştırmalar
imzaattı. 2003 yılında kapsamında kalan yarısı
9050'si haritalandırılan da haritalandırılan Y
kromozomun kalan kromozomunun, böylece
kısmının haritalandırılması, tüm haritası çıkarılmış
hem Y kromozomunu oldu. Sonuçları Nature'da
haritalandırmanın teknolojik yayımlanan keşif, erkeklerde
açıdan çok zor olması hem görülen bazı kanser türleri
de X kromozomunun her ve kısırlık gibi hastalıkların
insanda bulunması ve daha daha efektif tedavilerinin
fazla hastalığın genetik geliştirilmesinde önemli rol
kökeni olması nedeniyle oynayacak. Ni
BAŞARILARINI ETKİLİYOR
Tİ rel laefee EREL lr çarlar arel) Krl
lila ele elik la Plan a EAA
Lale e) Kal kaynak ayırmaya çalışması,
bilir EA KK İRİ Keke il Keeya ıs Geni
Kola KET KET SETİ Gc Gla İG YETİ
(el rİLoliTa EKA nedeniyle performansı çok
edildi. Journal of Educational daha ciddi ölçüde etkiliyor.
Psychology'de yayımlanan atla era oral EEG
rsi allak KorairliTel (lg ela Lr VASTO)İİATTİ
Le Glilafar eray İLİNİ gerçek hayatla örtüşmemesi
hissiyatının, sınav sonuçları Tuale elife (efe ardi
izaırarKefafail Grek Eli bir ilgi çekicilik uyandırmaması
bir etki oluşturduğu gözlemlendi. Collie İN VO
UZUN EKRAN SÜRELERİNİN Girl ede Galli)
İlle) alara lll
Araştırmacılar, eğitmenlere
sınav hazırlarken bu iki faktörü
BEBEK GELİŞİMİNE ZARARLARI ille) KAYA) gzoli
olması. Sıkkınlık hissi sınavın çok
göz önünde bulundurmalarını,
böylece öğrencilerin sınav
7097 çocuk üzerinde yürütülen bir araştırmada bilim insanları, O) YKol yare Katiller performanslarının daha gerçekçi
ekran kullanımı süreleriyle iletişim, kaba motor, ince motor, problem sıkıntı yaratmasa da, çok zorlayıcı şekilde ölçülebileceğini söylüyor.
çözme ve kişisel/sosyal becerileralanlarındaki gelişim arasındaki
ilişkileri ölçümlendirdi. Sonuçları JAMA Pediatrics'te yayımlanan
makalede; | yaşındaki bebeklerde ekran karşısında geçen süre
arttıkça kaba motor becerileri hariç (€meklemek, zıplamak,
yürümek gibi) diğertüm alanlarda gelişimin yavaşladığı görüldü.
Ayaşa gelindiğinde ise ekran süresinin etkisi biraz dahaazalsada
hâlâiletişim ve problem çözme alanlarında bir yavaşlama meydana
geldiği ortaya konuldu. Araştırmacılara göre ekran süresi limitlerine
uyulmamanın farklı beceri alanlarında üzerindeki etkisininbu
denli netbirşekildeayrıştırılması, geliştirilen öneri rehberlerinin de
daha doğru yönlendirmelerde bulunmasını sağlayacak. Ayrıca ekip,
Dünya Sağlık Örgütü'nün önerdiği ekran süresi limitini çok yüksek
oranda çocuğun aştığını, içinde bulunduğumuz bu dijital çağda
çocukların fiziksel aktivite ve sosyal etkileşimlerinin birşekilde
artırılması gerektiğini belirtiyor.

POPULAR SCIENCE »13

(0
T
—
mm
()
yo
8
OYUN
DONANIMI
Pistler sizi bekliyor!
Kontrolcü ya da klavye ile oyun oynamak iyi güzel ama eğer
oynadığınız oyun bir araba yarışıysa kısa bir süre sonra
sıkılırsınız; hele ki "işi ciddiye alan" bir oyuncuysanız. Thrust-
master T248, XBOX/PC uyumlu direksiyon seti, klavye ya da
kontrolcü ile yaşadığınız yarış deneyimini bir anda anlamsız
hale getirebilecek başarılı bir set. Kullanılan malzeme kali-
tesi açısından gerçek otomobillerden pek de farkı olmayan
seti kutusundan çıkarıp USB kablosunu takarak hemen yarış
kürsüsüne çıkabileceğinizi sanmayın. Setin kurulumu için
zaman ayırırak gerekli yüklemeleri ve montajı el kitabında
gösterildiği şekilde (el kitabında Türkçe desteği var) yapıp
ardından favori yarış oyununuzun kontrol ayarlarına giderek
menüde belirtildiği şekilde konfigürasyonu yaptıktan sonra
yarışa hazırsınız. Direksiyonun ön kısmındaki LED ekranda,
uyumlu oyunlarda hız ve RPM gibi bilgiler gösteriliyor. FT
serisi, Forza Horizon, Nascar, Euro Truck Simulator gibi pek
çok popüler oyun (desteklenen oyun sayısı sürekli artıyor) bu
anlamda doğrudan destekleniyor. Sette detaylara ciddi an-
lamda önem verilmiş. Oyunlarda ihtiyaç duyabileceğiniz ve
çeşitli işlevlere atayabileceğiniz tuşlar, direksiyon üzerinde
bolca (25 tuş seçeneği) mevcut. Dolayısıyla yarış dışındaki
başka bazı oyunları da direksiyonla kumanda etmeniz
mümkün. Sette güç geri bildirimi (force feedback) özelliğinin
direksiyona başarılı bir şekilde uyarlandığını görüyoruz. Nite-
kim T248'in kontrol panelindeki force feedback bölümünde;
turbo, lastik patlaması, çarpışma ya da tümsekli yol gibi 12
farklı durum için direksiyonun size nasıl farklı tepkiler verdi-
14« POPULAR SCİENCE
ğini görebiliyorsunuz. Bu bölümde ayrıca direksiyon sertliği
gibi ayarlar da bulunuyor. Genel olarak T248), ilgili oyunlarla
uyumlu ve anında direksiyon üzerinde değiştirilebilen 3 tür
güç geri bildirimi içeriyor:
FFB 1: Oyunun talep ettiği güçle 26100 orantılı güç geri
bildirimi.
FFB 2: Daha iyi savrulma kontrolü için geliştirilmiş güç geri
bildirimi.
FFB 3: Geliştirilmiş güç geri bildirimi. Bu seçenek kullanı-
cıların pistteki tüm yarış efektlerini (bordürler, pist dışında
kayma vb.) net bir şekilde hissetmesine olanak tanıyor.
Seti Dirt Rally adlı oyunda denedik ve gerekli kişiselleştirme
ayarlarını yaptıktan sonra oldukça eğlenceli bir oyun deneyi-
mi yaşadığımızı söyleyebiliriz. İncelediğimiz versiyon, XBOX/
PC desteği sunarken ürünün PlayStation/PC desteği sunan
birebir aynı başka bir modeli olduğunu da belirtelim.
Pedal seti
Ürünün kutusundan çıkan pedal setinde kullanılan man-
yetik bileşenler sayesinde, hem pedallarda daha kararlı bir
çalışma sağlanıyor hem de pedal hareketleri oyuna daha
doğru bir şekilde yansıtılıyor. 3 pedallı sette 4 farklı fren
sertliği ayarlanabiliyor. Bunun için kutudan çıkan ekstra yayı
kullanmak mümkün. Dolayısıyla yay başına 2 ayar mevcut
ve yay değişimi çok kolay. Pedal seti kabloyla direksiyona
bağlanıyor ve ayrı bir adaptöre ihtiyaç duymadan veri ve
güç bağlantısı bu kabloyla gerçekleşiyor.

OYUN DONANIMI
Daha da gerçekçi sürüş için
Direksiyonu ve vitesi aldınız; çılgın rallilerde
deneyim kazanırken işi gittikçe ilerlettiniz
ve drift olayına girmek istiyorsunuz. Bu
durumda size bir el freni lazım olacak. Th-
rustmaster TSS Sparco Mod, iki modu olan
çokilginç bir kontrolcü. Bunlardan biri normal
el freni modu diğeri ise sıralı şanzıman
modu. Dolayısıyla eğer halihazırda elinizde
vites yoksa aygıtı vites değiştirici olarak da
kullanabiliyorsunuz. Ne yazık ki aynı anda
bu modlardan sadece birini kullanabilirsiniz.
Geçiş yapmak için ürün üzerindeki anahtarı
kullanmanız ve kutudan çıkan alyanla gev-
şettiğiniz dört somunu yukarı kaldırmanız ye-
terli. Eğer halihazırda direksiyon seti ve vites
kolunuz varsa TSS Sparco Mod'u kullanmak
için ayrı bir hub kullanmak durumundasınız.
Zira direksiyon setinde ekstra kontrolcü için
sadece bir yuva bulunuyor. Yüzde doksanı
metalden oluşan Thrustmaster
TSS de diğer
Thrustmaster kontrolcüleri gibi manyetik
kontaklar kullanıyor. El freninin birden
fazla montaj şekli var; size uygun olanı seçip
OYUN DONANIMI
berçekçi sürüş arayanlara
Yarış sırasında vitesi otomatik olarak se-
çerseniz zaten otomatik vitesle sürüş keyfi
yaşamış olursunuz. Fakat bu, ciddi oyun-
cuları tatmin etmeyecektir. Manuel vitesi
seçerseniz Thrustmaster T248'in direksiyon
kısmında iki yanda bulunan kollar vites
değiştirmek için oldukça işlevsel. Dolayısıyla
bu kolların örneğin sağdakine vites artırmayı
soldakine de vites düşürmeyi atayabilirsi-
niz. Diğer yandan hepimiz biliyoruz ki bu
sürüş de aslında gerçekçi bir manuel vites
deneyimine benzemeyecektir. Bu durumda
H biçimli ya da sıralı olarak kullanabileceğiniz
Thrustmaster TH8A, ilginizi çekebilecek bir
ürün. Direksiyon üzerindeki ek donanım yu-
vasına takılan vites kolunun modları arasın-
da (Hve sıralı şanzıman) geçiş yapmak için
kolayca montajı yapabilirsiniz. Fakat aygıtı
sabitlemek için kutudan aparat çıkmıyor; ya
bu konuda kendiniz bir çözüm üreteceksiniz
ya da gerekli aparatı ayrıca satın alacaksınız.
PlayStation, XBOX ve PC ile uyumlu olan
Thrustmaster
TSS Sparco Mod, gerçekçilikte
sınırları zorlamayı seven yarış ustalarının çok
sevip saygı duyacağı bir ürün.
kutudan çıkan aparatı kullanabilirsiniz. Vites
kolu kutudan H biçimli olarak çıkıyor; ki çoğu
kişi de bu şekilde kullanmayı tercih edecektir.
Vites donanımında genel olarak kullanılan
malzemenin çok kaliteli olduğunu söyle-
yebiliriz. Gerekli sürücü ve yazılımı yükleyip
oyun içindeki menüden atamaları yaptıktan
sonra TH8A)yı kullanmaya başlayabilirsiniz.
Vites kolunu da tıpkı direksiyon seti gibi alt
kısmındaki mengene ile masanıza sıkıştıra-
rak sabitlemeniz gerekiyor. Direksiyon seti ile
vitesi de kurduğunuzda -hele ki 32"-34" ka-
visli bir monitörünüz de varsa- gerçeğe çok
yakın bir sürüş deneyimi yaşayabilir hatta
bu konuda eksiklikleriniz varsa pratik yapma
amaçlı olarak PC'nizin ya da konsolunuzun
başına geçebilirsiniz.
POPULAR SCIENCE »15
GERÇEĞİN PEŞİNDE SÖYLENTİLERE BİLİMSEL BİR BAKIŞ

Sosyal mahremiyet | Cilt kanseri | Nezle | Uzaylılar| Dil ve hafıza

m
—

İNTO MV

CANLI YÜZ TANIMA: POLİSİN TARTIŞMALI

MRI KY KE)is)
Yapay zekâ güdümlü bu sistem; gizliliği, doğruluğu ve ön yargısı hakkındaki
endişelere rağmen birçok yerde kullanılıyor.

16 « POPULAR SCİENCE

“Birleşik Krallık Hükümeti bu yapay zekâ gözetleme
teknolojisinin daha fazla kullanılması için bastırıyor ama pek çok
ülke bu tarz uygulamalara karşı.”
Birleşik Krallık'taki bakanları, rutin uygulamalarda
otomatik yüz tanıma sisteminin kullanılması için
Metropolitan Polis Teşkilatı (Londra'nın büyük
kısmından sorumlu emniyet kuvveti) üzerinde baskı
kuruyor.
Polis memurları hâlihazırda vücut kameraları
taktığı için kaydettikleri görüntüleri doğrudan canlı
yüz tanıma (LFR) sistemlerine göndermek mümkün.
Aranan suçluları veya izlenmek istenen kişileri
içeren bir veri tabanı oluşturulursa, polislerin
karşılaştığı herkesin bu veri tabanında olup olmadığı
anında kontrol edilebilir.
Bu teknoloji, Kral Charles'ın taç giyme töreni gibi
yüksektriskli bazı etkinliklerde daha önce kullanıldı
ama daha yaygın bir şekilde kullanıma girmesi, hem
doğruluk hem de mahremiyetle ilgili endişeler
nedeniyle polise güvensizliğin artmasına yol açabilir
mi?
LFR NEDİR VE NASIL ÇALIŞIR?
Yüz tanıma üzerine eğitilen yapay zekâlar, bilgisayar
bilimcilerinin geliştirdiği ilk makine öğrenme
sistemleri arasında.
Bu yapay zekâlar genellikle “nokta projektör"
lazerleriyle birlikte kullanılıyor. Telefonlarımızın
kilidini açmak için kullandığımız son derece hassas
biyometrik okuyucularda, genellikleinsan
yüzündeki binlerce noktanın haritasını çıkarabilen
bulazerler kullanılıyor.
Ancak polisin kullandığı LFR çok daha basit.
Kamerayı kullanarak çevreyi tarıyor ve düz bir
görüntü oluşturuyor. Daha sonra yapay zekâbu
görüntüdeki yüzleri tespit ediyor; gözler, burun ve
ağız arasındaki mesafeler gibi temel yüz özellik-
lerine dayanarak basit biyometrik kayıtlar oluştu-
ruyor. Akabinde bu kayıtlar bir sinir ağı (insan
beyninden esinlenen bir yapı) aracılığıyla, bilinen
suçluların depolandığı veritabanındaki kayıtlarla
karşılaştırılabiliyor.
Yalnızca görüntüleri kullanan bu yöntem,
yüzlerin üç boyutlu şeklini dikkate almadığı için
telefonlardaki lazer haritalama yöntemi kadar
doğru sonuçlar vermiyor.
Ayrıca, yapay zekânın yüzleri doğru şekilde ayırt
edebilmesi için yeterli sayıda yüz örneği üzerinde
eğitilmesi gerekiyor. Bu eğitim verileri, belirli yüz
türlerine karşı ön yargılıysa, yapay zekânın yüzleri
sınıflandırma becerisi de ön yargılı oluyor.
LFR NE İÇİN KULLANILIYOR VE YASAL BOYUTU
NE?
LFR; İngiltere ve Galler'de protestolar, konserler,
X
Notting Hill Karnavalı ve Şehitleri Anma Günü gibi
bazı etkinliklerde kullanıldı. Londra'daki Oxford
Caddesi gibi yoğun alışveriş caddelerinde de
kullanılıyor.
Birleşik Krallık Hükümeti bu yapay zekâ gözetleme
teknolojisinin daha fazla kullanılması için bastırıyor
amaÇin dışındaki pek çok ülke bu tarz uygulamalara
karşı.
Ekim 2021'de Avrupa Parlamentosu, LFR'nin halka
açık yerlerde kullanımının yasaklanması çağrısında
bulundu. AP üyeleri, içeriği gizli yüz tanıma verita-
banlarının yasaklanmasını da istedi. Ayrıca üyeler,
Çin'de kullanılan tarzda sosyal puanlama sistemle-
rinin yasaklanmasını öngören bir yapay zekâ yasasını
da destekliyor. Çin, bu sistemler sayesinde gözet-
lediği vatandaşlarının davranışlarına göre onlara
“güvenilirlik” puanı veriyor.
Birleşik Krallık'ta LFR kullanımı çoktan
mahkemeye taşındı. Sivil toplum kuruluşları, bu
teknolojinin gizlilik ve veri koruma yasalarını ihlal
edebileceğini, ayrıca ayrımcılık yapabileceğini
savunuyor. Liberty adlı sivil toplum kuruluşu, bu
konuda Güney Galler Polisi'ne karşı verdiği hukuk
mücadelesini kazandı. Bu nedenle bu teknolojinin;
Birleşik Krallık'taki insan hakları, eşitlik ve veri
ALTTA
koruma yasalarını ihlal ettiği için yasa dışı olduğunu İnsan hakları
iddia ediyor. Ancak hükümet bu iddiaya karşı çıkıyor. savunucularına
göre LFR, insanların
NEDEN TARTIŞMALI? yüzlerinirızaları
olmadan taradığı
İkitemel nedeni var. Birincisi, mahremiyet hakkına için mahremiyet
sahip olduğumuz argümanı. Kameralar iznimiz haklarını ihlal
olmadan yüzümüzü tarar ve biyometrik verilerimizi ediyor.
Ma
RECOGNITION
in e İL Mi
POPULAR SCIENCE »17
 Kar i
> > me Le! vef
Di
ÜSTTE Polis teşkilatı, taç giyme törenine katılanları canlı
yüz tanıma sisteminin kullanıldığı konusunda
bilgilendirdi.
okursa haklarımızın ihlal edildiği öne sürülebilir.
LFR taraftarları, görüntüler tarandıktan hemen
sonrasilindiği için, sunulan faydaların küçük bir
mahremiyet ihlaline değeceğini söylüyor.
Ancak yapay zekâları eğitmek için kullanılan
görüntüler internetten (sosyal medya hesapla-
rınız dâhil) toplanmış olabileceğinden, veri
koruma haklarının korunduğunu iddia etmek
daha zor.
Tartışmaların bir diğer önemli nedeni de LFR
ve benzeri teknolojilerin hatalı ve ön yargılı
olduğunun ortaya çıkması. Yüzleri ayırt etmek
için eğitilen sinir ağına genellikle ön yargılı
veriler yükleniyor: Tipik olarak sinir ağları daha
çok beyaz erkek yüzü üzerinde eğitiliyor, diğer ırk
ve cinsiyetler daha az temsil ediliyor. Araştırma-
cılara göre bu yapay zekânın beyaz erkekleri
tespit etme doğruluğu etkileyici olsa da ön yargılı
eğitim nedeniyle kadın yüzlerinde ve siyahi
insanlarda başarı oranı düşüyor.
DAHA DOĞRU BİR ŞEKİLDE NASIL
KULLANILABİLİR?
LFR teknolojisi geliştikçe doğruluğu da artacak.
Dolayısıyla ön yargıyla ilgili endişeler birgün
ortadan kalkabilir. Ancak LFR'nin yapacağı yüz
eşleştirmesinin hiçbir zaman ANPR (otomatik
plaka tanıma) gibi daha basit teknolojiler kadar
doğru olmayacağını polisler bilmek zorunda.
Ayrıca kamuoyunda güven tesis etmek için
LFR'nin kullanıldığı yerler açıkça belirtilmeli ve
mahremiyetinin ihlal edildiğini düşünen
vatandaşlara bu teknolojinin kullanılmasını
istememe hakkı verilmeli.
DR. PETER BENTLEY
Peter, University College London'da görev yapan bir
bilgisayar bilimcisi ve yazar. Son kitabının adı 10 Short
Lessons in Artificial Intelligence.
18« POPULAR SCIENCE
CİLT KANSERİ
VAKALARI ARTIYOR.
NE YAPABİLİRİZ?
Yıllık vaka sayısının 2040 yılında 2,7 milyona
ulaşması bekleniyor.
aporlar cilt kanseri oranlarının giderek arttığını
gösteriyor. Güneş ışığında bulunan ve solaryumlardan
yayılan ultraviyole (UV) radyasyonunun zararlı etkileri
sır değil. UV, deri hücrelerindeki DNA'ya zarar vererek
bu hücrelerin çoğalması ve büyümesi sırasında hatalara yol
açıyor. Uzmanlar onlarca yıldır güneş altında çok fazla zaman
geçirmenin tehlikeleri konusunda bizi uyarıyor. Öyleyse mesaj
neden yerine ulaşmıyor?
İngiltere Ulusal Hastalık Kayıt Servisinde dermatoloji kliniği şefi
olan Dr. Zoğ Venables, kanser tanılarının tüm dünyada arttığını
doğruluyor. Venables, “Hem İngiltere'de hem de dünya genelinde
açık tenli insanlarda cilt kanseri görülme sıklığı artıyor” diyor.
Buyıl yayımlanan verilere göre İngiltere'de 2019 yılında 224.000
kişiye cilt kanseri tanısı konuldu. 2013'te bu rakam 178.000'den
azdı. Yani dörtte bir oranında bir artış söz konusu.
Bu rakamlar hem melanomu (bronzlaşmada rol oynayan
pigment içerikli hücreleri etkileyen bir kanser türü) hem de cildin
dış tabakasındaki diğer hücreleri etkileyen ve tedavisi daha kolay
diğer kanser türlerini içeriyor.
Diğer cilt kanserleri melanom kadar ölümcül olmamalarına
rağmen çok daha fazla insanı etkiliyor, bu yüzden de hâlâ çok
sayıda ölüme yol açıyorlar.
Oranlar ülkeden ülkeye değişmekle birlikte melanomdaki en
büyük artışlar Doğu Avrupa ülkelerinde görülüyor. Geçmişte en
kötü oranlara sahip olan Avustralya'da ise 40 yaş altında görülen
son düşüşlerle birlikte cilt kanseri vakalarının plato çizmeye
başladığını gösteren bulgular var.
Ancak oranların her yerde artmaya devam etmesi bekleniyor.
Dünya Kanser Araştırmaları Ajansı, 2020 yılında 1,5 milyon olan
yeni cilt kanseri sayısının 2040 yılında 2,7 milyona çıkacağını
öngörüyor.
Yine de Venables'ın de belirttiği üzere geleceği tahmin etmek
zor. Örneğin, iklim değişikliği nedeniyle artan sıcaklıkların nasıl
biretki yaratacağını henüz bilmiyoruz. Şu anda gözlemlediğimiz
artışın, 20. yüzyılın sonlarında başlayan davranış değişiklikleriyle
ilgili olduğu düşünülüyor. Venables, “1980'lerdenitibaren yurtdışı
seyahatlerinin ucuzlaması ve nüfusumuzun giderek yaşlanması,
vakalardaki artışa katkıda bulunmuş olabilir” diyor.
Bronzlaşmanın tehlikeleri iyi bilinse de güneşten uzak
durma tavsiyelerine yeterince uymuyoruz. Londra Oueen Mary
 X
“Bronzlaşmanın tehlikeleri iyi bilinse de
Güneş'ten uzak durma tavsiyelerine yeterince
uymuyoruz."
Üniversitesinden cilt kanseri uzmanı Dr. Gernot ÜSTTE: Güneş
Walko'ya göre, Avustralya'da cilt kanseri oranlarının ışığına maruz
kaldıkça cilt
düşmesi bileinsanların davranışlarını değiştirmesinden
kanserine
ziyade nüfusun değişmesiyle ilgili olabilir. yakalanma riskiniz
“Geleneksel olarak Avustralya; açık tenli, kızıl saçlı, artar.
çilli, yani yüksek risk kriterlerine uyan çok sayıda
insanın yaşadığı Avrupalı bir nüfusa sahiptir” diyor
Walko. “Ancak bazı bilim insanlarına göre muhtemelen
göçler nedeniyle bu nüfus özellikleri değişiyor.”
Öte yandan, istatistikler İngiltere'de solaryum
kullanımının azaldığını gösteriyor. Bunu 2000'li
yılların sonlarında solaryum kullanımına getirilen
kısıtlamalarlailişkilendirmekmümkün. 2012'den önceki
beş yılda İngiltere'de solaryuma giden yetişkinlerin
oranı 9018'di. Bu rakam sonraki beş yılda 9610'a düştü.
Aynı dönemde, solaryuma giden ergenlerin oranı da
9022'den 967'ye geriledi.
Ancak cilt kanseri, yaşam boyu UV ışınlarına
maruz kalmanın bir sonucu olduğundan, solaryum
kullanımındaki bu azalmanın cilt kanseri oranlarını
nasıl etkileyeceğini bir süre daha bilemeyeceğiz. Yine
desolaryum kullanımıyla cilt kanseri arasında bağlantı
POPULAR SCIENCE »19

ÜSTTEBİr cilt kanseri tümörünün mikroskop altında
görülen hücreleri (mor renkte).
kuran birçok çalışma var. Daha sık, daha uzun süre
ya da daha genç yaşta solaryum kullananlar daha
yüksek risk altında.
Peki, riskiazaltmakiçin ne yapabiliriz? Bronzlaşma
ve solaryumla ilgili tavsiyeleri tekrar etmekte fayda
var. Bronzlaşmanın güvenli veya sağlıklı bir yolu
yok! Her türlü güneş hasarı, cilt kanseri riskine
katkıda bulunuyor.
Walko'ya göre çoğumuz orta yaşa geldiğimizde
cilt kanserine yol açtığı bilinen bazı mutasyonları
biriktirmiş olacağız ama bilim insanları neden bazı
insanlar kanser olurken bazılarına birşey olmadığını
bilmiyor.
Vücudumuzu güneşten korumanın yeterli olacağı
sonucuna varabiliriz ama her şey bu kadar basit
değil: Davranışları değiştirmek için tutumları da
değiştirmek şart.
Bu da demek oluyor ki bronz tenleri, bronzlaşmış
vücutları idealize etmekten vazgeçmeliyiz. Walko,
“Love Island”ı (İngiltere'de yayımlanan bir flört
yarışması) ele alalım diyor: “Güzel ve yakışıklı
insanları güneşlenirken ve mayolarla dolaşırken
görünce, iyi görünmekiçin bronzlaşmamız gerektiği
yönünde bir toplumsal algı oluşuyor.”
İnsanları solaryuma yönelten yanlış bilgileri de
ortadan kaldırmak gerek. 2022 yılında yapılan bir
araştırma, yanlış bilinen birkaç noktaya dikkat
çekiyor. Bunlardan biri, yapay bronzlaşmanın
sivilcelere iyi geldiği. Oysa akne tedavilerinde
sadece kırmızı ve mavi ışık kullanılıyor. (Bunlar
UV radyasyonu içermiyor). Bir diğer yanlış bilgi ise
solaryumun cildi tatilde güneşe maruz kalmaya
hazırladığı.
Devletlerde daha fazla önlemalabilir. İngiltere2010
yılında 18 yaşından küçüklerin solaryum kullanımını
yasakladı ama ABD ve Avrupa'da düzenlemeler ve
yaş sınırlamaları farklılık gösteriyor. Türkiye'de ve
ABD'nin bazı eyaletlerinde yasaktan ziyade ebeveyn
iznisöz konusu. Avustralya ise solaryumu tamamen
yasakladı.
HAYLEY BENNETT
Hayley Bennett, İngiltere'nin Bristol kentinde yaşayan
bilim yazarı.
20 « POPULAR SCİENCE
SAMAN NEZLESİ
GERÇEKTEN KÖTÜYE
Mİ GİDİYOR?
Saman nezlesi hastaları alerjilerinin kötüleştiğini
söylüyor. Sorumlusu ise iklim değişikliği olabilir.
u yılın başlarında İngiltere Meteoroloji Ofisi, iklim
değişikliği nedeniyle alerjik rinitin (halk arasındaki
adıyla saman nezlesi) daha da kötüleşebileceği uyarı-
sında bulundu. Üstelik bu sadece bir varsayım değil.
Yakın zamanda yayımlanan bir çalışmada araştırmacılar, değişen
hava koşullarının alerji mevsimini nasıl etkilediğini araştırdı.
Araştırmacılar İngiltere'de son 26 yıldaki polen eğilimlerini
inceleyerek çimen, huş ağacı ve meşe polenlerine odaklandı.
Çalışmaya bakılırsa iklim değişikliğinin bir etkisi olduğu kesin
ama etkilendiğiniz polen türüne bağlı olarak durumunuz deği-
şebilir. Huş ağacı poleni mevsimi (alerjik rinitte çim poleninden
sonra en önemli ikinci tür) giderek daha şiddetli hâle geliyor, yani
alerji mevsimi boyunca görülen toplam polen miktarı artıyor.
Meşe poleni mevsimi de artık daha erken başlayıp daha uzun
sürüyor. Ancak çimen polenlerinde durum biraz daha iyi: Çimen
poleni seviyelerinin arttığı günler erkene kayıyor gibi görünse
de mevsimin şiddeti artmıyor.
Çalışmadaki veriler 2020 yılında sona eriyor ama makalenin
başyazarı ve Worcester Üniversitesinde kıdemli palinolog olan Dr.
Beverly Adams-Groom, bu eğilimlerin devam ettiğini söylüyor.
“Bu yılki ve 2021'deki huş ağacı poleni mevsimi şimdiye kadar
gördüğümüz en kötü polen mevsimleri arasındaydı" diyor. Polen,
bitkilerinüreme döngülerinin bir parçası olarak ürettikleri küçük
bir toz. Alerjik rinit ise gözümüze, burnumuza ve boğazımıza
kaçan polenlerdeki proteinlere karşı gelişen bir alerjik reaksiyon.
Türkiye'de üç alerjik rinit mevsimi var: Mart ayında başlayıp
mayısa kadar süren ağaç polenleri, nisan ayından temmuza
kadar süren çayır (çimen) polenleri, ağustos ve eylül aylarını
kapsayan yabani ot polenleri.
Ancak iklim değişikliği nedeniyle atmosferde artan karbon-
dioksit seviyeleri ve yükselen sıcaklıklar, teoride bitkilerin
büyümesini teşvik edebilir. Yani bitkiler daha hızlı büyüyebilir;
daha erken çiçek açabilir ve daha fazla polen üretebilir.
Avrupalı araştırmacılardan oluşan bir ekip, atmosfere saldığımız
karbondioksit miktarını önemli ölçüde azaltmadığımız takdirde
çayır poleni mevsiminin çok daha kötüye gidebileceğini söylüyor.
Araştırmacılar, karbondioksit seviyeleri iki katına çıkarsa çayır
poleni miktarının 9660'a kadar artabileceğini öngörüyor. Ancak
iklim değişikliği nedeniyle hâlihazırda değişmekte olan hava
modelleri yüzünden bazı etkiler daha da karmaşık hâle gelecek.
bir Türkiye'de daha sıcak ve daha yağışlı kışlar, daha sıcak ve

“Havadaki polen miktarı artmasa da alerjenlerin
gücü artıyor olabilir.”
daha kurak yazlar, daha sık ekstrem hava olayları
yaşıyoruz. Bitkilerin polen ürettiği ve polenlerin
salındığı zamanlardaki hava koşulları, o yıl alerjik
rinit hastalarının gözlerine ve burunlarına ne kadar
polen ulaşacağını da belirliyor.
Sıcaklıkların artması ve yılın erken dönemlerinde
daha fazla güneş ışığı alınması, son yıllarda meşe
poleninde görülen artışı tetikliyor. Sıcaklıkların
artması huş ağacı polen mevsimini de kötüleştiriyor.
Adams-Groom, “Huş ağacı poleni genellikle bir önceki
yazın haziran ayında üretilir ve nisan ayında salınır.”
diyor. Yazın hava sıcak olursa ertesi yıl ağaç poleni
mevsiminin şiddetli olma ihtimali artıyor. Ancak
XxX
tam olarak ne kadar kötü geçeceği, ertesi yılın hava
durumuna da bağlı.
Adams-Groom, “Polenlerin iyice dağılabilmesi için
polen mevsiminde havanın iyi olması gerekir” diyor.
“Sürekli yağmur yağarsa, hava soğuksa polen tozları
çiçeklerin içinde kalır.”
Çimenler polenlerini, ürettikten kısa bir süre sonra
salıyor. Çayır (çimen) poleni mevsiminde arka arkaya
sıcak ve kurak günler yaşanması, polen yoğunluğunun
yüksek olduğu çok sayıda güne yol açtığı gibi, daha
sonra çimenlerin kendilerini hızla tüketmelerine
ve mevsimin normalden daha erken bitmesine de
yol açıyor.
İlkbaharın başlarında havanın daha kurak olması
ise çimenlerin normalden daha az polen üretmesine
neden olabiliyor.
Öteyandan, polen sayısı, alerjikrinitsemptomlarının
ogün ne kadar kötü olacağını anlamamıza yetmeyebi-
lir. Adams-Groom, alerjik rinit mevsimlerinin kötüye
gittiğine dair anekdotların ardında başka faktörlerde
olabileceğini düşünüyor.
Bazı araştırmalara göre karbondioksit ve hava kir-
liliği gibi faktörler polen tozlarının gücünü artırıyor
olabilir. Yani havadaki polen miktarıartmasa ve genel
olarak alerji mevsimi şiddetlenmese bile her polen
tozu, alerjik rinit semptomlarına neden olan alerjen
proteinleri daha fazla taşıyor olabilir.
Adams-Groom, “Neler olup bittiğinden tam olarak
ÜSTTE emin değiliz” diyor. “Ancak atmosferdeki polen mik-
Huş ağacının tarının artmamasına rağmen alerjenlerin gücünün
dallarından artmış olabileceğini varsaymak zorundayız.”
sarkan çiçekleri
ellerseniz ince
Tüm bunlar, alerjik rinit mevsimlerinin iklim
polen bulutları değişikliğiyle birlikte daha da kötüleşebileceğine
etrafa saçılır. işaret ediyor. Ancak işlerin ne kadar kötüye gideceğini
gerçekten anlamak için yeni alerjik rinit mevsimlerini
beklememiz gerekecek.
KELLY OAKES
Kelly, bilim, teknoloji, sağlık ve çevre konularında yazan bir bilim
yazarı
 UZAYLI HİKÂYELERİ NEDEN BU
KADAR İLGİ ÇEKİYOR?
Son zamanlarda yeniden gündeme gelen UFO'lar
aslında çok farklı şeyler olabilir.

ESTER LÂZARO

nsansı birmaymun bir gece, kabilesinin yaşadığı mağaraya

döndüğünde tuhafbir kristal cisimle karşılaşır. İlk başta onu
büyüleyen bu monoliti yiyemeyeceğini anlayınca ilgisini
hızla kaybeder. Ancak bir süre sonra monolitin gerçek amacı
ortaya çıkar: Atalarımızın zihinlerine nüfuz ederek onlara yeni
yetenekler kazandırmak ve bu sayede zamanla yeni teknolojiler
yaratabilecek bir zekânın gelişmesini sağlamak...
Pek çok okuyucu bu sahneyi Arthur C. Clarke'ın 2001: Bir Uzay
Destanı romanından veya Stanley Kubrick'in romandan uyarla-
dığı filmden hatırlayacaktır. Söz konusu kristal monolit, diğer
gezegenlerdeki canlıları gözlemleyen ve kozmosun mümkün
olduğunca çok bölgesinde zekâ gelişimini teşvik etmekiçin onlar
üzerinde “deneyler” yapan dünya dışı bir uygarlığın eseridir.

KARMAŞIK SORULARA BASİT YANITLAR

İnsan türünün nasıl zeki hâle geldiğini anlamak, evrim araştır-
malarınınenbüyük muammalarından biri. Küçük mutasyonların
gelişmesi ve ardından en avantajlı mutasyonun doğal seçilim
süreciyle galip gelmesi, insan sinir sistemi veya beyni gibi kar-
maşık yapıların ortaya çıkması için oldukça yavaş ve karmaşık
bir süreç gibi görünüyor. Milyonlarca nöronun birbiriyle iletişim
kurmasını sağlayan; çevresel uyaranlara istediğiniz gibi tepki
vermemizi sağlayan; insanlık ve evren hakkında sorular sorma
yeteneği gibi niteliklerin ortaya çıkmasına neden olan da işte
bu karmaşıklık.
Günümüzde, karmaşıklık açısından büyük sıçramalara yol
açan evrimsel mekanizmalar olduğunu biliyoruz ama bu, insan-
ların anlaşılması zor şeyleri açıklamak için insanlık dışı güçlere
(tanrılar, Dünya dışı varlıklar, ruhani enerjiler vs.) yönelmesini
engellemiyor.
Bu durum tüm kültürlerde böyle olageldi. Klasik bir örnek olarak
tarih boyunca atmosfer olaylarının (gök gürültüsü, şimşek, sel)
tanrıların gazabına atfedilmesini verebiliriz. Bu fikirler, insanlar
henüz uzaya çıkmadan önce ortaya atılmıştı. Dolayısıyla yüksek
irtifalarda seyahat etmek, günlük hayatımızın bir parçası hâline
geldiğinde gözlemleyebildiğimiz diğer fenomenleri açıklamak
için gözlerimizi daha da yükseğe, dünya dışı varlıklara çevir-
memiz Şaşırtıcı değil.
da saklanıyor gibi görünürse daha da ilgimizi çeker. Komplo
teorilerinin çekiciliği, insanları Dünya'nın düz olduğu, insanların
Ay'a hiçayak basmadığı, aşıların davranışlarımızı kontrol ede-
bildiği gibi hiçbir bilimsel temeli olmayan fikirlere inandırabilir.
Bu fikirlerin doğru olmadığı defalarca kanıtlanmış olsa da
mantık yerine duygulara hitap eden basit bir dil kullanılarak
sosyal medya aracılığıyla hızla yayılmaları, onları çok güçlü
silahlar hâline getiriyor.
Uzaylıların gezegenimizi ziyaret ettiğine dair sözde “kanıtlar”,
tartışmalı fotoğraflardan tutun da uzaylı ya da uzay aracı gibi
görünen şekiller içeren antik taş oymalarına kadar uzanıyor.
Bu şekiller de genellikle uçan daire oluyor.
Bununla birlikte tarih boyunca insanların kendilerine
benzeyen hayâli yaratıklar yarattığını ve onlara sihirli güçler
atfettiğini unutmamalıyız. Çoğu kültür, tanrıların insan sure-
tinde olduğunu ve gökyüzünde yaşadıklarını hayal etmiştir.
Bu temsillere modern gözle baktığımızda onları dünya dışı
varlıklar veya yapılarla ilişkilendiriyoruz. Oysa aslında başka
şeyler anlatıyor olabilirler.

