HUNSOTRON

INFORMATIEBLAD VOOR DE RADIO-

EN ZENDAMATEURS VAN DE
VERON AFDELING HUNSINGO – A60

Een laser diode

Lees het artikel “Geschiedenis en
ontwikkeling van glasvezel” in dit blad.

12e jaargang – nummer 5 – december nummer 2022

 beheerd door Bas Levering PE4BAS, Pieter Kluit
NL13637 en Free Abbing PE1DUG.
Afdelings-callsign PI4H
beheerder:
Engelhard Brouwer, PA3FUJ, Tammens-
singel 1, 9965RW Leens, tel. 0595-442218.
Leden die de
afdelings-callsign
willen gebruiken
moeten hierover
afspraken met de
beheerder maken,
de bij de callsign
behorende
paperassen en logboeken bij hem afhalen én ook
weer terugbrengen.
QSL-bureau
sub-QSL-manager:
Free Abbing, PE1DUG.
Het koffertje met de binnengekomen QSL-
kaarten is bij alle afdelingsactiviteiten aanwezig.
HUNSOTRON
is het orgaan van de Veron afdeling Hunsingo.
Komt u niet naar de afdelingsavond(en), vraag
dan of een mede-
amateur uw
Het verschijnt vier maal per jaar en wordt in PDF kaarten wil
naar de afdelingsleden gemaild. En naar meenemen. Is dat
belangstellenden die zich hebben aangemeld. niet mogelijk, neem
Overname met bronvermelding is toegestaan. dan kontakt op met
de manager om
Eindredactie
iets anders af te
Pieter Kluit, NL13637.
spreken.
kopij-adres: pjckluit@hetnet.nl
Binnengekomen QSL-kaarten blijven maximaal
Afdelingsbestuur één jaar in de koffer. Uw voor verzending
voorzitter: aangeboden QSL-kaarten moeten volledig
Dick van den Berg, PA2DTA, Baron van alfabetisch en numeriek zijn gesorteerd. Kaarten
Asbeckweg 6, 9963PC Warfhuizen, tel. 0595- die via een ander station worden geleid, moeten
572066. op de callsign van dat station zijn gesorteerd.
secretaris:
Free Abbing, PE1DUG, Nijenoertweg 129,
9351HR Leek, tel. 06-13184550, e-mail:
a60@veron.nl
penningmeester:
Jaap Valstar, PG7C, Wierde 11, 9965TA
Leens, tel. 0595-572756.
bestuurslid:
Pieter Kluit, NL13637, Frederiksoordweg 50,
9968AL Pieterburen, tel. 0595-528607.
bestuurslid:
Bas Levering, PE4BAS, Hooilandseweg 89,
9983PB Roodeschool, tel. 0595-434332.
bestuurslid: Sluitingsdatum
Gerard Wolthuis, PA3BCB, Breede 17,
9989TA Warffum, tel. 0595-422969. Het volgende nummer van Hunsotron verschijnt
begin maart 2023. Kopij voor dat nummer moet
Website uiterlijk eind februari binnen zijn om nog mee te
Actuele informatie vindt u op de website van de kunnen.
afdeling: https://a60.veron.nl/. Daar staan ook alle
nummers van Hunsotron. De website wordt
Het afdelingsprogramma Voor november is er nog geen programma. Het
bestuur overweegt een afdelingsavond met

D
e afdelingsavonden worden gehouden op partners van de amateurs te houden, maar door
de laatste vrijdag van de maand. Past dat de lage opkomst van vanavond wordt het
niet goed (door feestdagen e.d.), dan is volgende maand opnieuw besproken.
het meestal een week eerder. In de Er komt een bestuursvacature. Free PE1DUG is
zomermaanden juni, juli en augustus zijn er geen bij de jaarvergadering van februari 2023
afdelingsavonden. Ook niet in december. aftredend en niet herkiesbaar voor een nieuwe
De afdelingsbijeenkomsten worden gehouden in termijn. Kandidaten voor de vacature zijn
zalencentrum Concordia, Wier 1 in Baflo en welkom.
beginnen om 20:00 uur. In het ronde-tafel-gesprek vertelden de
Het programma voor de komende maanden ziet aanwezigen over: verhuizing van de shack,
er als volgt uit: energiebesparing, PACC in Zweden, werken met
vrijdag 27 januari 2023 loop-antennes, buurt-problemen met herplaatste
De jaarlijkse verkoping staat op het programma, antennemast, hobby weer opgepakt na
dus is het tijd om opruiming van uw radiospullen pensionering, omgevings-QRM, enzovoorts.
te houden. Of om uit te kijken naar iets nieuws. Dick PA2DTA had spullen ter verkoop
Neem uw overtollige spullen mee naar de meegebracht, waarvan een deel een nieuwe
afdelingsavond en bied het te koop aan. En kijk bestemming kreeg.
wat de anderen hebben meegenomen. Gerard PA3BCB toonde een aantal klystrons en
een project voor het meten van de drift van
vrijdag 24 februari 2023
VFO’s. Hij vertelde over zijn experimenten..
De jaarvergadering. De leden van de afdeling
krijgen de vergaderstukken van tevoren gemaild
om die thuis op uw gemak door te nemen. Dan
kan de jaarvergadering waarschijnlijk vlot worden
afgehandeld.
Na de pauze volgt een korte presentatie. Het
onderwerp daarvan is nog niet bekend.
De verdere afdelingsavonden tot aan het
zomerreces worden gehouden op vrijdag
31 maart 2023, vrijdag 28 april 2023 en vrijdag
26 mei 2023.
De bovenstaande informatie is zoals het kort vóór
het uitkomen van deze Hunsotron bekend was.
De meest actuele info staat op de website
https://a60.veron.nl/. Als u daar af en toe even
kijkt, dan blijft u op de hoogte van eventuele
aanvullingen en wijzigingen.
Kort vóór een afdelingsavond krijgen de leden
van de afdeling nog een herinnering gemaild.
Mocht noodgedwongen van het programma
moeten worden afgeweken, dan wordt dat in die
e-mail vermeld.

De afdelingsavond van 23 september

2022

V
oorzitter Dick PA2DTA moest helaas
vaststellen dat de opkomst bij deze eerste
afdelingsavond na het zomerreces diep
triest was. Slechts 9 personen waarvan vier
bestuursleden. Een absoluut dieptepunt. Hopelijk
is het eenmalig. Er zijn afmeldingen van Jaap
PG7C, Bas PE4BAS en Arno PG4AS. Er is
vanavond geen lezing. Het experimenteer-project van Gerard PA3BCB