BİLİNMEYENİN CAZİBESİ DOĞRULANAMAYAN HİKÂYELER

Başka dünyalardan gelen varlıkların gezegenimizi ziyaret etme Sonzamanlarda Amerika Birleşik Devletleri Kongresi'nde UFO'lar
ihtimali bizi her zaman büyülemiştir. Gizem unsuru her şeyi yeniden ilgi odağı oldu. Bu arada artık UFO yerine, açılımı
daha da ilginç hâle getirir. “Unidentified Anomalous Phenomena”, yani “Tanımlanamayan
Herhangi bir olgu, bilinmeyen nedenlerle örtbas ediliyor ya Anormal Fenomen" olan UAPterimi kullanılıyor. Bunun nedeni,
 AYLIK DÜZENLİ BAĞIŞÇIMIZ OLUN!
BAĞIŞLARINIZ OTİZMLİ ÖĞRENCİLERİMİZ İÇİN
ZİLİ dele YS
Bağış Yapmak İçin e iz
GR Kodu Okutun! in

ç — LL
di Çor İTAL XCİRİ (MOBİL Yanma) al BANKALAR (HAVALE - EFT)

em el blm ek e d U UL EK
eş 2 ği ilirsiniz pe n şekilde
pr ING EE
mn Moli
rr Ke 7 Nr KUŞ
LL Ş Li RG

0212 244 75 00 / www.tohumotizm.org.ir /OG000866 tohumotizm

eskibir havakuvvetleri istihbarat yetkilisininiddiaları.
Bu kişi, Pentagon'un elinde dünya dışı araç kalıntıları
ve “insan dışı biyolojik madde" bulunduğunu söy-
lüyordu. İddiaları emekli bir donanma komutanı ve
eski bir donanma pilotu da destekledi.
Şurası kesin ki uzayı ne kadar çok keşfedersek,
açıklayamadığımız fenomenlerle karşılaşma ihti-
malimiz de o kadar artacaktır. Ancak bu, onların
dünya dışı varlıklar olduğu anlamına gelmez. Geçmiş
deneyimlerimiz bize bu olayların çoğunun optik yanıl-
samalarla, casus balonlar ve meteoroloji balonlarıyla,
uzay çöpleri hatta kendi yaptığımız uydularla ilişkili
olduğunu gösteriyor.
İspanya'da UFO'lar 1960'lardan 1980'lere kadar
gündemdeydi. Bu dönemde herkes UFO gördüğünü
söyleyen birilerini tanıyordu. Hattabu durum, Ummo
adlı bir ötegezegen uydurulmasına kadar vardı. Bu
gezegende bizimkinden daha gelişmiş bir uygarlık
yaşıyordu ve Dünya'daki insanlarla temas kurmuş-
lardı. Sözde bu uzaylılar, gönderdikleri mektuplarda
genetik ve hücre yapısı gibi kavramları açıklıyorlardı.
Günümüzde bu mektupları okumak oldukça
eğlenceli. Çünkü Ummo hikâyesinin muazzam bir
muziplik olduğu kanıtlandı ve bu gerçek, şakanın
yaratıcısı tarafından da kabul edildi.
Ummo şakası, bir pedofili çetesinin kurulmasıyla
bile ilişkilendirilmişti ki bu da uydurma haberlerin
yayılmasının ne gibi zararlı sonuçlar doğurabileceğini
gösteriyor.
UZAYLILARIN VAR OLMA İHTİMALİNİ
REDDEDEBİLİR MİYİZ?
Cevap elbette ki hayır. Evren muazzam büyüklükte
bir yer. Dünya'da yaşamın ortaya çıkmasına neden
olan koşullara benzer koşulların diğer gezegenlerde
detekrarlanmış olması muhtemel. Ancak bu canlıla-
rın varlığını kabul etmek başka, bizi ziyaret ettikleri
ihtimalini düşünmek başka.
Güneşdişı gezegenler olarak da bilinen ötegezegen-
lerson derece uzakta ve Einstein'ın kanıtladığı üzere,
herhangi bir varlığın seyahat edebileceği maksimum
hız ışık hızıdır. Bu nedenle, “yakın” bir ötegezegene
seyahat bilebinlerce yıl sürecektir. Belki bizimkinden
daha gelişmiş bir uygarlık bunu daha hızlı yapmanın
bir yolunu bulabilirama muhtemelen onlar bilebunu
kolayca yapılan sıradan bir şey hâline getiremezler.
Her halükârda, eğer uzaylıların veya uzay araçla-
rının kalıntıları bir yerlerde saklanıyorsa neden bize
gösterilmiyor? Bilim insanları bu organik maddeyi
analiz ederek maddenin yapısını, enerjiyi nasıl
metabolize ettiğini ve genetik bilgileri depolamak
için hangi molekülleri kullandığını öğrenme şansını
kaçırmazlardı.
Kanıt bulunana kadar bunları bilimsel gerçekler
olarak değilde hikâyeler olarak elealmamız gerekiyor.
Hikâyeler eğlenceli olabilir ama bu tarz hikâyeler, dün-
yayıdaha doğru bir şekilde algılamamızı sağlayamaz.
24« POPULAR SCİENCE
IKI DILLILERİN HAFIZASI
—
DAHA IYI MI ÇALIŞIYOR?
Yakın arkadaşlarınızla sohbet ederken birbirinizin
sözlerini ne sıklıkla tamamlıyorsunuz? Ne
söyleyeceklerini daha onlar söylemeden nasıl
biliyorsunuz? Bunun basit bir sezgi olduğunu düşünenler
çıkacaktır ama cevap, insan beyninin çalışma şeklinde
saklı.
PANOS ATHANASOPOULOS, THE CONVERSATION
irisiyle konuşurken birazdan duyacağımız şeyle ilgili
sayısız tahmin üretiriz. Tıpkı adam asmaca oyununda
olduğu gibi, birkaç harften yola çıkarak hedef kelimeyi
tahmin etmeye çalışırız. Başlangıçta (elimizde sadece bir
iki harf olduğunda) potansiyel kelime havuzu çok büyüktür. Ne
kadar çok harfi doğru tahmin edersek potansiyel kelime havuzu
o kadar daralır ve sonunda beynimiz doğru kelimeyi bulur.
Doğal iletişimde, ne söyleyeceğimizi planlamaya başlamadan
önce karşı tarafın lafının bitmesini pek beklemeyiz. Bir kelimenin
ilkseslerini duyar duymaz beynimiz bu bilgiyi kullanır ve frekans,
bağlam, deneyim gibi diğer ipuçlarını da dikkate alarak boşlukları
doldurur. Akabinde de hedef kelimeyi tahmin etmeye çalışır.
Peki ya kulağa benzer gelen kelimelere sahip iki dili birden
konuşabiliyorsanız? O zaman potansiyel kelime listesi çok daha
geniş olacaktır. Kelimeleri tahmin etmeyi zorlaştıracağı için bunun
olumsuz bir şey olduğunu sanabilirsiniz. Ancak Science Advances
dergisinde yayımlanan yeni bir çalışma, hafıza söz konusu oldu-
ğunda bu durumun iki dilli insanlara avantaj sağlayabileceğini
ortaya koyuyor.
İki dillilerin (iki dili çok iyi seviyede bilen kişiler) dilleri içe içe
geçmiştir. Birinci dilimizi işleyen nöron kümeleri aynı zamanda
ikinci dilimizi de işler. Bu durumda, bir kelimenin ilk sesleri
duyulduğunda sadece bir dildeki değil, diğer dildeki potansiyel
kelimeler de aktifleşir.
Örneğin, İspanyolca ve İngilizce bilen bir iki dilli, “k” ve “1”
seslerini duyunca otomatik olarak hem “clock” (İngilizce “saat”)
hem de “clavo” (İspanyolca “tırnak”) kelimeleri aktifleşir. Bu
yüzden iki dillinin doğru kelimeyi bulmak için daha zor bir
filtreleme yapması gerekir çünkü hedefe ulaşmak için elenmesi
gereken daha fazla kelime vardır. Bu durumda iki dilli kişilerin
psikolojik ve dil bilimsel deneylerde kelimeleri bulmalarının
veya tanımalarının genellikle daha uzun sürmesi şaşırtıcı değil.
DENEY VAKTİ
Geniş bir kelime havuzundan sürekli olarak “birbirine rakip”
kelimelere erişmenin, uzun vadeli bilişsel sonuçları olabilir. Yeni
çalışmada, İspanyolca-İngilizce bilen iki dillilerle sadece İngilizce
bilen tek dilli kişilere bir kelime dinletildi, bu sırada göz hareket-
 Xx
“Birinci dilimizi işleyen nöron kümeleri aynı zamanda ikinci
dilimizi de işler. Bu durumda, bir kelimenin ilk sesleri
duyulduğunda sadece bir dildeki değil diğer dildeki potansiyel
kelimeler de aktifleşir.”
Chinese
leri kaydedilirken çeşitli cisim fotoğrafları arasından
kelimenin işaret ettiği cismi bulmaları istendi.
Diğer cisimlerin bazıları da hedef cismin okunu-
şuna benzeyen cisimlerden seçilmişti. Örneğin, hedef
kelime “beaker” (İngilizce “beher”) ise böcek (“beetle”)
ve hoparlör (“speaker”) fotoğrafları da kullanılmıştı.
Katılımcıların bu fotoğraflara bakma süresi, okunuşu
“beaker"a benzemeyen araba (“car”) gibi fotoğraflardan
daha uzundu.
Bakma süresinin artması, katılımcıların daha
büyük bir kelime havuzunu aktifleştirdiği gerçeğini
yansıtıyordu. Bu da kelimeler benzer şekilde telaffuz
edildiğinde gerçekleşiyordu. Beklendiği üzere, iki dil-
liler, okunuşları her iki dilden herhangi biriyle örtüşen
fotoğraflara daha uzun süre baktılar. Dolayısıyla tek dilli
olanlardan daha fazla cisme daha uzun süre baktılar.
Çalışma, diller arasındaki böyle bir “rekabetin” cisim-
leri hatırlama becerisini artırıp artırmadığını inceledi.
Normalde ne kadar çok cisme bakarsanız onları daha
sonra hatırlama olasılığınız o kadar yüksektir.
Testte katılımcılardan bir kelimeyi duyduktan sonra
doğru cismin fotoğrafını seçmeleri istendi. Ardından
daha önce gördükleri cisimleri tanıma başarıları test
edildi. Katılımcılar cismi tanıyorlarsa “eski”, tanımı-
yorlarsa “yeni” kutusuna tıkladılar.
Bulgular gösteriyor ki hem tek dilli hem de iki dilli
katılımcılarda, okunuşları birbirine benzeyen cisim-
leri (“beaker”, “beetle”, “speaker” gibi) tanıma belleği,
okunuş benzerliği bakımından az rakibi olan cisimlere
('car” gibi) kıyasla daha gelişmiş. Buna ek olarak, iki
dilli kişilerde diller arası okunuş benzerlikleri için
de (Örneğin “clock” ile “clavo”) bu etki mevcut. Bu da
onlara genel bir hafıza avantajı sağlıyor.
İlginçtir ki ikinci dil yeterliliğinin rolü çok büyük.
Araştırma sonuçlarına göre hafıza avantajı, iki dili
de ana dili gibi konuşanlarda daha derindi; ikinci dil
yeterliliği daha düşük olanlarda ve tek dillilerde giderek
azalıyordu. Açıkça görülüyor ki iki dilli adam asmaca
oyununu verimli bir şekilde oynamak için ikinci dili
ÜSTTE deçokiyibilmeniz gerekiyor. Böylece kelimeler birinci
Birden fazla dil ile dildekilerin rakibi hâline geliyor.
büyüyen Göz izleme verileri, daha fazla rakibi olan cisimlere
çocukların bilişsel
açıdan daha
en uzun süre bakıldığını, bunun da daha sonra bu
avantajlı cisimler için hafıza avantajına yol açtığını doğruluyor.
olduğunu Bu bulgular, iki dilli bilişsel sistemin son derece etki-
gösteren leşimli olduğunu ve tanıma belleği gibi diğer bilişsel
araştırmalar bileşenleri etkileyebileceğini gösteriyor.
mevcutsa da
-daha az sayıda Dikkat dağıtıcı bilgilerin bastırılmasını gerektiren
olmakla sınıflandırma görevlerinde iki dilli bireylerde tek dilli
birlikte- böyle bir bireylere kıyasla bellek işlemenin arttığını gösteren
avantajın başka çalışmalar da var. Bu durum, iki dillilerin çoklu
olmadığını
gösteren
görevlerde daha verimli olduklarını, özellikle de
araştırmalar da görevle alakasız bilgileri göz ardı etmek gerektiğinde
var. Yeni (örn. gürültülü bir kafede çalışmak) göreve daha iyi
araştırma ise odaklanabildiklerini gösteriyor olabilir.
kullandığı farklı Ortaya çıkan tablo; iki dilliliğin, hafıza ve sınıflan-
metodolojiyle,
belli avantajlar dırma gibi temel bilişsel işlevleri geliştiren bir araç
olduğunu ortaya olduğu yönünde. Dil öğrenmek Zor bir iş ama sonuçta
koydu. karşılığını veren bir iş.
İŞİN DOĞRUSU
"N #
Alp Sirman
Çözülemeyen sorun
“Eğitim, çoğunlukla öğrendiklerimizi unutmaktır.”
Mark Twain'in yukarıdaki sözünün
en fazla uyduğu konuların başında
obezite geliyor. Bir soruna yıllar
içerisinde bu kadar farklı neden
ve sonuç ilişkisi oluşturulmasını ve
her defasında sorunun çözümsüz
kalmasını başka türlü açıklamak
mümkün olmasa gerek.
Yanlışlığın temelinde ise kalorilerin
hesaplanmasından metabolize
edilmesine; besin tablolarının
yanlış hazırlanmasından obezitenin
tanımlanmasına kadar çok sayıda
başlık var. Gelin bunlara sırayla göz
atalım.
KALORİ, 200 YILDIR YANLIŞ
HESAPLANIYOR
2023 yılındayız ve yediğimiz
yiyeceklerin, işyerlerinde ve okullarda
ihtiyacımız olan kalorilerin hesabı için
kullanılan yöntem 19. yüzyıldan kalma.
Wilbur Olin Atwater bugün hâlâ
kullanılmakta olan kalorimetreyi
Edward Bennett Rosa ile 1896'da
geliştirdi ve çeşitli besinlerin kalori
değerlerini hesapladı.
"Atwater sistemi" olarak da
adlandırılan hesaplama sistemine
göre bir gram yağ, protein ve
karbonhidratta bulunan ortalama
kalori miktarı temel alınarak tüm
besinler için hazırlanan besin kalori
cetvelleri, bugün hâlâ kullanılmaktadı
Peki, bunca ilerlemeye karşın neden
bu genellemeye dayalı kalori hesabı
bugün hâlâ kullanılmakta? Sormamız
gereken sorulardan biri de bu. Zira
obezite salgınının altında bu sorunun
yanıtı var.
Kuşkusuz bugünkü bilgilerin ışığı
altında bunun doğru bir yöntem
26 « POPULAR SCIENCE
-Mark Twain
olmadığını artık biliyoruz. Hiçbir
gıda maddesi "ortalama" değildir
ve hepsi farklı biçimde sindirilir. 100
kalorilik enerji verdiği iddia edilen
besinler de vücudumuzda farklı şekilde
metabolize edilir. Örneğin 100 kalori
içeren bir şekerleme ile 100 kalori
verdiği düşünülen badem, birbirinden
tamamen farklı şekilde sindirilirler.
Wilbur Atwater'ın solunum
kalorimetresi, bir insanın 12 güne kadar
kalacağı ve egzersiz yapmak, dinlenmek
ve öğle yemeği yemek gibi çeşitli
görevleri tamamlayabileceği, bakır kaplı
büyük bir kutuydu.
GIDALARIN FARKLI SİNDİRİM
SÜREÇLERİ
r. Şeker ağızdan itibaren emilmeye hazır
hale gelir ve incebağırsaklara girdiği
andan itibaren de hızla emilir. Bu
emilim sırasında insülin salgısı artar
ve glukoz trigliserite çevrilerek yağ
depolarında biriktirilir. Bu enerjiden
vücudumuz yararlanamadığı için
açlığımız devam eder ve bu yüzden de
özellikle böyle çabuk emilen şekerli,
rafine unlu yiyecekleri ne kadar yersek
yiyelim doyma hissimiz tam olarak
oluşmaz.
Bu durum, avcı-toplayıcı dönemde
hayat kurtaran bir mekanizmaydı.
Çünkü şekerli ve yüksek kalorili
yiyecekler az bulunduğundan;
bulduğumuzda tümünü yememiz
için doyma hissi uyandırmamaları,
evrimsel bir hayatta kalma
yöntemiydi. Ne yazık ki bu mekanizma,
günümüzde insanlığın en büyük
sorunlarından biri olan metabolik
hastalıkların başlangıç noktası haline
geldi.
Diğer 100 kalori veren yiyecek
olan badem örneğimize dönersek;
bademin sindirimi sırasında harcanan
enerjinin daha fazla olması bir yana
içindeki yoğun lif nedeni ile emiliminin
yavaş olması ve kalınbağırsaklara
kadar devam etmesi hem doymamızı
hem de içinde bulunan vitamin ve
mikro besleyicilerden tam olarak
yararlanmamızı sağlar. Dahası bu
lifli yapı, kalınbağırsaklarda bulunan
mikrobiyotanın da liflerle gelen
besinleri enerjiye çevirmesini ve daha
sağlıklı hale gelmesini sağlar.
Peki 19. yüzyıldan kalma bu geçersiz
hesaplama sistemi, bilimin bu kadar
geliştiği günümüzde neden hâlâ
kullanılıyor? Bu hesaplama yönteminin
bilimsel açıdan geçersiz olduğu
bilinmiyor mu?

Tabii ki biliniyor. Fakat burada
hükümetler, besin endüstrisi ve tarım
endüstrisi tarafından kontrol edilen
devasa bir düzen daha doğrusu
ekosistem var.
İŞİNİZE YARAYACAK KÜÇÜK BİR
DÜŞÜNCE DENEYİ
Şekerden ve rafine undan elde edilen
kalorileri beslenmeye katkısı olmadığı
için yok saydığımızı düşünelim.
Besinlerin üzerindeki etiketlerde bunu
yapabiliriz. Ultra işlenmiş besinleri
besin kategorisinden çıkardığımızı
varsayalım. Fakat ideal olanı da budur
zaten. Böyle bir durumda ne olur?
Hemen yanıtlayayım, "kıyamet kopar".
Marketlerde satılan ürünlerin en az
dörtte üçünü 9675'ini sağlıksız olarak
etiketlemek gerekir. Üstelik bu ürünler
sadece şekerlemeler olmaz; ekmek,
soslar, meyve suları, paketlenmiş
ürünlerin neredeyse hepsi bu
kategoriye giriyor. Peki geriye ne kalır?
Cevap: Gerçek besinler. Bu besinlerin
raf ömrü kısa, üretimi de yetersiz
olduğundan, marketlerin dolayısıyla
besin sektörünün kârı önemli oranda
azalır.
Bu durum ise siyasal sonuçlara
yol açabilecek kadar ciddi bir durum
demektir. Ancak olması gereken
de besin etiketlerinin mutlaka
güncellenmesidir ve sağlık sistemi
çökmeye başladığında bu güncelleme
yapılmak zorunda kalınacaktır.
ŞEKERİN HÜCRE ALTI DÜZEYDE
ETKİLERİ
Her tür şeker yani sükroz molekülü, iki
ayrı molekülün birleşiminden oluşur:
Glukoz ve fruktoz. Son zamanlarda
agave şurubu gibi doğal şekerlerde
fruktozun daha az olduğu bilgisi
yayılmaya başladı ise de bu yanlış. Zira
şeker molekülünün yarısı fruktozdur.
Zaten sorun yaratan da işte bu yanlış
bilgi. Çünkü şeker vücudumuzun temel
enerji kaynağı olduğundan, hücrelerde
mitokondrilerimizde sorunsuz olarak
enerjiye dönüştürülebilmekte. Ancak
fruktoz, mitokondrilerdeki enzimleri
bloke ederek hücrelerimizin enerji
sistemini bozar ve sonuçta hücre
ölümleri gerçekleşmeye, hücrelerin
içinde atık maddeler birikmeye
başlar. Bu durumun en fazla etkilediği
hücreler de karaciğer hücreleridir.
Şeker tüketimi arttıkça 1970'lerde
çocuklarda görülmeyen yağlı karaciğer
hastalığı, bugün çocukluk çağı
obezitesinin artışı ile birlikte sıklıkla
karşımıza çıkmaktadır.
Mitokondrilerin enerji üretememesi
sadece yağlanmaya değil çocuklarda
gelişme bozukluklarına da yol açıyor.
Beyin, fruktoza bağlı sorunlardan
en fazla etkilenen organlarımızdan.
Bilindiği gibi beyin, ağırlığı ile orantısız
düzeyde enerji tüketiyor. Ağırlığı
yaklaşık 1,5 kg olmasına karşın 70
kiloluk bir kişide, tüketilen enerjinin
9620'si beyin tarafından harcanıyor.
Enerjiye bu kadar ihtiyacı olan beynin
enerjisini sağlayan mitokondrilerinin
çalışmasının bozulması; algı
bozuklukları ve beyin yapısını
bozan Alzheimer gibi hastalıklar ile
sonuçlanıyor.
Okul kantinlerinde satılan ürünlerin
ya da okullarda öğrencilere verilen
yiyeceklerin en azından rafine şekerden
arındırılması, gelecek kuşakların sağlıklı
olmasını sağlamak için atılması gereken
önemli bir adımdır.
OBEZİTE NEDEN DEĞİL SONUÇ
Rafine şekerin çok kullanılması
sadece obeziteye yol açmıyor. Aslına
bakarsanız obezite, aşırı şeker
tüketiminin yol açtığı metabolik
sorunların sonuçlarından sadece biri ve
en görünür olanı. Bu nedenle de günah
keçisi olarak herkes obeziteyi işaret
ediyor. Bu yaklaşım da asıl sorunun
gizlenmesi ile sonuçlanıyor.
Nedir asıl sorun? İşlenmiş ve ultra
işlenmiş ürünlerin tüketiminin artışının
sonucu insülin direnci. Bu durum,
uzun zamandır gizleniyor çünkü rutin
analizlerde bakılan açlık kan şekeri
ve glikolize hemoglobin yani HbATC
düzeyi uzun zaman normal kalıyor.
Bu, her şeyin normal olduğunun
kanıtı değil çünkü vücudumuz şeker
düzeyini normal tutabilmek için elinden
geleni yapıyor; burada insülinin aşırı
salgılanması var tabii. Sonuç, insülin
direnci ve ardından gelen damar
sertliğinden Alzheimer'a uzanan bir
dizi ciddi sağlık problemi. Obezite
ise bu sorunlardan sadece birisi.
ABD'deki "Metabolik Sendrom ve llişkili
Hastalıklar" dergisinde 2019 yılında
yayımlanan ve 8721 kişiyi kapsayan
(2009-2016 arasında) bir araştırma
sonucuna göre, ABD'de toplumun
sadece 612,2'si metabolik açıdan
sağlıklı. Bu da sorunun ciddiyetini
anlamaya ve önlem almaya yetmeli.
OBEZİTEDE “MUCİZE!” TEDAVİLER
Son zamanlarda GLP-1 agonisti adı
verilen ilaçlar, çok yüksek fiyatlarına
rağmen deyim yerinde ise peynir
ekmek gibi satılıyor. Nedir GLP-1
agonisti? Sağlıklı, yani liften zengin
gerçek besinler ile beslendiğimizde
ince bağırsaklarımızın sonlarına doğru
L hücreleri adı verilen hücrelerden
GLP-1 adı verilen bir peptit salgılanır.
Bu peptit, beyindeki “Artık yeme,
yeter bu kadar!" uyarısı verirken
mide boşalmasını da metabolizmayı
POPULAR SCİENCE »27

korumak için yavaşlatır; pankreasa
olan etkisi ile de insülin salgılatarak
kan şekerimizi düşürür. Bu peptit
uzun zamandır biliniyordu ama
vücudumuza verildiğinde yarılanma
ömrü kısa ve çok pahalı olduğundan
sınırlı miktarda kullanılıyordu. Son
zamanlarda değişen ise bu peptitin
sentetik olarak üretilmesiyle yarı
ömrünün uzatılması oldu. Böylece etki
süresi de uzadı ve dozu yükseltilerek
iştah kapatıcı etkisinin uzun sürmesi
sağlandı.
Bu durum, obezitenin ilaçla tedavisi
gibi bir hayâlin gerçekleştiği etkisi
yarattı ama gerçek bu değil. Öncelikle
bu şekilde yapay olarak vücudumuzun
ödül sistemini bloke etmiş oluyoruz.
Sonuç depresyon ve intihar düşüncesi
olabiliyor. Ikincisi bu ilaç, sadece
yağları yok etmiyor kas kütlesinde
de azalmaya yol açıyor. Bu da
vücudumuzun en fazla enerji tüketen
organlarından olan kaslarımızın
azalmasıyla obezitenin geri dönüşünü
artırıyor. Kas kütlesi azalışı yüz
kaslarında belirgin olduğunda, bu ilaca
“EMİLİM AZALDI, YEME MİKTARI
DA AZALDI VE HIZLA ZAYIFLADIK.
NE GÜZI L OLDU DEĞ LU MI>*
28 « POPULAR SCİENCE
ğ vE
bağlı ve ilacın adı ile tanımlanan bir
yüz ifadesi oluşuyor.
Bu ilaç bir tedavi değil ve sadece
bir süre için iştahı kapatıyor. Sürekli
alınması gerekliliği ve çok pahalı
olması nedeni ile sürdürülebilir bir
tedavi olarak nitelendirilmesi zor.
OBEZİTE CERRAHİSİ / METABOLİK
CERRAHI
Özellikle ABD de neredeyse diyet
yerine yönlendirilen bir yöntem olan
obezite cerrahisi, vücudumuzun
sindirim sisteminin anatomik yapısını
değiştirerek emilimi; mideyi ufaltarak
da fiziksel olarak yeme miktarını
azaltarak zayıflamaya yol açıyor.
Emilim azaldı, yeme miktarı da
azaldı ve hızla zayıfladık. Ne güzel oldu
değil mi?
Değil! Bu ameliyat, sadece ölümcül
durumdaki obezlerde yapılması gereken
bir hayat kurtarıcı girişim. Yani bu
operasyonu, nefes alamayan hastada
soluk borusunun delinerek takılan kanül
ile nefes almasının sağlanması gibi
düşünmek gerekiyor.
e
45
Ameliyat komplikasyonları anlatılırken
sadece ameliyat yeri ve ameliyat ile
komplikasyonların az olduğu söyleniyor.
Oysa emilimi geri dönüşümsüz
bozduğunuzda, bunu da sadece
zayıflatmak için yaptığınızda, örneğin
hamilelik sırasında annenin emilim
eksikliğine bağlı olarak bebekte
beslenme sorunları, yaşlılıkta artan
kemik erimesi, hayat boyu alınması
gereken vitaminler ve mikro besleyiciler
ve ödül merkezi uyarısının azalmasına
bağlı depresyon, intihar...
Bunca radikal değişime rağmen
ameliyat olan kişiler, şeker yemeye
devam ederse eskisi kadar kilo almaları
ise kaçınılmaz. Nitekim kilonun geri
dönme oranı 96 30'a kadar çıkabiliyor.
ÇÖZÜM
Obezite bir toplum sağlığı problemidir.
Siyasal, politik ve ekonomik kararların,
ülkelerin obez olup olmamasında
önemli rolü vardır. Hareketsizlik, tarım
zehirleri, gelir düzeyinin düşük olması vb.
nedenlerle sağlıklı besinler yerine ucuz
olan ultra işlenmiş besin tüketiminin
artışı ve kalori hesabının bilerek yanlış
yapılması, sorunun temel nedenleri.
Asıl sorun metabolik olarak sağlıksız
bir toplumda yaşıyor olmamız. Odak
noktamızı sadece obezlere değil
obez olmayan hasta kişilere doğru
genişletmemiz gerekiyor.
Kısaca, bilimden ayrılmayın!
 HARİ KU

H. Aziz Kayıhan Astronom, Bilim Eğitimcisi

Uluslararası Astronomi ve
Astrofizik Olimpiyatları
Türkiye'den lise öğrencilerinin astronomi ve astrofizik alanındaki muhteşem başarısı

Türkiye çok uzun yıllardır uluslararası
bilim olimpiyatlarına katılım gösteri-
yor. Günümüzde TÜBİTAK Bilim Insanı
Destek Programları Başkanlığı (BİDEB)
aracılığı ile katıldığımız olimpiyatlarda,
1985 yılından bu yana öğrencilerimiz
muhteşem başarılar elde ettiler. 2007
yılından beri düzenlenen Uluslararası
Astronomi ve Astrofizik Olimpiyatları'na
(IOAA) bu seneye kadar katılma imkâ-
nımız olmamıştı. Fakat ilk katıldığımız
uluslararası olimpiyattan gençlerimiz
madalyalarla dönerek aslında bu alanda
ne kadar iyi olabileceğimizi de gözler
önüne sermiş oldular.
Bu muhteşem gençlerden ve başarı-
lardan daha detaylı bahsetmeden önce,
bilim olimpiyatları mevzusunu biraz
daha açmak ve derinlemesine ele almak
istiyorum. Bu isteğimin arkasında yatan
temel neden ise Türkiye'deki eğitim-öğ-
retimin, bilime olan yaklaşımı ve bakış
AÇISI...
Ülkemizde maalesef “bilimsel çalış-
ma" olarak sınıflandıracağımız şeylerin
hepsi "proje" olarak adlandırılıyor. Bir
proje aslında temel olarak bir probleme
çözüm bulmak amacıyla birçok detayın
yanı sıra başlangıç ve bitiş tarihlerinin,
çalışan ekibin ve en az diğerleri ka-
dar önemli olmak üzere finansmanın
belirlendiği bir dizi yönergeleri içeren bir
süreçtir. Yani aslında, bilimsel çalışmanın
yürütülebilmesi ve sonuçlandırılması için
gereken diğer tüm detayları belirler.
Türkiye'de birçok öğrenci farklı
çalışmalar, yarışmalar ve etkinlikler
kapsamında bilimsel çalışmalar yapıyor
olsa da bunların hepsini "proje" olarak
adlandırıyoruz. Bu da aslında temel bi-
limlerin, mühendislik gibi algılanmasına
neden oluyor.
Temel bilimler ve mühendislik bir ülkenin ge-
lişimi için çok önemli. Biri olmadan diğerinin
var olması söz konusu bile değil. TÜBİTAK'ın
ülkemizde düzenlediği proje yarışmaları,
proje süreci ve finansmanı gibi detayları
da içinde olacak şekilde öğrencilerin temel
bilimler ve mühendislik arasında bir bağ kur-
masını hedefliyor. Peki ülkemizde bu hedefe
gerçekten ulaşılıyor mu?
İşin doğrusu, proje yarışmalarında
gerçekten hakkıyla yer alan bazı çalışma-
lar haricinde, bu hedefe ulaşmaktan çok
uzağız. TUBİTAK proje yarışmalarında amaç,
öğrencinin konunun bilimsel arka planından,
mühendislik uygulaması hatta ürün aşama-
sına kadar yer alması; her süreci öğrencinin
yapması (proje yazımı dahil) ve öğretmenin
sadece yönlendirici bir danışman olması.
Ancak maalesef durum böyle gerçekleş-
miyor. Özellikle proje yarışmalarını reklam
amacı olarak gören özel okullar başta olmak

53 ülkeden yaklaşık 250 öğrencinin katıldığı olimpiyatlar, Polonya'da 16. IOAA kapanışında poz veren Türk takımı öğrencileri
düzenlendi. I0AA katılımcıları Chorzow'daki meşhur gezegen evi ve eğitmenleri.
Planetarium Slaskie'yi ziyaret ettiler.

POPULAR SCIENCE » 29
İMAR KU

Türkiye'de düzenlenen proje yarışmalarında öğrenciler zaman zaman başka Olimpiyatlarda bronz madalya kazanan
projelerin danışman öğretmenleri tarafından haksız bir şekilde eleştirilebiliyorlar. Egemen Sarıtekin, ü iversite tercihi
Phil Roeder sonucunda Fizik bölümüne yerleşti.

üzere öğretmen her bilimsel temeli
araştırıyor, market araştırmasını ya-
pıyor, proje sonucunu veya ürününü
ortaya çıkarıyor.
Sonuç olarak projeyi yazan da öğ-
retmen oluyor. Hatta "proje uzman-
ları" çalıştıran bazı okullar bu sürece
öğretmenleri de çok dahil etmeden
yürütüyor. Tüm bunların neticesinde
öğrencinin kazanımı maalesef mini-
mumda kalıyor.
Belli bir alanda uzmanlaşmak için
çabalayan öğrenci açısından ise sü-
reç yine hüsranlarla dolu. Gerçekten
güzel bir bilimsel çalışma veya mü-
hendislik fikrine sahip bir öğrencinin
proje yarışmalarına katılma hevesi,
onların önüne hazırda "derece alma-
ya müsait" başka projeler konarak
kırılmış oluyor.
Ancak iş bilim olimpiyatlarına
geldiği noktada durum çok daha
farklılaşıyor. Bilim olimpiyatlarında
öğrencinin kendi bilgisini ortaya
koyması gerektiği için ulusal olimpi-
yatlara katılma konusunda isteğini
ortaya koyan öğrenciler, bu konuda
gerekli donanımlara sahip olacak
şekilde eğitiliyor. Böylece öğrenciler
derece elde edememiş olsalar da
katılım gösterdikleri temel bilim
dalında çok ciddi bir bilgi birikimine
sahip oluyor.
Derece alan öğrenciler için ise
süreç daha kapsamlı bir şekilde
devam ediyor. 1. aşama sınavında
başarılı olan öğrenciler, uzmanların-
dan eğitim aldıkları bir yaz kampına
katılıyorlar. Bu yaz kampı sonunda 2.
aşama sınavına katılarak, kış kam-
pına katılma fırsatını yakalamaya
çalışıyorlar. Bundan sonrasında ise
uluslararası olimpiyat takımına seçi-
lebiliyorlar. Astronomi ve astrofizik
alanında uluslararası olimpiyatlara
katılmış bir öğrencinin Türkiye'de-
ki en az ikinci senesini okuyan bir
astronomi bölümü öğrencisi kadar
bilimsel donanıma sahip olabildiğini
söyleyebilirim.
Öğrencilerin ortaya koyduğu bu
çabalar da boşa gitmiyor tabii ki.
Uluslararası olimpiyatlarda madalya
kazanan öğrenciler, adlıkları madalya
ve para ödülünün yanı sıra katıldık-
ları ilk üniversiteye giriş sınavında
sınavsız bölüm tercih etme imkanını
elde ediyorlar. Bunun gerçekten de
çok büyük bir teşvik olduğunu vur-
gulamak istiyorum. Hele ki ülkemiz
şartları dikkate alındığında.
Türkiye'yi katıldığı ilk Astronomi ve
Astrofizik olimpiyatında temsil eden
öğrencilerimiz de muhteşem bir per-
formans sergileyerek madalyalar ve
mansiyon ödülü ile döndüler. Olim-
piyat takımımızdan Tuna Tülümen
gümüş madalya kazanırken, Egemen
Sarıtekin, Mehmet Öztürk ve Yiğit
Karaca bronz madalya kazandılar.
Kaan Üstün ise mansiyon ödülü
kazandı.
Bu isimlerini saydığım 5 gencin
geleceğe bakış açılarını değerlen-
dirmenizi istiyorum. Sevdikleri ve
öğrenmeye hevesli oldukları alanda
ne kadar iyi olduklarını tüm Dünya'ya
kanıtladılar. Yani artık geleceğe dair
tercih edecekleri alanda çok daha korku-
suzca adım atarak kendilerini geliştirebi-
lecekler. Ben kendi adıma buradan tüm
bu genç arkadaşlarımızı başarılarından
dolayı tebrik ediyorum.
Son olarak, gelelim olimpiyatlarla
başladığım bu içerikte ele aldığım kıyas-
lamaya. Bu noktayı özellikle bu köşeyi
takip eden, temel bilimlere ilgi duyan lise
öğrencisi arkadaşların dikkatine sunu-
yorum. Ülkemizdeki proje yarışmaları
da çok güzel kazanımları getirebilecek
potansiyelde olsalar da bu kazanımların
büyük bir çoğunluğu maalesef gençlerin
elinden alınıyor ve bir derece de elde
edilmediğinde tüm süreç, başarısızlık
veya "projeye yapılan haksızlık" olarak
nitelendiriliyor.
Ancak bilim olimpiyatlarında elde
edilen kazanımın önüne böyle bir gölge
konulamıyor. Bu nedenle, bilim olimpi-
yatlarına katılma konusunda hevesli
olun ve öğretmenlerinizi de teşvik edin.
Uluslararası Astronomi ve Astrofizik
Olimpiyatlarında bronz madalya alan
öğrencilerimizden Egemen Sarıtekin, A//
About Space Türkiye'ye verdiği röportaj-
da “Her lise öğrencisinin bilim olimpiyat-
ları dünyasına adım atması gerektiğini
düşünüyorum. Olimpiyat süreci, herkesin
kendini daha iyi tanıyıp geliştirebileceği,
hayatta ancak bir kez yaşanabilecek bir
deneyim" yorumunu yaptı. Ben de onun
bu cümlelerine sonuna kadar katılıyo-
rum.
Gökyüzünüz açık olsun.

30 « POPULAR SCİENCE

Parlayan sok dalgaları
Yeni oluşan yıldızlardan kaynaklanan
şok dalgaları, yıldızın etrafını saran
önyıldız diskindeki gazlarla çarpıştıkça
Isınıyor ve inanılmaz parlak hale geliyor.
Herbig-Haro cismi olarak sınıflandırılan
bu cisimleri 19 yüzyılın sonlarından beri
biliyoruz. James Webb Uzay Teleskobu,
yeni oluşan yıldızları muhteşem
kızılötesi görüşü sayesinde detaylı bir
şekilde görüntüleyebiliyor. Teleskop, bu
gözlemlerden biri olarak, 14 Eylül tarihinde
HH 211 olarak adlandırılan Herbig-Haro
cisminden yayılan muhteşem jetleri
görüntüledi. HH 211 Güneşimizin henüz
doğum aşamasına muhteşem bir örnek.
Tüm bu detayları görebilmek, kendi
oluşumumuzu da anlayabilmek adına
geliyor.
Güneşimize benzer bir yıldız, bu
muhteşem oluşum sürecinin ardından
yaklaşık 12 milyar yaşayarak, hayatını bir
gezegenimsi bulutsu olarak noktalıyor.
WEBB'DEN GELENLER
Milyarlarca yıl uzun bir ölçek olsa da
evrenin farklı yerlerinde bu safhaları
gö leyerek bir yıldızın yaşam
döngüsüne dair daha iyi fikre sahip
olabiliyoruz. Halka Bulutsusu (M57) (Üstte)
yıldızımızın ömrünü tamamladığında
alacağı bir başka şekli gözler önüne
seriyor. JWUT Ağustos ayında bu meşhur
bulutsunun gaz yapısını en ince yapısına
kadar, daha önce görmediğimiz bir ayrıntı
seviyesiyle fotoğrafladı.
 İ

AyyüzeyineinenVikram'ın
EU Zil ELİ
Kİİ le gi

HİNDİSTAN, AY'IN GÜNEY KUTBU'NA

UZAY ARALIINDIRDI
Bilim insanları bu keşfedilmemiş toprakların donmuş su rezervleri
barındırabileceğini düşünüyor.
ASHOK SHARMA, KRUTIKA PATHI

başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Başarıya ula- yükselen konumunu gözler önüne seren

indistan, uzun zamandır yaptı-
H: yatırımların karşılığını aldı ve
.Ay'ın Güney Kutbu yakınlarına uzay
aracıindirenilkülke oldu. Hindistan'ın bu tarihi
yolculuğu, dünyanın en kalabalık ülkesi (2023
rakamları itibariyle Çin'i geçmişdurumda) için
aynızamanda teknolojik bir zafer. Hindistan'ın
Chandrayaan-3 uzay aracının adı Sanskritçede
“Ayaracı"anlamına geliyor.
Hindistan'ın 2019'da Ay'a inme girişimi
şan son girişimle birlikte Hindistan; ABD,
Sovyetler Birliği ve Çin'in ardından Ay'a in-
meyibaşarandördüncüülkeoldu. İçindebir
keşif aracı bulunan iniş aracının Hindistan
saatiyle 18.04'te Ay yüzeyine inmesi, tüm
ülkede coşkuyla kutlandı. İnişi izleyenuzay
bilimcilerin alkışları ise Hindistan'ın güne-
yindeki Bengaluruşehrinde yankılandı.
Hindistan'ın teknoloji ve uzay alanında
görev, Başbakan Narendra Modi'nin yansıt-
maya çalıştığı imajla örtüşüyor: Hindistan,
dünyanın elit ülkeleri arasına yükselme
yolunda. BRICS Zirvesi'ne katılmak üzere
bulunduğu Güney Afrika'dan inişi izleyen
Modi, “Hindistan artık Ay'da. Hindistan,
başka hiçbir ülkenin ulaşamadığı bir yere,
ayın Güney Kutbu'na ulaştı. Tarihe tanıklık
ediyoruz"açıklamasını yaptı.

32 « POPULAR SCİENCE
 Hindistan Uzay Araştırma Organizasyonu
(ISRO) Başkanı S. Somnath, keşif aracının
Ay'da çeşitli deneyler yapacağını ve Ay yü-
zeyinin mineral bileşimini deanalizi edece-
ginisöyledi.
Maliyetinin 75 milyon dolar olduğu tah-
min edilen görevin yaklaşık bir buçuk ay
sürmesi bekleniyor. Somnath, Hindistan'ın
birsonraki denemesinin insanlı bir Ay göre-
violacağınısöylüyor.
Hindistan geçen yıl dünyanın en büyük
beşinci ekonomisi hâline geldi ve Ay göre-
vinin başarısı, gelecek yıl yapılacak genel
seçimleröncesinde Modi'ninpopülaritesini
artıracak gibi görünüyor.
RUSYA YARIŞTA GERİYE DÜŞTÜ
Hindistan'ın başarısı, Ay'daki aynı bölgeyi
hedefleyen Rus uzay aracı Luna-25'in kont-
rolsüz bir yörüngeye girerek düşmesinden
sadece birkaç gün sonra geldi. Luna-25'in,
47 yıl aradan sonra Rusya'nın ilk başarılı Ay
inişi olması planlanıyordu. Rusya'nın uzay
ajansı Roscosmos'un başkanına göre bu
başarısızlığın sebebi, 1976'daki son Ay göre-
vinin ardından Ay araştırmalarına verilen
uzun aradan kaynaklanan uzmanlık eksik-
liğiydi.
ÜLKEİÇİN ÖNEMLİ BİR HEDEF
Modi'nin Hindistan'ın dünyadaki konumu-
nu yeniden canlandırma ve İngiliz sömür-
geciliğinin mirasından kurtulma çabaları,
Hintliler arasında geniş yankı uyandırmıştı.
Pekçok Hindistan vatandaşı, Ay'ainişi ülke-
nin yükselen birsüper güç olduğunun kanı-
tıolarak görüyor.
İnişi izlemek için tüm Hindistan halkı
televizyonlara kilitlendi. İnişten bir önceki
gün binlerce kişi, nehir kıyılarında, tapınak-
larda vedini mekânlarda kandil yakarak gö-
revinbaşarılıolmasıiçinduaetmişti.
İniş aracı Ay yüzeyine yaklaşırken, dev-
letçeişletilen birplanetaryumda onlarca in-
san ellerini kavuşturarak dua etmeye başla-
dı. İnişaracı yüzeye indiğinde tezahüratlara
vealkışlarageçtiler.
Seyircilerarasında yeralan öğrenci Mitak-
shi Sinha, görevin kendisini motive ettiği
söylüyor ve “Ben de ISRO'da çalışmak isti-
yorum”diyor.
Hindistan, Eylül ayında G-20 Zirvesi'ne
evsahipliği yaptı ve Modi, ülkeninartanjeo-
politikgücüne dikkatçekmekiçinbu başarı-
yıdakullanmayıihmaletmedi. Hindistan'ın
Rusya ile tarihi bağları olsa da ABD ve diğer
Batılı ülkeler de Hindistan'a kur yapmaya
devamediyor.ZiraÇin'inartanetkisine karşı
rarlıbirşekildeilerliyor. 1960'lardanbuyana
birçok uydu fırlattı, 2014'te Mars yörüngesi-
Chandrayaan-3,14 Temmuz'da Hindistan'ın
güneyindeki Sriharikota'danfırlatılmıştı.
Hindistan'ıbirsiperolarak görüyorlar.
Hindistan'ın uzaydaki başarısını diğer
uzay kuruluşları da takdirle karşıladı. NASA
Yöneticisi Bill Nelson, X'te (Twitter) Hin-
distan'ı tebrik ederek “Bu görevde ortağınız
olmaktan mutluluk duyuyoruz!” dedi. Av-
rupa Uzay Ajansı Genel Müdürü Josef Asch-
bacherise“Olağanüstü!"diyebirtweetattı.
GÜNEY KUTBU NEDEN ÖNEMLİ?
Ay'ın Güney Kutup bölgesiyle ilgilenen bir-
çokülkeveözelşirketvarçünkübubölgede-
ki kraterler donmuş su barındırıyor olabilir.
Bu su gerçekten varsa gelecekteki görevler-
de belki de içme suyu kaynağı olarak veya
roket yakıtı yapımındakullanılabilir.
Chandrayaan-3'ünaltı tekerlekli inişaracı
ve keşif modülü, Ay toprağının ve kayala-
rının özellikleri hakkında bilim camiasına
veri sağlayacak bilim enstrümanları içeri-
yor.
Hindistan'ın bir önceki girişimi 2019'da
başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Uzay aracı
Ay'ın yörüngesine girmiş ama iniş aracıyla
irtibatını kaybetmişti. Söz konusu iniş ara-
cı, Ay'da su arayacak keşif aracını bırakmak
üzere son inişini yaparken düşmüştü. Arıza
analizraporuna göre kazanın sebebi yazılım
hatasıydı.
2019'daki görev 140 milyon dolara mal
kontrolleri yapılırken görülüyor), yörünge
aracında problem olmamasınarağmeninişaracı
olmuştu. Görevin amacı, Ay'ın Dünya'dan
görünmeyen kısmında bulunan kraterleri
incelemekti. Bu kraterlerde su birikintileri
olabileceği düşünülüyor. 2008'de Hindis-
tan'ın Chandrayaan-1 yörünge aracı da bu
durumu doğrulamıştı.
Hindistan'ın uzay programı yıllardır istik-
aktif olan program kapsamında Hindistan
hem kendisi ve hem de başka ülkeler için
ne başarıyla uydu yerleştirdi, önümüzdeki
yılise ABD iş birliğiyle Uluslararası Uzay İs-
tasyonunailk görevini planlıyor.
DİĞER AY ÇALIŞMALARI
Hindistan'ın bölgesel rakibi Çin de uzayda
yeni kilometre taşlarına ulaşma yolunda.
2013'te Ay'a iniş yapan Çin, geçtiğimiz Ma-
yıs ayında yörüngedeki kendi uzay istas-
yonuna üç kişilik bir mürettebat gönderdi.
Çin,önümüzdeki on yıliçinde Ay'aastronot
göndermek istiyor. Hindistan-Çin ilişkileri
ise2020'deki ölümlesonuçlanansınır çatış-
malarındanberidibevurmuşdurumda.
Pek çok ülke ve özel şirket, Ay yüzeyine
uzay aracı indirebilmek için yarış hâlinde.
Nisan ayında bir Japon şirketinin uzay aracı
Ay'ainmeye çalışırken düştü. Kâramacıgüt-
meyen İsrailli bir kuruluş da 2019'da bir de-
neme yaptıama uzay aracı yüzeye çarparak
parçalandı.
Japonya bir X ışını teleskobu görevi kap-
samında 6 Eylül'de Ay'a bir iniş aracı fırlattı.
İki ABD şirketi ise yıl sonundan önce Ay'a
iniş aracı göndermeyi planlıyor ve bunlar-
dan biri Güney Kutbuna inecek. NASA da
önümüzdeki yıllarda kraterlerdeki donmuş
sudan yararlanmak üzere Ay'ın Güney Kut-
bu'naastronotindirmeyiplanlıyor.
Hint bilim yazarı Pallava Bagla, Hindis-
tan'ın denemesinden hemen önce yaşanan
Rus başarısızlığının Hindistan'ı yıldırma-
dığını söylüyor. Ayrıca Hindistan'ın dört yıl
önceki başarısız görevden ders çıkardığını,
bu sayede kusursuz bir görev gerçekleştiril-
diğini de belirtiyor. “Hintler yollarına güç ve
güvenle devam ettiler, bunun da karşılığını
aldılar"diyor.
Hindistan'ın 2019'da gerçekleştirdiği
Chandrayaan-2 görevinde (fotoğraftason
arızalandıve bağlantı kaybedildi. Yörüngedeki
araçhâlâçalışıyorve 75 yıl dahaveri göndermeye
devam edecek.
POPULAR SCIENCE »33
 #

LHANDRAYAAN-3'UN UZAY
YARIŞINA ETKİSİ NE OLALAK?
Hindistan'ın Chandrayaan-3 iniş aracının Ay'ın Güney Kutbun'a inmesinin, Hindistan
ve dünya için ne anlama geldiğini bir uzay politikası uzmanına sorduk.
THE CONVERSATION

indistan, 23 Ağustos 2023'teChandra-
H yaan-3 iniş aracıyla Ay'ın Güney Kut-
bu yakınına inenilkülke olarak tarihe
geçti. Aynı zamanda 2020'deki Çin inişinden
beri Ay'ainenilkülke oldu.
Hindistan, günümüzde Ay'a iniş çalış-
maları yürüten birkaç ülkeden biri. Ay'ın
Güney Kutbu ise özellikle ilgi çekici; çünkü
kraterler, çukurlar ve antik buz boşlukla-
rıyla dolu yüzey şimdiye kadar hiç ziyaret
edilmemişti.
Hindistan'ın Ay'ainişinin hem bilim camia-
sı hem de dünya toplumları için ne anlama
geldiğini Uluslararası İlişkiler Uzmanı Ma-
rielBorowitz'esorduk.
HİNDİSTAN VE DİĞER ÜLKELER NEDEN AY'A
Ay'a gitmek insanlara ilham veriyor, insan-
lığın teknik yeteneklerini sınıyor ve Güneş
Sistemimiz hakkında yeni şeyler keşfetme-
mizisağlıyor.
İnsanlariçin Ay'ın tarihi ve kültürel
bir öne-
mi var. Dünyadaki herkes gece gökyüzüne
bakıp Ay'ıgörebiliyor.Buyüzdeninsanların
inşa ettiği bir uzay aracının Ay yüzeyinde
dolaşmasının ne kadar şaşırtıcı olduğunu
dahaiyikavrayabiliyoruz.
Ay aynı zamanda hem uluslararası iş bir-
liğini hem de uluslararası rekabeti barışçıl
bir şekilde yürütmek için önemli fırsatlar
sunuyor.
Amerika Birleşik Devletleri, Rusya, Çin,

34« POPULAR SCİENCE

 Hindistan, İsrail gibi pek çok ülkenin hatta
ticari kuruluşların Ay'a inmekle ilgilenme-
si,yeniortaklıklariçinpekçokfırsatdemek.
Bu ortaklıklar, ulusların kaynaklarını
birleştirerek uzayda daha fazla şey başar-
malarını sağlayabileceği gibi bireysel araş-
tırmacıları ve kuruluşları birbirine bağla-
yarak Dünya'da barışçıl iş birliklerini teşvik
edebilir.
Ay'a yapılacak keşiflerin ekonomik fay-
dalar sağlayabileceğini düşünenler de var.
Yakın vadede bu, uzay teknolojisi üzerin-
de çalışan ve bu görevlere katkıda bulunan
yeni şirketlerin ortaya çıkmasını sağlayabi-
lir. Son zamanlarda Hindistan'da uzay giri-
şimlerininartmasıbununbirörneği.
Nihayetinde Ay, orada bulunabilecek su,
helyum 3 ve nadir toprak elementleri gibi
doğal kaynaklara dayalı ekonomik faydalar
dasağlayabilir.
DÜNYA GENELİNDE UZAYA İLGİ ARTIYORMU?
Son birkaç on yıl içinde uzay faaliyetleri-
ne katılan ulusların sayısı epey arttı. Dün-
ya'dan görüntü veya veri toplayan uydular
söz konusu olduğunda bu çok belirgin. Bu
tür uydu görevleriyle ilişkili 6O'tan fazla
ülke var. Şimdi bu ilginin uzay araştırmala-
rına ve özellikle de Ay'a doğru genişlediğini
görüyoruz.
Ay'a olan ilgi, bazı açılardan bakıldığında
1960'lardakiilkuzay yarışınabenzer hedef-
lerden kaynaklanıyor. Bu hedefler arasında
ülkenin teknolojik yeteneklerini göster-
Başarılı iniş, Mumbai'dekine benzerşekilde mek ve gençlere ya da genel olarak halka il-
tümülke çapındakutlamalara
yol açtı (üstte).
hamvermekdevar. Ancakbu kez yarışanlar
Hindistan'daki öğrenciler Chandrayaan-3'ün ikisüper güçlesinırlı değil. Artık yarışadâhil
güvenli birşekilde inmesi içinduaederken
olan birçok ülke var ve hâlâ rekabet söz ko-
(altta)
sıadayının hepsi Güney Kutbucivarında.
nusu olsa da uzayı keşfetmek için iş birliği
yapma ve yeni uluslararası ortaklıklar kur-
mafırsatıdamevcut.
Ayrıca tüm bu yeni aktörlerin ve son 60
yılınteknikilerlemelerisayesindedahasür-
dürülebilir keşifler yapma potansiyeli de
var. Bu da Ay üsleri inşa etmemizi, Ay kay-
naklarını kullanmanın yolları geliştirme-
mizi venihayetinde Ay'da doğal kaynaklara
veya turizme dayalı ekonomik faaliyetler-
debulunmamızısağlayabilir.
HİNDİSTAN'IN GÖREVİ İLE DİĞER ÜLKELERİN
AYGÜREVLERİ ARASINDA NE FARK VAR?
Hindistan'ın başarısı, çok heyecan verici
ve türünün ilk örneği. Fakat bu görevin şu
anda Ay'da ve çevresinde faaliyet gösteren
yedi görevden sadece biri olduğunu unut-
mamakgerek.
Gelecekteki iniş alanlarını belirlemek
için Ay yüzeyini inceleyen Güney Kore'nin
Pathfinder Lunar Orbiter aracı, NASA'nın
fonladığı bir uzay startup şirketi tarafından
geliştirilen CAPSTONE uzay aracı ve NA-
SAnın Lunar Reconnaissance Orbiter aracı
daşuanda Ay'da. CAPSTONE, Ay'ın etrafın-
daki benzersiz bir yörüngenin stabilitesini
inceliyor. Lunar Reconnaissance Orbiter
ise Ay hakkında veri topluyor ve gelecek-
teki görevler için bölgelerin haritasını çıka-
rıyor. Ayrıca, Hindistan'ın Chandrayaan-2
keşif aracı düşmüş olsa da ona eşlik eden
yörünge aracı hâlâ çalışır durumda. Çin'in
Chang'e-4 ve Chang'e-5 iniş araçları da hâlâ
Ay'dafaaliyetgösteriyor.
Başka ülkeler ve şirketler de bu görevle-
rin arasına katılmak için canla başla çalışı-
yor. Rusya'nın Luna-25 görevi, Chandraya-
an-3'ün inişinden üç gün önce Ay'a çakıldı;
ancak Rusya'nın bu aracı geliştirmesi ve
inişe bu kadar yaklaşması da önemli bir ba-
şarı. Aynı şey, özel Japon şirketi ispace ta-
rafından inşa edilen ve Nisan 2023'te Ay'a
çakılanuzayaracıiçindegeçerli.
NEDEN AY'INGÜNEY KUTBU HEDEFLENİYOR?
Birçok ülke, gelecekteki keşifler için Ay'ın
Güney Kutbu'na odaklanıyor. NASA'nın Ar-
temisprogramıiçin belirlediği 13inişnokta-
Bu bölge, astronotları desteklemek ve
roket yakıtı yapmakiçin kullanılabileceksu
buzu bulmak için en büyük potansiyele sa-
hip. Ayrıca bölgede sürekli veya neredeyse
sürekli Güneşışığıalan tepeler var. Buda Ay
faaliyetlerini destekleyecek enerjiyi üret-
mekiçinmükemmelfirsatlar yaratıyor.
POPULAR SCIENCE »35
 KEMİKLERİ ŞEKİLLENDİREN GENLER BULUNDU
Tespit edilen genler, geçmişimize ve geleceğimize dair ipuçları sunuyor.
ustin Teksas Üniversitesinden ve
Av York Genom Merkezinden
(NYGC) araştırmacılar, yapay zekâ
kullanarak on binlerceröntgen görüntüsünü ve
genetikdiziyianalizetti. Böyleceiskeletlerimizi
şekillendiren (omuzlarımızın genişliği, bacakla-
ımızın uzunluğu vb.) genleri tam olarak tespit
etmeyi başardılar. Science dergisinde kapak ko-
nusuolanaraştırma,evrimimizdeki önemli bir
perdeyi aralıyor ve doktorların ileride sırtağısı
veartrit gibi rahatsızlıklara yakalanmariskimizi
dahaiyi tahmin etmelerini de sağlayabilir.
Araştırmanı bütünleştirici biyoloji, istatistik
ve veri bilimi alanlarında çalışan Yardımcı Do-
çent Vagheesh Narasimhan, “Araştırmamız,
yapay zekânın tıptaki etkisinin güçlü bir gös-
tergesi” diyor. “Özellikle görüntüleme verileri-
ninanaliz edilmesi ve nicelleştirilmesinde, bu
bilgilerin sağlık kayıtlarıyla ve genetik bilgilerle
hızlıca ve büyük ölçekte karşılaştırılmasında
yapay zekâ çok etkili” İnsanlar, bacakları kol-
larından daha uzun olan tek büyük primat.
İskeletformundaki
bu kritik değişiklik, ikiayak
üzerinde yürümemizi sağlıyor. Bilim insanları,
Australopithecus'tan Neandertallere uzanan
modem insan fosil kayıtlarında açıkça görülen
anatomik farklılıklarınaltında yatan genetikde-
gişiklikleri belirlemeye çalıştılar. Ayrıca, ikiayak
üzerinde yürümemizi sağlayan bu iskelet oran-
36 « POPULAR SCİENCE
larının, diz ve kalçaartriti gibi kas-iskelet sistemi
hastalıkları riskini nasıl etkilediğini de bulmak
istediler. Yetişkinlerarasındaengelliliğinin başlı-
canedenleri arasında olan bu hastalıklar, dünya
genelinde milyarca kişiyi etkiliyor.
Araştırmacılar, derin öğrenme modelleri-
ni kullanarak 39,000 tıbbi görüntü üzerinde
otomatik ölçüm yaptı. Omuzlar, dizler, ayak
bilekleri ve vücuttaki diğer noktalar arasındaki
mesafeleri ölçtüler ve bu ölçümleri her kişinin
genetik dizilimiyle karşılaştırdılar. Sonunda
genomda iskelet oranlarını kontrol eden 145
nokta tespit ettiler.
Çalışmanın eş yazarı, NYGC kısmi üyesi ve
Columbia Üniversitesi Psikiyatri Bölümün-
den Tarjinder (T. 1) Singh, “Çalışmamız, belirli
genleri vücudun farklı bölgelerindeki iskelet
uzunluklarıylaeşleştirenbir yol haritası sağlıyor.
Gelişim biyologlar, bu yol haritasını kullanarak
bu genleri sistematik birşekilde araştırabilecek”"
diyor. Ekip, iskelet oranlarının başlıca kas-iske-
letsistemi hastalıklarıylailişkililerinideinceledi.
Sonuçlara göre, kalça genişliğinin boya oranının
daha yüksek olduğu bireylerin kalçalarında os-
teoartrit ve ağrı gelişme olasılığı daha yüksek.
Benzer şekilde, femur (uyluk kemiği) uzunlu-
Şunun boya oranı daha yüksek olan kişilerin
dizlerindeartrit, dizağrısı vebaşkadiz problem-
leri gelişme olasılığı daha yüksek. Gövdeuzun-
luğunun boya oranı daha yüksek olan kişilerde
isesırtağısı görülme olasılığı daha yüksek. Ma-
kalenin baş yazarı Austin Teksas Üniversitesin-
den Eucharist Kun, “Burahatsızlıklar, eklemler
üzerinde ömür boyu devam eden biyomeka-
nik zorlanmalardan kaynaklanıyor” diyor. “İs-
keletoranları, yürüyüşümüzdenoturuşumuza
kadar herşeyi etkiliyor veburahatsızlıklardada
risk faktörü oluşturması çok mantıkdı"
Çalışmanın sonuçları, evrimi anlamamız
açısından daönem taşıyor. Araştırmacılara göre,
iskelet oranlarını kontrol eden birkaç genetik
segment, genomumuzun “insanda hızlandı-
rılmış bölgeler” (HAR) denilen bölümleriyle
beklenenden daha fazla örtüşüyor. Bunlar, bü-
yükmaymunlarda ve birçok omurgalıda ortak
olan ancak insanlarda önemli ölçüde farklıla-
şan genom bölümleri. İskeletanatomimizdeki
farklılaşmanın genomik gerekçesi işte bu. Rö-
nesans'ın kalıcıimgelerinden biri, Leonardoda
Vinci'nin Vitruvius Adamı'dır. Bu çizim, uzuv-
ların ve insan vücudunu oluşturan diğer un-
surların oranları ve uzunlukları üzerinde durur.
Narasimhan, “Bir açıdan bakıldığında bizde
da Vinci'nin boğuştuğu aynı sorunla uğraşıyo-
Tuz" diyor. “Temel insan formu ve propolsiyo-
nunedir? Ancak günümüzdemodem yöntem-
ler kullanıyoruz ve bu oranların genetik olarak
nasıl belirlendiğini de sorguluyoruz”
SUKRALOZ DNA'YA ZARAR VERİYOR
Araştırmacılar bu yapay
tatlandırıcının geçirgen
bağırsak sendromuyla
da bağlantılı olduğunu
ortaya koydu.
USA O'MARY
Sukralozun moleküler
yapısı oOÂHO
CI
HO
eni bir çalışma, şeker ikamesi ola-
Y rak kullanılan sukralozlailgili ciddi
endişeleri ortaya koyuyor. Araştır-
macılara göre sukraloz tüketimi bırakılma-
lı ve devletler sukralozu yasal düzenleme
altınaalmalı.
Sukraloz genellikle çeşitli markalar altın-
dasatılan, ambalajlı gıda ve içeceklerde de
kullanılan bir yapay tatlandırıcı.
Journal of Toxicology and Environmen-
tal Health, Part B'de yayımlanan çalışma-
da araştırmacılar, insan kan hücrelerini
ve bağırsak dokusunu, sukraloz-6-asetata
maruz bırakan laboratuvar deneyleri ger-
çekleştirdi. Bulgular, sukralozu bağırsak
sağlığı sorunlarıyla ilişkilendiren daha ön-
ceki araştırmaları daha da detaylandırdı.
HASARIN MEKANİZMASI
Araştırmacılar, sukralozun DNA'nın parça-
lanmasına yol açarak insanları hastalık riski
altına soktuğunu buldu. Ayrıca sukralozun
geçirgen bağırsak sendromuyla da ilişkili
olduğunu ortaya koydular. Bağırsak duva-
rının yıpranıp geçirgen hâle gelmesiyle olu-
şan bu sendromun belirtileri: Yanma hissi,
mide ağrısı, ishal, gaz ve şişkinlik.
DNAya zarar veren maddelere “genotok-
sik” deniyor. Araştırmacılar, sukraloz yedi-
ğinizde vücudun sukraloz-6-asetat adlı bir
madde ürettiğini; bu maddenin de geno-
toksik olduğunu buldular. Ayrıca, bazı ha-
zır gıdalarda tespit ettikleri eser miktardaki
sukraloz-6-asetatın Avrupa Birliği'nde izin
verilen güvenli seviyeyi aştığını gördüler.
Kuzey Carolina Eyalet Üniversitesinde
biyomedikal mühendisliği profesörü olan
araştırmacı Susan Schiffman şöyle diyor:
“Sukralozla ilgili güvenlik standartlarını
ve yasal düzenlemeleri gözden geçirmenin
zamanı geldi. Çünkü bu maddenin ciddi
riskler taşıdığına dair kanıtlar artıyor. Fakat
hiçbir önlem alınmasa bile sukraloz içeren
ürünlerden kaçınmanızı öneriyorum. Ye-
memeniz gereken bir şey bu.”
FDA FARKLI DÜŞÜNÜYOR
Şuan için ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA),
sukralozun güvenli olduğunu, sofra şeke-
rinden 600 kat daha tatlı olduğunu ve unlu
mamullerde, içeceklerde, sakızlarda, jela-
tinlerde ve dondurulmuş sütlü tatlılarda
kullanıldığını söylüyor. FDA'in websitesin-
deşu açıklama yer alıyor: “FDA, sukralozun
güvenli olduğunu tespit etmek amacıyla,
maddenin olası toksik etkilerini belirlemek
üzere tasarlanmış 110'dan fazla çalışmayı
gözden geçirmiştir. Bu çalışmalara üreme
ve sinir sistemleri, kanserojenlik ve me-
tabolizma üzerine yapılan çalışmalar da
dâhildir. FDA, sukralozun metabolizma ve
diyabetli hastalar üzerindeki etkilerini ele
almak üzere klinik çalışmaları da gözden
geçirmiştir."
POPULAR SCİENCE »37
Köpeğinizin kendi
kuyruğunu kovalamasını
veya kedinizin rahatlamak
için bir şeyleri emmesini
sevimli bulabilirsiniz
ama evcil hayvanınız
bu faaliyetleri günlük
rutinini bozacak kadar
sık tekrarlıyorsa ciddi bir
sorunu olabilir.
KEDİ VE KÖPEKLER DE KOMPULSİF
BUZUKLUK YAŞIYOR
©
“Tnsanlarda obsesif kompulsif bozukluklar
(OKB), insanların takıntılı düşünceler ya-
A.şamalarıyla gelişir. Bu da “kompulsiyon”
denilen, tekrarlayan ve genellikle sağlıksız
davranışlara yol açar. Köpekler ve kedilerde
de OKB görülebilirama insan versiyonundan
biraz daha farklı bir şekilde ortaya çıkar.
Texas A&M Veterinerlik ve Biyomedikal
Bilimler Fakültesinde klinik veteriner olan Dr.
Ashley Navarrette, “OKB, evcil hayvanlarda
daha çok kompülsif davranışlar hâlinde göz-
lemleniyor çünkü evcil hayvanların gerçek-
ten obsesif" olup olamadığı bilinmiyor” diyor.
“Kompulsif davranışların aileden geldiğine;
dolayısıyla da genetik kökenli olduğuna dair
araştırmalar var. Ancak her köpek veya kedi
kompulsiyon yaşayabilir çünkü bunlar 'nor-
mal' davranışlardan türer, uzun süre devam
eder ve hiçbir amaca hizmet etmez”
Köpeklerdeki yaygın kompulsif davra-
nışlar arasında kuyruk kovalama, yalama,
dönme, volta atma, çiğneme, havlama ve
görünmez cisimleri ısırma sayılabilir. Kedi-
lerde ise aşırı timarlama, emme, tekrarlayan
sesler çıkarma, volta atma ve hayali cisimleri
kovalama şeklinde ortaya çıkabilir.
Bu davranışlar, kalp atışının yavaşlaması
ve mutluluk verici hormonların salgılanması
38 « POPULAR SCİENCE
gibi evcil hayvanları sakinleştiren fiziksel de-
gişiklikleri uyardığı için hayvanın davranışı
bırakmasını zorlaştırabilir. Bu nedenle Navar-
rette, hayvan sahiplerini yaygın kompulsif
davranışları izlemelerini öneriyor. Hayvanın
dikkatini davranıştan uzaklaştıramıyorsanız
veya dikkati dağıtıldıktan birkaç dakika sonra
davranışa geri dönüyorsa kompulsif bozuk-
luk olabilir.
KOMPULSİF BOZUKLUĞUN TEŞHİSİ
Hayvanlarda kompulsif bozukluk tanısı
koymanın ilk adımlarından biri, o davranışa
neden olabilecek tıbbi sorunları elemek. Bu
bozuklukla ilişkilendirilebilecek davranış-
lar saymakla bitmeyeceği için, Navarrette,
hayvanlarının kompulsif davranışlar sergi-
lediğinden şüphelenen kişilerin öncelikle
veteriner hekime gitmelerini tavsiye ediyor.
Navarrette, “Kompulsif davranışlar tipik
olarak bir 'stres etkenine' tepki olarak ortaya
çıkar ve bazı stres seviyeleri fiziksel zarara
kadar gidebilir” diyor. “Örneğin kendini ya-
tıştırmak için sürekli bacağını yalayan kö-
peklerde, iltihap ve enfeksiyona yol açabile-
cek 'yalama granülomu' adlı cilt rahatsızlığı
gelişebilir."
“Ancak her davranışsal sorunda olduğu
gibi, önce tıbbi sorunları elemek zorundayız”
diye açıklıyor Navarrette. “Örneğin, köpek
kendini yaralama derecesine varacak şekilde
yalıyorsa veteriner bunun davranışsal bir so-
run olduğunu varsaymadan önce dermato-
lojik ve ortopedik sorunlar ekarte etmelidir.
Sebebin tıbbi olup olmadığını ancak vete-
rinerler anlayabilir; ancak evcil hayvanların
kompulsif bir davranış sergilemesinden
hemen önce ortaya çıkan tetikleyicileri be-
lirlemek sahiplerinin işidir. Öte yandan te-
tikleyiciler çok farklı şeyler olabileceğinden
tespit etmek de zor olabilir.
Navarrette, “Eve ilk kez gelen biri, elektrik
süpürgesi, lazer pointer gibi şeyler tetikleyi-
ciolabilir” diyor. “Örneğin, benim border col-
lie cinsi köpeğimin, ışık huzmelerinin içinde
dikilip toz parçacıklarını ısırmaya çalışmak
gibi kompulsif bir davranışı vardı. Dikkatini
dağıtmak çok zordu ve önündeki her şeyi;
arabamın arka koltuklarını bile ısırıyordu.”
Hayvan sahipleri, hayvanlarını belki de
tuhaflıklarına rağmen ya da bu tuhaflıkla-
rı yüzünden seviyor. Ama bu tuhaflıklar
sağlıksız davranışlara benzemeye başlarsa
hayvanınızın normal bir yaşam sürmesi için
ilkadımınız bir veterinere danışmak olmalı.
 ALL ABOUT

SPACE TÜRKİYE'DE ASTRONOMİ DERGİSİ

POPULAR SCIENCE
EKIBINDEN yoz YY
EO
EN
Ni
| |

EKİM
KASIM
SAYISI
BAYİLERDE
KAÇIRMAYIN!

POSTER
HEDİYE!
Muhteşem
Samanyolu
Galaksisi

Online satın almak için: www.dergiburda.com

IYIDI
Mitlerin
büyüleyici
dünyası
Meraklısına Mısır Mitolojisi, tarihteki
enuzun ömürlü medeniyetlerden
birinin temel değerlerini ifade eden,
çağdaş kültürleri etkileyerek Batı
kültür mirasının bir parçası haline
gelen mısır mitlerinin büyüleyici
ve karmaşık dünyasını ele alıyor.
Mitoloji, tarihin büyük bir kısmında
Mısır kültürünün ayrılmaz bir
parçasıydı. Geraldine Pinch debu
kitapta, Kleopatra'nın İğnesi ve
Tutankhamun'un altın heykelinden
tanrıların anlatıldığı papirüslere
kadar Mısır mitolojisiyle ilgili
çok çeşitli kaynak ve nesnelerin
arkasındaki kültürel ve tarihsel
arkaplanı inceliyor. Bunun yanı sıra
“Horus ve Seth'in Çekişmeleri” mitini
ayrıntılı olarak açıklayıp yol açtığı pek
CNN
a KİL LE Te İL ELİİYZİ
Akıllı priz, akıllı aydınlatma ürünleri,
PL İLİ GLAM ENR LT
LO Ke) Te Sİ li Ta ETLE
şimdi de akıllı kapı zili Türkiye'de satışa
sunuldu. Tapo D2305S1 model adlı kapı
YAL G La KV TL ee RİO) Dİ:
Tapoürünleriyle bir arada kullanılabilen
KA KLİNİK 41 MT İTEM Eİ İİ)
Alaa MEYE
dual elele ra GELE LİGİ
gerekirse sesli iletişim kurmak evlerin
ve evdekilerin güvenliği içn önemli.
Rea YETİ İPA MEALLİ
eTR olur li İl a fee KİN
TULUM Te DEYİN
kapızilinde gece de çekim yapabilen
BİYE İGİLİ
Böylece kapıya gelen ya da yaklaşan
her şey görüntülenebiliyor. Yerleşik
spotışığı ve yıldız ışığı sensörü
sayesinde geceleri de renkli ve yüksek
GL ee dil A İTİYOR
ei cluracıulKl Keira ner
Ker eliri DAGİ Ter KİLİ
baştan ayağa görülebilmesini sağlıyor.
Ucar kiç: ikoyza 1g
önemli ölçüde artırıyor. Tapo
4O « POPULAR SCİENCE
çok yorumu gözler önüne seriyor.
Ayrıca Mısır tarihine ait birzaman
çizelgesi ve teknik terimler sözlüğü
desunuyor. Mitlerin ne anlama
geldiğini, İsis ve Osiris gibi tanrıların
mitlerinin çağdaş kültürü etkileyerek
kültürel mirasımızın bir parçası
haline nasıl geldiğini merak edenler
için keyifli birrehber. Ilgın Yıldız'ın
çevirdiği eser, Nova Kitap'tan çıkmış.
FİT 4l İla afeli TEKELİ
özelliği de yer alıyor. Bu sayede kapıya
Falİİe41 ele TE İLİ RİİLİ
kurulabiliyor. Yada bunun yerine
daha önceden Tapo uygulamasına
kaydedilmiş hızlı yanıt ile de iletişim
arar diaUl o) TYTe O afla)
İLAY İY alara Kali İY
ve hayat daha da kolaylaşıyor. Ayrıca
akıllı kapı zilinin iç mekân zil desteği de
bulunuyor. İç mekân için farklı zil sesleri
seçmek mümkün. Kapı zilinin çalınması
late eli eyz3| İk ELEK
sökülmek istendiğinde hem alarm çalıp
hem de uyarı bildirimi gönderen Tapo
D23051 akıllı kapı zilinin paketinde bir
de hub yer alıyor. Tapo T200 model hub
ile satılan ürün kullanıcılara avantaj
sağlıyor. Çünkü ileride farklı Tapo
Viral laleleri tdi eldeli)
Al İYİ
Akıllı ev
araştırmaları
Statista'nın araştırmasına göre akıllı
ev cihazlarının aktif olarak kullanıldığı
ev sayısının 2026 yılına kadar
573,7 milyon kullanıcıya ulaşması
beklenirken, hane penetrasyonunun
ise yüzde 25'e ulaşacağı düşünülüyor.
Kaspersky'nin gerçekleştirdiği anket
sonuçları ise ailelerde akıllı cihazlarıyla
daha sık ilgilenenlerin erkekler
olduğunu gösteriyor. Bu durum, ev
yönlendiricisinde (home router) Wi-Fi
ayarlarının değiştirilmesi gerektiğinde
veya ağa yeni cihazlar eklendiğinde de
geçerli. Erkeklerin çoğu (9075) genellikle
bunu yaparken, kadınların yalnızca
9050'si bu görevi yerine getiriyor.
Bilgisayarlara yazılım ve uygulama
yükleme söz konusu olduğunda da
durum neredeyse aynı seyirde ilerliyor.
Kadınların 9647'sine kıyasla erkeklerin
9672'si bundan sorumlu olarak görülüyor.
Çocukların dijital alışkanlıklarına
ilişkin eğilim ise değişiyor. Araştırma
verileri, her iki ebeveynin de çocukların
cihazlarda geçirdiği zamanı kontrol
etme konusunda eşit derecede istekli
olduğunu gösteriyor. Özellikle,
erkeklerin 9667'si ve kadınların 9654'ü
küçüklerin cihazlarda geçirdiği zamanı
izliyor.
Yapay zekâ zirvesi
Türkiye'deki yapay zekâ farkındalığını
artırmak ve ekosistemi geliştirmek
amacıyla2017 yılında kurulan Türkiye
Yapay Zekâ İnisiyatifi (TRAJ) bu yıl
6.kez Türkiye Yapay ZekâZirvesi'ni
gerçekleştiriyor. Yapay zekânın öncü
isimlerini altıncı yılında da biraraya HER SEY *
getirecek olan Türkiye Yapay Zeka Zirvesi,
26-28 Ekim 2023 tarihlerinde herbüyük
İİ iŞ YLA
ilerlemenin temelinde yatan merakı ifade
eden “Her Şey Bir Soruyla Başlar” teması ile
AYIM Türkiye

gerçekleştiriliyor. Zirvenin ilk günü fiziksel

olarak İstanbul Levent'te Wyndham Grand
Otel'de gerçekleştirilecek. Önde gelen
yapay zekâ konuşmacılarının sunumlarına
evsahipliği yapacak zirve, ilk gününde
Türkiye Yapay Zekâ Ekosistemi'nde yer
alan girişimlerle yatırımcıları ve sektör inovatif projeler, yurt dışından unicomların zekâeğitim programlarına odaklanılarak
profesyonellerini bir araya getirecek. katılımı ile önemli deneyim aktarımları katılımcılara bilgi ve becerilerini
İkinci gün iseakademisyenler, küresel canlı olarak online etkinliklerle sağlanacak. genişletmeimkânı sunulacak.
ekosistemden konuşmacılarla yapay zekâ Zirvenin final günündeyse TRAI Akademi Etkinlik hakkında detaylı bilgi için:
alanındaki gelişmeler, farklı sektörlerden vefarklı kurumların akademileriyle yapay https://turkiye-ai/trai23/

MSI ve UBISOF
un iş birliği Edebi panorama
George Orwell,
totaliterlik

iğ
karşıtı, sözünü
sakınmayan

ASAŞ
(( eli e lrNİŞ
toplumsal Yada Yere
eleştirileriyle > e Önel
MIRAGE edebiyat
sahnesine adım

r il
Oyun donanımı
konusunda önde gelen
üreticilerden
biri olan MSI,
uzun zamandır beklenen
ve5 Ekim'dedünya
çapında satışa çıkacağı
duyurulan Assassin's
Creed Mirage oyunu için
tanınmış oyun yayıncısı
UBISOFTileişbirliğini
resmi olarak duyurdu.
MST'ın13. nesil ntel
işlemcilerine sahip üst sınıf
DB
Gaming laptoplar, Gaming
monitörler veya Gaming
o yönlendiricilerinden
satın alan oyuncular,
Assassin's Creed Mirage
için oyun kodu kazanma
şansına sahip olacaklar.
UBISOFT'un Assassin's
Creed Mirage oyunu,
serinin tamamına ve
özellikleilk Assassin's
Creed oyununa bir övgü
olarak değerlendiriliyor.
attığı günden beri
adından daima söz
edilen, gözlemleri
hiçbir dönemde
güncelliğini
yitirmemiş cesur bir kalem. Politik
amaçla sanatsal amacı bütünleştirmeyi
birincil görevi addeden Orwell, 1936-
Oyuncuları 19. yüzyıl
1947 yılları arasında farklı mecralar
Bağdat'ınınaltın
için kaleme aldığı yazılarda, kitapçılık
dönemine taşıyarak göz
yılları anılarından radyoda edebiyat
kamaştırıcı bir kapsayıcılık
programı yaptığı günlere, dünya
sunan Assassin's Creed:
edebiyatının önde gelen isimlerine dair
Mirage oyunu; yoğun,
incelemelerinden sansürle gölgelenmiş
anlatıcı odaklı biraksiyon-
roman ve şiir türleri üzerine
macera deneyimini,
gözlemlerine kadar, okura dönemin
oyunun 15 yılı aşkın bir
politik atmosferiyle bütünleşen bir
süredir devam eden
edebi panorama sunuyor. Timaş
modem parkur, gizlilik ve
Yayınlarından çıkan kitap, Kübra Bodur
suikast öğeleriyle birarada
tarafından çevrilmiş.
sunuyor.