3
Afdelingsbijeenkomst dd 28 oktober 2022
Het was nog even spannend hoe groot de
opkomst deze
avond zou zijn. In
elk geval waas
onze spreker OM
Robert Wagen-
voort PAoRWT wel
vroeg aanwezig.
Even wachten maar
was ook niet zo erg
voor onze beheer-
der die een druk
bezet huis had. Iets
later dan acht uur
konden we toch 15
belangstellenden
Robert Wagenvoort PAoRWT begroeten. Af-
wezig deze keer
was onze secretaris Free die vanwege een
medische ingreep enige tijd minder actief moet
zijn. Ook bleek
een lid zich
afgemeld te
hebben. Ook deze
keer bleek het
“officiële” deel met
een sneltreinvaar-
tje af te handelen.
Er waren op de
aankondiging van de DvdRA en de Regio
Bijeenkomst na geen schokkende evenementen
te noemen. Opnieuw
bleek er geen animo
voor participatie aan de
regio bijeenkomst. Het
bestuur zal nader
bepalen of we nog een
kleine delegatie gaan
afvaardigen. De tradi-
Harry met luidspreker en tionele rondvraag was
transceiver ontwerp ook al geen aanleiding
tot enerverende ont-
boezemingen. Daarmee
kwamen de restauratieve
bijzaken automatisch min
of meer prominent naar
voren en kreeg de spreker
zeer op tijd het woord. In
zijn inleiding ging Robert
Gerard met een meet- terug naar 1999, het jaar
instrument uitgevoerd waarin ook in Nederland
met Raspberry
een totale zonsverduis-
tering meemaakte. Een groep amateurs greep de
gelegenheid aan om het effect van de
verminderde zonnestraling op de ionosfeer en
dus de radio-propagatie te onderzoeken.
Dergelijk onderzoek is in de loop der jaren
grootschalig opgezet met medewerking van
4
Begin en inhoud van de lezing.
amateurs. Juist de wereldwijde spreiding van
amateurs en hun ruim beschikbare waar-
nemingstijd mét de mogelijkheden die SDR en
internetradio sindsdien bieden geeft ongekende
mogelijkheden. Zo kunnen amateurs juist op het
gebied van propagatie een serieuze weten-
schappelijke bijdrage leveren. Robert neemt deel
aan een deelgebied; het geheel wordt beheerd
via https://www.hamsci.org Robert liet ons
prachtige staaltjes onderzoek zien. Een
presentatie die deze keer eens afweek van wat
meer gebruikelijk is, maar zeker zo interessant.
De website is een
aanrader voor wie
e.e.a. nog eens wil
bekijken of wellicht
ook eens een
bijdrage wil leveren.
De mee-ste
amateurs zullen
geen moeite meer
hebben met de digi-
tale modes die bij
dit onderzoek te
pas komen. Tradi-
tiegetrouw kreeg de
spreker een pakket
streekproducten als dank aangeboden.
Natuurlijk was er nog een punt dat nog wel aan
de orde kwam, maar waarover nog geen
beslissing viel: de invulling van de volgende en
laatste bijeenkomst in 2022. Ter plekke als idee
bowlen in Suyderoog naar voren. Nader
onderzoek per email zou uitwijzen of dat op
voldoende deelnemers kon rekenen. Over de
uitkomst zullen ook de niet deelnemers
uiteindelijk wel lezen in dit blad. De gebruikelijke
oproep tot het indienen van kopij is intussen ook
standaard. U zult lezen of het resultaat heeft.
Dick van den Berg uw interim verslaggever
De feestelijke jaarafsluiting van 2022
In plaats van de reguliere afdelingsavond van
november was er sinds jaren weer een
afdelingsgebeuren met een feestelijk tintje.
Door de lage opkomst bij de afdelingsavonden
van de maanden daarvoor was de voorbereiding
vooruitgeschoven, maar kon op het laatste
moment toch nog worden georganiseerd. Niet op
een vrijdagavond maar op de doordeweekse
woensdagavond van 23 november.
Er werd gebowld in Lauwersoog. In de regen en
het pikdonker van de Lauwersmeerpolder
hadden 16 leden en partners de weg naar
Suyderoogh gevonden. Het werd een gezellig en
sportief gebeuren met consumpties en snacks.
De koffer met de ingekomen QSL-kaarten ontbrak niet.
De meeste aanwezigen bleken het bowlen nog
niet zo goed te beheersen, want menig zware bal
belandde in de goot zonder een pion te raken.
Maar de pret was er niet minder om.
De voorzitter maakt de uitslagen bekend.
5
Na afloop kon Dick PA2DTA de uitslagen bekend
maken. Bij de dames scoorde Betty als 1e,
Franka als 2e en Emmy als 3e. Bij de heren
stonden Jaap PG7C en Dick PA2DTA ex-aequo
op de 1e plaats, Engelhard PA3FUJ werd 2e en
Hans PA1C was 3e.
Voor ieder was er prijs: een heerlijke banketstaaf
van de Leenster warme bakker.
De voorzitter wenste allen alvast een fijne
decembermaand en een goede jaarwisseling.
Donkere dagen rond kerstmis
U, lezer, kunt vermoeden dat onze enige echte
eind- en hoofdredacteur Pieter voor het maken
van dit blad, al is het digitaal, toch nog zoiets
ouderwets al een deadline hanteert. Daarom is
dit stukje alvast gemaakt tussen St Maarten en St
Nicolaas. Niet alle blad is al gevallen maar als
kort winterprikje geven de verwachtingen nota
bene na veel te warme dagen een plotselinge
inval van twee dagen met vorst. Je weet nooit dus
ik heb maatregelen getroffen en de buitenkranen
alvast afgesloten. Zo ontdekte ik dat een
aardleidinkje was losgeraakt, dat kon ook mooi
even worden vastgeschroefd. Een ophangpunt
van een dipool is intussen door de speciale
boomkundige met klimspullen weer hoog
vastgemaakt en het wachten is nu op een paar
droge en niet te winderige dagen voor aanvullend
hijswerk. Dan kan ik eindelijk mijn draadantennes
weer eens in de strijd werpen. Echt gemist heb ik
het QSO’en niet eens. Luisteren doe ik gas
besparend nu in de huiskamer. Ik haal een
transceiver uit de shack of gebruik een black sdr
boxje. Op de noodantenne hoor ik veel, in het
bijzonder de ellendige schrikdraad tikken. Ik snap
niet waarom men paarden in een weilandje
opsluit binnen een knetterend elektrisch lint;
maar die “men” zal ook wel niet begrijpen waarom
die vonkzender moet worden uitgezet. Toch
moeten ook dit soort emissies eens worden
aangepakt, zelfs al heeft bijna geen luisteraar er
meer hinder van. Gewoon geen rommel maken.
Wij mogen ook geen genererend detectortje
meer gebruiken.
Het viel me al luisterend op dat het aanbod aan
stations en programma’s ook drastisch is
veranderd. Dat zal wel te maken hebben met het
feit dat onze nieuwsvoorzieningen door geheel
andere media worden verzorgd. Alle oude(re)
media staan tegenwoordig onder druk. Ook de
geschreven pers heeft daarmee te doen. Ik vrees
dat alleen in de USA nog het idee leeft dat je van
krantenjongen nog miljonair kunt worden. Met
enige moeite worden bij mij in het dorp gelukkig
nog steeds een paar dagbladen bezorgd. Aan
een postabonnement heb je natuurlijk niks meer,
ja, oud nieuws. Zelfs lokale sufferdjes hebben het
moeilijk. De plaatselijke jeugd hoeft voor het
rondbrengen niet eens vroeg op te staan.
Misschien is zelfs de gemeentewet wel zodanig
veranderd dat een lokaal huis aan huis blad niet
meer vereist is voor het doen van de overheids-
mededelingen. Mijn gemeente prefereert
duidelijk alles via een website en de email af te
handelen. Hoe zou dat gaan met een aanvraag
voor een antennemast? Overigens floreerden de
sufferdjes in vroeger dagen rond de jaarwis-
seling. Allemaal extra pagina’s met daarop
heilwensen van ondernemende middenstanders
en gemakzuchtige particulieren die geen zin
hadden om allemaal aparte kaartjes te sturen.
Vandaar dat PostNL de tarieven weer moet
verhogen. Niet best allemaal. Vuurwerk mag
(terecht!) niet meer en ook vreugdevuren zijn ten
offer gevallen aan het stikstofbeleid. Nog een
gelukje dat Hunsotron gratis in de digitale bus
valt. Nog even stilhouden hoeveel CO2 en
stikstof uitstoot ermee gepaard gaat.
Zo blijft er niet veel anders over dan de decem-
berdagen in gepaste stille huiselijke omstandig-
heden door te brengen. De led kerstboomver-
lichting is energiezuinig. U doet nog een blokje
hout in de kachel (dat mag nog) en u geniet met
familie en vrienden van een eenvoudig en voed-
zaam maal op basis van lokale producten van het
seizoen. Nog even de laatste blaadjes van de
scheurkalender bij het oud papier en we hebben
alweer een eerste januari te pakken. In deze
barre tijden moeten we pogen te genieten met
kleine dingen. Zelfs met lineaire programmering
komen Jinglebells, White Christmas en Home
Alone onverbiddelijk voorbij. Sommige dingen
blijven ondanks alles. Plezierige en gelukkige
dagen gewenst!
Dick van den Berg PA2DTA NL671 voorzitter
Hunsingo
Marten van der Velde PA3BNT
CY0S
De dxpeditie naar Sable Island, CY0S, moest
worden verschoven en vindt nu plaats tussen 20
en 29 maart 2023.
6
SV5/DL2TM
Henry, DL2TM, is nu actief als SV5/ DL2TM vanaf
Kos Island [EU-001]
De lengte van zijn verblijf daar is onbekend.
TT8SN
Nicolas, F8FQX, is weer eens actief vanuit
N,Djamena in Chad als TT8SN.
Hij is voortdurend alleen actief op 10 en 6 meter,
met een yagi met 7 elementen op 10 meter en
een yagi met 4 elementen op 6 meter, QSL via:
DL9USA.
LZ105IN
Deze speciale roepnaam is actief ter herinnering
aan Ivan Nothev [1916-1991].
Deze beroemde doctor ingenieur bouwde met
zijn team de Lunar Module, genoemd Eagle en
hielp hiermee de Amerikanen bij de eerste
maanlanding met de Apollo11. Bij de landing
meldde Neil Armstrong ,,The Eagle has landed”.
Toen Ivan Nothev overleed op 13 maart 1991,
waren drie Amerikaanse presidenten, Carter,
Reagan en Bush op zijn begrafenis.
Hoe lang LZ105IN QRV zal zijn is niet bekend.
VP8TAA
Nathan, 2E0HSV, is onlangs aangekomen in
Stanley op de Falkland Eilanden. Hij werkt daar
als technicus bij een van de omroepstations en
zal in zijn vrije tijd actief worden op HF als
VP8TAA.
J8/AJ4YX
Gert, PA2LO, is van 15 tot 21 februari 2023 actief
vanaf St. Vinvent als J8/AJ4YX. Hij is in zijn vrije
tijd QRV met SSB en FT8.
8J3IPA
Leden van IPA Radioclub Japan zijn tot eind 2022
actief als 8J3IPA op 1,8 MHz tot 1,2 GHz,
behalve 5 MHz met CW, SSB en FT8/FT4, QSL
via het bureau. Het gebruik van 5 MHz is niet
toegestaan in Japan.
GB0KC
Deze speciale roepnaam, ter ere van de nieuwe
Britse koning Charles de derde, wordt
geactiveerd door pastor Brian Madden, GI0RWO,
in Belfast, Noord Ierland.
VR25XMT
25 jaar geleden werd de Hong Kong Special
Administrative Region gesticht, daarom mogen
de radioamateurs uit Hong Kong de speciale
prefix VR25 gebruiken van 1 juli 2022 tot 30 juni
2023.
Geschiedenis en ontwikkeling van glasvezel staat om video beelden over een paar honderd
Auteur: Lieuwe van der Velde
meter te versturen. Maar laten we vooral de
Bewerkt door: Pieter Kluit NL 13637 Nederlandse natuurkundige, professor van Heel
niet vergeten. Zijn onderzoek op dit gebied is ook
Inleiding van grote invloed geweest.
Sinds kort hebben we de glasvezel in huis en dus Sinds de jaren zeventig, is de vooruitgang enorm
wordt het tijd om eens te kijken wat hier aan geweest. Al merkte je daar toen niet zo veel van.
vooraf is gegaan. Achter de schermen ging de ontwikkeling van
Fotonica wordt voor de eenentwintigste eeuw,
wat elektronica geweest is voor de twintigste
eeuw, zo wordt wel eens gezegd. Het aantal
mogelijke functies dat men optisch kan reali-
seren, neemt razendsnel toe.
De ontwikkeling op het gebied van de optische
communicatie door glasvezels is sneller gegaan
dan verwacht kon worden. Nu dacht ik dat glas-
vezel van de laatste 20 jaar was, maar dat bleek
anders te zijn.

Afbeelding 2, Charles Kao en George Hofman om-

streeks 1970.
deze techniek in hoog tempo door. Men streefde
naar een lichtverzwakking van 20 dB/km. Dit was
volgens Kao en Hofman de grens waarbij glas-
vezelcommunicatie bruikbaar zou worden voor
telecommunicatie. Deze grens werd al in 1970
bereikt. Mede door de grote vooruitgang op het
gebied van diode lasers en verzwakkingwaarden
van glasvezel tot onder 0,2 dB/km of nog lager
mogelijk, kunnen nu afstanden tot 200 à 300 km
zonder versterkers worden overbrugd.!!
Daarbij is voor telecommunicatie de gebruikte
golflengte verschoven van de aanvankelijk meest
toegepaste 850 nm naar 1300 tot 1500 nm. In

Afbeelding 1, een bosje glasvezel

Glasvezel is een haar dunne vezel van glas. Het

glas wordt gesmolten en vervolgens tot vezels
getrokken. Pioniers (afbeelding 2) van deze tech-
niek waren ongetwijfeld Charles Kao en George
Afbeelding 3, het licht spectrum
Hofman. Ze experimenteerden met een glasvezel
verbinding, maar de demping van het toen afbeelding 3 van het licht spectrum zien we dat
beschikbare materiaal was enorm. dit ver boven de grens van ons gezichtsver-
Toch gingen beide door met hun onderzoek en mogen (555 nm) ligt.
begin 1970 hadden ze glasvezel ontwikkeld
vrijwel zonder verontreinigingen. Ze waren in
7
De ontwikkeling van glasvezel
De eenvoudigste glazen lichtgeleider is dus een
dunne massieve glasdraad. Hierin vindt de ge-
leiding van licht plaats, door de optimale reflectie
van lichtstralen aan het grensvlak glas/lucht.
Helaas was er veel lichtverlies ten gevolge van
imperfecties in het glas. Maar zeker ook door de
absorberende omgevingsmaterialen.
Vezels voor communicatietoepassingen zijn
daarom voorzien van een speciale mantellaag
van glas. Dit is niet de kunststof mantel, maar een
laagje van nog geen 1 micro meter dat door
middel van zuurstof om de vezel oxideert. Dit
laagje reflecteert het eventuele licht dat naar
buiten wil.
Dit zeer belangrijke laagje is in de jaren 50 ont-
wikkeld door prof. van Heel (TH -Delft).
Abraham Cornelis Sebastiaan (Bram) van Heel
(17 juli 1899 – 18 mei 1966) was hoogleraar
Afbeelding 4
natuurkunde (vakgroep Optica) aan de TU in
Delft. Hij geldt als de vader van de technische
optica in Nederland. In 1965 sprak hij de
legendarische woorden: Het licht komt altijd van
links, behalve als het van rechts komt. Deze
uitspraak staat nog altijd op een herkenbare plek
bij de onderzoeksgroep optica van de TU Delft.
Uiteraard heeft de kern van de glasvezel een
bijzondere structuur, in verband met bepaalde
gewenste eigenschappen. De brekingsindex van
de kern kan daarom soms een ingewikkelde
variatie vertonen. Hierbij zal globaal de
brekingsindex steeds van binnen naar buiten
afnemen. In afbeelding 4 zijn schematisch een
paar types vezels weergeven.
8
De hoofdtypen glasvezels:
In de telecommunicatie worden verschillende
types gebruikt. Het type hangt sterk af van de te
overbruggen afstand. Inmiddels zijn kern en
manteldiameter gestandaardiseerd op 9, 50, en
100 micro meter. Men noemt deze vezel de multi
mode vezel. Hierbinnen zijn dan weer 2 types te
onderscheiden. Het zijn de step index en de
graded index vezel. In afbeelding 5 is de golfvorm
en de afmeting te zien van de graded index.
Dit type vezel noemen ze een multi modus vezel.
De term multi modus, komt voort uit het feit dat
licht in deze kabel via vele paden verloopt.
Het licht wordt weerkaatst door de buitenkant als
het door de vezel gaat. Dit type kabel wordt
Afbeelding 5
vooral gebruikt in lokale netwerken. Maar ook om
randapparatuur met bijvoorbeeld een versterker
te verbinden.
Een ander type is de mono modus vezel.
Afbeelding 6
In afbeelding 6 is deze vezel te zien met de
afmetingen. Hierbij is de afmeting van de kern
(circa 9 micro meter; dit is dus 0,009 mm.) en de
brekingsindex zodanig, dat slechts één geleide
baan optreedt. (De dikte van een mensenhaar
varieert per haartype van 0,017 - 0,11 millimeter)
Het licht gaat dus door de structuur van de
glasvezel in 1 keer rechtdoor. Dit type vezel is
duurder, maar het verlies is vrijwel nihil. De kabel
wordt gebruikt voor grote afstanden en de band-
breedte is vrijwel oneindig.
 Voor internet worden verschillende golflengtes
gebruikt.
- 850 nm multi mode standaard voor 10 Mbps en
100 Mbps snelheden.
- 1300 nm multi mode standaard voor Gigabyte
internet en voor zeer hoge snelheid in LAN-net-
werken.
- 1550 nm single mode, wordt gebruikt bij zeer
lange afstanden. Speciaal voor telecommuni-
catie en snelheden tot 40 Gbps zijn geen
probleem.
Om licht over grote afstanden te kunnen geleiden
moeten glasvezels dus buitengewoon trans-
parant zijn. Door sterke verbetering van de
fabricagemethoden is hierin een grote vooruit-
gang geboekt. In de jaren '50 bedroeg de licht-
verzwakking enkele honderden dB/km.
Het type kabel dat op dit moment bij ons in de
straat wordt aangelegd is het single mode type.
Van de mensen die het aanleggen mocht ik een
stukje meenemen. Op afbeelding 7 is de oranje
kabel te zien met het uitstekende zeer dunne
stukje glasvezel.
Afbeelding 7 De single mode glasvezel met kunst-
stof bescherming.
Tijdens de eerste jaren van de ontwikkeling van
glasvezels, tussen 1965 en 1975, concentreerde
men het licht in het gebied rond 850 nm.
Omdat voor dat gebied toen, de geschikte half-
geleiderlichtbronnen (GaAs- en AlGaAs-lasers
en LED's) voorhanden waren. De eerste glas-
vezelsystemen voor communicatie werkten dan
ook in dat golflengtegebied. De eerste laser
dateert reeds van 1960, terwijl men twee jaar
later al tot een laserdiode kwam (afbeelding 8).
Wat de gemiddelde glasvezel betreft, is het
gebied rond 1300 nm gunstiger, terwijl het gebied
rond 1550 nm nog beter is. Door het elimineren
van verontreinigingen in het kwarts glas (Si02) is
hierbij grote vooruitgang geboekt. Silicium is van
nature niet transparant. Om het toch te kunnen
gebruiken voor glasvezel techniek, wordt het in
een oven verhit tot 1200 graden.
Hierbij wordt het materiaal enkele uren bloot-
gesteld aan een vochtige zuurstof rijke atmos-
feer. Hierdoor ontstaat er een oxide laagje van
9
Afbeelding 8, een laser diode
één micro meter en dit laagje zorgt voor afscher-
ming van de vezel. Toch vertoont dit glas nog een
dip bij 1400 nm lichtgolflengte.
Afbeelding 9 toont de lichtverzwakking van een
commercieel verkrijgbare mono modus SIO2
vezel.
Afbeelding 9
Wat de lichtverzwakking betreft is het theoretisch
haalbare niveau voor kwartsglas praktisch
bereikt. De laagste waarde die gerapporteerd is
door medewerkers van ATT Bell Labs, bedraagt
0,157 dB/km. Er is nog een eigenschap van de
glasvezel die de te overbruggen afstand beïn-
vloedt. Een in de vezel aanwezige licht puls,
verdeelt zich over lichtwegen die niet allemaal
dezelfde optische lengte hebben.
Met andere woorden, door de looptijdverschillen
komen de pulsen niet op dezelfde tijd uit de vezel.
De totale uitgangspuls is dus verbreed ten op-
zichte van de ingangspuls. Bij stapindex vezels
bedraagt deze pulsverbreding ongeveer 30 nano
seconde per km. Door de bijzondere brekings-
index is bij de graded index vezel de puls-
verbreding slechts circa 1 nano seconde per km.
Dus dat scheelt behoorlijk.
De oudste generatie glasvezel werkt zoals
gezegd bij 850 nm met graded index vezels.
Deze zijn beperkt in afstand en capaciteit; tot
ongeveer 12 km en 140 Mbit/s. De tweede
generatie systemen die gebruik maakt van
graded index vezels bij 1300 nm, wordt
momenteel volop gebruikt.
Het maakt grotere afstanden en hogere
bitsnelheden mogelijk, respectievelijk tot circa 30
km en 280 Mbit/s .
De derde generatie systemen zijn opgebouwd
met mono modus vezels bij 1550 nm. Deze vezel
heeft grotere mogelijkheden met betrekking tot
afstand en capaciteit. En is dus voor
telecommunicatie momenteel zeer interessant
met name voor grote afstanden.
Twee types halfgeleider lichtbronnen worden
toegepast in de glasvezeltransmissie. Uiteraard
speelt de LED tegenwoordig een zeer belangrijke
rol, maar ook de halfgeleiderlaser. Het licht uit
een halfgeleiderlaser kan efficiënt aan een vezel
gekoppeld worden. Maar ook qua modulatie-
snelheid is de laser uiteindelijk in het voordeel.
De modulatie geschiedt bij beide typen direct via
wisseling van de voedingsstroom. Bij mono
modus vezels worden vrijwel alleen lasers als
bron toegepast. In het 850 nm gebied worden ze
gemaakt van AlGaAs halfgeleiders. Voor het
gebied boven 1200 nm zijn InGaAs en InGaAsP
de gebruikte halfgeleidermaterialen.
Dit zijn wat vreemde afkortingen, maar in het kort
even het volgende:
In het begin was er voor een diode of een
transistor alleen maar GE; dit was dus ger-
manium. Met germanium werden de eerste vaste
diodes en later transistors gemaakt. Later vond
men betere eigenschappen in het goed-
kopere silicium (Si). Dit is het materiaal waarvan
nu vrijwel alle actieve halfgeleiders zijn vervaar-
digd. Verder zijn met name voor led technologie
allerlei kristallen van slim bedachte stoffen ont-
wikkeld. Zo kwam men tot GAllium ALuminium
ArSenide (AlGaAs) en aluminium indium gallium
fosfide (AlInGaP2). Maar ook gallium arseen
fosfide (GaAsP), gallium fosfide (GaP), gallium
nitride (GaN), zink selenide (ZnSe), silicium car-
bide (SiC) en indium gallium nitride (InGaN).
Door deze verschillende stoffen is het mogelijk de
kleur licht te bepalen die door het kristal wordt
uitgezonden.
Speciaal voor glasvezel en data overdracht zijn
nieuwe types lasers ontwikkeld. De twee
belangrijkste zijn de zogenaamde CCC-laser
(cleaved coupled cavity laser) en de DFB-laser
(distributed feedback laser).
Bij verschillende instellingen heb ik gevraagd om
informatie over deze lasers en gekregen. Maar ik
had gevraagd om light reading materiaal. Dus
gemakkelijk leesbaar materiaal. Maar dat viel
tegen. Ik kreeg proefschriften met veel formules
etc. Maar ik ga toch aan de hand van alles wat ik
kreeg een poging doen om een beetje inzicht te
geven in beide types.
De eerstgenoemde laser (CCC laser) is een laser
die elektrisch gesproken uit twee delen bestaat,
die optisch gekoppeld zijn. Hiermee zijn ook
10
bijzondere modulatievormen mogelijk, bijvoor-
beeld optische frequentiemodulatie. Deze laser is
van het Fabry Pérot type (FP laser), dat wil
zeggen dat de optische terugkoppeling verzorgd
wordt door twee parallelle spiegels.
Bij halfgeleiderlasers zijn dit meestal de eind-
vlakken van het halfgeleiderkristal. Ook worden
wel externe spiegels toegevoegd; de gewone
halfgeleiderlasers zijn vrijwel altijd van het FP
type.
Het doel van een DFB laser is het preciezer
maken en vooral houden van de golflengte. Dus
zo weinig mogelijk harmonischen om de eigen-
lijke piek heen. De DBF laser is de laatste tijd een
van de belangrijkste bouwstenen van een
glasvezel netwerk. Bij een DFB laser zijn de
laserspiegels in de vorm van gleufjes over de
gehele lengte van de laser (afbeelding 10) aan-
gebracht. De lijnen van de gleufjes hebben een
onderlinge afstand van een halve golflengte.
Afbeelding 10
Deze ontwikkeling gaat nog steeds door en dit
geldt zeker voor de ontwikkeling van bruikbare
bronnen en detectoren. Gezien de verwachte
verzwakking van 0,001 dB/km zouden overbrug-
bare afstanden tot enkele duizenden kilometers
theoretisch mogelijk zijn.
Dus waarmee de oceanen zonder versterkers
zouden kunnen worden bekabeld. In een proef-
schrift uit 2018, dat ik toegestuurd kreeg is er
vezel beschreven, met een demping van 0,14 dB
per kilometer. Deze Z-PLUS Fiber 150 vezel is
gemaakt door de Sumitomo Electric Industries,
Ltd., en ligt ver voor op de concurrenten. De vezel
is goedkoop met weinig verlies. Maar het kan
beter en de zelfde firma levert de Z-PLUS Fiber
130 vezel met een verlies van 0,003 db/km. In de
de grafiek van afbeelding 11 is het verlies te zien.
De vezels zijn gemaakt van SI en er wordt pure
zuurstof bij gebruikt. De truc is volgens het
rapport om de vezel zo snel mogelijk af te koelen,
maar verder gaat de beschrijving niet. De
concurrentie op dit gebied is stevig en je moet
uiteraard niet alles vertellen.
Dus het onderzoek gaat nog steeds door om glas
te maken dat een extreme helderheid bezit.
 Netwerken, die geschikt waren voor telefonie,
televisiedistributie en radio distributie. Dus be-
staande diensten op het huidige kostenniveau,
maar wel met de voorbereiding op de invoering
van nieuwe breedbanddiensten. Er was toen nog
geen internet, maar dat zou niet lang meer duren.
Het stond destijds opgesteld als demonstratie-
object, opgesteld in het Dr. Neher Laboratorium.
In afbeelding 12 is een DIVAC proef opstelling te
zien met de diverse golflengtes en snelheden.
Samenvattend kan worden gesteld dat voor de
Afbeelding 11