POPULAR SCIENCE »41

CUMHURİYETİN 100. YILINDA
ATLAS TARİH BULUŞMALARI
18 yıldır okuyucuyla buluşan
Atlas Tarih dergisi, Türkiye
Cumhuriyeti'nin 100. kuruluş
yıldönümünde özel bir etkinliğe
imza attı. Tarihçi İlver Ortaylı
ve konukları, Kuzguncuk'taki
Cemil Molla Köşkü'nde bir araya
geldi. MESA Holding işbirliğiyle
gerçekleştirilen etkinliğe
aralarında tarihçi, sinemacı ve
gazetecilerin de bulunduğu
seçkin davetliler katıldı.

tlas Tarih Buluşmaları'nın ilki

“100. Yılında Cumhuriyet”
temasıyla gerçekleştirildi.
Cemil Molla Köşkü'ndeki davete İlber
Ortaylı'nın yanı sıra, Araştırmacı-Yazar
Selim Erdoğan, Gündem Ötesi
programını hazırlayan ve sunan Pelin
Çift, Tarihçi ve Yazar Pelin Batu, Belgesel
Yapımcısı Gökhan Tarkan Karaman,
Yönetmen Tolga Karaçelik, Yazar ve
Küratör İzzeddin Çalışlar, Televizyon
sunucusu Merve Yıldırım, SNIK programı
yapımcısı Kenan Taş ve Yazar Şermin
Yaşar katıldı. Cemil Molla Köşkü'ndeki
davete MESA Holding Yönetim Kurulu
Başkanı Erhan Boysanoğlu ile MESA
Holding CEO'su Mert Boysanoğlu ve
MESA Holding Yönetim Kurulu Başkan
Vekili Yiğit Boysanoğlu ev sahipliği yaptı.
Atlas Tarih Buluşmaları'nın ilkinin açılış
konuşmasını yapan Doğan Burda
Dergi Grubu Yayın Direktörü Ferhan
Kaya, Cumhuriyet'in 100. yılında
böyle bir buluşma gerçekleştirdikleri
için mutlu olduklarını söyledi. Atlas
Tarih Yayın Danışmanı Cem Fakir,
“Bu ilk buluşmamızı İlber Hocamızın
katılımı ve desteğiyle
gerçekleştiriyoruz. Umarım hepimiz
ileride bu güzel akşamı 100. yılın
güzel bir hatırası olarak
anımsayacağız” dedi.
Mesa Holding Yönetim Kurulu
Başkanı Erhan Boysanoğlu ise
konuşmasında “Cumhuriyetimizin
100. Yılında tarihimizin bir dönemine
damga vurmuş Cemil Molla

Ni Çifti selim Erdoğan İK

42 « POPULAR SCİENCE
 Merve Yıldırım
Köşkü'nde sizleri ağırlamaktan büyük
gurur duyuyor, Atlas Tarih ve Doğan
Burda'ya bizlere bu fırsatı verdikleri için
teşekkür ediyorum” dedi. Cemil Molla
Köşkü'nün tarihi hakkında davetlilere bilgi
veren Boysanoğlu, “Cemil Molla Köşkü,
Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde
Adliye Nazırlığı ve Sura-yı Devlet Reisliği
yapmış; aynı zamanda Sultan
Abdülhamit'in yakın dostu olan Cemil
Molla Efendi'nin İtalyan asıllı mimar Sinyor
Alberti'ye yaptırdığı çok özgün bir
mimarinin eseri.” diye konuştu.
Atlas Tarih Buluşmaları'nda son sözü
alan Tarihçi İlber Ortaylı, “Cemil Molla,
Arap asıllıdır ama Osmanlı kültürünü
temsil eden bir molladır. Bu ev bir İstanbul
İtalyanı olan Mimar Alberti'nin yapısı ve
tasarımıdır. Burası selamlık dediğimiz
divanhane kısmıdır konağın. Bir de av
köşkü var. Bunlar devletin güvendiği
insanlardır” dedi.
Atlas Tarih Buluşmaları'na katılmaktan
dolayı çok mutlu olduğunu dile getiren
Ortaylı, “Atlas Tarih'i ilk sayılarından beri
elimden geldiği kadar destekliyorum. Bazı
konuları bu dergide yazma ihtiyacı
duyuyorum. Bir iki kez gezi de yaptım. Atlas
Tarih'te her görüşten yazar bulunuyor ve
dergi yıllardır okunuyor. Atlas Tarih bir
medeniyeti temsil ediyor. Ona göre pozitif,
soğukkanlı bakışı var. Popüler tarih dergisi
böyle olmalıdır zaten. Herkes kitap
okumaz. Batının en tarih seven
milletlerinde bile ders kitabından sonra
tarih okuyanlar nüfusun yüzde beşini
geçmez. Tarih okuma ihtiyacı popüler
kitaplar ve dergilerle giderilir. Bu önemli
bir fonksiyondur. Seviliyor bu dergiler.
Devam etmek zorundasınız.
Cumhuriyetin 100. Yılında uzun süredir
yaşayan bir dergidir Atlas Tarih. Onun da
başkalarının da devam etmelerini
temenni ediyoruz” diye konuştu.
Atlas Tarih Buluşmaları, farklı
temalarda ve tarihi mekanlarda
konuklarını bir araya getirmeye devam
edecek.
.
w—
İzzeddin Çalışlar- Selim Erdoğan
e
POPULAR SCIENCE »43
BİYOFABRİKASYONDA YENİLİKLER
Canlı hücre ve dokuların yazıcıda basılır gibi basılmasına “biyobaskı” deniyor.
Bu umut verici teknik sayesinde bir gün hastaların kendi hücrelerinden organ
yetiştirerek organ bağışı ihtiyacını ortadan kaldırabiliriz.
anlı doku ve hücrelerin basılması son larını basmak mümkün olmalı. Ancak bunu kolaylaştırıyor. Aynıanda çeşitli mürekkepler
derece karmaşık biriş ve onoktaya ge- başarmak için son derece ayrıntılı ve fark- kullanılarak farklı türde hücreler basılabiliyor
lebilmek için aşılması gereken birçok lılaştırılmış dokular basmak gerekiyor: Bir ve böylece dokular oluşturulabiliyor. Yinede
engel var. Utrecht Üniversitesi Tıp Merkezi, milimetreküp organ dokusunun bile içinde katman katman baskı yapmak çok zaman alı-
biyobaskayı klinik açıdan daha uygun hâle kılcal damarlar olması gerekiyor. Yani klinik yor. Birkaç santimetreküplük bir bölüm bile
getirecek üç önemli yeniliğe imza attı. olarakimplante edebileceğimiz fonksiyonel saatler sürüyor. Bu süre içinde de hücrelerin
Üç boyutlu biyobaskı denince aklımıza ilk dokular oluşturmak istiyorsak yazıcılar için ölmesi muhtemel. Ek olarak ekstrüzyon bas-
olarak “klasik” 3B baskı, yani plastik filament çıta çok yüksek. kıların yer çekimine dayanması, bunun için
püskürten 3B yazıcılar geliyor. 15 yıldabu tek- Biyomürekkeplerin geliştirilmesiyle bir- demürekkeplerin sağlam olması gerekiyor. O
noloji epey yayıldı, hobi amacıyla evlerdebile likte 3B ekstrüzyon (püskürtme) tabanlı bi- zaman da çok hücre dostu olamıyorlar.
kullanılıyor. Prensip olarak plastiğin yerine yobaskı mümkün hâle geldi. Yeni nozüller, Bu yavaş ve yer çekimine bağımlı sürecin
başka bir şey koyarak farklı hücre türlerine besleyici mürekkepler ve hazır iskeleler, hüc- üstesinden gelmek için biyobaskıda “hacim-
sahip ve biyolojik olarak işlevsel doku parça- relerin biyobaslka sürecinde hayatta kalmasını sel baskı” dabenimsendi. Bu teknikte, özel

4 « POPULAR SCİENCE

birjeliçeren dönen bir şişe, lazer ışığına ma-
Tuz bırakılıyor. Lazer ışığının vurduğu yerde
ışığa duyarlı jel hızla katılaşıyor. Bu sayede la-
zerli 3Bışıkrekonstrüksiyonu ile birkaç san-
timetreküplük karmaşık şekiller saniyeler
içinde oluşturulabiliyor. Ancak bu yöntem,
hız ve yer çekimi sorununu çözerken başka
dezavantajları beraberinde getiriyor. Bu ışığa
duyarlı jeller sadece süspansiyon hâlindeki
hücreleri içerebiliyor, bu nedenle hangi hüc-
retürünün nereye geleceğini ve kaçtane ola-
cağını kontrol altında tutmak zor. Ayrıca jel
sert olduğu için hücrelerin hareket etmesi,
uzaması ve birbirleriyle iletişim kurması da
zor. Oysa dokunun oluşumu hatta işleyişi
için bu işlevler gerekli.
Utrecht Rejeneratif Tıp Merkezinde araş-
tırmacılar bu zorlukların üstesinden gelmek
için çalışmalarını sürdürüyor. Araştırmacıla-
rın yayımladığı üç yeni makale, bu sorunlara
kısmen de olsa çözümler sunuyor.
İNOVASYON £ BASKIDA BİYOLOJİK
OLARAK İŞLEVSEL BÖLGELER OLUŞTURMA
Birkaç santimetrelik cisimlerin saniyeler
içinde basılabildiği hacimsel (volümetrik)
biyobaskı tekniği, hücrelerin basılması için
birçok olanak sunuyor. İşlemin hızlı vejelin
hücre dostu olması büyük avantajlar sağlı-
yor. Ancak baskı tamamlandığında hücre-
ler tam olarak gereken yerlere oturmamış
olabiliyor. Hücrelerin işlevsel dokular oluş-
turmak için gelişmesine, büyümesine veya
uzmanlaşmasına yardımcı olmak amacıyla
jeli çok fazla değiştirmek de mümkün değil.
Bu engellerin aşılması önemli çünkü vü-
cudumuzda hücreler, nereye gideceklerini
ve nerede kalacaklarını anlamak için belirli
bölgelerden veya dokulardan algıladıkları
sinyalleri takip ediyor.
Araştırmacılar, basılan ürün üzerinde son-
Tadan kimyasal değişiklikler yapılmasını sağ-
Merkezi bir kanala sahip hacimsel olarak basılmış bir yapıya gömülü, iki farklı hücre grubundan
(farklı floresan lipofilik membran boyalarıyla boyanmış) oluşan karmaşık ortak kültür modeli.
Soldan sağa: Model, sonucun fotoğrafı, mikroskop altında sonuç. (Ölçek: ii - 4 mm, ili < 2mm).
lamakiçin hem)jelin gözenekliliğiyle hemde
jel içindeki diğer moleküllere tutunan bile-
şiklerle oynadılar. Advanced Materials Tech-
nologies dergisinde yayımlanan makalenin
ilkyazarı Marc Falandt, “Bu teknikle biyormo-
lekülleri basılı yapılarımıza, dakikalar içinde
yüksek bir uzamsal çözünürlükte aşılamak
mümkün” diyor. “Önce jelatin bazlı yapıları-
mızı hacimsel yazıcıyla bastık ardından bu
yapılara biyomoleküller ve foto başlatıcı aşı-
layarak jelatin yapıların içinde karmaşık 3B
motifler oluşturmayı başardık. Bu yöntem,
biyomoleküllerinizin hapsolmasını istediği-
niz yeri 3B olarak yönetebilmenizi sağlıyor.
Bu daha önce mümkün olmayan bir şeydi”
Bu inovasyon sayesinde hacimsel baskıla-
r,istenilen herhangi bir3Bbüyüme faktörü
şekli ile “boyamak” artık mümkün. Örneğin,
damarların yönünü ve oluşumunu yönlen-
diren sinyal molekülleri, 3B baskılı cismin
içinde yalnızca ihtiyaç duyulan yerde ve
zamanda yeni damarları kendine çeken bir
iz oluşturacak şekilde yerleştirilebilir.
Bu sinyaller doğru hücreleri kendine çe-
kebilir veya kök hücrelerin rejeneratif po-
tansiyellerini gerçekleştirmelerine yardımcı
olabilir. Falandt şöyle diyor: “Bu çalışma, üç
boyutlu biyokimyasal düzenlemeye olanak
tanıyan akıllı malzemelerin geliştirilmesi ve
karakterizasyonu için ilk adımları atıyor.
Bu yaklaşımın hızlı hacimsel biyobaskı
tekniğiyle birlikte kullanılması, hücre dav-
ranışını ve gelişimini yönlendirebilecek
biyofabrik iskeleler oluşturma konusunda
umut veriyor. Bu yaklaşım, doğal doku ve
organların karmaşık biyokimyasal ortamını
3B biyobaskılarla taklit etmemize olanak
sağlayabilir”
Lite ere
İNOVASYON 2: GRANÜL JELLER, BASILI
HÜCRELER İÇİN EN İYİ ÇÖZÜM
Başarılı bir fabrikasyon doku için, basılan
hücrelerin hayatta kalmaları ve bitmiş
üründe gelişmeye devam etmeleri gerekir.
Bu hücrelerin işlevsel bir doku oluşturmaları
içide büyüyebilmeleri, hareket edebilmeleri
ve birbirleriyle iletişim kurabilmeleri şart.
Bu sorunu çözmek için çeşitli baskı stra-
tejileri denendi. Hepsinin artıları ve eksileri
var. 3Bekstrüzyon baskıda çeşitli tiplerde ve
yüksek sayılarda hücre basılabiliyoramabu
işlem çok uzun sürüyor, hücreler üzerinde
mekanik zorlanmaya neden oluyor ve yer
çekiminden etkileniyor. Bunların tümü, hüc-
relerin hayatta kalmasını ve işlev görmesini
olumsuz etkiliyor. Hızlı hacimsel biyobaskı
ile hız ve yer çekimi sorunu çözülmüş olsa
da buradaki zorluk, hücrelerin reçine içinde
rastgele ve daha düşük sayılarda dağılması,
baskının sol hâli katı reçine olduğu için de
hücrelerin düzgün işlev görememesi ve ile-
tişim kuramaması.
Busorunu çözmekiçin, biyobaskıda kulla-
nılan malzemeler, hücrelerin kendi kendini
organize etmesine ve iletişim kurmasına ola-
nak tanıyan bir ortam sağlamalı. Yumuşak
hidrojellerle bu genellikle mümkün olsa da
bu malzemelerde yüksek baskı çözünürlü-
Şünü ve şekil doğruluğunu sağlamak, hele ki
geleneksel katman katman üretim teknikle-
ri kullanıldığında hâlâ önemli bir darboğaza
yol açıyor.
BioRxiv'da yayımlanan makalenin ilk
yazarı Davide Ribezzi, bu zorlukların üs-
tesinden gelmek için granül reçinelerin
kullanımını araştırdı. Ribezzi, “Granül jeller
aslında sıkıca bir araya getirilmiş jel mikro-
POPULAR SCİENCE »45
 Kontrol
<2
40 katman
Hacimsel olarak basılmış bir tüpün 20, 40 veya 60 kat eriyik elektroyazılı iskele ile
güçlendirilmesinin etkisi (Ölçek çubuğu 0,5mm).
partikülleridir” diyor. “Her mikropartikül,
toplu hâldeki hidrojel versiyonuna benzer
özelliklere sahiptir. Ancak sıkıştırılmış mik-
Tojel partikülleri, bazı ilave özelliklere sahip
olacak şekilde tasarlanabilir ve özelleştirile-
bilir" Bunedenle partikül biyomalzemelerini
kullanmak, baskı süreçlerinde yığın hücre
kapsülleme ve malzeme işlenebilirliği ile il-
gili dezavantajlar karşısında umut verici bir
strateji olabilir.
Granül reçineler, araştırmacıların ekstrüz-
yon ile hacimsel baskıyı birleştirmelerine
olanak tanıdı. Ekstrüzyon baskı kullanılarak
belirli hücreleri veya kimyasal maddeleri
reçinede biriktirmek mümkün. Bu yakla-
şım, hacimsel baskının hızıyla ekstrüzyon
baskının doğruluğunu bir araya getiriyor.
Jel, baskı nozulunun etrafında, parmağını-
zın etrafını saran bir muhallebi gibi hareket
ediyor. Böylece hücreler yapının sağlamlığı-
nıdüşünmek zorunda kalınmadan birden
fazla katmana hızlıca yerleştirilebiliyor.
Daha sonra hacimsel baskı, püskürtülen
hücrelerin etrafındaki şekilleri oluşturarak
işlemi tamamlıyor.
Bu işlemin zorlukları da yok değil. Ri-
bezzi şöyle diyor: “Biyolojik malzemelerin
işlenmesi büyük dikkat ve titiz planlama
gerektirir. Ancak araştırmamızda mikroje-
lin termal özelliklerinden yararlanıyoruz.
Bu özellikler, mekanik ve optik özelliklerin
hassas bir şekilde ayarlanmasına olanak
tanıyor. Bu sayede gömülü hücrelerin al-
gılayabildiği ayarlanabilir uyaranlar oluş-
turabiliyoruz. Ancak bu derece ince ayar
yapmak için baskı sırasında daha da büyük
dikkat ve hassasiyet gerekiyordu." Deneyler,
granül reçinelerin baskıdan sonra çok daha
46 « POPULAR SCİENCE
20 katman
fazla biyolojik aktiviteye imkân verdiğini ve
katı jellerden çok daha iyi performans gös-
terdiğini doğruluyor. Kök hücreler reçine
içine basıldıktan sonraki sekiz gün içinde
daha fazla yayılabildi; epitel hücreleri daha
fazla bağlantı noktası oluşturdu ve nöron
benzeri hücreler birbirleriyle daha fazla
bağlantı kurdu.
Ribezzi şöyle diyor: “Sonraki çalışmala-
rımızda farklı malzemelerden elde edilen
mikrojelleri karıştırmayı düşünüyoruz. Bu
sayede benzersiz özelliklere sahip kompo-
zit yapılar ya da örneğin ilaç salgılayan biyo-
aktif cepler yapabileceğiz. Bu araçlar doku
işlevselliğini artıracak; doku mühendisliği,
rejeneratif tıp ve mühendislik ürünü canlı
malzemeler için yeni olanaklar yaratacak."
İNOVASYON 3: BİYOBASKI TEKNİKLERİNİ
BİRLEŞTİREREK İŞLEVSEL DAMARLAR
ELDE ETME
Hacimsel biyobaskı, hücrelerin baskı iş-
leminden sağ çıkmasını sağlayan hızlı bir
teknik. Ancak bu tür baskılar hücre dostu
jellerde yapıldığı için ortaya çıkan baskılar,
yapısal olarak çok sağlam olmuyor. Kan da-
marları ise yüksek basınçlara ve bükülmele-
redayanmak zorunda. Bu nedenle hacimsel
biyobaskı ile eriyik elektroyazı (MEW) yak-
laşımlarını birleştirme yoluna gidildi.
Eriyik elektroyazı, erimiş (biyolojik ola-
rak parçalanabilen) plastikten oluşan ince
bir filamentle çalışan son derece hassas bir
3B baskı türü. Mekanik olarak sağlam, dış
kuvvetlerle başa çıkabilen karmaşık iske-
leler üretebiliyor. Dezavantajı ise yüksek
sıcaklıklar yüzünden iskelelerin doğrudan
hücrelerle basılamaması. Bu nedenle hücre
yüklü;elleri iskelelerüzerinde katılaştırmak
için hacimsel biyobaskı kullanılıyor.
Süreç, eriyik elektroyazı tekniğiyle boru
şeklinde bir iskele oluşturulmasıyla başlıyor.
Ardından bu iskele, fotoaktifjel dolu bir şişe-
ye batırıldıktan sonra hacimsel biyoyazıcıya
yerleştiriliyor. Prensipte yazıcının lazeri; is-
kelenin içinde, üzerinde ve/veya etrafında
bulunan jeli katılaştırabilir. Advanced Ma-
terials dergisinde yayımlanan makalenin
ilk yazarı Gabril Gröfbacher, “Ama bunu
başarabilmek için iskeleyi şişenin tam or-
tasına yerleştirmemiz gerekiyordu” diyor.
“Merkezden küçük bir sapma bile olsa
baskıda kayma olacaktı. Ancak biz iskeleyi
şişeye taktığımız bir çubuğun üzerine ba-
sarak mükemmel bir şekilde ortalamayı
başardık.”
Çalışmada Gröfbacher ve meslektaşla-
rı, çeşitli kalınlıklardaki iskeleleri test etti.
İskelenin kalınlığı, borunun sağlamlığını
etkiliyordu. Son olarak, biyobaskılı jellerin
çeşitli yerleşimlerini de test ettiler. Jeller
iskelenin iç yüzüne, iskelenin içine veya dı-
şına yerleştirilebiliyordu. Ekip, etiketlenmiş
iki ayrı kök hücre kullanarak iki kök hücre
tabakasına sahip bir damar örneği basmak
ve damar boşluğunu kaplamak için merke-
ze epitel hücreleri yerleştirmeyi başardı.
Bu tasarım, baskının yan taraflarında de-
likler açılmasına da olanak veriyor. Bu saye-
dedamarda kontrollü geçirgenlik sağlanabi-
lir. Son olarak, araştırmacılar daha karmaşık
yapılar üretmeyi de başardı. Bunlar arasında
çatallı damarlar, hatta tek yönlü akışı sürdür-
meye yarayan ven valfli damarlar da var.
Gröfbacher şöyle açıklıyor: “Bu çalışma-
daki amacımız konseptin çalışabileceğini
ispatlamaktı. Şimdi asıl yapmamız gereken,
gerçek bir damarın parçası olan işlevsel hüc-
relerin yerine kök hücreleri koymak. Bu da
epitel hücrelerinin etrafına kas hücreleri
ve fibröz doku eklemek anlamına geliyor.
Sıradaki hedefimiz çalışan bir kan damarı
basmak.”
Sözünü ettiğimiz yeniliklerin üçü de
biyobaskıyı ileriye taşıma potansiyeline
sahip; ancak şüphesiz ki bu inovasyonlar
birleştirilebilir ve genişletilebilirlerse daha
KATKI SAĞLAYAN: LEVATOLAB, UMC UTRECHT
çok işe yarayacaklar. Grup lideri Riccardo
Levato şunları söylüyor: “Biyolojik olarak
aktif molekülleri granül jel kullanılan bir
ürüne basmak demek, hücrelerin molekül
bilgilerini daha iyi kullanabilmesi ve komşu
hücrelerle birlikte büyüyüp gelişerek doku- “
ya dönüşebilmesi demek."
MOLEKÜLER MAKİNELER
Yeni tedavilerin
geliştirilmesinde
ribozomların çok
önemli bir rolü olabilir.
©
| EE vücudu trilyonlarca hücreden
oluşuyor. Her hücrede kullanılan ener-
jinin 9660'ını ise bir “moleküler maki-
ne" kullanıyor. Bu makine, vücudun temel
yapı taşları olan proteinlerin üretiminden
sorumlu.
Bahsettiğimiz moleküler makinenin
adıribozom. Ribozomun görevi, genomda
bulunan mRNA adlı genetik kodun bir kop-
yasına dayanarak proteinleri oluşturmak.
Yakın zamana dek bilim insanları, ribozo-
mun tüm mRNAlarla aynı işleri yaptığını;
yani hiç değişmeyen standart bir montaj
hattı gibi çalıştığını düşünüyordu. Ancak
Kopenhag Üniversitesinde görev yapan
araştırmacılar işin aslının öyle olmadığını
keşfetti.
Kopenhag Üniversitesi Biyoteknoloji
Araştırma ve İnovasyon Merkezinden
Prof. Anders H. Lund, “Farklı ribozom tür-
leri olduğu uzun zamandır biliniyor ama
ribozoma hangi mRNA yı verirseniz verin,
sonuçta bir protein üreteceği varsayılıyor-
du. Ancak ele ettiğimiz sonuçlar, farklı ri-
bozom türlerinin farklı proteinler ürettiğini
gösteriyor” diyor.
Lund ve meslektaşları, kanser hücre-
lerinin diğer hücrelere kıyasla farklı ribo-
zomlara sahip olduğunu fark etti. Yeni ke-
şiflerinin temelini de bu oluşturdu. Ekibin
makalesi Developmental Cell dergisinde
yayımlandı.
“Durumun neden böyle olduğunu tar-
tışmaya başladık. Belki de kanser hücre-
leri; büyümek, metastaz oluşturmak veya
başka şekillerde gelişmek için belirli prote-
inlere ihtiyaç duyuyordu. Bu da bizi, çeşitli
ribozom türlerinin neden var olduğunu ve
vücut gelişimi için neden bu kadar önem
taşıdıklarını düşünmeye sevk etti” diyor
Lund. Yardımcı Doçent Sophia Hâfner ile
birlikte yürütülen çalışma hem fare be-
yinlerinde hem de insan kök hücrelerinde
gerçekleştirildi. Anders H. Lund'a göre bu
çalışma, sonuçların pek çok canlı türünde
geçerli olabileceğine dair güçlü bir göster-
ge.
KÜÇÜK DEĞİŞİKLİK, BÜYÜK ETKİ
Araştırmacılar işe farelerin beyinlerini fetüs
döneminden itibaren inceleyerek başladı-
lar. Fetüsün gelişimi boyunca beynin ribo-
zomlarının değiştiğini tespit ettiler. Bu da
ribozom değişikliklerinin düzenli gelişim
için gerekli olduğunu düşündürdü.
Aynı şeyin insanlarda da geçerli olup
olmadığını anlamak için araştırmacılar, in-
san vücudunda bulunan birçok farklı hücre
türüne dönüşebilen ya da “farklılaşabilen”
insan kök hücrelerini kullandılar.
“Hücreleri çeşitli hücre türlerine farklı-
laşmaya teşvik ettik ve gelişimleri sırasında
onları izledik. Sonra ribozomların değişip
değişmediğini inceledik ve gerçekten de
değiştiklerini gördük” diyor Lund.
Ribozomlar 114 küçük kimyasal modi-
fikasyon içeren belirli bir kalıba sahip. Bu
modifikasyonlar hücre farklılaşması sıra-
sında değişiyor ve araştırmacılara göre,
bu sırada ribozomun hangi proteinleri
üreteceğini belirleyen bir kod oluşturuyor
olabilirler.
Mitokondri içindeki
robozomlar.
GELECEĞİN TEDAVİLERİ
Kök hücrelerle ilgili devam eden önemli
araştırmalar var. Bunlardan bazıları da kök
hücrelerde belirli hücre türlerini (öm. sinir
hücreleri) üretmeye odaklanıyor. Dolayı-
sıyla bu yeni bilgi, vücut hücrelerinin nasıl
geliştiğini anlamak için çok önemli. Üstelik
gelecekte daha iyi tedaviler geliştirmemizi
de sağlayabilir.
“Elde ettiğimiz sonuçlar sayesinde bu
süreci daha iyi kontrol edebiliriz çünkü
artık belirli proteinlerin üretimini neyin
düzenlediğini daha iyi biliyoruz. Ayrıca s0-
nuçlar, belirli hücre türlerinin gelişimi için
çok önemli olan biyolojik süreçlere de ışık
tutabilir. Bu bilgilerin rejeneratif tıpta kul-
Tanılması mümkün” diyor Anders H. Lund.
Rejeneratif tıp, normal vücut işlevini
geri kazanmak amacıyla sağlıklı hücrelerin
hastalara nakledildiği tedavileri kapsıyor;
diyabet ve Parkinson gibi hastalıklarda
kullanılabiliyor. Bu bulgular, ileride kan-
ser için de daha iyi tedaviler geliştirmesini
sağlayabilir.
“Her şey ribozomların kanser hücrelerin-
desağlıklı hücrelerden farklı göründüğünü
fark etmemizle başladı” diyor Anders H.
Lund. “Ribozomlar farklı olduğuna göre,
kanser hücrelerinde bol bulunan ribozom-
ların bazılarına tutunabilen, belki de onları
etkisizleştiren bir madde geliştirebiliriz. Bu
da yeni tedavi olanakları yaratabilir.”
POPULAR SCIENCE »47
 UZAY
KA TY A HAKKINDA
“Dünya'aım yer© >|
“çekiminden |
Lİ ağ
Di EN eriEİa İNN! Ge ia.
- büyüklüğündeki asteroitlerin MEYE Ula NN
Ml leşi ilgili pek: KEK,şehir Ba VER

zaydaki insanlarla ilgilen büyük şehir . sürekli olarak Dünya'ya doğru hareket İli iri
0 “ efsanesi, astrohotların Dünya'nni yer çeki». şerbestylüşüş hâlinde. Aficak UUİ saatte 28.000
Ül ininden etkilenmediğidir. LU iz rr dil eraİva
a Vasi iaTaeğ Dia (O) dila YATA
Gn İstasyonu'nda (UUİ) kaydedilen videolarda, . Kâkmayd ÇİNİ 4yor. Bu durum, istasyonunun
astronotların havadaasilı Kici meyvelere - öabt! ula Gigi Bebee ET GEM Lala of:
vediğerküçük çisimlere LZ Jae a RAD NR ıkı etmemektedir
Pp Olin fet esiri görüyoruz. EİN efsa- : ve dolayısıyla Yere çâtpmayacaktıt. i
lıkır Gantt nödenleririden * OZ Yigin a nf ai gidildikçe yer çekimi-
Bose) kli O,GEi EE Dila ear iai yağar aile ER azalsa da aaa lane Pi
BE Giriniz (a çekiminin epi ukala eİNNey tâmamân ehe Le Llağı <4 (nc 2 b i
UUİ'de yaptıklari akrobasi re e işielii ENEL GR ina fırlatılacağı; Mta EN Aa (eo).
Diet pon maruZ pır i li ba ge citi Tari Gismi Dünya'yadoğıu , e
e sia KL Gi 1 Hn geti çekmeZse (ui Bİ yayalar arat ağafefsadii e
EE Tololaıni Yalanla bulleni ma 701 gi GK det LOM e NDE
ii 5

At aaebeklrinen at Ml Me
Dünya'nın yer çekimi alanı UUİ'yi ve
| astronotları sürekli olarak Dünya'ya
doğru çekiyor.

2 Uzay istasyonu ve içindeki her şey saatte

pzzYOloloğ alara Ni A NİYol

EL Maori
Gi Vee >
4 m Da
Kate o) fa UT Ta Vo)
NN

48« POPULAR SCİENCE

Astronotlar Dünya'nın yer
(iie
Çi ee
Ta GETİ Ke EİN
e Rl ef
“Bugüne dek
oldukları için havada asılı kalıyor.
uzayda sadece
üç kişi öldü”
Açık bir havalandırma vanası,
Dünya'ya dönmekte olan üç
kozmonot için ölümcül sonuçlar
30 Haziran 1971'de doğurday kapsülü mükemmel bir oto-
matik iniş yaptı. Georgi Dobrovolski, Vladislav Volkov ve Viktor
Patsayev adlı kozmonotlar uzayda geçirdikleri 23 günün ardından
dünyanın ilk uzay istasyonu Salyut 1'deki görevlerini "başarıyla"
tamamladılar. Ancak görevliler Dünya'ya inen kapsülü açtığında üç
kozmonotu da koltuklarında ölü buldu. Uzayın düşük basıncının
ve Dünya yüzeyinden 168 km yukarıda açılan bir havalandırma
vanasının hayatlarına mal olduğu ortaya çıktı. O zamandan bu
yana başka ölümcül kazalar da meydana geldi ama hâlâ Soyuz
faciasının “uzayda” meydana gelen tek kaza olduğu düşünülüyor.
Dünya'nın atmosferiyle uzay arasındaki sınır hâlâ çok tartışılsa
da uluslararası kuruluşlar deniz seviyesinden 100 km yukarıdaki
termosferde bulunan ve adını fizikçi Theodore von Kârmân'dan
alan Kârmân Hattı'nı temel alıyor. NASA kendi sınırını Dünya'dan
80 km yukarıya yerleştirmeyi tercih ediyor ama bu da uzayda
yitirilen hayatların sayısını değiştirmiyor.

Ölümcül Soyuz Il görevi

Havacılık ve uzay tarihi ölümcül kazalarla dolu olsa da uzayın sınırını deniz
seviyesinden 100 km yukarısı olarak tanımlandığından, uzayda ölen sadece
üç kişi var.

100km ------- ——E

1971
200 km , Soyuz
inişten kısa bir süre
180 km önce Soyuz 11 uzay
ki e. kapsülündeki üç
160 km 168 km Kozmonot, arızalı
bir vana nedeniyle
140 km hayatlarını yitirdi,
120 kam 2003 a
Columbia
Kusurlu bir ısı
100 km İ— - - - - ---- kalkan,yedi | -------
1986 astronot için
8Olkm Challenger ölümcül sonuçlar
1967 Arızalı bir doğurdu
Soyuzi kauçuk halka,
GO km e m ie yedi astronotun 65 km
paneli nedeniyle ölümüne yol açtı. ,
(0 km bir kozmonot 201 1 , N
öldü. Virgin Galactic
Test uçuşunda
20 km. meydana gelen

KT
patlamada
14 km bir kişi öldü. 15 km

POPULAR SCİENCE »49

 AYLARINI
Kk 7
| gençleştirir Bilim kurgu romanları, hareket hızından etkile-

İ
uzayda yüzlerce yıl boyunca
uiCec ikiler
eden ve bazı durumlarda
Dünya'ya çok daha genç
(elo atarkiaçe afolükiatığari Kya al
riyledolu. Ancak gerçekte ast-
ronotlar uzay yolculuğundan
dolayı gençleşmiyor, sadece
Dünya'dakiinsanlardandaha
yavaş yaşlanıyor. Bunun
açıklaması Einstein'ın
AN görelilik teorisinde
saklı. Teoriye göre
urla
lo Girer CTerla
hızlı hareket ederse zaman
okadar yavaşilerliyor. Ancak
erki işidir)Lar GEİaek
iile dilo)
için uzay aracının ışık hızına
yakın hızlara ulaşması gere-
kiyor. Uluslararası Uzay
İstasyonundaki astronot-
lar saatte 28.000 km hızla
seyahat etmelerine rağmen
Dünya'daki insanlardan
ese) li ereğli Sela
yavaş yaşlanıyor.

Astronotlar ışık hızında seyahat

edebilseydi ne olurdu?
ploNAYI Tae elele İM GİDİŞ: Astronot, yeni doğan bebeğine veda ediyor.
(İTE YAİTUI ENE: GÖREV: 10 gün boyunca ışık hızının 2699,9'u hızında yol alıyor.
Döndüğünde ikiz kardeşinden 13
LEY: DÖNÜŞ: Geri döndüğünde çocuğunun 6. doğum gününü kutluyor.

“Asteroit Kuşağı tehlikeli bir

yerdir” /
Bölgedeki milyonlarca devasa taş yüzünden Asteroit Kuşağı'nın ölümcül bir bölge
olduğu sanılır. Oysa bu taşlarla çarpışmak istatistiksel olarak neredeyse imkânsız.
LL
Tek bir bölgede milyonlarca devasa taşın 966.000 km olduğunu tahmin ediyor. Yani görev yapan Voyager araçları dadâhil olmak
bulunduğu Asteroit Kuşağı, filmlerde astro- Dünya'nın çevresinin 24 katından fazla! üzeretümuzayaraçları Asteroit Kuşağı'ndan
notları öldürebilecek bir engelli parkur gibi Başka bir deyişle bir asteroitle çarpışma başarıyla geçti. NASA, nihai varış noktaları
canlandırılıyor. Ancak çok sayıda asteroide riski milyarda bir. NASA'nın dış Güneş kuşağıniçinde olan üç görev gerçekleştirdi.
rağmen burası nispeten 1ssız bir yer. Mars Sistemi'ndeki gezegenlere düzenlediği Kuşaktakienbüyük cisimler olan Cerescüce
ve Jüpiter arasındaki bu bölge, milyonlarca görevler de bu hususu doğruluyor. Jüpiter gezegeni ve Vestaasteroidini 11 yıl boyunca
kilometre boyunca uzanıyor ve NASA, ve Satürn'ü keşfetmek üzere 1977 yılında hiçbir çarpışma olmadan inceleyen uzay
asteroitler arasındaki ortalama mesafenin fırlatılan ve halen yıldızlararası uzayda sondası Dawn'un görevini 2018'desonaerdi.
Jüpiter
Vönüs Asteroitler arasındaki i
ortalamamesafe
966.000 km.
a Neptün
Mars

D Satürn »
Merkür ya
ASTEROİT KUŞAĞI
i Asteroit e >
Dünya Kusağindeklen o Ape.
: LİR
büyükcisim olan
ve
se li —
Asteroit Kuşağı'ndaçok » Uranüsü
cüce gezegen . .3* farklıboyutlarda j
Ceres'inçapı 39 — milyonlarcaasteroi
50 « POPULAR SCIENCE 950km. OUA olduğu düşünülüyor.
 “Uzay boşluğu
vücudunuzu padatır” |
Prensipte astronotlar uzay giysisi olmadan birkaç dakika hayatta kalabilir
ama radyasyon sendromu ve organ yetmezliğinden ölürler.
Astronot, kaskını çıkardığı anda kan çanağına dönmüş
gözleri kafatasından dışarı fırlar... Saniyeler içinde kafası
tanınmayacak kadar şişer ve kanlı bir kütleye dönüşür...
Hollywood filmleri bize Dünya'nın koruyucu atmosferinin
dışında, uzayın derinliklerinde insan vücudunun ciddi
sorunlar yaşayacağını öğretmiştir. Aslında bu doğru: Uzayda
hava molekülleri o kadar azdır ki basınç çok fazla düşer ve
neredeyse tam bir vakum oluşur. Bu basınç eksikliği, vücudu
Kd
iki katına kadar şişirir ve organların vücut açıklıklarından
dışarı fırlamasına yol açar. Ama yine de vücut, bildiğimiz
anlamıyla “patlamaz”. Gerçekte astronotlar ölmeden önce
90 saniye ile üç dakika arasında hayatta kalabilirama Dünya
atmosferinin ve manyetik alanının dışındayken ultraviyole
radyasyonu astronotları birkaç saniye içinde yakar . Dahası
güçlü elektromanyetik gama ışınları da radyasyon sendro-
muna yol açar.

LEE GA
Astronotlar, ağırlığı 100 kg'ı aşan giysilerini çıkarırsa
ölümcül radyasyon, sıcaklık dalgalanmaları ve düşük
er rekor er Gila

v ATE e Ee ESA
TY Ge EA KUL
radyasyon ise mide bulantısı ve ishale yol açar.

ru a
ÇT Le eek

ES TALİ
ua

a aa Te ETİ
gazlar kabarcıklara dönüşür.

Deri gerilir
ve genleşen oksijenden
RT

ue e AYA
KA
İİ

rk reha A
yüzeyleri kaynamaya başlar.

Kanartık beyne oksijen taşıyamaz ve

EMT

KASIT TİKİ Uf

Dış basınç yetersizliği yüzünden

astronot
artık vücudunda oksijen
tutamaz
ve sonunda ölür.
dö

POPULAR SCİENCE »
 *Ay'ın karanlık bir tarafı var”

vanığelirfineş "ten hiç ışık almayan karanlık bir tarafa sahip
nr yanılgısı çok yaygındır hatta popüler kültüre de giren
bu yanılgıyı taçlandıran ünlü bir müzik albümü bile var (Dark
sideofthe Moon/Pink Floyd). Bu yanlışın nedeni, Ay'ın kendi
ekseni etrafında dönmediğine inanma eğiliminde olmamız;
Gosliece vgeiereiaatsatriyzekilıtadtrleiariğriciğ v/eğako yil 'g
olarak görüyoruz.
YAD aicialıfer eid yete) cil fecir feri
bir kez döndüğü için aynı tarafı görüyoruz. Basit bir deneyle
erine Kö rfalisiydaklaraıraiirri (İY a Kofektlıte arkilri
koyduğunuz sandalyenin etrafında yavaşça dolanın; dolaşırken
de yüzünüzün sandalyeye dönük olduğundan emin olun.
Odada, etrafınızda kapı, pencere, duvar saati gibi sabit bir
nesne belirleyin ve dolanmaya sırtınızı bu nesneye, yüzünüzü
sandalyeye dönük olarak başlayın. Sandalyeninetrafındadolan-
(iftar) ia cafe ricieraiii(eaitaii VASİ) aaa Mİ VAN
nüzü döndüğünüzü göreceksiniz. Yani sandalyenin etrafında
yarım tur dolanırken, kendi ekseninizde 180 derece dönmüş
olduğunuz. Ay da aynısını yapar; Dünya'nın etrafında dolanır
ve kendi ekseninde döner. Şimdi odadaki sabit cismin Güneş
olduğu varsayın. Sandalye etrafında dolanırken bu nesneye,
yani Güneş'e hem arkanızı hem de yüzünüzü dönüyorsunuz.
Ay'da aynı şekilde dönüp-dolandığına göre, Güneş ışınları
Ay'ın her yüzüne bir ay boyunca mutlaka düşer.

Ee “Ay'ın evreler Biray boyunca Ay'ın farklı evrelerini görürüz.