Een wat dichterbij liggende ontwikkeling betreft

die van opto elektronische en optische circuits.
Begin jaar 2000 zocht men naar een manier om
compacte circuits te maken met optische en
elektrische geleiders. Het doel was om zodoende
modulatoren, schakelaars, muitiplexers, licht-
bronnen en detectoren op één chip efficiënt te
laten samenwerken.
Men spreekt wel van geïntegreerde optica of
geïntegreerde optische circuits. Eenvoudige
circuits met modulatoren en schakelaars waren
er toen al en nu is vrijwel alles mogelijk. De
technieken die al bij de vervaardiging van
elektronische chips werden gebruikt, waren
belangrijk voor dit proces.
In 1986 was men al begonnen met de aanleg van
een transatlantische glasvezelverbinding (TAT
8), werkend bij 1300 nm, waarbij 2 versterkers
werden aangebracht. Tegenwoordig werken
Afbeelding 12
transatlantische kabels alleen nog maar met
1550 nm. Wat toepassing in het lokale net betreft, lange afstand, de komende jaren voornamelijk
was in Nederland het DIVAC experiment van glasvezels zal worden gebruikt.
groot belang. De DIVAC studie (Digitale
Verbinding tussen Abonnee en Centrale via Verdere verwachte ontwikkelingen
glasvezel) was destijds een uniek onderzoek. Inmiddels onderzoekt men andere materialen
met potentieel nog kleinere verzwakkingen.
Germaniumoxide, maar vooral zircoon fluoride
glasvezel blijken veelbelovende kandidaten.
Dus de ontwikkelingen gaan gewoon door en
koperdraad zal vrij snel verdwijnen als verbin-
ding. Dank zij de geweldige ADSL techniek heeft
de oude vertrouwde 2 draad koper verbinding
nog lang zijn best gedaan. Deze techniek is voor
de KPN erg belangrijk geweest. Er kon internet
voor iedereen worden geleverd. Maar met glas--
vezel zal de snelheid flink worden opgevoerd en
Dit was een samenwerkingsproject van Philips, is ook de coax kabel voor tv en internet etc.
PTT en de Technische Hogescholen van Delft en overbodig geworden.
Eindhoven. Hierbij werden op laboratoriumschaal
alle mogelijkheden van een geïntegreerd glas- LITERATUUR
vezelnet onderzocht. De Stuurgroep Gemeen- Optical Fiber Communication 1984,
schappelijk Onderzoek Glasvezel (SGOG) stelde Ned. Tijdschrift voor Fotonica (1985)
begin 1978 de DIVAC werkgroep in. De opdracht Lightwave Techn. Garrett, I.
daarvan was: Verkenning van uitvoeringsormen, De Ingenieur 1953 A.C.S. van Heel.
mogelijkheden en kosten van lokale telecom- Philips Technisch Tijdschrift 1983
municatie netwerken. Life with glas en light Kao, K.C.; Hockham, 1966
SEI Technical review number april 2018 ·

11
Breedbandherrie
Dick van den Berg PA2DTA
Ik luister met enige regelmaat. Ik moet wel, want
af en toe moet een ontvanger eens aan. Zeker
mijn oude buizenapparaten kunnen niet zonder af
en toe een beetje warmte. Ook een transistortje
– het zullen wel IC’s zijn – moeten gebruikt
worden al is het alleen maar om lege batterijen of
accu’s op het spoor te komen. Ik neem dan
meteen de gelegenheid te baat om met wat
digisonde rapporten de propagatie eens
praktische te testen. Het is al duidelijk dat de
zonneactiviteit langzaam oploopt, het maximum Woodpecker array (foto internet)
wordt pas over een jaar of twee verwacht. Met getwitter al te vaak in een amateurband terecht
zekere regelmaat is de MUF boven 30 MHz. De komt. Zit bij twitter het hem voornamelijk in het
tien meter band is al weer ontdekt, zeker bij onbehoorlijke aantal zinloze erupties, bij de OTH
contesten hoor je dat. Ook de citizenbanders uit zit het hem in de kracht van het signaal. Ik
verre steken laten zich weer horen. Het valt me grasduinde eens wat rond op internet en vond
op dat het karakter van de uitzendingen al jaren aardig wat info.
aan verandering onderhevig is. Ik denk dat de Alweer jaren geleden leverde ik een bijdrage
omwenteling na de val van de muur daar debet aangaande de techniek van een radarsysteem
aan is. De concurrentie tussen twee machts- van de Duitsers in WO2. Dat systeem met de
blokken is zodanig verschoven dat een naam Mammut – de naam zegt het al – was
permanent bombardement met ronkende tamelijk groots opgezet en een belangrijk
propaganda kennelijk overbodig is geworden. onderdeel was de antenne die stilstaand toch de
Ook uitzendingen uit allerlei landen worden radarbundel in azimuth over een behoorlijke hoek
kennelijk niet meer in allerlei talen verzorgd. Het kon laten zwiepen. Dat gebeurde door een fors
aandeel Frans, Duits en Engels lijkt me fors aantal dipolen met variabele fase te sturen. Dat
afgenomen. Typisch opvallend vind ik ook dat deed men met coaxiale faselijnen en een
cultureel getinte uitzendingen vrijwel verdwenen ingenieuze elektromechanische faseregelaar.
zijn. Enkele uitzonderingen – voor zover mijn Toentertijd qua uitvoering een staaltje ingenieurs
interpretatie en herkenning dat toelaat – zijn de en constructeurs kunst. Tegenwoordig bij wijze
uitzendingen van Chinese origine en die uit van spreken een klein kunstje met zeer hoge
landen die zich sterk afficheren met de Arabische frequenties en computers. Maar voor een OTH
wereld. En niet te missen de uit USA bibblebelt die nog steeds op de korte golf werkt, een
afkomstige zending. Ook vroeger had je al
raadselachtige signalen, nu kun je behalve door
een zekere auditieve herkenning op een SDR
ook nog eens zien wat voor vlees je in de kuip
heb. Bovendien kun je met wat zoeken op
internet ook nog eens plaatjes en geluiden vinden
die als vingerafdruk kunnen dienen. Het is
evident dat de spanning in de wereld ook nog
eens gepeild kan worden door alle geluiden
nauwgezet te monitoren. Het aantal “geheim-
zinnige” signalen neemt hoorbaar, en zichtbaar,
toe als er ergens gedonder in de glazen is. Niet
voor niks beschikken overheden nog steeds over
afluisterposten. Gevoelige oren kunnen zelfs uit DUGA Radar Array near Chernobyl Ukraïne (foto internet)
de ”gewone” omroep geluiden destilleren hoe de
politieke vlag erbij hangt. detectiesfeer van enkele duizenden kilometers,
Ook weer terug van weggeweest is het een zichtbare radardoorsnede van slechts
O(ver)T(he)H(orizon) radar geweld. De specht tientallen vierkante centimeters en dan ook nog
(vanaf de zeventiger jaren tot de val van de muur eens real time enkele honderden snel
Woody Woodpecker) is intussen ingeruild voor bewegende objecten in de gaten moet krijgen en
een ander vogeltje dat anders gebekt is. Maar houden toch wel een dingetje. Waar we nu last
opnieuw wordt zijn kooitje opengezet zodat het van hebben is (zo goed als) allemaal Russisch.

12
Overigens zijn er verscheiden landen die over
vergelijkbare systemen beschikken. De intruders
worden regelmatig via zogenaamde IARUM
rapporten doorgegeven, maar, u begrijpt het wel,
er is geen QSL. Van de oude woodpecker is in
elk geval een deel nog over. Het staat in de buurt
van Tsjernobyl en mag kennelijk af en toe
gebruikt worden door –het zal wel – een contest
groepje. Nederlandse amateurs mochten zo eens
de antennes van zenderpark Zeewolde
gebruiken toen de dienst van Radio Nederland
Wereldomroep werd beëindigd. Je hebt dan geen
grote PA meer nodig. Ik meen dat de richting
gestuurde gordijnantennes een versterking van
tientallen dB’s hadden.
De Sovjets begonnen in 1949 met de uitvoering
van een radarsysteem dat niet behept was met
“onder de radar” door vliegen. Medio de jaren
vijftig was er een werkend systeem, maar
uiteraard waren de kneepjes van het systeem
ook bekend bij de tegenpartij. Hét probleem van
radarsystemen die als het ware van bovenop een
deken van signalen neerleggen via reflectie aan
de ionosfeer (in feite deels vergelijkbaar met
NVIS) is dat het door een doel gereflecteerde
signaal erg klein en omgeven door ruis van
allerlei soort is. Bovendien zijn er vaak meer
doelen tegelijk. Het gereflecteerde signaal moet
ook een eenduidige relatie hebben met het
oorspronkelijke uitgezonden signaal. Dat
betekent dat de timing van alle signalen
nauwkeurig vast moet liggen en dat er heel snel
allerlei berekeningen gemaakt moeten kunnen
worden. Problemen die toentertijd niet makkelijk
Container (foto internet)
getackled konden worden. Met de introductie van
steeds snellere computers en ook met het
ontdekken en ontwikkelen van allerlei
algoritmen/coderingen werd signaalopwekking
en analyse steeds makkelijker. Om even bij de
Russen te blijven: hun laatste uitvoering – die nu
steeds voor storing zorgt – is een OTH die tussen
ongeveer 2013 en 2019 in bedrijf is gekomen. Het
is een breedbandig systeem dat in vrijwel het
gehele kortegolfspectrum gebruikt kan worden.
13
Een station bestaat uit een gescheiden zend- en
ontvangstation. De afstand tussen beide is
tientallen kilometers. Uiteraard zijn de stations
niet mobiel vanwege de zeer omvangrijke
antennesystemen. Ook de stroomvoorziening is
geen sinecure gezien het nodige vermogen.
Geheel volgens het ouderwetse sovjet model is
de naam 29b6 maar ook beter bekend onder de
naam “container”, een naam die wellicht te
danken is aan het feit dat de zenders in aparte
containers zijn gebouwd die onder de
antennemasten staan. Geheimhouding ging ten
onder aan de kwaliteit van satellietfotografie en
uitpeilen onder meer door amateurs heeft ook de
plaats onthuld.
Het meest indrukwekkend van het station is het
antennesysteem. Dat bestaat voor het
ontvangstdeel uit niet minder dan een array van
144 masten van 34 meter hoog met een lengte
van 1300 meter. Drie van deze configuraties zijn
in een gelijkzijdige driehoek opgesteld. De zend
antenne is 400 meter lang en bestaat uit 36
masten. De antennes zelf zijn conische
breedbanddipolen geschikt in elk geval voor
frequenties tussen 9 en 20 MHz. De antennes
kunnen zodanig worden aangestuurd dat zowel
elevatie (het aantal gebruikte hops) als het
azimut kunnen worden ingesteld. Het geschatte
gehanteerde vermogen is 10 MW. De Russen zijn
er net als andere partijen in geslaagd een OTH te
bouwen die op zich best functioneert, maar toch
niet veel meer is dan als een soort early warning.
Dat het allemaal werkt is een knap staaltje HF en
computer techniek. Het fundamentele probleem
is dat het een grof systeem blijft: een potentieel
doel verschijnt op de kaart als een object dat vele
kilometers groot kan zijn. Meer informatie is altijd
noodzakelijk. Een militair zwak punt bestaat in het
feit dat het een kwetsbaar geheel is, zelfs een
ongerichte klap kan het einde van een werkend
geheel betekenen. Intussen blijft de storing die
wordt veroorzaakt en er zijn geen speciale
frequentiebanden toegewezen voor dit soort toch
wat grofstoffelijke defensieve radar. Als je het
lijstje bekende stations/landen bekijkt, mogen we
nog blij zijn dat het meestal bij de containerstoring
blijft. Nog aardig te vermelden is dat het van het
begin af aan amateurs waren die dit type signalen
ontdekten en de functie ervan blootlegden. Ook
aardig dat amateurs uit Groningen en omstreken
waaronder Hendrik de Waard PAoZX met
amateurmiddelen met als ontvanger een oude
Collins buizenontvanger R392 ook een OTH
maakten. Ze konden (sneller schakelen kon niet)
vanuit Groningen het Atlasgebergte in Noord
Afrika en de golven van de Middellandse zee bij
storm zien. Geen digitale rimram, ordinaire korte
CW pulsjes en maar 100 W. Een pluspuntje is er
ook nog. De modellen woodpecker (officieel
Duga) waren gezien hun aard nog erger omdat de kamer. Vanwege de huiselijke vrede moet u
ze veel breedbandiger waren; nu is een stukje een beetje ontspullen maar met wat qrp-
van ongeveer 15 kHz onbruikbaar. Duga was zo apparatuur zal het waarachtig ook wel gaan. Een
erg dat deze radar zelfs de uitzendingen van voordeeltje hebt u alvast te pakken: aan de
Radio Moskou onmogelijk te beluisteren maakte. kamerverwarming levert u zodoende zelf al gauw
Collateral damage heet dat. een bijdrage van ongeveer 100 W. Ik zie ook
mogelijkheden voor de herintroductie van eigen
opwek. Leef u uit in innovatie, bouw uw E-bike
om. Ontwerp een grote knijpkat. Maak er een
QRPen in je trui? prikkelend familiespel van.
Kolonisten van Catan,
Dick van den Berg PA2DTA NL 671 Monopolie nieuwe stijl of
Als we corona en apenpokken en al die andere speel het nieuwste spel
zaakjes die niet deugen even parkeren hebben (luxe editie € 69 en van
we nog wel even een ernstig dingetje over. Het vaderlandse bodem) Ener-
kan niemand meer zijn ontgaan: eindelijk lopen Philips knijpkat gietransitie. Allemaal geba-
we met ons energiegebruik lelijk averij op. seerd op gelikte eco-
Linksom of rechtsom zagen we het allemaal nomische mainstream ideeën die ons brachten
aankomen, maar gingen we het maar uit de weg. waar we zijn. Hoe fanatieker gespeeld, hoe
Nu blijkt dat zelfs de markt (altijd al een dubieus verhitter de gemoe-
concept gevonden) niet meer werkt. Plotseling deren. Omlaag kan de
rekenen zelfs economen al in Megawatturen en thermostaat. Ik geef u
ook daarvan hebben ze geen idee wat het is. nog een suggestie
Braaf zitten isoleren en zonnepanelen; het moet mee. Haal die oude
allemaal haalbaar en betaalbaar zijn, zei men in zelfgebreide echte
Den Haag. Ook daar wil men het maar moeilijk wollen trui met die
begrijpen. Maar u begrijpt het allemaal wel, want Eland voorop uit de
u moet betalen. Wellicht hebt u ook gezien dat uw kast, dat staat best
woonoppervlak tegenwoordig in vierkante meters vrolijk bij de kerst-
wordt geprijsd. Ook al weer zo’n ideetje uit een boom. Daar kunt u ook
bedenkelijke bedrijfstak. U verwarmt per kubieke maar het best echte
meter, maar uw wooncomfort speelt zich af per kaarsjes (indien straks
bruikbare oppervlakte eenheid. U staat nu voor nog betaalbaar) in
een mooi micro-economisch experiment. Voor branden. Die ledver-
hoeveel vierkante meters kunt u uw verwarming lichting blijkt maar
nog betalen? koud licht uit de geglo-
Ik zie opdoemen dat we baliseerde wereld.
terug moeten gaan in onze Dan wordt het vast
eigen radiogeschiedenis. nog weer eens ouderwets gezellig. Alleen nog
Velen onder ons kennen nog even al die andere zaakjes proberen op te
uit eigen beleving dat we ’s lossen…
winters rond de kolenhaard PS Mijn intrek in de huiskamer is een zelfstandig
geschaard de kou door- idee dat nog niet in diepte met mijn XYL is
kwamen. In onze regio besproken. Ze is weliswaar meegaand (ze heeft
wonen velen in huizen die zelf ook een ruimte vragende liefhebberij) maar
Kolenhaard het moeten doen met een niet tot elke prijs. Ik zie enig
tamelijk beroerd energie- wisselgeld in de onder-
label. Hoezeer u uw best ook doet en hoever uw handeling wel als vereiste.
spaartegoed ook gaat, een A+++ label zal wel Om me miniem en geruis-
nooit lukken. Dan wordt het dus een kwestie van loos een plekje te kunnen
Mohammed en de berg. Via de ex kinderkamer of toeeigenen neem ik me
de zolder levert u een directe bijdrage aan de voor mijn CW vaardigheden
klimaatopwarming en uw financiële ondergang zo spoedig mogelijk te
als u daar uw hobby blijft beoefenen. Tenzij u zich verbeteren. Koptelefoontje,
in berevellen hijst en microfoon, seinsleutel en seinsleuteltje en qrp-
vingers af en toe van rijp en ijs ontdoet. Daarom zendertje. Knus, moet luk-
dus rest slechts dat u weer uw hobby intrek ken, denk ik dan. Zeker met
neemt in de huiskamer. Net als vroeger. In de een kerstdineetje bij kaarslicht.
zomer op zolder. ’s Winters een eigen hoekje in

14
De ontwikkeling van platte
beeldschermen
Auteur: Lieuwe van der Velde
Bewerkt door: Pieter Kluit NL 13637
Inleiding
In de shack van de zendamateurs is de
glazenbeeldbuis van de computermonitor reeds
lang geleden vervangen door een plat beeld-
scherm. Ook zullen er nog maar weinig mensen
zijn die nog een TV in huis hebben met de oude
Afbeelding 1, Niet plat, maar er was beeld!
glazen beeldbuis. Die tijd ligt al weer lang achter
ons. En dat is maar goed ook, want wat waren ze
zwaar…..
Het maken van het platte beeldscherm lukte in de
begintijd redelijk goed op mini niveau. Maar ze
Afbeelding 2, Een redelijk platte 20 cm beeldbuis van Hayakawa.
werden steeds groter en ook de techniek
veranderde. In de loop van de tijd kwamen de
eerste platte plasma tv ’s en vloeibaar kristal
beeldplaten op de markt. Maar ook de beamer
deed zijn intrede. Afgelopen zomer mochten we
van kennissen hun HD beamer lenen.
In combinatie met onze satelliet ontvanger, was
dit geweldig. Wilden we een groot beeld dan
15
schoven we hem wat achteruit. En bij een kleiner
beeld naar voren. Het was een geweldige
beeldkwaliteit in combinatie met een oud dia
projectie scherm.
De tijd gaat snel en de ontwikkelingen in de
elektronica zijn bijna niet meer bij te houden.
Maar dat er al in 1969 een tv werd gemaakt met
een plat beeldscherm dat wist ik echt niet. Op
mijn zoektocht naar het platte beeldscherm kwam
ik bij de universiteit van Illinois terecht. Van hun
kreeg ik een proefschrift uit 1967 waarin onder-
zoek naar een plat scherm werd beschreven. Dit
betrof onderzoek op het gebied van plasma
schermen. Dus een scherm met kamertjes,
voorzien van fosfor en een edelgas. Maar daar
kom ik zo op terug.
Toen na de schijf van Nipkow de beeldbuis haar
intrede deed, was hiermee de toekomst van de
televisie verzekerd. Een paar jaar later werd het
TV-beeld volledig elektronisch opgewekt en
weergeven. Maar ook toen al vond men deze
beeldbuis niet echt ideaal. Zoals we allemaal nog
wel weten was hij behoorlijk zwaar! Hoewel
voortdurend naar andere oplossingen werd
gezocht om de beeldbuis platter te maken, bleef
men hier aan bepaalde grenzen gebonden. Het
gevolg hiervan was dat een TV-apparaat steeds
een vrij behoorlijke diepte vertoonde. De grens
werd hier duidelijk gesteld door de beeldbuis.
Door de steeds verdere miniaturisatie was de rest
van de onderdelen geen probleem meer. De
totale elektronische schakeling vulde op het
laatst slechts een klein gedeelte van de kast,
terwijl de beeldbuis het leeuwendeel voor zich
opeiste. Het is daarom niet te vermijden dat er
toen al, naar een oplossing voor dit probleem was
gezocht. Vele experimenten bleken, na een
veelbelovend begin, het laboratoriumstadium niet
te overleven. Er was toen dan ook nog niet eerder
een TV-ontvanger gemaakt met een plat beeld-
scherm. Een compromis oplossing was de buis
van Hayakawa (afbeelding 2). Dit was een vrij
platte buis waarbij de elektronenstroom haaks
werd afgebogen. Maar er was teveel elektronica
voor nodig om er weer een redelijk beeld van te
maken.

Ontwikkelgeschiedenis van het platte

beeldscherm
Het Japanse TV station NHK begon in 1964 met
de ontwikkeling van HDTV. (High Definition
Television, in Japan ook bekend als Hi Vision).
In plaats van de 525 beeldlijnen van het in Japan
gebruikelijke NTSC systeem werd gebruik
gemaakt van 1125 beeldlijnen. In 1985 werd dit
systeem voor het eerst gedemonstreerd in de
vorm van een projectie TV, dat met beeldbuizen
werkte. De eerste tests met het draadloos
overbrengen van zulke TV-signalen begon in
1986. Al in 2000 was er digitale Hi Vision TV via
de satelliet beschikbaar. Sinds 2003 is ook
ontvangst van deze signalen van TV zenders via
de kabel mogelijk. Al in 1978 kwam er een
vertegenwoordiger van Sony bij ons in de winkel
(radio Adema, Heerenveen).
En die vertelde, dat over niet al te lange tijd, een
televisie als een schilderij aan de muur kon
hangen. Mijn baas en ik keken elkaar aan en
lachten maar wat. Maar om zijn bewering kracht
bij te zetten, haalde hij uit zijn binnenzak een mini
televisie (afbeelding 3). Dit was het prototype van
de beroemde Sony watchman. Een mini tv
voorzien van een zwart/wit LC schermpje.
Daarvan waren we toch behoorlijk onder de
indruk in die tijd. Dit type zou in 1982 op de markt
verschijnen en tijdens de vakanties hadden we
deze televisie altijd bij ons.
Het was even sparen kan ik me nog herinneren.
Goedkoop waren ze niet! Maar het was handig
om het journaal even te zien of AVRO’s weekeind
quiz….Hij staat nu in de kast. Er is uiteraard geen
ontvangst meer mee mogelijk.
Dit was een mini televisie, maar het moest
uiteraard groter worden voor huiskamer gebruik.
Om voorruit te lopen op de ontwikkelingen, moest
een nieuw display ook geschikt zijn voor HD-
televisie. Om zulke signalen te kunnen weer-
geven waren absoluut nieuwe beeldschermen
nodig. Beeldschermen die geschikt waren voor
de destijds vastgelegde definities voor HDTV.
1280x720p/60’ en ‘1920x1080i/30.
In deze aanduidingen staat het eerste getal voor
het aantal pixels per beeldlijn en het tweede voor
het aantal beeldlijnen. De letters p en i geven aan
hoe het beeld wordt opgebouwd, namelijk
‘progressive’ of ‘interlaced.
interlacing
Tijdens de Funkausstellung in 1935 werd voor
het eerst een beeldscherm met interlacing
gepresenteerd. De beelden worden bij deze
techniek in tweeën gesplitst en na elkaar
Afbeelding 3, De mini televisie.
weergegeven, eerst de oneven en daarna de
even beeldlijnen. De nalicht tijd van het fosfor en
de traagheid van onze ogen zorgen ervoor dat we
een vloeiend beeld te zien krijgen. Dankzij deze
techniek werd de weergave frequentie verdub-
beld, waardoor het beeld minder flikkert zonder
dat dit leidt tot een vergroting van de band-
breedte. Maar interlacing heeft ook nadelen. Er is
een tijdsverschil tussen de opeenvolgende
frames en dat zorgt bij snel bewegende beelden
voor zaagtandachtige effecten bij verticale lijnen.
Bovendien is de afwisseling tussen de even en
de oneven frames lastig voor het moderne beeld
met compressietechnieken. Het is dan ook heel
goed mogelijk dat bij de omschakeling naar het
Europese systeem voor HDTV. voor de 720p-
standaard gekozen zal worden. In 720p staat 720
voor het aantal beeldlijnen en p voor progres-
sieve weergave, dat wil zeggen: zonder
interlacing. Inmiddels is de 1080p al weer lange
tijd de standaard.
Elektro luminescentie, is ongeveer in 1959 voor
het eerst ontwikkeld in de Verenigde Staten.
Elektro Luminescente bestaat uit een dunne
koperen draad, met daarover een laagje fosfor
omhuld door een transparante PVC of glas laag.
Als er een stroom door het draad wordt geleid
geeft dit licht. Het mooie is, dat het licht overal
even sterk is, dus rondom hetzelfde effect geeft.
Lang werd dit toegepast voor paneelverlichting
en display doeleinden. Ter vervanging of
aanvulling van de neon buizen. Dit zou iets