Bu durum, bazen yanlış birşekilde Dünya'nın
sebebi Dünya'nın gölgesinin Ay'ın bazı kısımlarını örtmesi
şeklinde kendine açıklama buluyor. Oysa

gölgesidir gerçekte bu, daha ziyade Ay'ı nasıl gördüğü-

müzle ilgili bir konudur. Şöyle ki; Dünya'nın
konumu göz önüne alındığında, Ay'ın az
ya da çok aydınlatılmış farklı taraflarını
görüyoruz. Bunu basit bir deneyle kafanızda
canlandırmakiçin; Ay'ıtemsiledecekbirtopu
masaya koyun ve etrafında dolanın. Güneş
arkanızda olduğu zaman size bakan tarafın
tamamının aydınlandığını görürsünüz.
İlerledikçe örneğin Güneş artık sağınızday-
ken, görünür tarafın yarısının yarım ay gibi
aydınlandığını görürsünüz. Top ve Güneş
aynı yönde olduğundaysa baktığınız tarafın
tamamen karanlıkta kaldığını görürsünüz.
Ayrıca Dünya'nın şeklini düşünürseniz; Ay'ın
/ Aytutulması sırasında Dünyayıfn gölgesi yukarıdaki şekildeAy/n
evrelerinden Dünya'nın gölgesininsorumlu
üzerine düşüyor. Öte yanda Ay'ın evreleri arasında KİNA örülen
olamayacağını da anlayabilirsiniz (soldaki
ELMİL e Yo) ai
görsele bakınız).

52 « POPULAR SCİENCE

“Dünya yaz aylarında
Güneş'e daha yakındır”
İşte sıkça karşımıza çıkan bir yanılgı
daha. Gerçekten de gezegenimizde
mevsimler konusunda Güneş'e yakın-
lık ciddi bir rol oynasaydı; Kuzey
Yarımküre'de yaz mevsimini yaşarken
aynı anda Güney Yarımküre'de kış
mevsimini yaşayamazdık. Gözünüzde
canlanmaya başladı değil mi? Evet,
doğrutahminettiniz, mevsimleri yaşa-
mamızın sebebi Güneş'e uzaklığımız
değil gezegenimizin ekseninin eğik
olmasıdır. Diğer bir deyişle kışın Güneş
ışınları Dünya atmosferine (eksendeki
eğim yüzünden) daha dar bir açıyla giriş
yapıyor ve dahafazla gaz katmanından
geçerek enerji kaybediyor. Yazın ise
tam tersine Güneş ışınlarının daha
YANLIŞ
“Güneş yüzünden
gündüzleri yıldızları
göremiyoruz”
Güneş'in parlak ışınları yıldızları
bizden saklıyor olabilirmi? Gelecekte
uzayturizmi yaygınlaşırsa Ay'a giden
herkes bu bilginin yanlış olduğunu
bizzat görecek. Zira Ay yüzeyinde
gezinirken gündüz gözüyle yıldızları
görebilirsiniz. Dünya'da gündüz
yıldızları göremememizin temel
nedeni atmosfer. Atmosferimiz ışık
ışınlarını saçtığı için gündüzleri çok
fazla parlaklık yaratıyor vebu ortam
yıldızların ışığına baskın geliyor.
EFSANE
dik bir açıyla giriş yapması sayesinde
kat ettikleri mesafe kısalıyor ve geze-
genimizin yüzeyine daha fazla enerji
taşıyabiliyorlar. Peki Güneş'e yakınlık
hiç fark yaratmıyor mu? Aslına bakar-
sanız hayır. Zira Dünya'nın Güneş
etrafında çizdiği yörünge çoğu grafikte
gösterildiği kadar eliptik değil. Hatta
şöyle söyleyelim; gezegenimiz Güneş'e
en yakın konumda bulunurken Kuzey
Yarımküre'de kış mevsimi yaşanıyor.
Bunlar bir yana; Dünya mükemmel bir
küre değil ve kutuplarında basıklık söz
konusu. Bu basıklık da gezegenimizin
geneliklimlerinde ve mevsimlerin olu-
şumunda önemli rol oynayan faktörler
arasında.
»Uzayda ses
duyulmaz”
Bu bilgiyi çoğunlukla biliriz ama bilmiyor gibi
yaparız. Bunun sebebiysebilimkurgufilmlerinden
daha fazla keyif almayı istememiz. Zira uzayda
birbiriyle savaşan uzay gemilerinin çıkardığı
sesleri duyabiliyor olmak, sahnelerin dramatik
etkisini misliyle artırır takdir edersiniz ki. Öte
yandan Alien serisinin yönetmeni Ridley Scott'ın,
filmin afişinde de belirttiği gibi aslında “Uzayda
kimse çığlığınızı duyamaz” Patlama gibi olaylar
ses dalgaları oluştursa da uzay boşluğunun, bu
dalgaların uzaklara taşınmasını sağlayacak bir
ortamdan yoksun olması yüzünden uzaydaderin
bir sessizlik hâkimdir.
Atmosferin yarattığı bu engel sadece
yukarıdan aşağı değil aynızamanda
aşağıdan yukarı da çalışıyor. Şöyle
ki; özellikle büyük şehirlerden gece
gökyüzüne yansıyan ışıklar yüzün-
den ışık kirliliği” dediğimiz problem
ortayaçıkıyorveyıldızlarıgörmemize
engel oluyor hatta bu sorun, doğal
yaşamı bile olumsuz yönde etkili-
yor. Ay fotoğraflarında yıldızların
görünmemesininsebebiyse pozlama
süresinin kısa olması.
POPULAR SCIENCE »53
 DÜŞÜNME:
ŞEKLİNİZİ
DEĞİŞTİRİYOR
Insanlar, zihinleri ve vücutlarıyla Dünya yaşamına uyum
sağlamış canlılar. Peki gezegenimizin dışına çıktığımızda
neler oluyor?
peTa era MİT
ünya'daki yaşamın var olması
için yer çekimi şart. Ancak yer
çekiminin insan vücudu üzerindeki
etkisi ömür boyunca bizi yavaş
yavaş tahrip ediyor. Vücudumuz yaşlandıkça
yer çekimi omurgayı sıkıştırıyor, organları
sarkıtıyor ve kanın yukarı doğru serbestçe
akmasını engelleyerek varislere ve uzuvların
şişmesine yol açıyor.
Ancak yer çekimi olmasaydı her şey
çok daha kötü olabilirdi. Uluslararası Uzay
İstasyonunda (UUİ) mikro yer çekimli bir
ortamda yaşayan astronotların vücutları,
hızlı yaşlanmaya benzer bir şekilde
O NASA; ESO/T.Preibisch
bozulmaya başlıyor. Uzayda astronotun
ağırlığını desteklemek zorunda kalmayan
vücut, hareketsiz bir yaşam tarzına verdiği
tepkinin aynısını veriyor: Normalde kemikte
&
depolanan kalsiyumu kan dolaşımına
salarak kemik kaybına neden oluyor. i
Rusya'nın eski uzay istasyonu Mir'de uzu >
süre kalmak, kemik kütlesinde 9620'ye varan)
kayıplara yol açmıştı. Astronotlar, normalde
Dünya'daki yer çekimine karşı koymak
için kullanılan kasları fazla kullanmak
zorunda kalmıyor. Düzenli egzersiz yaparak
bu etkilerle savaşmazlarsa sadece 5 ila
11 gün içinde 9620'ye kadar kas kütlesi
kaybedebilirler.
Vücut üzerindeki bu etkiler önemli olsa da
yer çekimsiz yaşamanın belki de en endişe |
verici sonucu beyindeki değişiklikler. Üstelik
bunlar bazen kalıcı oluyor. Astronotların
yarısından fazlası uzun görevler sırasında
“görme bozukluğu ve kafa içi basınç
sendromu” (VIP) semptomları yaşıyor.
POPULAR SCIENCE »55

Astronotların vücutlarındaki sıvı dağılımı
değiştikçe yüzleri şişer. Aynı sebeple,
kafatası içindeki fazla sıvının beyinde
ve gözlerin arkasında basıncı artırdığı
düşünülüyor. Bu durum, göz küresini
düzleştirerek retinayı öne doğru itiyor ve
optik sinirde iltihaba yol açıyor. Sonuçta
bulanık görüyorsunuz ve etkileri uzun
vadeli görme bozukluğuna yol açabiliyor.
VIP ve diğer semptomlar endişe verisi
olsa da UUİ'de bunları araştırmak için
çok az yer var. Bu nedenle araştırmacılar
yaratıcılıklarını Dünya'da konuşturmak
zorunda. Geleneksel hayvan çalışmaları
ve “dry immersion" tekniğinin yanı
sıra kullanılan tuhaf bir teknik var:
Gönüllülerden, ayakları yüksekte
kalacak şekilde eğimli yataklarda zaman
geçirmeleri isteniyor. 1970'lerin başında
Sovyet bilim insanlarının geliştirdiği bu
teknik, aslında kozmonotların Dünya'ya
döndükten sonra yatağın ayaklarının
altından kayma hissiyle mücadele
etmeleri için icat edilmiş.
müzde ise NASA, e; li yatak
tekniğini, kemik kaybı ve kas erimesinin
yanı sıra vücut sıvılarının başa doğru
kaymasını simüle etmek için kullanılıyor.
56 « POPULAR SCİENCE
Güney Carolina Tıp Üniversitesinden Dr.
Donna Roberts, astronotların uzay uçuşu
sırasında beyinlerinde meydana gelen
değişiklikleri araştıran ABD'li bir ekibin
başında. Roberts, mikro yer çekimini
taklit etmek için gönüllülerden 6 derece
eğik yataklarda 90 güne kadar zaman
geçirmelerini istedi.
Aylarca yatakta film izlemek, oyun
oynamak hatta yabancı dil öğrenmek ilk
başta rüya gibi görünse de katılımcıların
yemek yemek için sadece dirseklerini
kullanarak başlarını kaldırmalarına izin
veriliyordu. Dışkılamak için lazımlık
kullanmak zorundaydılar ve baş aşağı
pozisyonda duş alıyorlardı.
Yine de çabalarına değdi. Roberts,
“Yatak istirahatinden önce ve sonra
beyinlerinin MR görüntülemesini
yaptım” diyor. “Görüntülere baktığımda,
yatak istirahatinden sonra beynin
üst kısmında beyin dokusunun
kalabalıklaştığını fark ettim.”
Roberts, bulgusunu doğrulamak için
NASA astronotlarının uzay uçuşu öncesi
ve sonrası MR görüntülerini inceledi.
Gruplardan biri Uzay Mek
kısa görevler üstlenmiş, bir
LULU ae KİT e) er ağ
kıyılarının büyük bölümünü çarpıcı ayrıntılarla
gösteriyor ama VIlP sendromu yaşayan
astronotlar aynı görüntüyü bulanık görüyor.
ise UUİ'de daha uzun süre kalmıştı.
“İki nöroradyoloğa MR g;
incelettim ama onlara gi
gruptan geldiğini söylemedim” diyor.
Nöroradyologlar, Roberts'ın şüphelerini
doğruladı: Tıpkı yatakta istirahat
eden gönüllülerde olduğu gibi uzun
görevlerdeki tüm astronotlarda beynin
yukarı doğru kaydığını ve beynin üst
kısmında doku genişlemesi olduğunu
gördüler.
Bunun ne anlama geldiğini tam
olarak bilmiyoruz ama Roberts'a göre bu
durum, beyin omurilik sıvısının ve kanın
kafadan dışarı akışında azalmaya neden
olabilir, bu da kafa içi basınç artışına yol
açabilir. Bazı astronotların yaşadığı VIP
semptomlarına bu basınç artışının yol
açtığı düşünülüyor.
Daha da endişe verici olan şu:
Beynin üst kısmındaki dokuların
kalabalıklaşması, astronotun çevresini
algılama ve çevreyle etkileşime girme
yeteneğini etkileyebilir. "Santral sulkus"
adlı bu bölge o kadar kritik ki bu bölgede
çalışan beyin cerrahları yaralanmayı
önlemek için genellikle hasta uyanıkken
ameliyat yapıyor. Roberts, “Uzay uçuşları
 MYK dstronoti
e ya i uyak
İİ

Turuncu işaretler gri madde hacminde önemli Uzay uçuşu öncesine sla artan gri madde
artışların olduğu bölgeleri, mor işaretler ise konsantrasyonu, nöroplastisite süreçlerini
, önemli azalmaları gösteriyor. yansıtıyor olabilir.

"beynin bu bölges
iindeki değişikli
endişeleri artırd klerin
ığı” konusunda
Rol ETİS, Uzayın uyarıyor.
El EYE El zy
b. €yin üzerindek
etkilerini daha i Uçuş öncesine kıyasla azalan gri madde Uçuş öncesine kıyasla farklı bir bölgede gri
iyi a nlamak için
Üniversitesinde Florida konsantrasyonu, beynin yukarı doğru kaydığını madde konsantrasyonunun azalması da beynin
n Pr of. Rachael yansıtıyor olabilir. yukarı doğru kaydığını yansıtabilir.
birlikte çalışıyor Seidler ile
.
Seidler, 2016
dağılımındaki böl Yılında gri madde
ge; sel değişiklikle
incelemek üze; ri
5 : Te astronotlar üzeri
ilk beyin MR görüntülemel zerinde
erini Yaptı
1yStock Photo,

i
E

:
3

3 Bacak kontrolü
3 Alt uzuvlardan gelen duyusal girdileri işleyen ve
ğ alt uzuvların hareketini yöneten bölgelerde uçuş
astronotl, arın uzuvlardan al j öncesine kıyasla konsantrasyon artıyor.
duyusal bilgi, Bi i dıkları
igiler büyük ölçüde aza lıyor.
ynin bu Şekilde sistemin
Kazancını artırdığ zi
sinyal Katılımcılar, para
bolik
UÇUŞ sonuçlarını
diyor. gin dil Şünüyoruz.” tartışıyor.
 Uzay sizi nasıl Erkek El

etkiler? ALE çoyart

Uzun uzay uçuşlarında
erkeklerin yarısından fazlası
Vücut ve zihin birçok şekilde etkilenebilir. VIIP semptomları yaşıyor.

AYLA çelgri
Kadın astronotlarda önemli bir GeT ie) Ça YELE ee
görme bozukluğuna raslanmasa da işitme duyarlılığı çok daha yavaş azalıyor
bunun nedeni çok az kadının uzaya ama bunu mikro yer çekimine bağlayan
filo) İL Kol roll

İn İY EKe feyza tile

eN eki
kadınlar doğruluktan
Ortostatik PAY İLA'CİİRİ
nce sonuçlar almaya biraz
Dünya'ya dönüş Ke
Fc
vücudun alt kısmına
Keli
cc
eee
Kef ENE
dönmesine yol açıyor.
Kadınlar daha çok
İLİN

Böbrek taşı
İdrar çıkışı ve idrar
kali Iğı,
EMİL gi
İfa OĞAN
on Tifatke Fe Gİ efe
GİRİ ol Vfeyei
GEL ETa İRİ Ker
Karl YET

İdrar yolu Böbrek taşı

enfeksiyonları irani azli
Astronotlar Bağışıklık tepkisi ceviz büyüklüğündeki
LULU a eta Lai aa

|
CİCİ GTerra
sorunları önlemek İLİ GT
e İKİ değişen böbrek
LEE Lİ
falı Gerİ ETA eiKeRİ taşları dayanılmaz
Kola TNAAYIEİİ
günde iki buçuk saat ağrılara yol açabiliyor.
ra) İlel ar Kİ
Kalsiyum oksalat
ama sonuçlar kişide! enfeksiyonlara karşı
ion ETER! erir Keli
Kelle rA
Ye RİYey Yol Karlı

Bağışıklık tepkisi
ETEL TETA ETE Mİİ Kas ve kemik kaybı
tepkisi daha güçlü oldu; Uzayda altı ay geçiren bir astronotun
O NASA; Kevin McGivem;

fala Nİ osteoporoz semptomları -kişiden kişiye

Ye E GİRİK EE epey değişse de- Dünya'daki yaşlı
fair Ko ColuluTil GeT GİT el r4)Yfol
ra GİNE ET eiKerlıri
lr

LU EMO
GENK Nİ
Kerrar yar Nia
ERİYCelMesTo NTC CNC
kaybı daha yaygın.
Hız ve doğruluk
Erkekler, atiklik testinde hızdan
ziyade doğruluk yanlısı sonuçlar
almaya biraz daha yatkın.
folyo Lig
lale
Erkekler daha az duyarlı
YAT ES ay
Bol fatIr Illa!
Dünya'ya dö
sırasında veya inişten
sonra baş dönmesi
EY
İdrar yolu enfeksiyonları
Mikro yer çekimine uyum sağlayan
lee ENİ Ko) Taleryai
io) Tea Ta ear Tat ETTEN
enfeksiyon riski artıyor ama kadınlar
LE Te rr ei:
Roberts ve Seidler, NASA destekli
bir yatak istirahati çalışması için kafa
kafaya verdi. Çalışmanın amacı, yatak
istirahati sırasında karbondioksite maruz
kalmanın, beyne giden kan akışında ve
beyin yapısında meydana getirebileceği
değişiklikleri değerlendirmek. Seidler,
“Dünya'da yapılan önceki deneyler,
insanların böyle bir ortamda baş ağrısı
çektiğini veya "beyin sisi" yaşadığını
gösteriyordu” diyor. Deneklerin maruz
bırakıldığı atmosferdeki karbondioksit
seviyesi tipik çalışmalardan daha
düşükse de genellikle Dünya'da
bulunandan biraz daha yüksekti;
yani UUİ'deki astronotların soluduğu
atmosfere benziyordu.
Belçika'daki Antwerp Üniversitesinden
Angeligue Van Ombergen ise uzay uçuşu
sırasında meydana gelen fizyolojik
değişiklikleri anlamak için Floris Wuyts
liderliğindeki bir projede Belçikalı ve Rus
meslektaşlarıyla birlikte çalışıyor. UUİ'de
169 gün geçirmiş bir erkek kozmonot,
beyninin analiz edilmesine izin verdi.
Böylece araştırmacılar; beyin korteksinin,
uzun süreli uzay uçuşunun zorluklarına
AYA Girer
ukucul Ul
uyum sağlamak için kendini yeniden
düzenlediğini keşfettiler. Ekip, bazı
beyin bölgelerinde bağlantı kuvvetinin
zayıfladığına dikkat çekiyor. Bu
değişikliklerin geçici hareket sorunlarına
(ürüme, yürüme ve duruş zorlukları) ve
denge sorunlarına (baş dönmesi, vertigo
ve mide bulantısı) neden olup olmadığını
doğrulamaya çalışıyorlar. Bunların hepsi
astronotların Dünya'ya dönünce yaşadığı
sorunlar.
Parabolik uçuş yapan bir uçak, dik bir
tırmanışın ardından 20 saniyelik bir
dengelenme süresine giriyor. Bu süre
içinde uçağın ivmesi yer çekimi ivmesini
sıfırladığı için yer çekimsiz ortamdaymış
gibi oluyorsunuz. Daha sonra dik bir iniş,
uçağı başlangıç irtifasına geri döndürüp
yeniden başlamaya hazır hâle getiriyor.
Bu teknik normalde astronotları yer
çekiminin yok olmasına hazırlamak
için kullanılıyor. Van Ombergen'in
çalışmasında 28 katılımcı, bir Airbus
A-300 Zero G uçağına bindirildi ve
üç saat boyunca 31 parabolik uçuş
manevrasına tabi tutuldu.
Parabolik uçuşla uzay uçuşu arasında

D EN
ai
. Kozmik'ışınlar
GG payi KA ir TM
işe yarar. Ancak sağlam kalkanlı uzay
araçları Dünya'dan fırlatılamayacal
ETE ağır,fore Ke iTieieTarial
TİYE Ya Lola OS İTİ
olabilir. Bu aradâ kozmil NE
savaşan ilaçlar,
ere Jİ:İri af PE EEİAYE (oz3l
Ka: İLA ÇİLLE RRYETefe TT:
Kola na SİLA Yİ çe ae e 1011 e
ege alel Tual (eli AİT Eceli
yüzünden olumsuz etkilenmişse
LG AY İla KİTİ
ani kerre

Mikro V çekimi
Tıpkı 2001: Bir Uzay b
filmindeki Discovery One uzay
gemisinde olduğu gibi, mikro
elli Re) Tail oraY
Kel KİNE er YE esi KLYİİİ
karşı koymak mümkün olabilir. Ancak
bunun imkânsız olduğu anlaşılırsa
MELİ EU RG Vala or4nlş
içel akor estiLil rl ÇİNİ e
İN ai ETAYe e İla gösteriyor:
lala tale ei ço)YEKeTer- sila TE GN)
Lear A a Ta: ariel
Zihinsel imgelemenin'sensorimotor
era fe) gur RENGİ AYETİ
artırabileçeği, fırlatmadan;Sonra * l
astronotu ani yer çekimi yokluğuna . *
hazırlayabileceği kanıtlandı... 3

POPULAR SCİENCE »59

 arınmış atomlardan oluşuyor. Vücuttan
geçtiklerinde dokulardaki molekülleri
parçalıyorlar. Limoli, “Daha sonra, izden
dik olarak ilerleyen, delta ışını dediğimiz
ışınlar ortaya çıkar” diye ekliyor.
MN yer çekimi Sa “Bunlar birincil izden uzağa yayılabilen
bi ği Ki daha seyrek iyonlaştırıcı radyasyon
izleridir. Vücudunuzdan geçen her ağır
parçacığın bir santimetre çapında bir
TE EE

ONASA
silindir oluşturduğunu ve bu silindirdeki
aylara İEEİNİ Tea,
sıvılar, gözün mke Chris Cassidy, beş buçuk aylık görevin ardından hücrelerin hasar gördüğünü bir düşünün.”
Dünya'ya döndüğünde yürüyemeyecek kadar NASA İnsan Sağlığı ve Performansı
zayıf düşmüştü. Müdürlüğünden Thomas Williams,
ka KAY ği bazı önemli farklılıklar olsa da çalışma, “UUİ'de bile astronotlar ışık parlamaları
İNİ Kli
kasa süreli mikro yer çekimine gördüklerini bildiriyorlar. Aslında bunlar
maruz kalmanın veya yer çekimsel optik sinirin içinden geçen ve siniri
EY motor ve Sin değişikliklerin bile, özellikle çoklu uyaran galaktik kozmik radyasyon
İLe TİMİN duyusal entegrasyonla ve uzamsal parçaları” diyor.
Frontal ve parietal: görevlerle ilgili bir beyin bölgesinde Bu ışınların etkileri bilinmiyor ama
loblardaki dokuların. « değişikliklere yol açtığını gösterdi. Limoli beyni nasıl etkileyebileceklerini
kalabalıklaşması, özellikle Başka bir deyişle bu beyin değişikliği anlamak için Dünya'da hayvan deneyleri
Eee ileri
Mİ çi ula) ola yüzünden katılımcılar, Dünya'da santral yürütüyor. Kemirgenler düşük dozda
Po rae gri vestibüler bozukluğu olan insanlara yüksek iyonlaştırıcı radyasyona maruz
düşmesine yol açabilir. benzer baş dönmesi ve denge bozukluğu bırakıldıktan sonra yeni bir cismi
semptomları yaşadı. tanıdık bir cisimden ayırt edebilme gibi
Uzaydaki ilk günlerinde astronotların görevlerde çok daha başarısız hâle geldi.
Dil YEKeR EKE ve 9060 ila 80'inin uzay tutması ve uzaysal En endişe verici olanı ise kemirgenlerin
(alaz yönelim bozukluğu yaşadığı biliniyor bir yıl sonra bile iyileşmemiş olması.
Pa içelıTe kala) Dünya! Cİ
ama bunun nasıl ve neden olduğunu Kemirgenlerin beyin analizi, soruna ışık
dönünce yaşadıkları
Pearl:
anlamak, özellikle de eğitimsiz turist tutuyor: Radyasyon, altı aydan uzun süren
sorunlarının nedeni, «* grupları uzaya fırlatılmaya başlandığında kalıcı nöroenflamasyona neden olmuş
mötor korteks ile beyincik daha çok önem kazanacak. Nasıl ki ve kemirgenlerin sinir devrelerine geri
İG RlYe FİAT Lea a egzersiz yapmak astronotlardaki kas dönülmez bir şekilde zarar vermiş. Mars
PUG ERİKo) El oji İl
erimesini önlüyorsa, Van Ombergen'in görevinde yaşanacak böyle bir hasar;
çalışması da astronotların ve uzay hafıza, öğrenme, planlama, odaklanma
turistlerinin yer çekimi değişikliğiyle ve çoklu görev becerilerini bozabilir;
UZ Lİ başa çıkmalarını sağlayan önlemler aynı zamanda korku tepkisini ve kaygıyı
Bu sendrom; denge, vü
Jefey4 fee TİE Le)Ta erdi v5 ve geliştirmeye yönelik bir adım. artırabilir. Mars astronotlarının kritik
la ifa Yİ LİN Tabii ki hazırlanmamız gereken kararları hızla vermeleri gerekeceğini
yukarıda olduğu algımızı yolculuklar sadece uzay turizminden düşünürsek deney sonuçları iyi değil.
e efe) Nefi ve uzun süreli UUİ görevlerinden ibaret “Oksidatif ve enflamatuvar yolları
Ke NİNİ EİN vi
kaynaklanabilir... , değil. Önümüzdeki yıllarda Ay'a ve Mars'a hedef alan biyolojik önlemler, yeni
keşif seyahatleri düzenlemeyi hatta malzemelerin kullanıldığı gelişmiş kalkan
buraları kolonize etmeyi planlıyoruz. yöntemleri hatta beyni korumak için özel
Dolayısıyla astronotların vücutları mikro olarak tasarlanmış kasklar gibi çalışmalar
Kozmik ışınlarla ölüm? yer çekiminin etkilerinden çok daha yürütülüyor" diyen Limoli, kozmik
a Tele YE İNE
Lea Kord MİNE fazlasıyla başa çıkmak zorunda kalacak ışınlarla savaşan çok gizli ilaçlar üzerinde
. astronotun kritik kararlar çünkü ilk kez kozmik radyasyona de bizzat çalışıyor.
alma yeteneğini 4 KK uzun süre maruz kalacaklar. California “Dünya'da radyasyon tedavisinden
İY eli YEN TT Üniversitesi Irvine Kampüsünden kaynaklanan hasarı önlemeye yönelik
da felâkete yol açabilir.
Charles Limoli, “Dünya'daki radyasyon bazı ilginç çalışmalar var. Bunları temel
“seyrek iyonlaştırıcı' dediğimiz türdendir, alan önleyici tedavileri de araştırıyoruz”
oysa galaktik kozmik ışınlar yoğun diye ekliyor Williams. “Biyobesinler
iyonlaştırıcıdır” diye açıklıyor. “Bu yoğun de bir diğer ilginç alan. Doğanın
CO ile ölüm?
İMAN seal iyonlaştırıcı ışınlar vücuda girerse vücut bize sunduklarından yararlanarak
karbondioksit hücrelerinin onarmakta çok zorlanacağı mürettebatımızı radyasyonun etkilerinden
YE SL YENİ İİ bir hasar izi bırakırlar.” Periyodik koruyabilir miyiz?”
ve psikomotor
cetveldeki hidrojen çekirdeğinden Limojli sözlerini şöyle tamamlıyor: “Bu
performans açısından «
olumsuz sonuçlar kurşuna kadar her şeyi içeren galaktik insanları sadece Mars görevi için değil,
KraL gösteriyor. , , kozmik ışınlar, ışık hızına yakın önümüzdeki bin yıla yayılacak görevler
bir hızla ilerleyen, elektronlarından için de korumamız gerekiyor.”

60 « POPULAR SCİENCE
 lal TAYA İİT
KR İKY
Yİ
İÇİN
rr
' İİ sr Ri e Ğİ

MM ra | POPULAR
SCİENCE
 Dünya, saniyede 8 km'ye
Velar Mardan NalYalalia!
VİNE ef GT) ATE
insan yapımı enkazlarla
çevrili durumda. İngiltere'nin
Dünya ve Uzay
Sürdürülebilirlik Girişimi, bu
A AA daa İLAVE KİT tziVİ
ve kozmik çöplerimizin yol
açtığı ölümcül karmaşayı
3
Lela lar aYEzİireTe eg , ik
İDİR ANN ol1

Stuart bir astronom, bilim gazetecisi, yazar

ve
era ro YG
LL fan il EU b > Vi
YATI a İSİMİ Yİ
Girişimi direktörlüğüne atanan Pr
öncelikli olarak projenin UL İTafni .
Koliİ

62 « POPULAR SCIENCE
 skiden Dünya ile gök
rinden tamamen farklı âlemler gibi
düşünürdük. Dünya yemyeşil ve
yaşamla doluyken dış uzay uzak,
karanlık ve ölümcül görünüyordu.
Ama artık bunun doğru olmadığını
biliyoruz.
Dış uzay yerine onu “yakın uzay”
olarak düşünmeliyiz. İngilizastronom Fred
Hoyle'un (1915-2001) 1979'da The Observer
gazetesinde söylediği gibi: “Uzay hiçdeuzak
değildir. Arabanız yukarı doğru çıkabilseydi
sadece birsaatlik sürüşmesafesinde olurdu.”
İletişim, navigasyon ve gözlem için kul-
landığımız uydular, Dünya ile uzayı daha
önce hiç olmadığı kadar birbirine bağladı.
Günümüz toplumlarının, Dünya'yı çe
leyen uydular olmadan işleyemeyeceği:
söylemek abartı olmaz.
Dünyadaki 195 ülkenin yarısına yakınıen
az bir uyduya sahip. Sonuç olarak uzayda
yaşanan şeyler Dünya'da yaşananları etki-
lediği gibi Dünya'da yaşananlar da uzayda
yaşananları etkiliyor. Uzay, çevremizin bir
uzantısı hâline geldi veinsanlığınetkisi artık
orada da hissediliyor.
Bu nedenle mevcut faaliyetlerimizi sür-
dürülebilir kılmak ve gelecek nesillerin de
uzayın sunduğu fırsatlardan yararlanmaya
devam etmesini sağlamak için uzayın ve
kaynaklarının sınırlarını anlamamız şart.

Uydu, uzay ve iletişim hukuku alanında

uzmanlaşan Londra merkezli hukuk fir-
ması Alden Legal'ın yönetici ortağı Joanne
Wheeler, “Uzayda yaptıklarımızı gözden
geçirmemiz ve gelecek için nelere ihtiya-
cımız olduğunu düşünmemiz gereken bir
noktadayız” diyor.
Uzay hukuku veuluslararası çevre hukuku
uzmanı Wheeler, yaklaşık 25 yıldır uzay
enkazlarıyla ilgileniyor. Bir dönem, Avrupa
Uzay Ajansı'nın uzay enkazlarıyla ilgili
konulardaki başavukatı olarak görev yapmış.
Wheeler'ın bulduğu çözüm, Dünya-Uzay
Sürdürülebilirlik Girişimi (ESSD). İngiltere
Uzay Ajansı tarafından finanse edilen bu
kuruluş, uzayın herkesin yararına olacak
şekilde nasıl sorumlu kullanılabileceğini
ana hatlarıyla belirleyecek ilkeler üzerinde
çalışıyor.
Ancak ilkelerin ana hatları belirlenmiş
olsa da(bkz. “Dünya-Uzay Sürdürülebilirlik
Girişimi İlkeleri” kutusu) bunlarıntam olarak
nasıl kelimelere döküleceği henüz karara
bağlanmadı. Wheeler, “Bütüncül, pratik,
kapsayıcı, multidisipliner ve öngörülü bir
yaklaşımı benimsiyoruz" diyor. Bir başka

POPULAR SCİENCE »63

deyişle ESSI, dünyanın dört bir yanında uzayla
ilgilenen çeşitli sektörlere, üniversitelere, dev-
letlere ve diğer kuruluşlara danışarak onların
hedeflerini dinleyecek ve ilkelerin taslağını
hazırlamak için onlarla birlikte çalışacak.
Wheeler ve ekibi, odaklanılacak konularıana
hatlarıyla belirleyen bir memorandum taslağı
hazırladı. Haziran ayında bu belgeyi akademi
ve endüstri dünyasından pek çok kuruluşa
gönderdiler; gelen yorumları değerlendirerek
belgeyi birkaç kere yeniden düzenlediler. Son
dığı 1957 yılından bu yana yörüngeye 15.760 uydu yerleştirildi.
Bunlardan 10.550'si hâlâ uzayda ve 8. 'ü hâlâ çalışır durumda.
Dünya atmosferinin tepesinden 2.000 km yüksekliğe kadar uza-
nanalçak Dünya ngesi (ADY) en sıkışık bölge. Burada yaklaşık
8.600Ouydu var ve bunların bir kısmı artık faal değil. Ayrıca, ADY'de
bilinen 13.000 enkaz parçası var. Bunlar uzay araçlarını yörüngeye
yerleştiren roketlerin parçalarından tutun da uzayaatılmış kamera
kapaklarına kadar her şey olabilir. Bu enkaz parçaları fırlatmak
isteyebileceğimiz diğer uyduların yoluna çıkmakla kalmıyor, aynı
zamanda faal hâldeki uydular için de çarpışma riski oluşturuyor.
Uzaydaki çarpışmalar genellikle yıkıcı sonuçlar doğuruyor. Uydular

“HAZİRAN
2023 İTİBARIYLA, UZAY ÇAĞININ
taslak paylaşıldıktan sonra 120'den fazla uzay saniyede yaklaşık 8 km hızla hareket ediyor. Bu hızlarda, küçük bir
kuruluşu belgeyi imzaladı. Dünyanın başlıca
uydu operatörlerinin çoğu da imzalayanlar

BAŞLADIĞI
967 YLINDAN BU YANA YÖRÜNGEYE
arasında.
“Dikkate değer bir başarı elde ettik" diyor
Wheeler. “ESSI Uzay Sürdürülebilirlik İlkeleri
taslağını hazırlarken istediğimiz geniş katılımı

1.760 UYDU YERLEŞTİRİLDİ”

harika birşekilde yakaladık. Budakonununtüm
uzay oyuncularıiçinne kadar önemli olduğunu
gösteriyor.”
YAŞAMA UYGUN TASARIM
İlkeler, uyduların tasarımından üretimine ve
ölümüne kadar tüm yaşam döngüsünü kapsa-
yacak olsa da başlıca konu, uzay enkazlarının
önlenmesi. Avrupa Uzay Ajansı'na (ESA) göre
Haziran 2023 itibarıyla, uzay çağının başla-
vidabilebirelbombasına eş değer patlayıcı etki yaratabilir. Böylebir
patlama yaşandığındaise herbiri başka bir uyduyu parçalayabilecek
on binlerce parçadan oluşan enkaz bulutları oluşabilir.
İngiltere ve diğer uzay ajansları işte böyle senaryoların gerçek
olmaması için çalışıyor. İngiltere Uzay Ajansı Uzay Sürdürülebilirliği
Başkanı Ray Fielding şöyle diyor. “Hem ESA'ya hem de bazı ulusal
girişimlere yoğun yatırım yapıyoruz. Bu girişimler arasında, yörün-

64 « POPULAR SCİENCE
 Rakamlarla uzay enkazları
LU YILA
1957'den bu yana
fırlatılan roket sayısı

0410
Bunların Dünya
yörüngesine yerleştirdiği
ÜSTTE ALTTA
uydu sayısı
Astroscale ekibi, ELSA-d uzay aracı

10.101
ELSA-d enkaz bir uzay enkazı
temizleme parçasını toplamak
araçlarıyla poz üzere.
veriyor.
Hâlâ uzayda bulunan
RÜNGEDEN ÇÖP TOPLAMA uydu sayısı

1.000
İlerle İZEVAN ELK Me v4 TE
enkazı parçasının, tek bir temizlik aracıyla
BVCe dia e aTe Ta elit to ETT: efof Tele)
FeolcaaYiy Zal iLa e ec TETİVCo) İSYAN YT dileYe TRT İ)
konseptler geliştirmeleri için Astroscale ve
ClearSpace'e toplam 4 milyon sterlin yatırım Hâlâ çalışan uydu sayısı

0200
EL Eral Rl nk ELİE EİLEİ
geçecek konsept henüz seçilmedi ama seçilen
konsept, 2026 yılında alçak Dünya yörünge-
sinde İngiltere'ye ait iki terk edilmiş cisimle
buluşmayı, onlara kenetlenmeyi ve ardından
Uzay Gözetleme Ağları
onları yörüngeden çıkarmayı deneyecek.
tarafından takip edilen
enkaz cisim sayısı

gedeki operasyonlar için teknoloji geliştirme,

İngiltere'ye kayıtlı iki uzay çöpünü yakalayıp
ortadan kaldırma görevinin ilk adımlarını
04.110
tasarlama gibi çalışmalar var.” Parçalanmaile dünyanınilk gerçek aktif enkaz kaldırma görevi
ESSI bu girişimlerden sadecebir tanesi. Ancak sonuçlanan tahmini olacak ve eski bir Ariane roketinin bir parçasını
“aktif enkaz kaldırma” üzerine çalışan başka kırılma, patlama, ortadan kaldırmayı amaçlayacak.
çarpışma
veya anormal
girişimler de var. Bu girişimler özel olarak tasar- olay sayısı
ClearSpace'ten Rory Holmes, “Şirket olarak
lanmış uzay araçlarını kullanarak ölü uyduları şu anda bulunduğumuz noktaya bu sözleşme
yakalayıp Dünya atmosferine geri atıyor ve
burada yanmalarını sağlıyor.
Bu girişimlerden biri de İngiltere'de uydu
1l sayesinde gelebildik.” diyor ve ekliyor. “İngiltere
şuanda İsviçre dışındaki enbüyük mühendislik
merkezimiz.” ClearSpace'in tasarımındaki uzun
montajı yapan Japon şirketi Astroscale'e ait. Dünya yörüngesindeki robotik kollarölü uydunun etrafını sararak tamir,
Mart 2021'de Astroscale, ELSA-d'yi fırlattı. Bu yapay cisimlerin toplam yakıtikmali veya yörüngeden çıkarmaişlemleri
görev, biri kovalayıcı ve biri hedef olmak üzere kütlesi sırasında uyduyu tutuyor. Her iki şirket de şu

iki uzay aracından oluşuyordu. ELSA-d, bir
uydunun başka bir uyduyu manyetik bir kolla
nasıl yakalayabileceğini gösterdi.
Astroscale İngiltere Genel Müdürü NickShave'e
görebu sorunu çözmek, geleceği güvence altına
almamızı sağlayacak. “Uzaya bağımlılığımız
hiçşüphesiz devam edecek. Önce Ay'a ve sonra
Mars'a gitme yolculuğumuzda bu ortamı çok
daha iyi yönetmemiz gerekiyor” diyor.
ClearSpace de uzay enkazlarını kaldırmaya
çalışan bir başka şirket. İsviçre'de kurulan ve
şu anda Londra'da bir tesis inşa etmekte olan
şirket, 2026 yılında ESA ve Arianespace ile bir-
likte ClearSpace-1 görevini başlatacak. Bu görev,
10.000
andaikigerçek uzay enkazının dahakaldırılması
için İngiltere Uzay Ajansı ilesözleşmeimzalama
yarışında.
(01 UYDULARARTTIKÇA SORUNLAR ARTIYOR
Uydu mega kümelerinin ortaya çıkmasıyla
10 cm'den büyük olan birlikte uzayın temizlenmesi daha daacil geldi.
tahmini enkaz cisim Dünyanın her yerine yüksek hızlı internet
sayısı
sağlamak üzere tasarlanmış binlerce hatta on
06.000 binlerce uydudan oluşan kümeler planlanıyor.
Elon Musk'ın SpaceX-Starlink projesi bunaen
önemli örnek. Haziran 2023 itibarıyla yörünge-
deki en fazla uydunun sahibi, 4.000'den fazla
uyduyla Starlink.

POPULAR SCIENCE »65

 “DU SAYISINDA VE ENKAZ SAYISINDA
BÖYLESİNE BİRAKTŞIN SÜRDÜRÜLEMEZ
OLDUĞUAGK
Üstelik bu sayı her geçen gün artıyor. OneWeb
gibi başka şirketler de kendi uydu kümelerini
fırlatıyor. Amazon da Project Kuiper ile aynı
şeyi yapmayı planlıyor. Her şey planlandığı
gibi giderse önümüzdeki birkaç yıl içinde,
tarih boyunca fırlatılanlardan daha fazla uydu
fırlatılmış olacak.
Uydu sayısında ve dolayısıyla enkazlarda
böylesine birartışın sürdürülemez olduğu açık.
Yörüngedekienkazlarıtemizlemekle kalmamalı,
gelecekteki uyduları da bu kadar çok enkaz
bırakmayacak şekilde tasarlamalıyız. Bunun
yollarında biri, uyduların çalışma ömürlerinin
uzaması için yakıt ikmali ve/veya bakım yapı-
labilecek şekilde tasarlanmaları.
“Bu kadar zaman ve para harcadığınız, bu
kadar pahalı bir altyapı kurduğunuz ama yakıt
ikmali ve bakım yapmanın hiçbir yolunun olma-
dığı başka bir sektör düşünebiliyor musunuz?
Bozulduğunda veya ömrünü tamamladığında
uyduyu oluruna bırakıyorsunuz. Uydulara
bakım yapmayı becerebilirsek bunun çokbüyük
66 « POPULAR SCİENCE
potansiyeli getirileri olabilir” diyor Holmes. Nihayetinde uzay
şirketlerinin fırlattığı uyduların yörüngelerde güvenle çalışması,
bu şirketlerin de uzun vadeli çıkarına olacaktır. Ancak Shave, kısa
vadeli çıkarlara da dikkat çekiyor: “İş dünyası her zaman gelir elde
etmeyevegününsonunda hissedarlara kâr ettirmeye bakar. Şirketler
acaba bir temizlik görevi için milyonlarca sterlin para harcamayı
mı yoksa bu parayla şirket için bir yer istasyonu satın almayı mı
tercih eder? Kısa vadeli kârlılık açısından bakıldığında elbette yer
istasyonu tercih edilir. O hâlde sürdürülebilirliği tercih etmemizi
sağlayacak şey nedir? “İyi niyeti unutmayalım” diyor Shave. “Ama
1997'de bence pazarı yönlendirecek olan asıl şey yasal düzenlemeler." Daha
mürettebatsız bir açık bir ifadeyle, şirketleri pisliklerini temizlemeye zorlamalıyız.
ikmal gemisiyle
çarpışan Mir Wheeler, ESSI'yedönüşecekfikrintohumlarını atarken “Dörtyılönce
Uzay İsta- 'iyi' davranışları nasıl teşvik edilebileceğimizi ve iyi davranışların
syonu'nun güneş aslında ne olduğunu düşünmeye başladım” diyor. “Bunu sigorta,
enerjisi dizgesi finansman ve lisans gereklilikleriyle ilişkilendirmek istiyordum
ağır hasar gördü
İstasyondaki çünkü uzay sürdürülebilirliği konularının bu şekilde ilişkilendi-
insanlar rildiğini hiç görmemiştim.”
çarpışma Dünyadafinansman ve sigorta, şirketlerin sürdürülebilirliktaah-
sırasında delinen hütleriyle giderek daha fazlailişkilendiriliyordu. Wheeler, “Öyleyse
bir bölmeyi neden uzayda da olmasın?” diye düşünmüştü. Bu yaklaşımın
kapatmak
zorunda kaldı. başarılı olup olmayacağını zaman gösterecek ama ESSI'nin Uzay
Sürdürülebilirlik İlkelerini uluslararası kabul görmüş endüstriyel
standartlaradönüştürme müzakereleri başladı bile. Böyleceşirketler
bu ilkelere göre değerlendirilebilecek.
Şuandatarihtebirdönüm noktasındayız. Daha önce hiç olmadığı
kadar fazla uyduyu fırlatacak teknolojiye ve motivasyona sahibiz ve
bu uyduları Dünya'daki yaşama fayda sağlamak için çok ama çok
farklı şekillerde kullanabiliriz. Uzayı kullanmanın kültür, bilim,
mühendislik ve ekonomi açısından faydaları tartışılmaz olsa da
bunların çevreye ve dolayısıyla insanlığa maliyetlerini dengeye
oturtmak zorundayız.
 *
m |
gama

PU AeİEZ
Kali iylia
Mk iii! .
Kai ilişlİd1 Ni ai
1777)V140(071İfn 111/10) İla 0) aaa (a
olarak kalması için dikkat
İN) (la

MEYE TETA Er EMO TİER İRİİ LE ve Dünya 7. Karanlık ve ELİNİ İLERİ

TAR lili desteklenmesi ve Mevcut uyduları atmosferine sessiz gökyüzü izleyebiliriz? Aynı
lira İğıEtİ İİİ yörüngeden yeniden giren Lai ETEĞİ zamanda, uydula-
okla Cr rar
gr Yİ çıkarmak veya ÜYE Teta LYA! lara ol Lao iKi
kullanarak daha Yari! görevlerine Nİ laleli İY İİİ
güvenli uydular daha etkin bir devam edebilme- nelerdir? gökyüzündeki hava olaylarını
lee oYl İTE şekilde yönetile- İLANİ YEL görsel izleri ve nasıl izleyebiliriz?
bunların Dünya lerllİVR elele) ikmali yapmak 6. Enkazların uydulardan
UZATAN silo ea slyze io EU Li EEE EVLEN ELENİ CAL EVLELA
İİ İLK şekilde, Dünya ile ar EİN ji Uydular, işlevsel İGOR lal
EPZNİaTe İlla İİ alilgi ELEefe Eto ömürleri ete YAAlİN ERİ Gezeğgenimizin
ğa! liriz? HicGl EYL Ele olilLrZğ kaynaklarını en
PN ETC sayıdaki radyo sonunda uzay YEN (efe
güç LUCU EKN 5: “Kullanım enkazına LALELER Lela teh EYA
LAVA ALE la İLET Mİ Kef Kala A TY dönüşme veya rafa komşu gök
nasıl daha güvenli Lari tef e cİCUli enkaz yaratma İİİ (ali aluli
lari eid Fl olLlT lir? NETİ EY yasal düzenleme- eiVfolfeji1a
Cİ Co YEL LAYCe Mir NİYİİ indirecek şekilde YA ru Aaaa İNE
FLU re Ta PİLE CL ETNİK Eİ re Elrl ol sağlamak için eldiAYEloİİİdr24
ariel olLil ga yakınlaşma lerle İİrl
71 ligi Dünya'yı en iyi

POPULAR SCİENCE »67

 ALŞKANLIĞIN
Hayatlarımız iyi ve kötü alışkanlıklarla dolu. Peki ama bu
alışkanlıklar nasıl kazanılıyor ve daha iyilerini nasıl kazanabiliriz?
DR. CHRISTIAN JARRETT

lışkanlık kelimesini çok sık kullanıyoruz. Doktorunuz günde

beş porsiyon meyve ve sebze yeme “alışkanlığı” edinmenizi
önerebilir; arkadaşınız yatmadan önce Twitter'da saatler
geçirme “alışkanlığınız” hakkında endişelenebilir; belki bir
zamanlar size “alışana kadar” gam çalışmanızı söyleyen bir
müzik öğretmeniniz vardı belki de haftada iki kere spora
gitmeyi “alışkanlık hâline getirmek” için uğraşıyorsunuz.
Halk dilinde bu konuşmaların hepsi mantıklıama
psikologlar bu konuda daha titiz davranıyor. Aslına bakılırsa
sık sık ya da düzenli olarak yaptığınız veya yapmak istediğiniz her şey
“alışkanlık” değil. Yukarıdaki örneklerden bazıları alışkanlıklardan
ziyade hedefler (gelecekte ulaşmayı umduğunuz şeyler), niyetler (ne
İLLÜSTRASYON: KYLE SMART

yapacağınıza dair planlarınız) ve becerilerle (müzik notalarına tutarlı

birşekilde basabilmek) ilgili. Düzenli olarak spor salonuna gitmek gibi
rutinler alışkanlığa dönüşme potansiyeline sahip ama alışkanlık hâline
gelmeleri kaçınılmaz değil. Peki, alışkanlık tam olarak nedir ve “iyi” bir
alışkanlık edinmek ya da “kötü” bir alışkanlığı bırakmak için ne gerekir?

POPULAR SCIENCE »69


ALIŞKANLIĞI
ALIŞRANLIR
YAPAN NEDIR?
Alışkanlık, beyninizin otomatik pilota
geçmesidir.
Psikolojide bir davranışın alışkanlık hâline geldiğini
söylemek (bazı detaylar hâlâ tartışmalı olsa da) çok
spesifik bir şeyi ifade ediyor. Alışkanlıkların temel
özelliklerinden biri, işlevsel psikolojinin
kurucularından William James'in zamanından beri
hiç değişmedi.
James'in 20. yüzyılın başlarında ifade ettiği gibi,
alışkanlıklar söz konusu olduğunda “eylem kendi
kendine devam eder”. James'in kastettiği şey şu: Bir
şey bir kez alışkanlık hâline gelince artık onu
düşünmeden yapalsınız.
70 « POPULAR SCİENCE
Bu fikirden yola çıkan günümüz psikologları,
alışkanlıkları alışkanlık yapan şeyin, çevredeki belirli
işaretlerle otomatik olarak tetiklenen bir davranış
veya birbiriyle ilişkili davranışlar dizisi olduğunu
söylüyor.
Bu işaret-eylem ilişkisi, kasıtlı ve hedefe yönelik
olarak başlamış olsa bile zamanla güçleniyor; artık
düşünce ve irade olmadan gerçekleşiyor. Hatta
davranış artık zevkli veya arzu edilir olmasa bile bu
devam ediyor.
Örneğin içeceğinizden bir yudum aldıktan sonra hiç
düşünmeden (ve sigarayı bırakmak istemenize
rağmen) sigara paketine uzanıyor olabilirsiniz.
Belirli bir durumda bir davranışın kasıtlı veya
amaçlı olarak başladığı (yani belirli bir amaca hizmet
etmek için veya ödüllendirici olduğu için yapıldığı)
ama zaman içinde tekrarlama yoluyla giderek
otomatik hâle geldiği bu süreç, beyin aktivitesi
düzeyinde de kanıtlanmış durumda. Bir davranış
kökleşmiş bir alışkanlık hâline geldikçe, bilinçli
hedeflerle ve kararlarla ilgili beyin ağlarından ziyade
istemsiz eylemlerle ilgili beyin ağları tarafından
İLLÜSTRASYON: KYLE SMART
kontrol edilmeye başlanıyor. Başka bir deyişle bir
zamanlar o davranışı gerçekleştirmek için geçmeniz
gereken karar verme süreci artık atlanıyor.
Böylesi daha verimli oluyor çünkü beynin bir şeyler
yapmak için kullanabileceği enerji miktarı ve nöron
sayısı sınırlı. Bu nedenle, bir davranış ödüllendirilir ve
yeterince tekrarlanırsa beyin, sürecin karar verme
aşamasını döngüden çıkarıyor.
Neyse ki karar verme aşaması ortadan kalksa da
karar unutulmuyor. Örneğin işten sonra rahatlamak
için bir kadeh şarap içmeyi sevdiğinizi varsayalım. Bu
davranışa yeni başladığınız ilk zamanlarda karar
verme süreci, prefrontal korteksinizin (beynin
planlama ve bilinçli düşünceyi yöneten komuta
merkezi) işlem gücünü tüketiyordu.
Ancak beynin böylesine önemli bir bölümünün
içeceklerle ilgili kararlarla meşgul olamayacağı açık.
Dolayısıyla bu davranış tekrarlandıkça karar verme
süreci; prefrontal korteksin infralimbik korteks adı
verilen, alışkanlıkların açılıp kapatılabildiği daha
küçük bir bölümüne “devrediliyor”.
MIT'de görev yapan bilim insanları, sıçanları bir
labirentten geçerek ödüle (çikolatalı süt) ulaşmaları
için eğiterek bu bölgenin işlevini araştırdı. Yeterli
sayıda tekrardan sonra sıçanların labirentteki köşeleri
dönerken refleksle hareket ettikleri görüldü: Çikolatalı
süte ulaşmak onlar için alışkanlık hâline gelmişti.
Ödül ortadan kaldırılsa bile sıçanlar labirentte
koşmaya devam ediyordu. Çikolatalı süte mide
bulandıran bir kimyasal karıştırıldığında bile davranış
devam ediyordu: Labirentte koşuyorlardı ama sütü
içmiyorlardı. Davranış tamamen alışkanlık hâline
gelmişti.
Daha sonra araştırmacılar, ışıktan faydalanarak
belirli hücrelerin işlevini açıp kapatabilen
“optogenetik” tekniğini kullanarak; alışkanlıkların
kontrolünün yürütüldüğünü düşündüğümüz
infralimbik korteksi kapattılar. Beynin bu bölümü
kapatılınca sıçanlar labirentteki her dönüşü
düşünmeye başladı ve neredeyse anında yavaşladılar:
Alışkanlıklarını bırakmışlardı.
Bu çalışma sonucunda bilim insanları, infralimbik
korteksin alışkanlıklarımız için bir tür santral görevi
gördüğünü ve alışkanlıkları gerektiği zaman açıp
kapatabileceği sonucuna vardı. Alışkanlıklarımızı
değiştirmek için kafataslarımızın içine ışık tutmamız
mümkün olmasa da hem alışkanlıklarımızın karar
verme sürecimizi atlattığı fikri hem de alışkanlıkları
biraz bilinçli düşünceyle kafamızdan çıkarmanın
mümkün olabileceği fikri ete kemiğe bürünmeye
başladı.
Ancak alışkanlıkları psikologlar ve sağlık uzmanları
için bu kadar ilginç kılan şey, davranışlarımızı iyi veya
kötü yönde şekillendirebilmeleri. Sağlıklı veya
sağlıksız alışkanlıklarınız, yaşam tarzınız ve uzun
vadeli hedeflerinizi gerçekleştirme potansiyeliniz
üzerinde çok etkili olabilir.
Sağlıksız alışkanlıklarınız varsa bunların kümülatif
zararlı etkisi büyük olabilir. Bu yüzden de hepimiz
kötü alışkanlıklardan nasıl kurtulacağımızı veya
sağlıklı alışkanları nasıl edineceğimizi öğrenmek
istiyoruz.
POPULAR SCİENCE »71
 KÖTÜ ALIŞKANLIKLARI
BIRAKMAK
Pişmanlıkları denklemden çıkarın.

Alışkanlıklarıalışkanlık yapan şeyleri bilmek, kötü alışkanlıkları
bırakma ve iyi alışkanlıklar kazanma konusunda size yol
gösterebilir. Bir alışkanlığı bırakmakiçin oalışkanlığı tetikleyen
işaretleridüşünmekle işe başlayın. Ardından da onlardan nasıl
kaçınabileceğinizi veya onları nasıl daha az fark edilir hâle
getirebileceğinizi düşünmelisiniz.
Örneğin yatağa girdiğinizde sosyal medyada vakit
öldürme alışkanlığınızı bırakmak istiyorsanız, ana tetikleyici
muhtemelen akıllı telefonunuzundur. Bu alışkanlığı bırakmak
için tetikleyiciyi ortadan kaldırın (Telefonunuzu yatak odasına
sokmayın). Benzer şekilde işten sonra bir kadeh şarap içme
alışkanlığınızı bırakmak istiyorsanız tetikleyiciyi düşünün:
Buzdolabındaki şarap şişesi, raftaki şarap kadehi veya başka
birşeyin görüntüsü olabilir mi? Bu tetikleyicileri gizlediğinizde
alışkanlığınızı bırakmanız kolaylaşacaktır.
başlangıçta bunun bir amacı vardı ya da size keyif veriyordu.
Ancak belki de artık hedefleriniz değişmiştir; aldığınız
haz azalmıştır veya ödülün davranışı haklı çıkardığını
düşünmüyorsunuzdur.
Örneğin iş çıkışı içtiğiniz şarabı zor bir günün ardından
kendinize ödül olarak sunmaya başlamış olabilirsiniz. Öyle
bir durumda bunun yerine başka hangi rahatlama veya ödül
seçeneklerine başvurabileceğinizi düşünün.
İstenmeyen davranışı benzer bir işleve hizmeteden yeni (daha
arzu edilen) bir davranışla değiştirirseniz kötü bir alışkanlığı
bırakmak, eski alışkanlığın yerinde bir boşluk bırakmaktan
çok daha kolay olacaktır.

“ALIŞKANLIKLAR DAKA
Ayrıca alışkanlıklar daha geniş bir bağlamın veya rutinin
içine gömülme eğilimindedir. Bunları da değiştirerek
alışkanlığı bırakmayı kolaylaştırabilirsiniz. Ne kadar ileri

elle BIR BAĞLANIN VEYA

gideceğiniz size bağlı ama en uç noktada evden taşınmak
veya iş değiştirmek gibi şeyler olabilir. Beyninizdeki belirli
durumsal işaretlerle geçmiş davranışlarınız arasındaki

RUTİNİN GİNE GÜMÜLME

ilişkileri sarsacak her şey bu kapsama giriyor. Nitekim tatile
çıktığınızda evdeki alışkanlıklarınızın gücünü yitirdiğini
görebilirsiniz çünkü arka plandaki işaretler ve bağlam

EĞİLİMİNDEDİR.”
genellikle son derece farklıdır.
Bir başka yöntem de artık istemediğiniz ama alışkanlık
hâline gelmiş davranışın asıl işlevini düşünmek. Muhtemelen

72« POPULAR SCIENCE

 SAĞLIKLI ALI SR ANLIRLAR
EDİNMEK
Hiçbir alışkanlık bir günde kazanılamaz...
Arzu edilen davranışları alışkanlık hâline getirmek elbette alışkanlıkların kuvveti değişebilir, bazı alışkanlıklar
istiyorsanız alışkanlık oluşumunun ardındaki psikolojiyi diğerlerinden daha derine kök salmış olabilir. Bununla birlikte
tersine çevirebilirsiniz. Her şey aynı işaret veya tetikleyicilere 2010 yılında yapılan ve sıkça atıfta bulunulan bir çalışmada,
tepki olarak tekrar tekrar gerçekleştirilen davranışlarla yeni gerçekleştirilen bir davranışın (örn. yemekte meyve
başlıyor. Bu eşleştirme sık sık tekrarlandığında sonunda yemek) “en yüksek otomatikliğe” ulaşması için gereken sürenin
otomatik hâle geliyor. Bunedenle, yeni bir davranışlalışkanlığa ortalama 66 gün olduğu bulundu. Bu çalışma, gönüllülerin
dönüştürmek için; aynı tetikleyicilerin varlığında, aynı kendi kendilerine tuttuğu kayıtları temel alıyordu. Spor salonu
zamanda ve yerde o davranışı her fırsatta tekrarlayın. Böylece üyeleriyle yapılan bir başka çalışmada ise spor alışkanlığının
beyninizdeki eşleştirme sürecini başlatmış olacaksınız. oluşması için en az altı haftaboyunca haftada dört kere spora
Örneğin her gün bir elma yemeyi alışkanlık hâline getirmek gitmenin gerekli olduğu bulundu.
istiyorsanız, bunu aynı zamanda ve yerde yaparsanız (Örn. Başka bir deyişle, arzu edilen sağlıklı yeni bir davranışa
her sabah mutfakta) kalıcı olma olasılığı daha yüksektir. başlamak ve bunu gerçekten alışkanlık hâline getirmek
Sabahları gözünüzün önünde (örn. su ısıtıcısının yanında) istiyorsanız kesinlikle tutarlılık, adanmışlık ve bağlılık
birikielma bulundurmak da işe yarayacaktır. Leziz elmaları göstermeniz gerekiyor.
görmek tetikleyici görevi görecektir.
Ayrıca tetikleyici(ler) ileistenen davranış
arasındaki her türlü problemi ortadan
kaldırın. Diyelim ki her perşembe iş çıkışı
spor salonuna gitmeyi alışkanlık hâline
getirmek istiyorsunuz. Bu eşleştirmeyi
kolaylaştırmak için yapabileceğiniz her
şeyi (eve yakın bir spor salonu seçmek, iş
yerinizde her zaman spor kıyafetlerinizi
hazır bulundurmak vb.) düşünün.
Bir diğer basit yöntem de alışkanlık
hâline gelmesini istediğiniz davranışı
gerçekleştirdiğinizde kendinizi
ödüllendirmek. Bu yöntem, otomatik hâle
gelmeden önceki ilk günlerde davranışı
pekiştirmeye yardımcı olacaktır. Örneğin
her pazartesi sabahı koşuya çıkmayı
alışkanlık hâline getirmek istediğinizi
varsayalım. İlk haftalarda koşudan sonra
kendinizi lüks bir köpük banyosuyla
ödüllendirebilirsiniz (tabii o gün evden
çalışıyorsanız). Koşu alışkanlık hâline
geldiğinde köpük banyosu olmasa da
koşuya çıkabileceksiniz ama ilk başlarda
banyo, sabah koşusunu yeterince
tekrarlamanıza yardımcı olacak.
Bu noktada, kaç tekrarın “yeterli”
İLLÜSTRASYON: KYLE SMART

olduğunu merak ediyor olabilirsiniz.

Bu konuda kesin kanıt yok. Çünkü
bir alışkanlığın tam olarak ne zaman
oluştuğunu anlamanın bilimsel bir yolu
yok. Aslında alışkanlıklardan ya varmış
ya da yokmuş gibi bahsediyoruz ama

POPULAR SCİENCE »73

ALIŞKANLIKLARINIZI DEĞİŞTİRİN

Dikkatinizi toplamak istiyorsanız

bildirimlere hayır deyin.
Telefon ve sosyal medya kullanımıyla ilgili
çok fazla ahlaki değerlendirme yapılıyor ama
telefonunuzun sizi daha önemli şeylerden
alıkoyupalıkoymadığınıyalnızcasiz bilebilirsiniz.
Alıkoyduğunu düşünüyorsanız kontrolü geri
kelinateiantal yi LU Cata)alık tali Pata Vale yallah
Bunun en kolay yolu ise bildirimleri kapatmak.
Bildirimler sizi e-postaları veya sosyal medyayı
kontrol etmeye iten alışkanlık işaretlerine
dönüşebilir ve bilinçli olarak yapmaya niyet
etmediğiniz bir davranış dizisini tetikleyebilir.
E-posta, sosyal medya ve haber sitelerine
önceden belirlediğiniz saatlerde bakmak
da alışkanlık hâline gelmiş davranışlardan
kurtulmanın ve telefonda daha bilinçli vakit
geçirmenin bir yolu.

Doğru şeyi yapmayı kolaylaştırın (ve

yanlış şeyleri yapmayı zorlaştırın).
Alışkanlık psikolojisi, çevreyle ilgili tutumumuzun
değişmesine rağmen davranışlarımızın neden çoğu
ztaarva Kalas yatla feaaiizTeli deco) ii eor1nnLiyaaçlır taa
dostu olmamız gerektiğini kabul etmemize rağmen
çevreye zararlı davranışlara devam ediyoruz. Sorun,
ulaşımdan tüketime kadar günlük davranışlarımızın
feojitiatiin eli ralli garlietğ:/a laik Kolit
Psikologlar, değişime yardımcı olmak için alışkanlık
teorisine dayanan yöntemler öneriyor. Örneğin,
İLLÜSTRASYON: KYLE SMART

araştırmalara göre iş yerlerinde merkezi bir geri

dönüşüm kutusu yerine herkesin masasının yanına ayrı
geridönüşüm kutuları koyulursa kâğıtların geri
dönüşümü artıyor. Asansör kapıları daha yavaş açılıp
kapanacak şekilde programlandığında ise insanlar
asansöre daha az biniyor.

7 « POPULAR SCİENCE
İyi alışkanlıklar diğer iyi alışkanlıklara
Kol lfe/içzlojilld
Alışkanlık oluşturmanın bir başka yöntemi de istenen
yeni davranışı mevcut bir alışkanlığın üzerine eklemek.
Diyelim ki her gün 10 dakikanızı İngilizce kelime
öğrenmeye ayırmak istiyorsunuz. Hâlihazırda sahip
olduğunuz bir alışkanlık bulun ve kelime öğrenmeyi
bunun üzerine bindirin. Örneğin her gün saat 15.00'te
kahve içiyor olabilirsiniz. İstediğiniz alışkanlığı mevcut
alışkanlıkla birleştirmeyi deneyin: Kahvenizi içerken 10
dakika boyunca kelime öğrenmeye çalışın.

Egzersize alışmak için günde iki

dakika yeterli,
Şuanda hiç egzersiz yapmıyorsanız ve egzersize başlama
fikri gözünüzü korkutuyorsa “iki dakika kuralı"nı
deneyebilirsiniz. Bu kural, Afomik Alışkanlıklar kitabının
yazarı James Clear'a ait. Yeni bir alışkanlık edinmek söz
konusu olduğunda göz korkutucu bir hedef belirlemek
yerine yeni davranışı sadece iki dakika yaparak mütevazı
bir şekilde başlamanızı öneriyor. Bu da alışkanlığı
günlük rutininize sığdırmayı çok daha kolaylaştırıyor.
PavcahıTa stalk krali afla era (ana Geler Marina
file Gri ya la ANİ ali alta ğeza fali rare) cidi
laleli isi
Şu anda hiç egzersiz yapmıyorsanız kendinize her
sabah 8'de iki dakika egzersiz yapma hedefi koyun. Bu,
sokakta yürümek, birkaç “step-up” hareketi, “jumping
jack” hareketi ya da başka bir egzersiz olabilir. Egzersizin
otomatikleştiğini hissedene kadar devam edin. Artık
süreyi yavaşça artırmaya başlayabilirsiniz. 5 dakika,
10 dakika, 20 dakika... Bir günü kaçırırsanız canınızı
sıkmayın ama en kısa zamanda rutine geri dönmeniz
çok önemli.

ANJARRETT
Christian bir bilişsel nörobilimci ve bilim yazarı. Türkçeye
çevrilen Beyin Yalanları ve Gerçek Bilim'in yanı sıra Be Who

POPULAR SCIENCE »75

Dr. Michael Mosley, “Just One Thing”
adlı podcast'inde küçük bir alışkanlığın
sağlığınızda yaratabileceği büyük etkileri
araştırıyor.

İki yıl önce BBC için Just One Thing adlı bir podcast
sunmaya başladım. Podcast'in ardındaki fikir, her
bölümde, zihinsel ve/veya fiziksel sağlığınızı
iyileştirmek için yapabileceğiniz “tek bir şeyi”
anlatmaktı. Bunlar genellikle beklenmedik
ama alışkanlığa dönüşmesi kolay şeyler
olacak; seçtiğim eylemler hızlıca ve basitçe
yapılabilecekti. Ele aldığımız konu
hakkında bilgi sahibi bir bilim insanıyla
konuşuyor ve tabii ki o şeyi bizzat
deniyordum. Şimdiye kadar 40'tan
fazlabölüm kaydettik. Bana en çok
fayda sağlayan 10 şeyi bu yazı için
seçtim.

BBC, GETTY IMAGES X9, ALAMY

 Şınav çekin
Her güne şınav ve sguat yaparak
başlıyorum. Vücudunuzu yukarı aşağı
hareket ettirmek kuvetinizi artırdığı
gibi beyne kan akışını da artırıyor. Bu
da yeni beyin hücrelerinin ve
bağlantılarının oluşumunu teşvik eden
bir hormonun salgılanmasını sağlıyor. Önemli olan yavaş
yavaş başlamak ve egzersizleri doğru şekilde yapmak.
ğ .
Meditasyon
n “ « » 7
yapın
Egzersizlerimden sonra soğuk bir duş
alıyorum ve ardından 10 dakikalık
farkındalık (mindfulness) meditasyonu
yapmaya çalışıyorum. Meditasyonun
amacı, her gün kısa bir süreyi, geçmiş hakkında üzülmek
veya gelecek planları yapmak yerine farkındalığınızı şimdiki
ana odaklayarak geçirmek. Bir kursa katılabilir veya mobil
uygulamaları deneyebilirsiniz.
a ,se
Sabah yürü;
çıkın
Sabahın erken saatlerinde yapacağınız
yürüyüş, vücut saatinizi sıfırlamanıza
ve açlığınızı, ruh hâlinizi, vücut ısınızı ve
diğer önemli bedensel süreçlerinizi
düzenlemeyi sağlayan doğal ışığa daha fazla maruz
kalmanızı sağlar. Ayrıca günün sonunda uyumaya daha hazır
hâle gelirsiniz.
N e.
Bakteri yiyin
Bağırsak mikrobiyomu (bağırsak-
/
larınızda yaşayan, fiziksel ve ruhsal
N © sağlığınızı etkileyen milyarlarca mikrop)
üzerine yapılan araştırmalar son yıllarda
arttı. Mikrobiyomunuzu güçlendiren
faydalı bakteriler açısından zengin
lahana turşusu ve kimchi gibi fermente gıdalar tüketmek,
sadece dört hafta içinde stresinizi azaltabilir ve ruh hâlinizi
iyileştirebilir.
PN Tek ayak
üstünde durum
Dişlerimi fırçalarken tek ayak üstünde
dengede durma egzersizi yapıyorum.
Bu egzersiz, postürümü düzeltiyor ve
düşme riskimi azaltıyor. Düşme, kazara
ölümlerin en yaygın ikinci nedeni (ilki trafik kazaları).
Dengeyi çoğumuz hafife alsak da tıpkı kas kuvveti gibi onu
da kullanmazsanız kaybedersiniz!
Derin nefes $
La >
Bu benim en sevdiklerimden biri çünkü
basit, hızlı ve hayatınızı değiştiren bir
şey. Sadece hızlı ve derin nefes alarak
inanılmaz şeyler başarabilirsiniz: Kalp
atışınızı yavaşlatabilir, tansiyonunuzu
düşürebilir, stresi azaltabilir
ve
anksiyeteyle mücadele edebilirsiniz. 4-2-4 modelini
deneyin: Dört saniyede nefes alın, iki saniye tutun, sonra
dört saniyede ağzınızdan verin.
Yağlı balık yiyin
iv Sr e e
Ailece haftada en az üç kere yağlı balık
yiyoruz. Yağlı balıklar lezzetli ve
hazırlaması basit olmalarının yanı sıra
harika birer protein ve omega-3 grubu
yağ asidi kaynağı. Bunlar kronik
enflamasyonu azaltmada çok işe
yarıyor. Kronik enflamasyonun azalması ise hem kalp
hastalıkları hem de depresyon riskinin azalması demek.
ce
Kırsal bir bölgede yaşadığım için
doğada çok zaman geçiriyorum. Durup
etrafa bakmak, ağaçların kokusunu
içime çekmek, kuşları dinlemek ve
yaprakların arasından sızan ışığı incelemek harika. Araştır-
malar yeşil alanlarda bulunmanın stres ve kaygıyı
azaltabildiğini gösteriyor.
e e
Beceri edinin
> e
Hayatın her aşamasında yeni beceriler
öğrenmenin faydalarını gösteren pek
çok araştırma var. Video oyunlarına,
dans etmeye veya resim yapmaya
başlamak özellikle benim yaşımda (66)
çok zorlayıcı ama zaten zorlayıcı
oldukları için beyin üzerinde bu kadar güçlü etkileri var.
Daha çok
okuyun
Okumayı çok sevdiğim için kimsenin
beni ikna etmesine gerek yok ama
roman okumanın empatiyi ve sosyal
becerileri geliştirdiğini hatırlatmalıyım.
Okumak, hafızayı geliştirmeye ve
depresyondan korunmaya da yardımcı olabiliyor.
POPULAR SCIENCE »77
 İLK TELEFON
SAVAŞLARI
Rüşvet ve hile, iftira ve hakaret... Telefonun icadı, güç sahibi ve hırslı
Alexander Graham Bell ile uysal Elisha Gray arasında kirli bir savaşa
dönüşmüştü. Patent bürosuna ilk ulaşan Gray olsa da Bell'in hilebaz
avukatları vardı.

elgraf, 1870'lerin ABD'sinde
uzun mesafeler arasında
bilgi paylaşmanın en popüler
yoluydu. Ancak bu teknoloji-
nin ciddi sınırlamaları vardı:
Kablolar bir seferde yalnızca
bir mesaj taşıyabiliyordu ve
süreç çok ayrıntılıydı. Tek bir
virgülü iletilmek için en az altı sinyal
gerekiyordu.
Telgraf şirketleri sürekli daha fazla
kablo döşese de sorun çözülmüyordu.
Bu nedenle ABD'nin en büyük telgraf
şirketi Western Union, tek bir kabloyla
aynı anda birden fazla telgraf gönder-
meyi başaracak mucide 1 milyon dolar
ödül vadetti. Ödül, dönemin mucitlerini
sıkı düşünmeye teşvik etti ve dünyayı
değiştiren sonuçlar doğurdu.
BELL, ASİSTANININ ÜCRETİNİ
ÖDEYEMİYOR
Umutlu mucitlerden biri de 29 yaşındaki
Alexander Graham Bell'di. Problemi, ayrı
sinyaller için ayrı frekanslara sahip bir
“harmonik telgraf” ile çözebileceğini
düşünüyordu.
Bell, mucitlikle hobi olarak ilgileni-
yordu. Asıl mesleği sağır çocuklara öğret-
menlik yapmaktı. Bu işona mütevazı bir
gelir sağlıyordu ama ne atölye kirasını ne
de asistanı Thomas A. Watson'ın maa-
şını karşılıyordu. Bu masrafları Bell'in
zengin yatırımcıları Thomas Sanders ve
Gardiner Greene Hubbard karşılıyordu.
Yatırımcılar, Bell'in deneylerinin başarılı
olması hâlinde bir milyon dolarlık ödülü
paylaşmayı umuyordu.
EVLİLİĞE GİDEN BAŞARI
1876 yılında Bell çok çalışıyor, yeni
tasarımlar deneyip duruyordu. Sadece
hırsından değil, kişisel sorunlarından
kaçmak için de işe gömülmüştü. Beli,
öğrencilerinden birine, zengin bir ada-
mın kızı olan Mabel'a âşık olmuştu
ama öğretmenlik yaparak Boston'ın
en varlıklı ailelerinden birinin kızına
bakamayacağının farkındaydı. Dahası,
Bell'in notlarına bakılırsa, yatırımcıları
yüzünden de vicdan azabı çekiyordu.
Zengin adamlar onun deneylerine ve
patent başvurularına büyük meblağlar
yatırmıştı ve genç mucit, beklenti baskısı
altında eziliyordu. Dolayısıyla Bell'in
hem kendisine hem de yatırımcılarına
finansal istikrar sağlayacak bir başarıya
çok ihtiyacı vardı.
GRAY, MÜZİĞİ İLETİYOR
Bell'in rakiplerinden biri 41 yaşındaki
Elisha Gray'di. İki yıldır telgraf kabloları
aracılığıyla ses iletimi yapacak bir cihaz
üzerinde çalışmaktaydı. Gray, icadının
kablolar aracılığıyla müzikiletebilenilkel
bir versiyonunu daha önce tanıtmıştı
ama asıl amacı cihazın konuşmaları
anlaşılabilir şekilde iletmesini sağla-
maktı. Böylece iki kişi uzun mesafeler

ZAMAN |
ÇİZELGESİ © uşuparıse ©1876
Bell ve Gray Lars Magnus Ericsson,
Alexander Graham
telefonu icat Stockholm'de bir
Bell'in patentini ettiklerini iddia mühendislik atölyesi
takiben, telefon etti. Her iki icat da açtı. Kısa süre sonra
dünyanın büyük karasal bir hatta yeni telefonlarla
bağlı iki telefondan ilgilenmeye ve yaban
bölümünü fethetti. oluşuyordu. modelleri kopyalamaya
başladı.