16
kunnen betekenen voor een nieuw scherm, maar
het lage lichtniveau vormde een probleem.
NHK richtte in de jaren 70 het Science and
Technical Research Laboraties STRL plasmalab
in. Hieraan werkten ook experts van de firma
Matsushita mee. STRL ontwikkelde fosfor voor
de drie basiskleuren; rood, groen en blauw en
ook het gas waarmee de cellen gevuld werden.
Fujitsu begon in 1967 met de ontwikkeling van
plasmaschermen en presenteerde in 1992 de
eerste schermen met een beelddiagonaal van 21
inch (53 cm). Matsushita (bekender onder de
merknaam Panasonic) was volgens eigen
opgave de grootste fabrikant van plasma-
schermen ter wereld, gevolgd door Samsung, LG
Electronics en Pioneer. Al vrij snel toonde
Panasonic op de IFA van 1994, (Internationale
Funkausstellung) beeldschermen van 50 en 65
inch, met 1920 x 1080 pixels, voldoende voor
'echte' HDTV.
Het begin van LC
Naar aanleiding van het onderzoek in Illinois,
maakten in 1969 RCA en Mitsubishi gebruik van
kristalroosters. Deze kristalrooster bevonden zich
tussen twee elektroden. Het is bekend dat een
stof kan voorkomen in drie toestanden: nl. vast,
vloeibaar en gasvormig. In de vloeibare toestand
zijn de moleculen vrij dicht opeengehoopt, doch
niet volgens een vast patroon. Door de dichte
opeenhoping worden de moleculen enigszins in
hun bewegingen beperkt, maar ze kunnen
onafhankelijk van elkaar bewegen. Het
karakteristieke verschil tussen stoffen in vloei-
bare en vaste toestand is de rangschikking van
hun elementen. Bij vaste stoffen, zijn deze
volgens bepaalde wetten gerangschikt. Dit heet
de kristallijne toestand, zoals dit b.v. ook bij de
meeste metalen het geval is. Wanneer dergelijke
stoffen worden verhit tot de vloeibare-, resp.
gasvormige toestand, dan gebeurt er wat anders.
Dan wordt de kristallijne toestand teniet gedaan
en kunnen de kristalroosters allerlei vormen
aannemen. Ook bij vloeibare kristallen zal echter
steeds een overheersende kristalrichting aan-
wezig zijn. Een dergelijke verbinding wordt als
diëlektricum, tussen twee platen opgenomen.
Vervolgens zullen de kristallen, onder invloed van
een elektrisch veld, een bepaalde positie
innemen. De negatieve en positieve ionen zullen
hierbij naar de elektroden vloeien. Bij het
weghalen van de spanning komen de ionen weer
vrij. Bij de ontworpen beeldplaat bevond zich
tussen twee elektroden een kristalplaat van circa
3 micro meter. Een speciale verbinding van tin
oxide met selenium (ZnS.Se) deed dienst als
fluorescerend materiaal. Deze verbinding werd
aangebracht bij een zeer nauwkeurig geregelde
atmosfeer en temperatuur.
17
Vervolgens werd alles gemengd met een
organisch materiaal met grote diëlektrische
constante. Dat één van de elektroden doorzichtig
moet zijn, spreekt vanzelf. De andere elektrode
kan transparant of reflecterend zijn. In het laatste
geval kan deze bijvoorbeeld worden opgedampt
met aluminium of nikkel. Afhankelijk van de
aangelegde spanning zullen de kristallen zich nu
meer of minder horizontaal of verticaal opstellen.
Waarbij de transparantie van het scherm onge-
veer evenredig is met de kristalplaatsing. De
plaat zelf straalt geen licht uit, doch wordt in meer
of mindere mate transparant. Het voordeel
hiervan, t.o.v. de gebruikelijke beeldbuizen, was
dat opvallend licht het contrast verbetert. Een
nadeel van de beeldplaat was de nog vrij geringe
Afbeelding 4, Het beeldplaatje van Mitsubishi in het jaar
1969.
contrastomvang, namelijk 5 maal. De elektroden
gaf men bepaalde vormen, die, na het aanleggen
van een spanning, op de beeldplaat zichtbaar
werden. Het centrale laboratorium van Mitsubishi
Electric had destijds al een televisie ontvanger
ontwikkeld. Deze was d.m.v. een beeldplaat in
staat is een TV-beeld weer te geven volgens het
normale CCIR -systeem. Het scherm bestond uit
een elektro luminescentie paneel. Dus de
samenwerking van de universiteit en Mitsubishi
gaf uiteindelijk een televisie met een plat
schermpje. Het blokschema (afbeelding 5) van
deze tv zag er iets anders uit dan een gewone tv..
Het paneel was opgenomen tussen een matrix
van verticale en horizontale elektroden. Het
videosignaal werd aan een geheugen matrix
toegevoerd. Hierna werd het verwerkt tot een
geschikt signaal om de elektroden aan te sturen.
Er werd zowaar een zichtbaar beeld gevormd
door variaties in de helderheid op de punten waar
de elektroden elkaar kruisten. Helaas was de
gemiddelde helderheid van het scherm zeer
gering. Maar hoe dan ook; al in 1969 was er dus
een plat beeldscherm gemaakt; Het begin was
er!!
Afbeelding 5, Het blokschema van de eerste televisie met een plat beeldscherm.

De gefabriceerde beeldplaat had een oplossing Dit zijn prachtige blokjes om mee te
van 80 X 80 lijnen, hetgeen bepaald nog niet experimenteren.
volmaakt mag worden genoemd. Een nieuwe Je kunt er een
experimentele beeldplaat bezat reeds 230 X 230 prachtige klok mee
elektroden, voor in totaal 52 900 beeldelementen. bouwen. Op afbeel-
De hiermee verkregen TV-beelden kwamen ding 8 is een der-
overeen met de kwaliteit, die de goedkopere gelijke knutsel te
videorecorders toen gaven. De zoektocht en zien. Het geheel
ontwikkeling van de beeldplaat ging door, maar wordt aangestuurd
deze eerste ontwikkeling is belangrijk geweest door het bekende
voor de later LC schermen. Afb. 6, Het matrix display met IC 74HC595. dit IC
vloeibare kristallen. is zowel voor de
Het matrix display regels als de kolommen bruikbaar. Wanneer we
Inmiddels zijn tal van pogingen ondernomen om de eigenschappen bekijken van dit ic, dan zien
op andere wijze vlakke weergeefpanelen te we dat het uiteraard
maken. Daarbij ging men meestal uit van een een schuif register
stelsel van lichtende of reflecterende celletjes, is. Maar het aardige
bijvoorbeeld LED's, miniatuur gasontlading is dat het IC per
buisjes of vloeibare kristallen. Dergelijke panelen uitgang 35 mA kan
werden al met succes gebruikt, bijvoorbeeld voor leveren. En dat is
lichtkranten, klokken en horloges. Hierbij is voor een led display
steeds een relatief gering aantal lichtpunten ruim voldoende.
toereikend voor het weergeven van letters en Afb. 7, 8 bij 8 led matrix Het weergeven van
cijfers. Het is leuk om hier mee te display. berichten of de tijd
experimenteren. Je kunt ze kopen in vloeibaar gaat prima met een dergelijk display. Je kunt
kristal uitvoeringen of in led (afbeelding 6 en 7). uitbreiden zoveel je wilt of de led ’s dichter op
elkaar zetten.

18
 de te gebruiken spanning nu een gelijkspanning
of een wisselspanning zou moeten zijn.
Tegenwoordig werken de meeste plasma-
displays met een wisselspanning. Verschillende
firma’s hebben daarna het onderzoek ter hand

Afbeelding 8
Maar voor een succesvolle toepassing van dit
soort weergeef panelen op TV gebied wordt
moeilijk. Een kleine berekening laat zien
waardoor dit komt. In vele Europese landen
bestond een TV beeld uit 625 lijnen, waarvan er
575 voor de beeldopbouw gebruikt worden. Het
totaal aantal elementjes per TV paneel zou dan
575 x 3 = 1725 moeten zijn. Dus er moest een
paneel komen dat beelden kon tonen met de toen
gebruikelijke kwaliteit. Dan zou men ruim 1700
elementen moeten aansturen. Het is daarbij
ondoenlijk om elk elementje een eigen draad-
aansluiting te geven. In het algemeen gebruikte
men dan ook een zogenaamde matrix met Afbeelding 9, De kamertjes met daarin de sleufjes.
horizontale en verticale elektroden. Waarbij het
genomen. En op het gebied van digitaal
licht emitterende materiaal er tussenin gebracht
gestuurde display schermen zijn dan ook zeer
wordt. Het aantal elektrische aansluitingen kan
frappante resultaten geboekt. Vanaf 1970 waren
nu aardig worden teruggebracht. Dit aantal is
grote firma ’s zoals IBM, NEC en Fujitsu er
echter nog vele tientallen malen groter dan bij
intensief mee bezig. Aanvankelijk waren alleen
een kathodestraal buis. Dus onmogelijk was dit
monochrome display ’s in de kleur geel/oranje
niet maar de resolutie was moeilijk hoger te
krijgen.

Plasma display
Een plasma display (afbeelding 9) is opgebouwd
uit kamertjes, die in drie rijen en drie kolommen
zijn geplaatst. Elk kamertje (pixel) is onder-
verdeeld in drie naast elkaar liggende sleufjes
(subpixels). Deze zijn voorzien van groene,
blauwe en rode fosfor. Deze ruimtes zijn, net als
bij de gasontlading lampen voorzien van een
edelgas (Argon). De drie gekeurde sleufjes
vormen samen een beeldpunt waarvan kleur en
Afbeelding 10, De tekening van de structuur van een
lichtsterkte kunnen worden gevarieerd. Bij een plasma display.
TV-scherm met een resolutie van bijvoorbeeld
(amber) mogelijk. Deze displays hadden de
1368 bij 768 zijn er dus 1.050.624 van deze
normale afmetingen van beeldbuizen en werkten
beeldpunten nodig. Met behulp van wissel-
puur op gelijkspanning. In de tachtiger jaren
spanning wordt het gas op een voorspanning
kwam er kleur in het scherm en hogere resoluties.
gebracht van ongeveer 300 Volt. Nu komt het
Maar de HDTV standaard van 1920/1080 pixels
edelgas tot ontsteking en straalt een bepaalde
werd pas in de negentiger jaren bereikt.
hoeveelheid UV licht uit. Door deze UV straling
Panasonic meende destijds dat de grote
zal het fosfor oplichten. De helderheid waarmee
schermen van meer dan 37 inch alleen mogelijk
de subpixel oplicht kan met speciaal ontworpen
waren met plasma techniek…..
elektronica worden ingesteld. Voor de be-
Op dit punt hadden ze het mis , want ook het
scherming van het fosfor werd al vanaf het begin
onderzoek naar display ’s op basis van vloeibare
magnesium oxide gebruikt. De subpixels zijn
kristallen kwam goed op gang. Het zogenaamde
uiteraard buitengewoon klein; ze zijn 200 micro
LC Display had ten opzichte van het plasma
meter bij 200 micrometer. Een micrometer is een
scherm grote voordelen. Met name uitte zich dit
duizendste millimeter. Dus 200 micron is
in het energie verbruik. Plasma schermen waren
0,2 mm dik. Men heeft er lang over getwijfeld of
betrekkelijk eenvoudig te maken en buiten-