78 « POPULAR SCİENCE

Graham Bell, hayatı boyunca eşi Mabel'a derin bir
aşk besledi. Ona rahat bir yaşam sunmak
istiyordu ve para getirecek bir icat yapmak için
yıllarca uğraştı.
arasında diyalog kurabilecekti.
Gray 11 Şubat 1876'da avukatından
geçici bir patent başvurusu yapmasını
istedi. Cihazıtamamlamak üzereydi ve
rakiplerinden birinin kendisinden önce
davranacağından korkuyordu.
Üç gün sonra, 14 Şubat 1876'da
Gray'in avukatı geçici başvuruyu
Washington'daki Amerikan patent büro-
suna teslim etti.
AVUKATLARIN BASKISI
Ogün, patent bürosunun baş inceleme-
cisi Zenas Fisk Wilber, odanın köşesin-
deki masasında oturmaktaydı.
Öğle yemeği saatinde iyi giyimli iki
adam içeri girdi. Patent başvurularını
işleme koyan memurların yanından
geçip Wilber'a doğru yürüdüler ve ona
Boston'daki müvekkilleri Alexander
Graham Bell'in patent başvurusunu
uzattılar. Patent ücreti olan 250 doları
©1877
Bell için çalışan
Macar Tivadar
Puskâs ilk santrali
tasarladı. Teknoloji
ilk başta aynı anda
sadece iki aramayı
yönetebiliyordu.
ödediler ve Wilber'ın başvuruyu hemen
kayıt altına alması konusunda ısrar
ettiler. Normalde belgeler daha sonra
kaydedilmek üzere bir memura teslim
edildiğinden bu talep, prosedüre aykı-
rıydı. Ancak bu iki avukat, büronun
düzenli müşterisi olduğu için Wilber
talebi kabul etti “telgraf iyileştirme”
konulu patent başvurusunu kaydetti.
Normalde başvuruyla birlikte fiziksel
buluşun dasunulması zorunluydu, ancak
Wilberbunu dagörmezden geldi. Böylece
Bell'in patent başvurusu 14 Şubat 1876'da
tescil edilen 5 numaralı başvuru oldu.
Günün ilerleyen saatlerinde memurla-
rın üzerinde çalıştığı başvurulardan biri
de “sözlü seslerin iletilmesi ve alınma-
sına yönelik aletler” konusunda patent
başvurusunda bulunan Elisha Gray'e
aitti. Gray'in kayıt numarası 39 oldu.
AKŞAMDAN KALMA
Beş gün sonra Zenas Fisk Wilber önemli
bir şey keşfetti: Barda geçirdiği uzun
bir gecenin ardından başı ağırsa da,
Gray'in başvurusunun, Bell'in avukat-
ları tarafından sunulan başvuruya çok
benzediğini fark etmişti.
Patent bürosu daha önce deaynıanda
benzer fikirler üzerinde çalışan mucit-
lerle karşılaşmıştı ama aynı gün içinde
bu kadar benzer iki başvuru yapıldığı
hiç olmamıştı. Alışılagelmiş uygulamaya
göre aynı tarihte yapılan tüm başvurular
aynı öncelikte sayılıyordu. Wilber ne
yapacağını bilemiyordu.
BAŞVURU ASKIYA ALINIYOR
Wilber, amiri Ellis Spear'a danıştı ama
odaikibaşvurunun aynıanda yapılmış
kabul edilmesi gerektiğini söyledi.
Böylece patent bürosu -alışılagelmiş
uygulama nedeniyle- Bell'in başvuru-
sunu geçici olarak askıya aldı. Askıya
ler AY iler!
©1878
Londra'da The
Telephone Company'nin
kurulmasıyla
telefon Avrupa'ya
geldi. Telefonlar
Bell'in patentlerine
dayanıyordu.
almanın amacı, başvuruları ayrıntılı
olarak incelemek ve Gray'e tam başvu-
rusunu sunması için zaman vermekti.
Böylece iki mucit eşit şartlarda rekabet
edebilecekti.
Bell'inavukatlarından hemen yazılı bir
cevap geldi: “Başvurumuz üç ay süreyle
askıyaalınmadan önce, başvurumuzun
söz konusu geçici patentten önce kayıt
altınaalınıp alınmadığını teyit etmenizi
talep ederiz.”
Avukatlar ilk geldiklerinde doğrudan
Wilber'a giderek ve başvurunun derhal
kaydedilmesi konusunda ısrar ederek
Bell'in patent başvurusunun o gün ilk
kaydedilenler arasında yer almasını
sağlamıştı. Oysa Gray'in avukatı kendi
başvurusunu büroya daha önce teslim
etmiş olabilirdi.
İCAT ÇALIŞMIYOR
Altı gün sonra Ellis Spear bilinmeyen bir
nedenle prosedürü ihlal ederek Bell'in
avukatlarının talebine uymayı tercih
etti. Askıya alma kararından dönüldü,
Gray'in başvurusu reddedildi ve 7 Mart
1876'da telefonun patenti Bell'e verildi.
Gray, Bell'in icadının aslında henüz
çalışmadığını bilseydi muhtemelen
öfkesinden delirirdi. Normalde, kul-
lanıma uygun olmayan icatları patent
bürosu hemen fark eder çünkü muci-
din başvuruyla birlikte icadın fiziksel
hâlini de sunması gerekir. Ancak Bell,
telefonununfizikselmodelinisunmadan
paçayı kurtarmıştı.
BELL WASHINGTON YOLCUSU
O günlerde gerçekte neler olduğu hâlâ
gizemini koruyor. Bell genellikle kay-
dettiği gelişmeleri laboratuvar gün-
lüğüne yazıyordu ama askıya alma
kararının iptal edildiği ve patentin
verildiği 24 Şubat-7 Mart döneminde
Kablosuz telefon
©1880
Bell ve mühendis
Charles Sumner
Tainter'ın tasarladığı
“fotofon”, aramaları bir
ışık huzmesi aracılığıyla
ileterek tarihteki ilk
kablosuz telefon oldu.
POPULAR SCIENCE »79
Bell Washington'a gittiği için günlüğü
boş kalmış. Washington'da ne yaptığı
da bilinmiyor. BELL, GRAY'İN İCADINI
Öte yandan Bell, patent onaylandıktan
sonraki günlerde yeni icadı hakkında
pek çok şey yazdı. Gray'in patent baş-
ÇALDIM?
1886'da bir patent bürosu çalışanı , Gray'in patent başvurusunu Bell'e
vurusunda kullandığı teknik çizime
vermesi için rüşvet aldığını itiraf etti. Bell'in not defterindeki bir çizim de
son derece benzeyen bir çizim de Bell'in
notlarına eşlik ediyordu. bu itirafı destekliyor.
Bell'in patent başvurusu da şüphecile-
Tarih telefonu Bell'in icat ettiğini söylüyor avukatlarından birine büyük miktarda
rin kafasını karıştırmaya devam ediyor. ama defterindeki bir çizime bakılırsa mucit borcu olduğu için belgeyi paylaşmak
Belgenin orijinali yalnızca telgrafın muhtemelen Gray'in fikrini kopyalamış. Bu zorunda kalmıştı.
geliştirilmesiyle ilgiliydi. Bell'in icadı- çizim, Gray'in patent başvurusundaki bir Icadın fiziksel örneğini talep etmeden
nın elektrik ileten bir sıvı aracılığıyla çizimle neredeyse aynı. Bell'in başvurusunu hemen kaydetmesini
Bell, Gray'in belgelerini gördüğünü hiçbir sağlayan avukat da aynı avukattı. Dahası,
ses iletmek için de kullanılabileceği zaman kabul etmese de 1886'da patent Wilber, avukatların Bell'in başvurusuna
bilgisi, kenara karalanmış özensiz bir incelemecisi Zenas Fisk Wilber, Bell'in Gray'in başvurusundaki teknolojiyi
nottan ibaretti. Gray'in başvurusunu incelemesine izin anlatan bir kenar notu eklemesine izin
Bu son derece önemli açıklamanın verdiğini itiraf etti. Söylediğine göre, Bell'in vermiş de olabilir.
neden sonradan eklenmiş gibi kenara
iliştirildiğini kimse bilmiyor. Başvuru Fiy
belgesinin bilinen diğer beş kopyasının göni nin
hiçbirinde bu ekleme yer almadığı için
gizem daha da artıyor.
Üçüncü dikkat çekici ayrıntı ise Bell'in
patent başvurusu onaylanmadan birkaç
gün önce Gray'e gönderdiği bir mektup.
İki mucit de birbirinin telgrafla ilgili bir
icat üzerinde çalıştığından haberdardı Gray'in çizimi, sesin elektrik impulslarına nasıl dönüştürüldüğünü açıklıyor. Bir zara tutturulan
ama hiç bir araya gelip icatlarını yüz ince bir çubuk, içinde sıvı bulunan bir kaba daldırılıyor. Bir kişi zar yönünde konuştuğunda zar
yüze tartışmamışlardı. titreşiyor ve çubuğun hareketleri, ses değiştikçe elektrik devresinin geriliminin de deği: İ
Mektupta Bell, Gray'in icadının “bir neden oluyor. Ahizede bu gerilim, bir elektromıknatıs ve zar aracılığıyla sese dönüştürülüyor.

sıvı içindeki elektrik iletkeninin tit-

reşimleriyle ilgili bir şey” olduğunu fh r M6
bildiğini itiraf ediyordu. Ayrıca, bu fikrin Amali fa halk, Kor
kendi patent başvurusuyla alakasının ede
olmadığını da yazmıştı. Kurallara göre Pp JZ. . N f
Bell, Gray'in büroda bulunan başvuru- e a 1
suna bakamazdı. Dolayısıyla bu bilgiyi
nereden edindiği şüpheli. a ön

“TEBRİKLERİNİZİ İLETİN” Bell'in not defterindeki bu çizim Gray'in teknik çiziminin neredeyse aynısı, sadece biraz daha
Patent bürosunun kararı, buluşu üze- basit. Bell'in çizimi Gray'inkinden üç hafta sonra yapılmış. Bell muhtemelen Washington
rinde iki yıldır yoğun bir şekilde çalı- seyahatinde rüşvet vererek Gray'in patent başvurusunu gördükten sonra bu çizimi yapmış.
şan Elisha Gray'in elbette canını sıktı.

GE) OGM
© 1892 i ©1916 ©1919 ©1910
Horsens'te Emil i Bell, New York'tan Virginia'nın Norfolk Amerikan iletişim
Mgllers Telefonfabrik San Francisco'ya şehrinde ilk döner şirketi AT&T,
açıldı. Şirket, KIRK adı (ABD'nin bir ucundan kadranlı telefonlar mükemmel ahizeyi
altında Danimarka'nın öbür ucuna) ilk kullanılmaya tasarlayabilmek için
en büyük telefon aramayı yaptı. başlandı. binlerce Amerikalının
üreticilerinden biri Telefonu asistanı kafasını ölçtü.
hâline geldi. Thomas Watson açtı.

80 « POPULAR SCİENCE
 Yaşadığı büyük hayal kırıklığınarağmen
Gray'in avukatı hukuk mücadelesi baş-
latmak yerine yenilgiyi kabullenmesini
tavsiye etti. Hatta avukata göre Gray,
Bell'e bir tebrik mektubu göndermeli
ve icatla ilgili hak talep etmeyeceğini
söylemeliydi. Bu noktada Gray, patent
konusunda danışmanlık hizmeti aldığı
avukatının aslında Bellile de çalıştığını
bilmiyordu. Tarihçilere göre avukat,
Gray'in icadı hakkında Bell'e bilgi ver-
miş olabilir.
WESTERN UNION İCADI İSTEMİYOR
Bell ve yatırımcıları, telgrafşirketlerinin
yeni icadı görünce heyecanlanacağını
umuyordu ama işler umdukları gibi
gitmedi. 1876'nın sonlarında patent
haklarını 100.000 dolar karşılığında
telgraf devi Western Union'a teklif ettiler
ama Western Union teklifi kabul etmedi.
Bunun sebebi, şirketin başkanı William
Orton'un, konuşmanın elektrikle iletil-
mesindeki ticari fırsatları görmemiş
olması olabilir. Ayrıca Bell'in zengin
yatırımcılarından biri daha önce tüm
telgrafendüstrisinin kamulaştırılmasını
önererek Orton'u kendisine düşman
etmişti.
Bell, icadının haklarını satamayınca
ülkeyi dolaşmaya ve icadını görmek
isteyen seyircilere bilet kesmeye başladı.
Bu şekilde mütevazı bir gelir elde etti.
Kazandığıilk 149 dolarla sevgilisi Mabel'a
gümüş bir broş aldı. Temmuz 1877'de
evlendiklerinde sie karısına alışılmadık
bir düğün hediyesi verdi: yeni kurulan
Bell Telefon Şirketi'nin 9630'una tekabül
eden 1.487 hisse.
Bell'in elinde sadece 9010 hisse,
yani tüm şirketin 9600,02'si kalmıştı.
Hisselerin geri kalan 9670'i ise yatırım-
cılara verilmişti.
Elisha Gray çalışmalarının karşılığını alamadı.
Sonraları tesadüfen karşılaştığı patent görevlisi,
telefonun asıl mucidinin kendisi olduğunu dile
getirmişti.
BELL TELEFONDAN BIKIYOR
Üç yılın ardından Alexander Graham
Bell'in icadı hâlâ beklenen finansal başa-
rıyı elde edememişti. Bell, telefondan
bıkıp usanmıştı. İcadının İngiltere'deki
kullanım haklarını nakit 5.000 dolara
sattı. Bu parayı Ağustos 1877'denitibaren
Mabelile Avrupa'da geçirdikleri 1,5 yıllık
balayına harcardı.
Balayı sırasında Bell, telefon şirketin-
den daha da uzaklaştı. 1879'da Western
Union, Elisha Gray'in fikirlerine dayana-
rak kendi telefon şirketini kurduğunda
Bell bu konuyla bile ilgilenmek istemedi.
Bell'in yatırımcıları Western Union'ı
patent ihlali nedeniyle dava etmek
istiyordu ama dava açmak için şirketin
tüm kurucularının onayı gerekiyordu.
Yatırımcılar Bell'i ABD'ye döndürmek
için çok uğraşsa da Bell tanık kürsüsüne
çıkmayı reddetti. “Dünya telefondan
faydalanamadığı sürece onu kimin icat
ettiğinin ne önemi var? Hem uğruna
çalıştığım asıl şeyi, yani sevgili eşimi
eldeetmişken dünyanın ne dediği neden
umurumda olsun ki?” diyordu. Ancak
eşi Mabel yatırımcıları desteklemeye
karar verince Bell de davaya dâhil olmayı
kabul etti.
GRAY, BELLE MEYDAN OKUYOR
Bell, tanık kürsüsünde dokuz gün geçirdi
ve Gray'in başvurusundaki ayrıntı-
ları nasıl bildiğini açıklaması istendi.
“Onlar hakkında hiçbir şey bilmiyordum.
İnceleyiciye (Wilber) sordum ama belge-
nin gizli olduğunu söyledi. Öte yandan,
Gray'in başvurusunu göremesem de
inceleyici, benim başvurumun hangi
kısmının Gray'inkiyle çeliştiğini genel
hatlarıyla açıkladı.” dedi Bell. Zenas Fisk
Wilber da Bell'in açıklamasını destekledi.
“BELL BİR TAKLİTÇİ”
Bu dava, Graham Bell ile Elisha Gray'in
yüz yüze geldiği tek andı. Dava tarihi
bir anlaşmayla sonuçlandı: Gray ve
Western Union, telefonun mucidinin
Bell olduğunu açıklamayı kabul etti.
Açıklama tüm gazetelerde etraflıca yer
alsa da Gray aslında ikna olmamıştı.
İki icat birbirine çok benziyordu ve
özellikle de konuşmayı elektrik salı-
nımlarına dönüştüren mikrofon Gray'i
kuşkulandırıyordu.
Gray, günlüğüne şu satırları yazdı:
“Bell'in mahkemedeki ifadesine daya-
narak, ona ilk sonuçları veren telefonun
nasıl yapılacağını benden öğrendiğine
iknaoldum.” Mucidin teorisi, mahkeme-
den birkaç gün sonra sokakta tesadüfen
patent inceleyicisi Wilber ile karşılaş-

Atlantik altından Tren telefonu Bİ Arabada telefon M Alan kodları

O TMARI 1926 i ©1946 © 1946 © 1951

İlk transatlantik Hamburg-Berlin Motorola ilk araç Hızla artan telefon Bazı Amerikalı telefon
telefon görüşmesi hattındaki first telefonlarını tanıttı. numaralarını düzene aboneleri santrale
New York-Londra class tren yolcuları, sokmak için tüm bağlanmadan,
arasında yapıldı. ilk kez trenden ABD şehirlerine alan doğrudan arama
telefon görüşmesi kodları verildi. yapabilmeye başladı.
yapabildiler.

POPULAR SCIENCE »81

 masıyla doğrulandı. “Gray, telefonu sen
icat ettin ve lanet olası avukatın işini
yapsaydı patenti de sen alırdın. Ama o 100 YIL KULLANILAN
zamanlar seni iyi tanımıyordum. Bana
ne puro getirdin ne de beni içki içmeye MODEL
davet ettin” diyen Wilber, Bell'in avukat-
Bell'in ilk telefonu pratik değildi. Edison geliştirdi. 1877'de Edison, Bell'in patentini
larının bunları yaptığını üstü kapalı bir telefona düzgün bir mikrofon ekleyene ihlal etmek pahasına kendi telefonunu
şekilde Gray'e söylüyordu. kadar da pratik hâle gelemedi. Bell ve Gray tanıttı. İki yıl sonra, Bell'in telefonuna
ile aynı dönemde Edison da bir telefon Edison'un mikrofonunu eklemek üzere
TELEFON BAŞARIYA ULAŞIYOR üzerinde çalışıyordu. Edison telefonu Bell ile anlaşmaya vardılar. Yapılan
zamanında icat edemese de Bell'inkinden | iyileştirmeler sayesinde bu model uzun
Anlaşmaya göre Western Union telefon çok daha hassas olan karbon mikrofonu yıllar kullanıldı.
faaliyetlerini durduracaktı. Bunun kar-
şılığında Bell'in şirketi ise patentin 18
yılık ömrü boyunca patentten elde edi-
Hoparlör
len gelirin beşte birini Western Union'a
bir zarı harekete
ödeyecekti. geçirerek dalgalar
Sonraki yıllarda Bell'in telefon şirketi üreten bir
istikrarlı bir şekilde büyüdü ve 1881'de elektromıknatıs içerir.
Gray'in şirketini devraldı. 18 yıl sonra
patentin süresi dolduğunda telgraf şir- Mikrofon:
ketleri telefona karşı verdikleri savaşı Konuşmalardan gelen
çoktan kaybetmişti. Bell'inşirketi piyasa- ses dalgaları bir
nın hâkimiydi. Hem müşteri sayısı hem zara çarpar. Bu zar,
de altyapı bakımından tüm rakiplerini karbon granüllerini
sıkıştırarak sesi
geride bırakıyordu.
elektrik impulslarına
Telefonun ticari başarısı sayesinde dönüştürür.
Graham Bell ve Mabel, hayatlarının geri
kalanını zenginlik içinde geçirdi. Arama yapmadan
ÖNGE kolun
GERÇEĞİN ÖLÜMÜ döndürülmesi gerekir.
Telefonun resmi mucidi Alexander Bu işlem, özel bir kabi
Graham Bell olarak kabul edilse de aracılığıyla telefon
Elisha Gray'in hayal kırıklığını ve acısını santraline sinyal
sonsuza dek gizlemesi mümkün değildi. gönderen bir elektrik
akımı üretir. Bu sinyal,
Gray'in ölümünden sonra ailesi, belge-
operatöre abonenin
leri arasında şu notu buldu: “Telefonun telefona bağlanmak
hikâyesi asla eksiksiz olarak yazılama- istediğini bildirir.
yacak. Bu hikâye, 20-30.000 sayfalık
tanık ifadelerinin içinde ve dudakları Dört Kalılo: Kalın
ya ölümle ya da ölümden de kuvvetli kablo demetindeki
altın bir fermuarla mühürlenmiş birkaç kabloların ikisi
insanın kalbinde gömülü.” ahizeye, ikisi de kola
gider.

Nokia doğuyor Türkiye'de ilk

© 1963 ©1967 i 004

İlk tuşlu telefon Kâğıt üreticisi Nokia Company, i
23 Şubat 1994'te
tanıtıldı. kauçuk üreticisi Finnish Rubber
Works ve kablo üreticisi Finnish
|i Başbakan Tansu Çiller ile
Cumhurbaşkanı Süleyman
Cable Works ile birleşti. 30 yıl Demirel, Türkiye'nin
içinde Nokia lider cep telefonu ilk resmi cep telefonu
üreticisi oldu, sonra tacını Apple görüşmesini gerçekleştirdi.
ve Google'a kaptırdı.

82 « POPULAR SCİENCE
 KAPLUMBAĞALAR VE
DÜVÜŞ SANATLARI
Ninja Kaplumbağalar'ın
içindeki kahramanları
ortaya çıkarmak için
pizza, sörf ve parlak
bandanalar yeter mi?
STEPHEN KELLY
utasyona uğrayarak insansı ninja-
YE dönüşen genç kaplumbağalar
fikrinin biraz zorlama olduğunu
düşünüyorsanız itiraf edelim ki haklısınız.
Florida Atlantic Üniversitesinde biyoloji bilim-
leri profesörü olan Jeanette Wyneken, “Her
şeyden önce, kaplumbağa ile insanın kro-
mozomları birbirine uymaz” diyor. “Kaplum-
bağaların bizden daha fazla kromozomu var.
Kromozomlarınız uyuşmuyorsa, genellikle
“teratoloji' denilen ve kelimenin tam anlamıyla
canavar anlamına gelen genetik anormallikler-
lekaışılaşırsınız.”
Amatüm bunları görmezden gelelim ve diye-
lim ki ikiayağı üzerinde duran ve “cowabunga”
gibi şeyler söyleyen mutant kaplumbağalar
gerçekten var. Kaplumbağa fizyolojisi, insan
anatomisine uyum sağlayabilir mi?
“Büyük değişikliklerden biri, dörtayaküze-
rindeyken omuzlarda olan ağırlık merkezleri-
nin iki ayak üzerinde durduklarında kalçalara
kaymasıdır” diyor Wyneken. Böyle bir du-
rumda dört ayaklı bir kaplumbağa, kabuğu-
nunağırlığı yüzünden devrilirdi ama “İnsansı
kaplumbağalar için bu pek sorun değil" diyor
Wyneken, “çünkü büyük bir sırt çantası takan
birinsan gibi olacaklardır." Ama en büyük fark
şu: Biz insanlar büyük bir sırt çantası taktı-
NN
« va
ğımızda kaburgalarımızı ve omurgamızı bu
çantaya koymuyoruz. Kaplumbağalarda ise
omurga kabuğun bir parçası, yani onu çıkara-
mazlar. Wyneken'in öğrencisi olanaraştırmacı
Ivana Lezcano Serra, kaplumbağa kabukları
konusunda uzman. Lezcano Serra'ya göre bu
gerçek, geçen ay gösterime giren animasyon
filmi Ninja Kaplumbağalar: Mutant Kargaşa-
sı'nı ciddiye almayı zorlaştırıyor.
“Fragmanda hoplaya zıplaya akrobatik hare-
ketler yapıyorlarama omurgaile kabukarasın-
daki kaynaşma yüzünden bunları yapmaları
aslında çok zor” diyor. “Ters takla atmalarını
sağlayacak kadar esnek bir omurgaya sahip
olamazlar."
Lezcano Serra, “Yeni film Ninja Kaplumba-
ğalar'ın ergen olduğu gerçeğine odaklanıyor."
diyor ve ekliyor: “Bu da yetenekleri açısın-
dan bir sorun teşkil ediyor. Kaplumbağalar
yaşlandıkça kabukları gelişir ve kemikleşir,
kemiklerindeki mineral miktarı artar. Genç
kaplumbağaların kabukları o kadar sert olmaz.
Bu da onları muhtemelen istedikleri kadar ko-
Tuyamaz.
Lezcano Serra, yetişkinlikte bile kabukları-
nın kurşun geçirmez olmayacağını söylüyor.
“Kaptan Amerika'nın kalkanı gibi olamazlar.
Kabuklar kaplumbağaları köpek balığı saldın-
ve
—
<T
—
-—>
e)
Lı|
ma
e
NN
va
sıgibi şeylerden koruyabilirama pek çokinsa-
nın bilmediği şey, bunun sağlamlıkla değil de
esneklikle ilgili olduğudur. Çelik, uygulanan
kuvvetlere kaplumbağa kabuğundan 1.000
kat daha iyi karşı koyabilir. Kabuğu ketçap şi-
şesine benzetebiliriz: Sıkılınca deforme olur
ama sonra tekrar eski şeklini alır"
Peki ya Ninja Kaplumbağalar'ın en sevdiği
yemek olan pizzaya ne demeli? Wyneken,
“Kızıl yanaklı su kaplumbağaları çeşitli şeyler
yiyebilir” diyor. “Peynir, sindirim sistemlerine
iyi gelmeyebilir. Hamurdaki karbonhidratları
isebelkisınırlımiktarda tüketebilirler. Sebzeler
muhtemelen sorun olmaz. Kaplumbağalar do-
mates yerama pizza şeklinde olmasa dahaiyi
olur. Pizza yiyip hayatta kalabilirler mi? Bence
evet. Pizza yiyip sağlıklı kalabilirler mi? Uzun
vadede hayır”
KARAR
Kanalizasyonda yaşayıp ara sıra pizza yiyebi-
lirler ama akrobasi ve dövüş sanatlarıyla şehri
kurtarmaları imkânsız.
STEPHEN KELLY
Stephen, televizyon ve film alanında
uzmanlaşmış bir kültür ve bilim yazarı
POPULAR SCİENCE »83
 Sl is akaUE
ei “v <
TEKBİR PARÇACIK, EVRENİN YASALARINI
BAŞTAN YAZMAK UZERE OLABİLİR Mİ?
Tüm maddelere kütle kazandıran bu parçacık, evrenin doğuşunda kilit
bir rol oynamış olabilir.
n gelişmiş teleskoplarımızla uzak
E mesafelere baktığımızda aslında za-
manda geriye bakarız. Einstein bize
ışıkhızının birsınırının olduğunu öğretti. Bu
nedenle, ne kadar uzağa bakarsak ışığın bize
ulaşması o kadar uzun sürer.
Bu sayede kozmologlar yaklaşık 14 milyar
yılöncesine kadaruzananışığı görebiliyor. Bu
ışık, muhteşem ve bir o kadar da gizemli bir
şeyiortaya koyuyor: Evren birzamanlar plaz-
ma denilen bir enerji deniziyle; yani sıcak bir
akışkan hâlindeiçiçgeçmişelektron vefoton
dalgalarıyla doluydu. Bu plazmaya “kozmik
mikrodalga arka alanı" (CMB) diyoruz.
Biz kozmologların elindeki kapsamlıteorik
ve gözlemsel kanıtlar, bu plazmanın “karan-
lık madde” adı verilen görünmez bir madde
yardımıyla kütle çekimsel çöküşe uğrayarak
84« POPULAR SCİENCE
ilk yıldızları ve nihayetinde mevcut evreni
meydana getiren organize üst yapıyı oluş-
turduğunu gösteriyor. Ancak hâlâ gizemini
sürdüren bir şey var: Bu enerji denizinin özel-
likleri, Einstein'ın “uzak mesafeli ürkütücü
eylem” dediği şeyden kaynaklanıyor gibi gö-
rünüyor; yani cisimler birbirleriyle son derece
uzakmesafelerde anlık hızlarlailetişim kuru-
yor. Bu durumaise “ufuk problemi” deniyor.
1981 yılında MIT'den Alan Guth, bu prob-
leme bir çözüm sundu. “Enflasyon (şişme)
alanı" adını verdiği yeni kavram, evreni dol-
duruyor ve enerjisiyle uzayın son derece hız-
lı bir şekilde genişlemesine neden oluyordu.
Enflasyonun yol açtığı kütle çekimsel etkiler
nedeniyle ortaya çıkan itki, ufuk problemini
çözebiliyor ve “ürkütücü bir etkileşim hâ-
linde” olduğunu düşündüğümüz bölgeleri
kuantum fiziğinin tuhaf ama doğrulanmış
yasalarının kapsamına sokuyor.
Kozmik enflasyon teorisi uzun süredir koz-
mologların kafasını kurcalayan şu soruya ya-
nıt verebilen birfizik mekanizması dasağladı:
14milyar yıl önceki ilksel evrende yapıların
tohumlarınasıl ortaya çıkmış olabilir? Teoriye
göre, bugün CMB'de gördüğümüz titreşimle-
rintohumları, enflasyon alanının çok küçük
kuantum titreşimleriydi. Budademek oluyor
kibugün trilyonlarca kilometrelik uzaya ya-
yılan geniş galaksiler, evreninilk evrelerinde
meydana gelen mikroskobik atom altı kuan-
tum dalgalanmalarından doğmuş olmalı.
Beni parçacık fiziği ve kozmoloji alanına
çeken şey, ilk başta mantıksız görünen bir
soruydu: Evrendeki enbüyük şeylerleen kü-
çükşeylerarasındaki bağlantı nedir? Kozmik
 “INiggs, hem bir sonsuzluğa bağlı kalmadan büyüyebilmesi.
Budabir sorun teşkil ediyor çünkü bazı teo-
risyenler, kozmik yapının kendisini ortadan
alam hem de bir kaldırmadan sonsuzluğu ortadan kaldırmak
istiyor. “Kararsızlık” (instabilite) denilen bu
parçacık olduğu çelişkileri çözümlemekise çok zor.
Mikroskobik ölçekteki diğer gizemise küt-
için apkı bir lenin kökeniyle ilgili. 1960'larda Peter Higgs,
Tom Kibble, François Englert, Robert Brout,
akışkan Carl Richard Hagen ve benim de hocam olan
Gerry Guralnik, gizemli bir parçacığın ve
gibi düm uzaya onun evreni kaplayan enerji alanının kütle-
siz maddeyle etkileşime girerek bu maddeye
nüfuz edebilir.” ağırlık kazandırabileceğini öngördü. Günü-
müzde bu parçacığa Higgs bozonu diyoruz.
2012'ye gelindiğinde bu parçacığın varlığı
CERN'deki Büyük Hadron Çarpıştırıcısında
enflasyon bize bu konuda bir ipucu veriyor tespitedildi ve biryıl sonra Higgsile Englert'a
amabirbiriyle ilgisiz görünen iki gizem hâlâ Nobel Ödülü verildi.
varlığını sürdürüyor. Ancak bu başarılara rağmen Higgs bozo-
Birincisi, bu enflasyon alanının kökenini nuyla ilgili bir sorun var: Higgs bozonunun
vetam olarak ne olduğunu bilmiyoruz. Bil- bize kütlemizi kazandıran kuantum dalga-
İLLÜSTRASYON: MATTHOLLAND
kavramları nasıl biraraya getirebiliriz? Çözü-
mün anahtarı, Higgs'in hem biralan hem bir
parçacık olduğunun, dolayısıyla da bir akış-
kan gibi tüm uzaya nüfuz edebileceğinin
farkına varmakta. Higgs alanlarının kendi-
lerini mikroskobik ve yerel kuantum dalga-
lanmaları hâlinde organize eden dalga ben-
zeri titreşimlerine “Higgs parçacığı" diyoruz.
Peki Higgsalanı, evrenin erken dönemlerine
nüfuz etmiş ve kozmik enflasyon olgusuna
yolaçmış olabilir mi? Eğer bu “Higgs Enflas-
yonu” fikri doğruysa kozmik-mikroskobik
bir birleşmeyi temsil edebilir. Ancak her iki
fikri de doğrulanmaktan alıkoyan ciddi bir
problem var: Fikirlerden biri kozmik yapıyı
oluşturmakiçin kuantum dalgalanmalarına,
diğeri de kütle kazandırmak için kuantum
dalgalanmalarına dayanıyor. Sorunşu ki,bu
kuantum etkileri bizim sonlu olarak ölçtüğü-
müz niceliklerde sonsuz sonuçlar üretiyor.
Şimdilik ortada bir çözüm yok ama biz fi-
zikçilerin, herteoridegizlenenmuammaların

diğimiz tek şey, skaler alan denilen biralan
türüne benzer şekilde davrandığı ve hayal
edilebilecek en büyük mesafelere nüfuz et-
tiği.
Enflasyonla ilgili bir diğer ciddi sorun ise
bizi var eden kuantum dalgalanmalarının
lanmaları, enflasyonilebenzerbiristikrarsız- sonuna kadar gideceğimizden hiç şüpheniz
lığı paylaşıyor. olmasın.
Geçtiğimiz yıllardafizikçi Mikhail Shapos-
hnikov, ilksel enflasyonun ardında belkide STEPHON ALEXANDER
mikroskobik Higgs bozonunun olabileceğini Stephon, Brown Üniversitesinde fizik profesörü,
önesürdü. Peki mikro ve makro ölçektekibu yazar ve başarılı bir caz saksafoncusu

POPULAR SCIENCE »85

Sikin İsES EYUN)
BEYNİMİZİN SADECE #410'UNU
KULLANDIĞIMIZ İNANCI
ARTIK YOK OLMALI!
Bu şehir efsanesi yüz yılı aşkın bir süredir ortalıkta
dolaşıyor ve tamamen saçma olmasının yanı sıra
tehlikeli de.
eçenlerde birisi bana hangi bilim-
(G“ “şehir efsanesini” zihinlerden
çıkarıp atmak isteyeceğimi sordu.
Nörobilim alanında geçirdiğim on yıllar
göz önüne alındığında tahmin edilebile-
ceği gibi, “insanların beyinlerinin yalnızca
9610'unu kullandıkları” şeklindeki ısrarcı
inancı seçmem şarttı.
Hepimiz duymuşuzdur: Gün içinde
yaptığımız işlerde beynimizin sadece
9610'unu kullanıyormuşuz da; gri hücre-
lerimizin geri kalan kısmı boş boş oturu-
yormuş ve beynimiz kullanılmayan bir
potansiyelle dolup taşıyormuş da...
Açıkça söyleyelim ki bu iddia saçmalık-
tan ibaret ve her zaman da öyleydi. Zaman
içinde pek çok bilim insanı aynı şeyi söy-
lese de efsane sürekli yeniden ortaya çıkıp
duruyor. Ancak mesele şu: Bu sadece göz
devirmelere ve kalitesiz film senaryoları-
na yol açan aptalca bir fikir değil, insanlar
buna inandığı için tehlikeli bile olması
mümkün.
Öncelikle, bu efsanenin kökeni belirsiz.
Nöronları ilk kez mikroskop altında gör-
memizi sağlayan ilk boyama yöntemlerin-
de, yoğun bir şekilde bir araya gelmiş sinir
hücrelerinin yalnızca küçük bir yüzdesi
boyanabiliyordu. Bazı iddialara göre efsa-
ne buradan doğmuş olabilir. Bir başka ola-
sı köken ise, beyin hücrelerimizin sadece
9610'unun nöronlardan ve geri kalanının
gliya denen “destek” hücrelerinden oluş-
tuğu inancı olabilir. Ancak güncel çalış-
malar, konunun bu kadar basit olmadığını
86« POPULAR SCİENCE
gösteriyor. Çünkü eskiden gliyaların pek
de “işlevsel” olmadıkları varsayılıyordu.
Ancak efsanenin kökeni belirsizliğini
korusa da çok eskilere, hatta belki de 19.
yüzyıla kadar uzandığını söyleyebiliriz.
Yani bu, modern kültüre nüfuz etmiş
yüz yıldan eski bir yanlış bilgi. Bu aynı za-
manda çok eski araştırmalara dayanarak
çıkarımlarda bulunmanın tehlikelerini de
ortaya koyuyor. 19. yüzyılın bilim insanla-
rıne kadar başarılı, yetkin ve profesyonel
olurlarsa olsunlar, şu anda sahip olduğu-
muz araçlara sahip değillerdi. Onların ça-
lışmalarına dayanarak somut sonuçlara
varmak, küçük bir çocuğun haftalık mar-
ket alışverişi ağırlığının yalnızca 9610'unu
kaldırabildiğini görüp de “Her bakkal alış-
verişinin 9090'ı gizemli bir şekilde kullanıl-
mıyor” demeye benziyor.
“Beynin 9610'u" efsanesi aslında iki açı-
dan yanlış.
Açık olmak gerekirse, beynin tamamı
“bir şeyler” için kullanılıyor ve henüz ne
olduğunu bilmesek de beyindeki her şey
bir sebepten dolayı orada. Bununla birlik-
te, “kullanılmak” sözcüğü genellikle “bir
görevi tamamlamak için etkinleşmek”
anlamında kullanılıyor ve bu açıdan bak-
tığımızda ise beynimizin 9610'unu kullan-
dığımız inancı epey abartılı kaçıyor.
Beynin yoğun kaynak tüketen ve çok sı-
kışık bir organ olduğunu unutmayın. Yani
beyinde hayati kan damarları için fazla yer
yok. Bazı araştırmalara göre bu durum, te-
mel kaynakları beynin bir bölümünden
diğer bölümlerine aktarma yeteneğimizi
sınırlıyor ve beynimizin sadece 9603'ünü
aynıanda etkinleştirebiliyoruz (kullana-
biliyoruz).
Beyni 100 masası olan ama sadece üç
garsonun çalıştığı yoğun bir restorana ben-
zetebiliriz. Restoranın tamamı kullanıyor
olsa da garsonlar aynı en fazla üç masayla
ilgilenilebilir. Dolayısıyla “9010” efsanesi
birbirine zıt iki şekilde de yanlış.
Öte yandan, beyin çok talepkâr bir or-
gan. Vücut ağırlığımızın sadece W62'sini
oluşturmasına rağmen vücudumuzun
enerjisinin yaklaşık 9620'sini kullanıyor.
Evrimin acımasız bakış açısıyla bakacak
olursak, beynimizin yalnızca 96010'unu
kullansaydık beynimizin yalnızca 96010'u
kadar bir beyne sahip olurduk. Çünkü bi-
yolojik olarak bizimki kadar karmaşık bir
beyne sahip olup da onun sadece 9610'unu
kullanmak, lüks arabanıza dev bir süper
bilgisayar bağlayıp o bilgisayarı sadece
saate bakmak ve müzik çalmak için kul-
lanmaya benziyor.
Ancak bu efsane her açıdan yanlış olsa
da hâlâ varlığını sürdürüyor. Bu da endişe
verici bir şey çünkü insanların beyinle ilgili
cehaletini ve yanlış bilgileri kendi avantaj-
larına kullanan şarlatanların aradan sıyrıl-
malarına olanak tanıyor.
Falcılar, medyumlar, şifacılar ve bu tür-
den insanlar bilimsel bilgilerimize göre
asla doğru olamayacak iddialarda bulunur-
lar. Bu insanlara bunu kesin olarak kanıtla-
yan yığınla bulgu sunabilirsiniz. Ancak o
zaman “Ama beynimizin yalnızca 9610'unu
kullanıyoruz, her şeyi bildiğimizden nasıl
emin olabiliriz ki?” diye safsataya başlarlar.
Yani “Beynimizin sadece 96010'unu kul-
lanıyoruz" efsanesi, “sözde bilim”e dayalı
veya tamamen uydurma iddiaların gizle-
nebileceği kocaman bir “bilinmeyen” alan
sağlıyor. Şarlatanlara göre nörobilime dair
bildiğimiz her şey, bu 9610'un içinde yer
alıyor; yani mantıksal olarak, nörobilimin
karşı çıktığı her şey, 9690'ın içinde kalıyor
olabilir. Bu efsaneyi gerçek sanan ne kadar
çokinsan olursa cehalete bel bağlayan şar-
latanların faydalanabileceği insan sayısı da
okadar artıyor.
DR. DEAN BURNETT
Nörobilimci Dean, son kitabı Emotional
Ignorance'ta rüya görmenin doğasını araştırıyor.
İÇİNDE
KALACAĞINA
DIŞINDA KALSIN
Akdeniz diyeti şişkinlik
yaratabilir ama hem Siz
hem de gezegenimiz için
faydalı.
MICHAEL MOSLEY
Y
ağlı balık, kuru yemiş, sebze ve
baklagiller (mercimek ve barbunya
gibi) açısından zengin olan Akdeniz
diyetinin büyük bir hayranıyım. Bu beslen-
metarzının kalp hastalıkları ve tip 2 diyabet
riskini azalttığını gösteren pek çok araştırma
var. Ayrıcatipik bir Batı diyetinden Akdeniz
diyetine geçmenin anksiyete ve depresyon
oranlarını azalttığını gösteren çalışmalardan
biliyoruz ki beslenme tarzınızı değiştirmek
ruh sağlığınızı da iyileştirebilir.
Ancak bu diyetin bazı dezavantajları da
var. Lif açısından zengin gıdalar (ya dalaha-
na turşusu gibi fermente gıdalar) yemeye
başlayan herkes kısa süre içinde daha büyük
dışkılar ve çok daha gaz üretmeye başlar.
İspanya'daki Karaciğer ve Sindirim Has-
talıkları Ağı Biyomedikal Araştırma Mer-
kezindeki bilim insanları sayesinde artık
bu etkinin ne kadar büyük olduğunu da
biliyoruz. “Batı ve Akdeniz tipi diyetlerin
bağırsak mikrobiyotası üzerindeki etkileri”
başlıklı çalışmaları için 20 erkek gönüllü ile
çalışan ekip, onları rastgele iki gruba ayırdı:
Gruplardan biri iki hafta boyunca tipik bir
Batı diyetiyle beslendikten sonra ara verip
Akdeniz diyetine geçecek; diğer grup da
tam tersini yapacaktı.
Çalışmanın her evresinin sonuna doğru
katılımcılardan ne sıklıkla gaz çıkardıklarını,
ne kadar şişkin hissettiklerini ve dışkılarının
sayısını, şeklini ve ağırlığını soran günlük bir
* Akdeniz
diyetinin sağlık
açısından
faydalarımı
sosyal rahatsızlık
duymadan elde
etmek mümkün
mü?”
anket doldurmaları istendi.
Bağırsak bakterilerindeki değişiklikleri
incelemek için dışkı örnekleri de toplandı.
Ayrıca, katılımcıların standart bir kuru fasul-
ye yemeği yedikten sonra gazları toplanarak
(rektuma bağlı balonlar aracılığıyla) ürettik-
leri gaz hacmi ölçüldü.
Peki, araştırmacılar ne buldu? Şaşırtıcı
olmayan bir şekilde, beslenme tarzının
değişmesi, gönüllülerin bağırsaklarında
yaşayan mikroplar üzerinde büyük bir etki
yaratmıştı ve daha fazla bütirat üreten tür-
lere doğru bir kayma söz konusuydu. Bu iyi
bir şey çünkü kısa zincirli bir yağ asidi olan
bütirat hem güçlü bir antienflamatuvar hem
de bağırsak duvarının sağlığını destekliyor.
“Kolon biyokütlesi” (dışkı) hacmi 9060 art-
mış ve gaz miktarı da yükselmişti. Gönül-
lüler her gün yaklaşık yedi kat daha fazla
gaz çıkarmakla kalmamış, aynı zamanda
her seferinde yaklaşık 9650 daha fazla gaz
çıkarmıştı.
Peki ama Akdeniz diyetinin sağlık açısın-
dan faydalarını sosyal rahatsızlık duymadan
eldeetmek mümkün mü? En azından sığır-
lariçinmümkün.
PLOSOne dergisinde yayımlanan yeni
bir araştırma, sığırları belirli bir kırmızı de-
niz yosunu türüyle beslemenin, üretilen
metan miktarı üzerinde (hem ağızdan hem
rektumtan) dramatik bir etkisi olduğunu or-
taya koydu. Sığırlar (ve diğer geviş getiren
hayvanlar) ürettikleri metan miktarı nede-
niyle sera gazı salınımını üzerinde büyük bir
etkiye sahip. Bunedenle bu hayvanların gaz
üretimlerini azaltabilecek her şey önemli.
Deniz yosunu yemek insanlar üzerinde
aynı etkiyi yaratır mı bilmiyorum ama ku-
rutulmuş kombu deniz yosununun üzerine
kaynar su dökülerek yapılan deniz yosunu
çayı içmenin bağırsakları rahatlatıcı etkisi
olduğu söyleniyor.
MICHAEL MOSLEY
Trust Me, I'm A Doctor programını sunan Michael, bir
sağlık yazarı ve yayıncısıdır. Son kitabı The Fast 800
Keto, Short Books Yayınlarından çıktı
POPULAR SCIENCE »87
SERBESI ATIŞ
GENLERİNİZ
YEMEK ZEVKİNİZİ
ETKİLİYOR MU?
DNA, yemek tercihlerinizi şekillendirmede de rol
oynuyor.
e kadar zevksizsin! Bu ilginç ama
Ni bir cümle ve pek çok olası
konuyu kapsıyor. Sanat zevkiniz
nedeniyle eleştirilebilirsiniz mesela; veya
kitaplar ya da giyim tarzınız... Tabii ki ye-
meği de unutmayalım.
Yemek zevkimizi büyük ölçüde sonra-
dan kazanıyoruz. Dünya genelinde kalori
tüketiminin yarısından fazlasını oluşturan
nişastalı karbonhidrat türlerini ele alalım.
Beyaz bir Avrupalı olan eşim ekmeğe bayı-
lır. Bense Çin kökenliyim ve ekmek yeme-
sem de olur ama pirinç ve erişteyi her gün
yiyebilirim. Karbonhidrat sevgisi nere-
deyse evrensel ama karbonhidratın farklı
biçimlerine yönelik “zevkler” küçük yaş-
lardan itibaren kültürel olarak yerleşiyor.
Genlerimiz de belirli gıdalara yönelik da-
mak tadımızı etkiliyor. Laboratuvarımda
vücut ağırlığının genetiği üzerinde çalışı-
yoruz. Beynimizin yeme alışkanlıklarımızı
nasıl kontrol ettiğini de genetiğimiz büyük
ölçüde etkiliyor. Gıda alımını yönetmede
kilit rol oynayan genlerden biri de mela-
nokortin 4 reseptörü (MCAR). Bu gen, ne
kadar yağ depoladığımızı algılayan ve
böylece yemeksiz ne kadar süre hayat-
*Kişnişten nefret
edenler ondan
sabunsu bir dat
alıyor. Bu da
genetik.”
ta kalabileceğimizi belirleyen devrenin
bir parçası. İngiltere nüfusunun yaklaşık
960,3'ünün (200.000 kişi) MCAR geninde
bir mutasyon olduğunu tespit ettik. Bu
mutasyona sahip olanlar, olmayanlara kı-
yasla 18 yaşında ortalama 18 kg daha ağır
oluyor. Bu 18 kg'ın 15 kg'lise yağ.
Neden mi? Çünkü MC4R mutasyonu
olan kişilerin beyinleri vücutlarındaki yağ
miktarına daha az duyarlı; yani beyinleri,
gerçekte taşıdıklarından daha az yağ taşı-
dıklarını sanıyor. Sonuç olarak daha fazla
yiyorlar ve kilo alıyorlar.
MCA4R mutasyonu, sadece ne kadar ye-
diğimizi değil ne yediğimizi de etkiliyor.
Cambridge'den meslektaşım Prof. Sadaf
Faroogi, MC4R'nin gıda seçiminde oyna-
dığı rolü anlamak için iki deney tasarladı.
MCA4R mutasyonu olan ve olmayan zayıf
bireyleri ve obezite hastalarını test etti.
İlk deneyde katılımcılara üç çeşit tavuk
korma içeren ve sınırsız yiyebildikleri bir
büfe sundu. Üç tavuğun da görünüşü,
kokusu ve tadı aynıydı ama yağ içerikle-
ri farklıydı: Kalorilerinin 9620'si (düşük),
9640'ı (orta) veya 9060'ı (yüksek) yağdan
gelecek şekilde ayarlanmıştı. MCAR mu-
tasyonu olanlar zayıf bireylere kıyasla
neredeyse iki kat, mutasyonu olmayan
obez bireylere kıyasla ise 9665 daha fazla
miktarda yüksek yağlı tavuk yedi.
Aynı üç gruba daha sonra Eton mess
(çilek, çırpılmış krema ve bezeden yapı-
lan; pavlova benzeri bir tatlı) verildi. Bu
sefer şeker miktarları kalori içeriğinin
968'ini, 96026'sını veya 9054'ünü sağlayan
üç seçenek vardı. İlk deneyin aksine,
MCA4R mutasyonu olan bireyler, yüksek
şekerli tatlıyı zayıf ve obez bireylerden
daha az sevdi ve diğer iki gruba göre her
üçünden de daha az yedi. MCAR geninde
mutasyon olan kişilerin daha yağlı yiye-
cekleri tercih ettiği ama şeker arzularının
azaldığı ortaya çıktı.
Peki ya Brüksel lahanası gibi belirli gıda-
larla yaşanan aşk veya nefret ilişkisine ne
demeli? Londra'daki Royal Institution'da
yaptığım bir konuşma sırasında dinleyi-
ciler arasındaki 12 kişiyle bir deneme yap-
mıştım. Herkese küçük birer kâğıt parçası
verip dillerinin üzerine koymalarını iste-
dim ve ben de aynısını yaptım. Gönüllüle-
rin yarısı (ben dâhil) acı bir tatla karşılaştı,
yarısı ise hiçbir tat alamadı ve diğerlerinin
tepkileri karşısında şaşkınlığa uğradı. Ne-
ler oluyordu?
Tüm kâğıt parçalarına bir damla fenil-
tiyokarbamit damlatılmıştı. Bu kimya-
sal madde, Brüksel lahanasını da içeren
brassica adlı bitki grubundaki acı tattan
sorumlu. İnsanların yaklaşık 9650'si bu
acılığı algılamalarını sağlayan TAS2R38
geninin bir varyasyonunu taşıyor. Bu acı-
lığı algılayabilmeniz, bu bitkilerden nefret
edeceğiniz anlamına gelmiyor ama onları
yerken aldığınız hissi kesinlikle etkiliyor.
Bir de insanların kişnişe verdiği tepki
var. Birçok insan bu bitkiyi lezzetli bul-
masına rağmen bazıları iğrenç buluyor.
Tadını sevmeyenler kişnişten sabunsu
bir tat alıyor. Bu da genetik. Bazı insanlarda
OR6A2 koku reseptör geninin bir varyas-
yonu, kişniş yapraklarındaki aldehitleri
(sabunsu tadın kaynağı) çok kuvvetli al-
gılamalarına yol açıyor. İlginç bir şekilde,
bu varyasyonun yaygınlığı coğrafi olarak
değişiyor. Orta Amerika ve Hindistan gibi
kişnişin daha popüler olduğu bölgelerde
çok yaygın değil.
Yani yemek arkadaşınız belirli bir yeme-
ği sevdiğini ya da sevmediğini söylediğin-
de bu kültürel nedenlerden kaynaklanıyor
olabileceği gibi genetik temelli de olabilir.
Sebep ne olursa olsun, insanların yemek
tercihlerini yargılamamak en doğrusu!
PROF. GİLES YEO
Cambridge Üniversitesinde moleküler nöroendokri-
noloji profesörü olan Giles, BBC Two'da Trust Me, 1'm
a Doctor ve Horizon programlarının sunuculuğunu
yaptı.
POPULAR SCIENCE »89
 m Sayılar ve Şekiller
T
——|
za GÖRSEL ZEKA C
Çoraplardan hangi ikisi

>
bir çift oluşturur?
A B
D

Dn E

a, H
E G

—
K

SE
m MANTIK
Yandaki kartlarda bir
kızın hemen altında bir
vale bulunmaktadır. Bir
kızın hemen altında bir
kız bulunmaktadır. Bir
sineğin hemen üstünde
bir kupa bulunmaktadır.
Bir sineğin hemen altında
bir kupa bulunmaktadır.
Bu durumda bu üç kart
hangileridir?

0 Bu üç dikdörtgen, bir çizgiyle çeşitli

yerlerden ikiye bölünmüştür. Koyu renkli
kısımların toplam alanı kaçtır?
vLEİXZ-EXZ-8Z 4040108 zıueuueyi)
!ueje $0g Dİ 'uepu1suek ulueje ng 41p,9$-p1Xg
iueje
UIUABHOPAIP 11g YEDEJE AUISI 1u1sday Upfağ 30 (€

“1z0j edroj dey Hansn

“1ZDA YALIS 34094 PEPE “sajea edno 344 bieyiy
(2

Ix2 ananağnjo YIİ 41g yang (

2x4 4x8

UidüN39

9O « POPULAR SCIENCE
GÖRSEL ZEKÂ
Üstteki şekli katlayarak alttaki i
tetrahedronlardan (üç yüzlü piramit) : MATEMATİK
kaç tanesini elde edebilirsiniz? : Soru işaretinin

yere ŞB) 4

GC)
yerine hangi

GU
4NN alslala
A A

Tden 10'a kadar sayıları kutulara öyle bir

yerleştirin ki her siyah dairenin etrafındaki
Dört parçaya ayrılmış kutuların toplamı 20 olsun (Birden fazla doğru
bu rakam kaçtır?
çözüm var).

ma
0 Aşağıdaki çizimin yansımasındaki üç hatayı bulun.

Je
yoAıpa 9L
1urejdoz UYEjurEyE4 Depdejanes 34 UNIns n|UOO 7 (G

ayıgaunjog ej|0Â 1pjdeş Znsuos

ejAnınSoy 1saLu5a8 Uapzaylau WeJ Ulu13z13 Zna (iv
“o 1sasa3uad ululgey 49yesado DjajUlA
i -s197 ISeJU2)) UMULA 3A 1sadaj UluUtUlg DJEpJOS (€

4 Düz bir çizgiyle bu i ç

büyüklükte iki parça elde 3nalazn yelujo 10417'Y (L

etmelisiniz. Bunu kaç :
farklı yolla yapabilirsiniz? UfldUNI9

POPULAR SCİENCE » 91
Dünya'nın dört bir yanından uzman astronomlar, kozmik soruları yanıtlıyor.

ağırlığa sahip olduğundan roketin ağırlığını azaltmak

içinideal. Hidrojensıvı oksijenle birleştiğindeiseroket
yakıtlarıarasında en verimli itiş gücünü yaratıyor.
Ancak roketin ağırlığına bağlı olarak, Dünya'dan
ÜSTTE: 1977
yılında fırlatılan
Voyager uzay
Roket yakıtı ayrılmak için ilave bir itiş gücü gerekebiliyor. Bu
durumlarda roketi uzaya kadar itmek için katı yakıt
(genellikle alüminyum) bir patlayıcıyla (örn. amon-
araçları,
Dünya'dan en S | UZAY ARAÇLARI DIŞ GÜNEŞ yum perklorat) birleştiriliyor.
uzağa giden wd | SİSTEMİ'Nİ VE ÖTESİNİ KEŞFETMEK Ancakbu, uzay aracının yolculuğun sadece başlan-
insan yapımı
cisimler. Bu İÇİN NASIL BİR YAKIT KULLANIYOR? gıcı. Küçükrota düzeltmeleri gerektiğinde araca bağlı
araçlar, Güneş küçük iticiler küçük miktarlarda gaz (örn. hidrojen
Sistemimizdeki Y | Isaac Newton'un birinci hareket yasasına göre peroksit) püskürtüyor. Ayrıca bilim insanları, araç
en büyük
hareketsiz cisimler hareketsiz kalır ve hareket Güneş Sistemimizin uzak noktalarına giderken ilave
gezegenlerin
kendilerini hâlindeki cisimler dışarıdan bir güç tarafından etki- destek almak için yakındaki gezegenlerin “kütle
itmelerini lenmediği sürece aynı hızda hareket etmeye devam çekimsel sapan” etkisini de kullanabiliyor.
sağlayarak eder. Uzayda ise bir uzay aracını yavaşlatacak tek şey Uzay araçlarının bulgularını Dünya'ya
yolculuklarını
uzattı,
kütle çekimidir. gönderebilmeleri için elektrik kayna-
Uzay araçları fırlatılmadan önce bilim insanları, ğına da ihtiyaçları var. Güneş'e yakın
SAĞ ÜSTTE: gezegenlerin ve diğer cisimlerin tam olarak nerede çalışan araçlar Güneş panellerini
Florida'daki
Kennedy Uzay
bulunacaklarını hesaplayarak bu cisimlerin kütle kullanabiliyor; ancak sondalar
Merkezinden çekiminin aracın yörüngesini nasıl etkileyeceğini Güneş Sistemi'nin dışına doğru
havalanan bir belirleyebilir. Bu sayede aracı nereye yönlendi- ilerledikçe Güneş ışınları çok
SpaceX Falcon 9
roketi receklerini, ne zaman fırlatacaklarını ve hedefe zayıflıyor.
ulaşmak için ne kadar hızlı gitmesi gerektiğini Bu durumda radyoizotop
hesaplayabilirler. termoelektrik jeneratörleri
NASA, yakıt seçiminde iki uçlu bir yaklaşımı (nükleer batarya) kullanıla-
benimsiyor. Roketinana motorlarında sıvı hidrojen biliyor. Radyoaktif madde
ilesıvı oksijen kombinasyonu kullanılıyor. Hidrojen, bozundukça ısı açığa
bilinentüm maddeler arasında en düşük moleküler çıkarıyor ve bu Isı, aracın

92 « POPULAR SCİENCE
kullanabileceği elektriğe dönüştürülüyor.

Caitlyn Buongiorno
Yardımcı Editör

S MERKÜR'DEKİ CALORIS
HAVZASI'NI OLUŞTURAN
ÇARPIŞMANIN ENKAZINA NE OLDU?
BU ÇARPIŞMA NEDEN BİR UYDU
OLUŞTURMADI?

Y Merkür'deki Caloris Havzası yaklaşık 1.550

km genişliğinde. Karşılaştırmak gerekirse,
Türkiye'nin tamamı 1.660 kın genişliğinde. Ay'da
da benzer büyüklükte bir darbe krateri var: Mare
Orientale.
Araştırmacılar, Caloris Havzası'nı yaratan darbe-
nin yaklaşık 3,8 milyar yıl önce, tahminen 150 km
genişliğinde küçük bircismin gezegene çarpmasıyla
meydana geldiğini düşünüyor. Çarpışma, gezege- küresinin dışına çıkıp Güneş'e doğru ilerlemiş yada geze- Gökyüzündeki en
parlak yıldızın bu
nin etrafında hatta çekirdeğinde sismik dalgaların gene geri çarpmış ve hiçbirzaman istikrarlı biryörüngeye yakın çekim
oluşmasına yol açtı. Bu sarsıntılar, Merkür'ün karşı girip uyduya dönüşmemiştir. fotoğrafı, amatör
tarafındaki yüzeyi bozarak araştırmacıların “tuhaf Japon gök bilimci
Akira Fujii'ye ait.
arazi" dedikleri bu şekli yarattı. Caitlyn Buongiorno
Sirius Yıldız
Çarpışma sonucunda neden Dünya'nın Ay'ı gibi Yardımcı Editör
Sistemi iki yıldız.
biruyduya dönüşecek birenkaz diski oluşmadığına içeriyor ama şu
ana dek tespit
gelince, bunun yanıtı Merkür'ün Güneş'e çok yakın Ss SIRIUS, SAMANYOLU'NUN İÇİNDE Mİ? edilmiş bir
ve kütlesinin çok küçük olması. Her gök cisminin
etrafında Hill küresi denilen, kütle çekiminin
BİLİNEN HERHANGİ BİR GEZEGENİ gezegeni yok.

hâkim olduğu bir bölge vardır. Doğal veya insan
yapımı uyduların, bir gök cisminin etrafında sabit
bir yörüngede kalabilmesi için Hill küresi içinde
olması gerekir. Güneş Sistemimizde gezegenlerin
Hillküresini, ogezegenin yörüngesi (daha doğrusu,
yörüngesinin yarıbüyük ekseni, yanibirovalinuzun
yarıçapı) gezegenin kütlesi ve Güneş'in kütlesi belir-
ler. Merkür'ün Hill küresi o kadar küçüktür kiCaloris
Havzası'nı yaratan çarpışmadan doğan enkaz ya Hill
MESSENGER uzay
aracının çektiği Merkür
fotoğraflarının
renklendirilmesiyle
elde edilen bu
fotoğrafta, Caloris
Havzası sağ üst
tarafta
görünüyor.
VAR MI?
Y Sirius, Kuzey Yarım Küre'deki en parlak
yıldızdır. Yıldızları çıplak gözle görebilmek için
bize nispeten yakın olmaları gerekir. Dolayısıyla,
gece gökyüzünde görebildiğiniz tüm yıldızlar
Samanyolu Galaksisi'nin içindedir. Kuzey Yarım
Küre'deki Andromeda veya Güney Yarım Küre'deki
Büyük ve Küçük Macellan Bulutları gibi diğer yakın
galaksilerdeki yıldızları ayrı ayrı görebilmek için
Hubble Uzay Teleskobu gibi profesyonel ekipmanlar
gerekir.
Sirius, Dünya'dan yaklaşık 8,6 ışık yılı uzaklıkta.
Sirius Yıldız Sistemi'nde tespit edilmiş iki yıldız var.
Bunlardan Sirius A, A tipi bir ana kol yıldızı; Sirius
Bise soluk bir beyaz cüce. Sistemde şimdiye kadar
hiç gezegen tespit edilmedi. Hubble gözlemlerini 19.
yüzyıla kadar uzanan tarihsel ölçümlerle birleştiren
araştırmacılar, herhangi bir kahverengi cüce olasılığını
ve Jüpiter kütlesinin 15 katından daha büyük bir
ötegezegen olasılığını da eledi. Bununla birlikte, kendi
Güneş Sistemimizdeki daha küçük gezegenlerin
bolluğuna bakacak olursak, bu sistemde henüz tespit
edilememiş önemli sayıda ötegezegen olabileceğini
düşünmek mümkün.

Caitlyn Buongiorno
Yardımcı Editör

POPULAR SCİENCE »93

 SORU Kafanızı kurcalayan bir soru mu var?
sorucevap ©popsci.com.tr
&
adresine yollayın cevaplayalım

Editör: Eray Kaşıkçı

YILAN
ADASI'NDA
MAHSUR
KALIRSAM NE
YAPMALIYIM?
Güney Brezilya kıyılarının hemen
açıklarındaki Oueimada Grande Adası, halk
arasında “Yılan Adası” adıyla biliniyor. Sadece
43 hektarlık (0,43 km?) bir alanı kaplayan bu
kayalık ada, boyları 70 cm'yi bulan son derece
zehirli Bothrops insularis yılanlarından 2.000
ila 4.000 tanesine ev sahipliği yapıyor. Bu
engerekler yaklaşık 11.000 yıl önce, son buzul
çağının sonlarında deniz seviyesi yükselip ana
karayla bağlantılarını kesince adada mahsur
kaldı.
Adada hiç memeli yaşamadığı için yılanları
pe
— li
avlayarak sayılarını azaltacak hiçbir şey
yoktu. Ancak yılanların avlayabileceği kara
hayvanları da çok az olduğu için yılanlar, yetmezliğinden iç kanama ve doku ölümüne Dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan
adayı ziyaret eden göçmen kuşları yakalama uzanan korkunç belirtilere yol açar. Ancak bu engerek türünün nesli tehlike altında. Yine
konusunda uzmanlaştı. bazı araştırmacılar, bu ölümcül zehrin tıbbi de hayvan kaçakçıları yılanları yakalamak için
Bu beslenme tarzı, zehirlerinin neden bu kullanım alanlarını (örn. kalp hastalıkları ve adaya kaçak girmekte çekinmiyor çünkü B.
kadar ölümcül olduğunu açıklayabilir. Zehirli kan pıhtılarının tedavisi) araştırıyor. insularis'in güçlü zehri karaborsada değerli
yılanların çoğu avını ısırdıktan sonra av zehre Adada insan yaşamadığını duymak kimseyi 1900'lü yılların başında deniz fenerini
yenik düşene kadar bekleyebilir; ancak B. şaşırtmayacaktır. Brezilya Donanması, izinli işleten birkaç cesur insan burada yaşamış
insularis, avladığı kuşu uçmaya fırsat bilimsel keşifler dışında adaya girişleri ama söylentiye göre yılanlar bütün aileyi
bulamadan öldürmek zorundadır. yasaklamış durumda. Amaç turistleri öldürülmüş ve o zamandan beri deniz feneri
B. insularis zehri hızlı etki eder ve böbrek korumak olduğu kadar yılanları da korumak. otomatik çalışıyormuş.

94 « POPULAR SCİENCE
“CE B. insularis adanın ormanlık alanlarını tercih
ediyor ve orada avlanıyor. Bazı tahminlere
göre ormanda metrekare başına bir B.
insularis düşünüyor. Ancak bilim insanlarına
göre habitat kaybı, hastalık, kaçak avlanma ve
soy içi üremenin olumsuz etkileri nedeniyle
yılanların sayıları azalıyor. Adada Dipsas
albifrons adlı, çok daha küçük, zehirsiz bir yılan
da yaşıyor.
Bu nedenle bir gün kendinizi Yılan Adası'nda
bulursanız en iyi seçeneğiniz ormana girmeyip
kayalık kıyıda kalmak.
Burada B. insularis ile karşılaşma ihtimaliniz
düşük. Ormana girmeye cesaret ederseniz
hem tepenize hem de yerlere dikkat edin.
Adada yiyebileceğiniz bitki ve hayvanlar sınırlı
ama yılanları yiyebilirsiniz (tabii
yakalayabilirseniz). Yalnız kafasını ayırın ve
yemeyin çünkü zehir bezleri orada.
B. insularis sizi sokarsa derhal tıbbi yardım
“IB. İNSULARİS
ZEHRİ HIZLI ETKİ
EDER VE BÖBREK
YETMEZLİĞİNDEN İÇ
KANAMA VE DOKU
ÖLÜMÜNE UZANAN
KORKUNÇ
GETTY IMAGES X2 ILLUSTRATION: BERNARD LEONARDO
BELİRTİLERE YOL
AÇAR.”
almanız gerekir: Zehir sizi bir saatten kısa
sürede öldürebilir ama insanların sadece
967'sinin öldüğünü hatırlatalım. Brezilya
Donanması sürekli olarak etrafta devriye
gezdiği için vaktinde kurtarılmanız çok da
imkânsız değil
ÇİLEKLER NEDEN KIRMIZIDIR?
Antosiyanin denilen maddeler çileklere kırmızı rengini
verir. Suda çözünen bu pigmentler, sonbaharda bazı
yaprakların kırmızıya dönmesinden de sorumlu.
Araştırmalara göre çileklerde 25'ten fazla farklı
antosiyanin var ve çileğin türüne göre bunların
seviyeleri değişiyor. En çok görülenlerin başında,
parlak kırmızı renk veren pelargonidin-3-glukozit
ve ardından siyanidin-3-glukozit geliyor. Çilekler
toplandıktan sonra UV ışığa maruz bırakılırsa
antosiyanin seviyeleri artıyor.
Laboratuvar testleri, antosiyaninlerin güçlü
antioksidanlar olduğunu gösteriyor. Kalp-damar
hastalıkları ve kanser riskini azaltma gibi sağlıklı etkileri var.
Ancak sindirimden sonra bu maddelerin insanlarda tam olarak ne kadar aktif
olduğunu değerlendirmek zor. Bazı çalışmalar, yabani çileklerin antioksidan etkisinin
ticari çileklerden daha yüksek olduğunu gösteriyor.
ENEYİ
ROMA'YI BİR GÜNDE İNŞA ETMEK İÇİN KAÇ KİŞİ
GEREKİRDİ?
e) aki Kolezyum'un inşası en az sekiz yıl sürdü ama Romalılar
istediklerinde çok daha hızlı inşaat yapabiliyordu. Jül Sezar'ın Ren Nehri
üzerine yaptırdığı ilk köprü, 40.000 lejyonerin çalışmasıyla sadece 10 günde
tamamlandı. Ancak bunun 10 katı kadar adamın köprüyü bir günde inşa
edebileceği şüpheli. Şehir inşa etmek ise çok daha karmaşık bir iş. Roma'daki
konutların çoğu altı katlıydı ve alt kat tamamlanmadan üst katları inşa
edemezsiniz. Çimentonun sertleşmesi için bir günden fazla zaman gerekir. Her
ojeler aldilar izler ifldKehid olar Yo) G1 dEidlafer: cilalar ilki
da imkânsızdır.
POPULAR SCIENCE »95
 MAVİ LAV
NEDİR?
Fransız fotoğrafçı Olivier Grunewald'ın
adını duymamış olabilirsiniz ama “mavi
lav" denince akla onun fotoğrafları
gelir. Endonezya'nın Cava adasındaki
Kawah Ijen yanardağında çektiği
fotoğraflar, karanlık bir gecede akkor
hâlinde akan elektrik mavisi lav
nehirlerini gösteriyor.
Ancak görünenin aksine, bu çarpıcı
mavi parıltının kaynağı lav değil. Mavi
parıltı aslında yanardağın
fümerollerinden 600 dereceye varan
sıcaklıklarda püsküren sülfürik gazların
yanmasından kaynaklanıyor. Sıcak
gazlar oksijen bakımından zengin
havayla çarpışınca tutuşuyor ve neon
mavisi bir alev çıkararak yanıyor.
Yandıkça, gazların bir kısmı yoğuşarak
erimiş sülfüre dönüşüyor. Bu erimiş
sülfür de dağın yamacından aşağı
kayarken mavi renkte yanmaya devam
ediyor. Kawah Ijen'in gerçek lavları ise
diğer yanardağlardan bildiğimiz kırmızı- geri dönüyor. Elektron uyarılması sırasında etmek zor. Gece çöktüğünde ise kendini
turuncu renkte tüm elementler karakteristik dalga boylarında göstermeye başlıyor. Mavi ateş sadece Kawah
Alevlerin mavi rengi ise “elektron ışık yayıyor, bunlar da tayfın farklı renklerine Ijen'e özgü değil. Grunewald bu olayı
uyarılması” denilen bir olgudan kaynaklanıyor. karşılık geliyor. Kükürt söz konusu olduğunda Etiyopya'daki Danakil Depresyonu'nda
Sülfürik gazlar yanarken yüksek ısı, sülfür bu renk, Kawah Ijen'deki alevlerde bulunan Dallol yanardağında da
atomları içindeki elektronları “uyarıyor” Bu gördüğümüz ürkütücü bir mavi-mor. fotoğraflamıştı. Ancak Kawah Ijen, çok yüksek
uyarılmış durum son derece kararsız olduğu Yerel halk bu olguya "Api Biru", yani “mavi konsantrasyondaki sülfür çökelleri ve sülfürik
için elektronlar fazla enerjiyi ışık hâlinde ateş” adını veriyor. Mavi ateş günün her saati gaz nedeniyle sürekli olarak yanan belki de tek
saçarak neredeyse anında “rahat” durumlarına yanmasına rağmen alevlerini gün ışığında fark örnek.

PATATESLERİN DOLAPTA
FİLİZLENMESİNİ NASIL
NİN) »1İEJ
Patatesleri dolabınızda çok uzun süre tutarsanız bir süre sonra
onları küçük filizlerle kaplı hâlde bulabilirsiniz. Patatesler
aslında “yumru” denilen, kış boyunca uykuda kalan ve
ilkbaharda yeni bir bitki yetiştiren yer altı bitki depolama
OLİVER GRUNEWALD, GETTY IMAGES X3

organlarıdır. Işığa, sıcaklığa ve neme maruz kaldıklarında

Lil İPA ella ETMDTo EM Eer ei TATİZN lela
serin, kuru ve havadar bir yerde saklamak bu süreci
yavaşlatabilir. Bir başka püf noktası da patatesleri elmalarla
leri ETA İntel Life) Fia EE ei ANS V4EL iel
Etilen, filizlenme sürecini yavaşlatarak patateslerin daha uzun
Ga Gr iL

96 « POPULAR SCİENCE
 LARA
ATIŞ DİTİB
DOĞRU DESTEK, SIRT AĞRILARINIZI HAFİFLETEBİLİR.
İLA TETA Ke GT İİ İd eTeyZiTdiRolReİİLa
Dinlendirici, ağrısız-sızısız bir uyku için
doğru yastık seçimi fark yaratabilir. Uyku
sırasında omurganızın düzgün şekilde
hizalanması ve desteklenmesi önemli ama
EUR YElETMN EE LİUri
taktiklerine hemen kanmayın. Herkesin
tercih ettiği yastık farklı olsa da işinize
VELEV Ger YANİ ELİ TAYE TA
BOGRU YASTIK SEÇİMİ
Doğru yastık, sırt ağrısında büyük bir fark
yaratabilir. Nelerin işe yarayacağını
anlamak için yastığı bizzat denemelisiniz
br YA MİLİ Lil VER
var:
Destekleyici yastıklar Boynunuzun ve
omurganızın doğal kıvrımlarına yeterli
destek sunan yastıkları tercih edin. Hafızalı
sünger yastıklarve konturlu (yükseltilmiş
boyun destekli) yastıklar doğru hizalamayı
ETEİLİ
Ayarlanabilir yastıklar Yüksekliği ve
sertliği ayarlanabilen yastıklar işinize
YELLİL YUAY LA GET AYET ela eo
özelleştirerek ideal konfor ve desteğe sahip
(ol rtojilLelRİPZ
Vücut yastıkları En büyük derdiniz bel
ağrısıysa yan yatarken dizlerinizin
çel lake) YU YY Alda
omurganızı hizalamaya ve baskıyı
artar io) İVİg
Yıpranan yastıklar destekleyici özelliklerini
kaybedip sırt ağrısını artırabilir. Bu yüzden
YG iLa 4 o) ETA (arel) fe (SARA dna AET NİPA
BOGRU POZİSYON
LOYKU TUZ ea AML ai AYETİ
EVİYE ğe i İN)
önemli. Uyuduğunuz pozisyon da omurga
laz CİTAKe İS Mela AY gla!
azaltmada rol oynayabilir.
Sırt üstü Sırt üstü yatmayı tercih
ediyorsanız boynunuzun doğal kıvrımını
destekleyen ve omurganızla hizalanan orta
KİRİ ağ o) Ye ŞİT Bİ ZA Alara
ela Küflü e) LV YİYİN Arta
Felan aVİTRA daa lfs İlaTPZe SİMİ
fl eilni felieyzetestojille
Yan yatma Yan yatarak uyuyorsanız
başınızı ve boynunuzu nötr pozisyonda
tutan destekleyici bir yastık seçin. Ayrıca,
omurganızın düzgün hizalanması için
Kalya Alan ELELE YEL AY
Yastık kalınlığı, başınızın yatakla aynı hizada
olmasını sağlamalı; boynunuz bir yöne
doğru fazla bükülmemeli.
Mya Yaz doo YAREN Yİ
ei ol iiYloyilea-İlufaal aof ofahaldilfe4
ama tercih ettiğiniz pozisyon buysa
boynunuzun aşırı bükülmesini önlemek için
ÖYLE AY İKİYİ
KU Ee aa ale YEL
koymak daha nötr bir omurga pozisyonunu
Kol dia Feta Ate) Vale) İLAVE JIS
altına yastık koyarak da destek
FT UY) 1 ESİLA PA oses GN
Lil ila Mo) FTec td eter of
kurallardan her zaman fayda görebilirsiniz.
Belli bir pozisyon veya yastık tipi size iyi
gelmediyse umutsuzluğa kapılmayın: Size
en çok fayda sağlayan pozisyonu bulmaya
Volar ae)
KULAKLIK TAKMAK KULAK
BAKTERİLERİNİ ARTIRIR MI?
Kulaklarınız yağ ve ölü deriyle dolu, karanlık ve
nemli yerler. Bakteriler böyle yerlere bayılır.
Kulaklık takarak kulakların girişini kapattığınız.
zaman ortam mikroplar için daha da davetkâr
hâle gelebilir.
2008 yılında Hindistan'daki Manipal
Üniversitesinde yapılan bir araştırma, sık
kulaklık kullanmanın kulaktaki bakteri
popülasyonunu artırdığını ortaya koydu.
Bunların çoğu, yaygın bir cilt bakterisi olan
stafilokok türleriydi. 1992 yılında ABD'deki
Donanma Tibbi Araştırma Enstitüsünde yapılan
bir araştırmada ise havayolu şirketlerinin
kullandığı kulak üstü kulaklıkların sadece bir
saat takıldıktan sonra 11 kat daha fazla bakteri
barındırdığı tespit edildi.
İğrenç gibi görünse de bu aslında endişe
edilecek bir durum değil. İkinci çalışmadaki
kulaklıklar kullanılmadan önce sterilize edilmişti,
MSİAİaİP4Tai bu nedenle başlangıçta bakteri popülasyonu
fazlasıyla düşüktü ve 11 kat artış bile oldukça
düşük bir rakama karşılık geliyordu. Ayrıca bu
artış, bakterilerin üreme hızıyla
açıklanamayacak kadar hızlıydı. Çalışmanın
yazarları, bakterilerin çoğunun daha derin deri
tabakalarında ve kulak kiri üreten yağ bezlerinde
önceden mevcut olduğunu düşünüyor. Kulaklık
takıldığı zaman gelişen karanlık ve sıcak koşullar
onları ortaya çıkmaya teşvik etmiş olmalı.
Dahası, bu bakterilerin zarara yol açtığına dair
hiçbir kanıt yok. 2002 yılında Malezya'da çağrı
merkezi çalışanları üzerinde yapılan bir
araştırmada kulaklık kullanımıyla kulak
enfeksiyonları arasında bağlantı bulunamadı. Siz
müzik dinlerken kulağınızda çoğalan mikroplar
normalde de orada yaşayan mikroplardır ve
kulağınız bunlarla başa çıkabilir. Bazı çalışmalar,
sürekli olarak kulaklık veya kulak tıkacı takıp
çıkarmanın cildi aşındırabileceğini, bu sayede
zararlı bakterilerin içeri girip enfeksiyona yol
açabileceğini öne sürüyor ama henüz bu konuda
güçlü bir kanıt yok.
POPULAR SCİENCE »97
 POPULAR
HEDİYE ÇEKİ KAZANDIRAN SCIENCE
TÜRKİYE
İcra Kurulu Başkanı Cem M. Başar

ABONELİK FIRSATI!
Yayın Direktörü (Sorumlu) Gökhun Sungurtekin
Yayın Danışmanı Şahin Ekşioğlu, sahin©doganburda.com
Grafik Tasarım Ebru Tiryaki
Katkıda Bulunanlar Selim Şumlu, Alp Sirman, Ulaş Duman Gerçek, Aziz
Kayıhan, Burak Karabey, Eray Kaşıkçı, Eric Rose, Tan
© Adresinize ücretsiz teslim Bodur, Umut Yıldız, Dilara Solmaz
Kurumsal İletişim Müdürü Funda Demirci Ayan
Ankara Temsilcisi Erdal İpekeşen, O 312 577 3156
YÖNETİM
Finans Direktörü Didem Kurucu
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Üretim ve Plan. Direktörü Yakup Kurtulmuş
üzel Kişi Temsilcisi)
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir
REKLAM
Reklam ve Etkinlik Grup Başk. Ali Erman İLERİ
Başkan Yardımcısı Seda Erdoğan Dal, Neyran ÇINAR
Satış Koordinatörü Burcu Acavut, Burcu Kevser Karaçam, İpek Tunalı
Satış Müdürü Mürvet Yılmaz
Teknik Müdür Ayfer Kaygun Buka
Tek 02123365361-62
REZERVASYON
Rezervasyon Tel, O 212336 5300-57-59
Hedef Sayfalar
Reklam Koordinatörü Aysel Şener
TeL 02123365375
Reklam Bölgeler Satış Müdürü Hülya Erdoğan
Tel 02123365372
Ankara Reklam
Satış Koordinatörü Sezinur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü Beliz Balibey
Tek 03125773156
ETKİNLİK ve MARKA YÖNETİMİ
Etkinlikve Proje Koordinatörü Nihal Ayan nayan(©doganburda.com

Yönetim Yeri Tüm Mah. kle ka Yolu CAD.NO:12

Towers,Kı
sez Şişli/ İSTANBI
7et0 2124103200, Fs 0 212 4103581
Baskı Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık AŞ.
Dudullu Organize San. Bölgesi .Cad.
No:16 Ümraniye-İSTANBUL
Tel 444 44 03 « Fax:(0216) 365 99 07-08
wwwbilnet.net.tr Sertifika No: 42716

ABONE OLUN Dağıtım TURKUVAZ DAĞITIM PAZARLAMA

Yayın Türü Ulusal süreli, aylık
AŞ.

DIL
PIPP üyesidir
© POPULAR SCENCE dergisi, Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama
AŞ tarafndan Banner Corporatln isansyla TC yasalarına uygun alarak
yömlrmakts
(2012) Banner Corporation. Her hakkı sakldır. Dergide yayımlanan yazı,
totoğr, harita, ilüstrasyon ve konular izinsiz, kaynak gösterilerek dahi
kullanılamaz, alıntı yapılamaz.

HEDİYE ÇEKİ DB Okur Hizmetleri Hattı O 212 478 0300

okurhizmetleri©doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı Tek O 212 478 0 300,

KAZANIN
abone©doganburda.com, www.doganburda.com
Çalışma saatleri her gün saat 09.00 - 22.00
arasında hizmet verilmektedir.

Yazı işleri müdürü Jacob Ward ULUSLARARASI REKLAM

Yaratıcı yönetmen Sam Syed SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ
Genel yayın yönetmeni Cliff Ransom ALMANYA
Sorumlu yazı işleri müdürü Jl C. Shomer 144989 9250 3629
EDİTÖR KADROSU michael.nevwirthöburda.com
ÇAĞRI MERKEZİ E-POSTA Makale editörü Jennifer Bogo
Editoryal Yapım Müdürü Felicia Pardo
AVUSTURYA / İSVİÇRE

(212) 478 03 00 okurhizmetleri©doganburda.com Kıdemli Editör Martha Harbiisan

Bilgi editörü Katie Peek, Ph.D.
14431230 603050
christina.bresler©burda.com
Proje editörü Dave Mosher ERANSA/LUKSEMBURG/
BELÇİKA /HOLLANDA
LEE
İNTERNET
Kıdemli yardımcı editörler Corinne lozzio,
Susannah F Locke 1433172712524
Yardımcı editör Amber Williams
www.dergiburda.com Editör asistanı Rose Pastore
Redaktörler joe Mejia, Leah Zibulsky İNGİLTERE /İRLANDA
Araştırmacılar Kaitüin Bell Barnett, Sophia Li, Tkdk 20 3440 5832
Erika Villani
Katkıda bulunan editörler: Lauren Aaronson,
“Hediye çeki sadece dergiburda.com sitesindeki geçmiş sayılar kategorisinde yer Eric Adams, Brooke Borel, Tom Clynes, Daniel 'ABD/KANADA/MEKSİKA
alan dergilerimizde kullanılabilir.
Engber, Theodore Gray, Mike Haney, joseph Salvatore Zammuto.
14121288448 24
Hooper, Preston Lerner, Gregory Monte, Steve Salvatore zammuto©burda.com
Morgenster, Rena Marie Pacella, Catherine
“ Abonelik dergiburda.com adresinden hesap oluşturularak satın alınmalıdır. Price, Dave Prochnow, Jessica Snyder Sachs, YUNANİSTAN EEE,
Rebecca Skloot, Dawn Stover, Elizabeth Svoboda,
“Dijital abonelikler kampanyaya dahil değildir. Kalee Thompson, Phillip Torrone, James Vlahos lessica Lose
1449 89 92 50 2468
2
SANAT VE FOTOGRAFİ
“Kampanya stoklar ile sınırlıdırve DB kampanyada değişiklik yapma hakkına sahiptir. Sanat yönetmeni Todd Detwiler İSKANDİNAV ÜLKELERİ
Fotoğraf editörü Thomas Payne 'Uliik Brostrom
Tasarımcı Michael Moreno 1445 2328 9769
Dijital görüntüler Hiraki Tada ubrejomedia.dk
 DÜZENLİ BAĞIŞLARINIZLA
DARÜŞŞAFAKALI ÇOCUKLAR
EĞİTİMLE ÜLKEMİZİN
GURURU OLUR

yea GeİziaaT-le İNİP İz j*

EZİK İİ arala
eğitimle çocuklarımızın D a
TE ef (ferre“i e) KİT 3
Else
ka aCEMİYET
yp Şi
— #EğitimleOlur İRİ
Rİ Mİ de)
 Di Mir.

#DenizlerBizimGelecekBizim" d : 3

Bİalrafsidin
(Ti aTal

| Ürettiği oksijenle denizlerimize nefes aldıran, pek çok canlıyı

| e DER .. ni ni .

“4. barındıran ve çoğalmaları için ev sahipliği yapan deniz çayırlarının

/ Sİ ğa YALE için denizlerin sesine kulak veriyoruz.
//

İM ile Marmara Denizi'ndeki deniz çayırı alanlarını belirleyip

İY M7 7 ip (erleri reldtelmiarslri sıriafsTe
fo (UYA

TÜRK i
bi | A AR
ARAŞTIRMALARI (“ Me 2 y
VAKFI vi iğ 7 ge,
) 1