19
gewoon betrouwbaar. Kennissen van ons
hebben een dergelijke tv nu al meer dan 15 jaar!!
Al in 1970 was het eerste prototype beschikbaar!
De beeldkwaliteit was voor die tijd prima te
noemen. De keuze voor het plasma display is
destijds de juiste geweest. LC schermen waren
toen nog moeilijk te maken.
Vloeibaar kristal LCD display
Al in 1964 verklaarde een woordvoerder van het
Japanse tv bedrijf Nippon het volgende:
Zonder een plat tv scherm is nieuwe televisie
techniek ondenkbaar. Een beeldbuis is hier niet
geschikt voor.
Vloeibare kristallen zijn al meer dan 120 jaar
bekend. Maar het was toen niet meer dan een
wetenschappelijke curiositeit. Maar de bekende
polaroid zonnebril is er al een hele tijd. Deze
glazen halen of de verticale, of de horizontale
component van het licht weg. Dat is eenvoudig te
bewijzen. Leg maar eens 2 polaroid glazen op
elkaar. Bij een bepaalde stand ten opzichte van
elkaar, valt er geen licht meer door. Dus dat wordt
zowel de horizontale als de verticale component
van licht tegen gehouden. En op dit principe van
gepolariseerd licht werkt een LC display ook.
Een eerste toepassing van vloeibare kristallen in
1967 werd getoond. Toen presenteerde RCA een
Afbeelding11
klein zwart wit schermpje met bijbehorende
aansturing. De firma Merck zag direct de
commerciële toepassing van deze vinding.
Maar al ver voor de toepassing als tv scherm
gebruikten we het LC display in meetapparatuur.
Omstreeks 1975 kwam er een display op de
markt, geschikt voor allerlei meetapparatuur. Met
een stroomverbruik van micro ampères was dit
uitermate geschikt voor batterij gebruik. Op af-
beelding 11 is een dergelijk display te zien. Het
voordeel van dit display was dat het zelfs in de
volle zon goed afleesbaar was. Maar in het
donker dus niet. Door er een paar ledjes achter
te plaatsen was dit ook weer opgelost. En zo kom
ik bij het gebruik van dit type display in de
televisie.
20
Dit is tot op de dag van vandaag het meest
verkochte tv display. Maar Oled zal het zeker
winnen van dit type. Daar kom ik straks op terug.
Op het LC scherm ga ik wat dieper in. Displays
met vloeibare kristallen (in het Engels: Liquid
Crystal Display of LCD) worden steeds belang-
rijker. Dit komt mede dankzij zij hun flexibiliteit en
vele toepassingsmogelijkheden. Al in 1888 be-
schreef de Oostenrijker Friedrich Reinitzer de
werking van vloeibare kristallen. In 1963 ontdekte
de Amerikaan R. Williams de optische/elektrische
eigenschappen van deze materialen. Het eerste
LC-display werd ontwikkeld in 1968 en in 1973
toegepast in een zakrekenmachine van Sharp.
In 1983 demonstreerde Sony de eerste mini TV
met een LC-display van 2,7 inch (67 mm). Vanaf
1985 werden ook computers draagbaar, als
eerste de T 1000 van Toshiba.
Afbeelding 12, De T1000 van Toshiba.
Kleurenschermen kwamen op de markt vanaf het
begin van de jaren 90. In 2003 waren er al
wereldwijd zo'n drie miljoen LCD televisies ver-
kocht. De omzet in platte beeldschermen nam toe
van 45 miljard Euro in 2003 tot 80 miljard in 2006.
In tegenstelling tot het plasma display geeft een
LC scherm zelf geen licht. Hiervoor een zoge-
naamd back-light (achtergrond verlichting) ver-
lichting nodig. Bij de eerste types was dit een
special voor dit doel gemaakte gevouwen TL
buisjes. Maar al snel werd overgegaan naar het
gebruik van strips met witte led ‘s. Een liquid
crystal display is dus een plat beeldscherm met
een zeer laag energieverbruik. De werking berust
op het effect dat vloeibare kristallen bezitten. Ze
zijn in staat zijn om de polarisatierichting van licht
te beïnvloeden. Een LC- display is opgebouwd
als een sandwich (afbeelding 14). Een modern
vloeibaar kristal display werkt volgens de TFT
techniek, maar er bestaan ook nog schermen met
het STN systeem.
Veel glas
Tussen 2 glasplaten is een organische vloeistof
aangebracht met lange moleculen. Zeer kleine
kunststof bolletjes tussen de glasplaten zorgen
voor een gelijkmatige afstand en dus dikte van de
Afbeelding 13, a,b en c de werking van het LCD-display
vloeistof tussen de platen. De organische
vloeistof wordt nu als lichtschakelaar gebruikt.
Met behulp van laser technieken, zijn in een
Afbeelding 14, De sandwich constructie.
coating op de glasplaat zeer kleine groeven
aangebracht. Deze groefjes wijzen allemaal in de
zelfde richting en worden gebruikt, om langs
mechanische weg de organische moleculen te
richten. De lange moleculen volgen dus de
groeven. In afbeelding 13a,b en c is dit ge-
21
schetst. Omdat de groeven op de beide
glasplaten 90 graden van elkaar verschillen,
draaien de moleculen door deze hoek. Op beide
glasplaten zijn polarisatie filters aangebracht.
Dus gepolariseerd licht volgt de draaiing van de
moleculen en gaat dan probleemloos door het
volgende filter heen. In rust is het display door-
zichtig. Wordt er nu een elektrische spanning
opgezet dan verandert de oriëntatie van de
moleculen. Ze volgen de elektrische veldlijnen en
als gevolg daarvan beïnvloeden ze het licht.
Omdat beide polarisatie filters loodrecht op
elkaar staan komt er nu geen licht meer door. Het
scherm is zwart, net als bij de zonnebril. Bij een
kleurenscherm zit er nog een kleurfilter voor
iedere beeldpunt. Drie minuscule punten (rood,
groen en blauw) vormen dan samen 1 pixel
(beeldpunt). Bij een kleurenscherm zijn er dus
drie keer zoveel beeldpunten aanwezig dan bij
een monochrome scherm. In het begin was het
rendement van een dergelijk scherm laag. Er
bleef maar weinig licht over. Maar door toe-
passing van betere lichtbronnen achter het
scherm is dit flink verhoogd. Vooral bij laptops en
PC-schermen is het rendement nu ongeveer 25
procent. Later is door 3M een zeer speciale folie
ontwikkeld. Deze folie is voorzien van miljoenen
prisma ‘s. Die zorgen er voor dat het licht zoveel
mogelijk loodrecht op het scherm terecht komt.
Dankzij de bundeling van al deze mini prisma ’s
kon de lichtbron in sterkte worden gehalveerd.
Vooral bij laptops is dit van groot belang. Dat
scheelt flink in het energie verbruik. Nu zijn vrijwel
alle nieuwe laptops voorzien van een Oled
scherm en speelt dit geen rol meer. Onder LCD
display ’s troffen we ooit 2 hoofdstromingen aan.
De goedkopere en passieve schermen met de
STN techniek. En de duurdere actieve TFT
schermen. Bij een STN scherm wordt het vloei-
bare kristal door een twee dimensionale matrix
van geleidende banen aangestuurd. Deze tech-
niek wordt vrijwel niet meer gebruikt. Bij de
bekende TFT (Thin Film Transistor) displays
heeft elke pixel een eigen transistor. Dit resulteert
in een zeer snelle beeldopbouw. Aanvankelijk
hadden deze schermen een beperkte kijkhoek
maar dit behoort al lang tot het verleden. De LCD
schermen hebben de plasma schermen vrijwel
totaal verdrongen. Ik hoop dat deze korte
beschrijving een beetje inzicht geeft in de
werking.
Het Qlcd display (QLED)
Bij de QLcd televisies is een extra laag
aangebracht aan het bestaande LC-scherm,
bestaande uit quantum dots. Men spreekt wel
van Qled, maar het led toevoegsel heeft alleen
maar betrekking op de achtergrond verlichting.
Verder blijft het een gewone LC-televisie. Maar
goed, door de toevoeging van deze dots, (nano
techniek) worden de kleuren een stuk beter. Dit
zijn nano kristallen van slechts 2 tot 6 nanometer
groot. Deze kristallen geven verschillende
kleuren af, wat ervoor zorgt dat het kleurspectrum
verruimd wordt. Met een gemiddelde helderheid
kijk je op deze televisies altijd naar haarscherpe
beelden en een grote kleurnauwkeurigheid. Maar
wat is een quantum dot nu eigenlijk?
Quantum dot is een techniek die niet helemaal
nieuw is; de technologie wordt al jaren gebruikt.
Daarentegen is het op gebied van televisies
nieuw en wordt er pas recent gebruik van ge-
maakt. Quantum dots zijn halfgeleider kristallen
met een afmeting van 2 nm tot 6 nm. Die super
kleine kristallen hebben een unieke eigenschap:
ze zetten invallend licht om, naar licht van een
andere kleur. De gegenereerde kleur hangt af
van de grootte van de quantum dot. De kleinsten
leveren blauw licht, en de grootste leveren rood
licht. Bovendien zijn die kleuren erg puur. Het
licht bevat slechts een beperkte selectie aan
frequenties. Omdat men de afmeting van die
quantum dots zeer precies kan bepalen, kan men
dus ook zeer precies kiezen welke (zeer pure)
kleuren er gecreëerd worden. Die pure kleuren
zijn een vereiste als we televisies willen met een
groter kleurbereik. Elke pixel op de televisie is
onderverdeeld in drie subpixels, een rode,
groene en blauwe. Het spectrum van een typisch
witte led in een LCD -achtergrondverlichting
bevat echter geen drie mooie pieken, maar
eerder een blauwe piek en een grote groen-geel-
rode piek. De kleurfilters vooraan in het scherm
zetten dat om naar blauw, rood en groen, maar
die laatste twee zijn minder scherp gedefinieerde
pieken (en dus minder puur). In afbeelding 15
wordt dit hopelijk duidelijk.
22
De belangrijkste troef van quantum dot is
uiteraard het kleurbereik dat ze leveren. Maar in
dat opzicht zijn ze niet uniek. Ook OLED levert
een groter kleurbereik. En zelfs met een
traditionele achtergrondverlichting van witte leds
kan men een groot kleurbereik halen. Voorlopig
lijken quantum dots wel de beste kansen te
hebben om het volledige kleurbereik te halen.
Afbeelding 15, Schematische voorstelling van 1 pixel.
Maar welke technologie uiteindelijk de rijkste
kleuren zal opleveren, hangt af van verdere ont-
wikkelingen. Een tweede voordeel: quantum dots
zijn relatief eenvoudig in te bouwen in de huidige
LC-schermen. De verwachting is dat de prijs om
quantum dots in te bouwen in de komende jaren
gevoelig zal dalen, waardoor ze niet enkel in
premium schermen gebruikt zullen worden.
Quantum dots hebben een uitstekende levens-
duur. Ze laten tot slot een hoge lichtopbrengst
toe, geen onbelangrijk punt in deze tijden van HD
-televisies en op dat gebied hebben ze
een voorsprong op Oled. In de huidige televisies
zijn er twee manieren om quantum dots in te
zetten: in een tube of in een film. In beide
gevallen gebruikt de LCD-televisie een ge-
wijzigde achtergrondverlichting, maar blijft hij
verder qua opbouw identiek aan andere LC-
televisies. In afbeelding 15 is een schematische
voorstelling van een pixel te zien. Die illustreert
de werking van de QLCD televisie. De achter-
grondverlichting creëert blauw licht en activeert
de rode en groene quantum dot. Het resulterende
witte licht passeert een polarisatiefilter. Het TFT-
paneel bepaalt of het licht al dan niet het laatste
polarisatiefilter passeert. Het kleurfilter zet het
witte licht per subpixel om naar rood, groen of
blauw. In essentie wordt het licht gecreëerd in de
achtergrondverlichting en moet het alle boven-
liggende lagen door. Het is bovendien veel
energie efficiënter en zou nog puurdere kleuren
kunnen leveren. Wat het effect op de zwart-
waarde is, blijkt minder makkelijk te voorzien.
Het blijft immers een LCD-paneel, en dat kan
geen perfect zwart leveren. Toch zijn dergelijke
schermen al in 2018 op de markt gekomen.
Jason Hartlove, CEO van Nanosys, toonde op
CES 2017 al een prototype van dergelijk display.
Maar mogelijk gaan quantum dots nog een stap
verder. Wat als we de quantum-dots niet meer
met licht zouden activeren, maar rechtstreeks
met elektriciteit? In dat geval is het resultaat een
bijna ideaal display, dat nog meer gelijkenissen
gaat vertonen met Oled. In beide gevallen
handelt het dan immers om een emissief display
(elke pixel geeft zelf licht). En in beide gevallen
wordt dat rechtstreeks bepaald door het
lichtgevend materiaal, zonder tussenkomst van
een lcd-paneel. Dit soort schermen noemen we
QD-led schermen. Dergelijke schermen liggen
nog een stukje in de toekomst. Quantum-dots
leveren intensere, pure kleuren die we absoluut
nodig hebben om een groter kleurbereik te halen.
De beeldkwaliteit gaat er met grote stappen op
vooruit t.o.v. gewone LCD televisies.
heeft echter ieder beeldpunt een eigen
elektronenkanon. Dit was eind negentiger jaren
de grote belofte. Maar het is niet van de grond
gekomen. Ook al door de enorme verbeteringen
van het LCD display. Toch is het leuk om deze
techniek even te bekijken. In afbeelding 16 wordt
dit misschien duidelijker. Voor elke pixel is in het
glasscherm een nano buisje aangebracht.
Er waren er het begin grote problemen met de
productie en aansturing van de blauwe fosfor
nano buisjes. Deze wijze van display maken
bleek in de praktijk erg duur. Dus het is volledig
naar de achtergrond verdwenen.

Het SED display

Toshiba en Canon werkten samen aan de
ontwikkeling van een 'Surface-Conduction
Electron Emitter Display' techniek (SED).
Men verwachte van deze techniek een oplossend
vermogen van 1920 x 1080, met een snelle
responsietijd. Maar ook met een gering energie-
verbruik, grote beelddiagonalen (50 inch en
groter) en een grote helderheid zonder achter-
grondverlichting. De contrastverhouding zou
Afbeelding 17, Het FED display.
100.000: 1 bedragen. De techniek is, net als de

Afbeelding 16, Het SED display.

ouderwetse beeldbuis, gebaseerd op elektronen- Het FED display
stralen. Deze moeten vervolgens de op het FED (afbeelding 17) wordt wel gezien als de
glasoppervlak van de buis geschikte fluores- beste technologie voor TV-schermen van dit
cerende stoffen tot oplichten brengen. In dit geval moment. Simpel gezegd, het werkt ongeveer het-

23
zelfde als de traditionele TV-beeldbuis , met dat
verschil dat iedere pixel zijn eigen elektronenbron
heeft. Het wordt ook wel vergeleken met de SED
-technologie die Canon en Toshiba hebben
ontwikkeld. Het grote voordeel is natuurlijk dat
super platte schermen van slechts enkele
millimeters dik mogelijk zijn, terwijl de beeld-
kwaliteit fenomenaal is. Daarnaast is het,
vergeleken met OLED, gemakkelijker om grote
schermen te produceren en zijn FED-displays
ook nog energiezuiniger dan LCD en plasma.
Aanvankelijk zullen de FED- schermen alleen
voor de zakelijke markt verschijnen, bijvoorbeeld
voor medische apparatuur. Dat betekent hoogst-
waarschijnlijk dat ze in het begin niet erg
goedkoop zullen zijn. Het wordt dus afwachten
hoe lang het gaat duren voordat de prijzen dalen.
Een beetje geschiedenis
De eerste pogingen om een FED display te
ontwikkelen begon in 1991 door Silicon Video
Corporation, later Candescent Technologies.
Maar zeker ook Sony was belangrijk in het onder-
zoek naar dit display. Sony's FED inspanningen
begonnen af te nemen in 2009; ze vonden de
ontwikkeling toch te duur. Hun "ThinCRT" display
maakte destijds gebruikt metalen puntjes,
oorspronkelijk gebouwd uit kleine molybdeen
kegels. Maar deze types waren zomaar
versleten, als gevolg van de hoge versnelling, die
werd gebruikt. In januari 2010, kondigde “AU
Optronics” aan om door te gaan met de
ontwikkeling van deze technologie. Maar ook dit
werd na een tijd gestopt en vanaf 2016 is geen
grootschalige commerciële productie van de FED
technologie meer ondernomen. FED's zijn nauw
verwant aan een andere ontwikkeling van de
display technologie. Dit is het oppervlakte-
geleiding elektronen emitter beeldscherm (SED).
Candescent ging door met de ontwikkeling,
ondanks de problemen. Maar de technologie was
te ingewikkeld en het bedrijf ging failliet in 1999.
De nieuwe fabriek werd nooit voltooid, en de
techniek werd verkocht aan Canon. Een andere
poging om de FED productie weer op te pakken
werd gedaan door Advance Nanotech, een
dochteronderneming van SI Diamond Techno-
logy uit Texas. Advance Nanotech ontwikkelde
een speciale diamant stof, om de kegeltjes te
maken. De scherpe hoeken, bleken een ideale
emitter te zijn. Maar op deze manier werd het
display veel te duur. Recent FED onderzoek richt
zich nu op koolstof nanobuisjes (CNT) als
emitters. Dus wie weet wat ons nog te wachten
staat.
Oled display
Dan zijn we nu aangekomen bij het Oled display.
24
Zoals het nu lijkt zal het Oled display de grote
overwinnaar worden van alle types. Het enorme
contrast en de helderheid van dit display spreekt
iedereen aan. Bij de productie van Oled displays
wordt gebruik gemaakt van organisch halfge-
leidend materiaal. Deze halfgeleiders worden
aangebracht op een glasplaat. OLED ( Organic
Light Emitting Diode) is een halfgeleider licht-
bron, net als anorganische leds en lasers.
De sleutel tot het maken van Oled schermen met
heel veel beeldpunten is het fabricageproces. Dat
is niet simpel want als je de miljoenen leds een
voor een op een speciale achtergrond aanbrengt,
heb je een zeer nauwkeurige robot nodig. En een
dergelijke robot is erg duur, vanwege de vereiste
precisie. En het op deze wijze produceren van
een scherm neemt veel tijd in beslag. Dus dan
lopen de kosten nog verder op. Een snellere
aanpak is het aanbrengen van leds in groepen
van dezelfde primaire kleur. Voor het maken van
plakken silicium (wafers) met een enkele kleur
leds hoef je niets uit te vinden. Want op deze
manier worden losse leds al jaren gemaakt. Het
oppakken van groepen leds op wafers, is een
Afbeelding 18, Oled televisie van Philips.
stuk handiger dan enkele led ‘s. De manier om de
leds met een robot op te pakken, is door gebruik
te maken van een soort lijm. Deze mag
vervolgens niet te goed plakken, want hij moet
wel weer loslaten als de leds op de juiste plek zijn
aangebracht. Op deze manier gaat de productie
van een 42 inch scherm binnen enkele minuten.
De lichtgevende laag van een Oled bestaat uit
een speciaal type silicium, voorzien van andere
moleculen. Hierdoor geeft een led bijvoorbeeld
blauw groen rood of wit licht.
Het jaar 2020 zou het jaar worden van enorme
Oled schermen op de Olympische spelen. Maar
dat is nu verschoven naar 2021. Bij deze techniek
is een back-light uiteraard niet nodig. De leds
geven zelf al licht. Oled displays zijn zeer dun en
super snel en de grootte van het scherm kent
eigenlijk geen grenzen. Dus er zijn al enkele
bioscopen die dit scherm gebruiken. In ver-
houding met een beamer is dit uiteindelijk
goedkoper. Ze zijn voor het eerst gebruik in
mobiele telefoons, displays van camera ’s etc.
Maar nu worden ze in tv ’s zeer snel populair. Ze
kunnen tegenwoordig zelfs gebogen worden.
Dan heb je dus een tv met een ronding.
Problematisch was in het begin de korte
levensduur van Oleds. Oleds degraderen na
verloop van tijd, zoals dit overigens bij de meeste
lichtbronnen het geval is. Hierdoor neemt de
lichtintensiteit af. Thans wordt een levensduur
van meer dan 40.000 uur (voor witte Oleds)
geschat. De levensduur van een Oled display is
met circa 4 jaar aanzienlijk minder dan die van
een LC-display. De levensduur van de Oled
televisietoestellen van LG garanderen bij een
gemiddeld gebruik van 8 uren per etmaal, een
duur van 10 jaar. Recente ontwikkelingen zijn dat
Toshiba en Panasonic een nieuw organisch
materiaal ontwikkeld hebben. Hiermee beweren
ze bij Oled televisietoestellen een verdubbelde
levensduur tot bijna 70.000 uur te hebben
gerealiseerd. Ter vergelijking; de gemiddelde LC-
televisie heeft een levensduur van 50.000 uur.
Maar nu heb ik het alleen over de schermen.
Want na 4 jaar gingen vrijwel alle elco ’s in de
voeding, bij onze Toshiba LC-televisie onderuit.
Dus dan heb je wel een prachtig scherm, maar
dat scherm is wel afhankelijk van de rest van de
elektronica. Ik heb toen de bestaande
schakelende voeding weg gehaald en vervangen
door een gewone voeding met een ringkern trafo.
Dit geldt waarschijnlijk voor een Oled scherm
ook. Het scherm werkt vaak langer dan de
componenten er om heen. In afbeelding 18 is een
indrukwekkende Oled televisie van Philips te
zien. Tot zover een kort overzicht van een paar
displays die nu veel in gebruik zijn. De ene wat
succesvoller dan de andere.
LCoS display
Bij dit type display (Liquid Crystal on Chip) is het
een beetje vreemd verlopen. Dit is een projectie
techniek (afbeelding 19), waarbij een spiegel aan
de achterzijde van een LCD display is
aangebracht. Bij transparante kristallen valt het
licht van een lamp op de spiegel, wordt
gereflecteerd en komt via een lens op een
projectie scherm. Roterende prisma ’s of
kleurwielen zorgen voor een zeer zuivere
kleurscheiding. Deze techniek gold als zeer
veelbelovend. De beelden hadden een groot
contrast en een hoge beeldverversing. Maar al
25
snel bleek dat deze techniek veel te duur was om
een scherm te produceren van 1080 beeldlijnen.
Deze techniek werd voortgezet voor de toen
opkomende beamers. Aan de hand van deze
techniek leverde Sony een HD beamer in oktober
2008. Zoals op het plaatje is te zien wordt het licht
precies op een DMD gebracht. Een DMD (Digital
Afbeelding 19
Micromirror Device - uitgedacht door Texas
Instruments), is een zeer speciale chip.
Hierop bevinden zich honderdduizenden micro-
scopisch kleine spiegeltjes. Elk spiegeltje komt
met een beeldpunt overeen. Het is echt iets
ongelofelijks. Want deze spiegeltjes kunnen be-
wegen!! Het licht valt op deze spiegeltjes door
een ronddraaiend kleurenwiel dat in drie seg-
menten is verdeeld. Uiteraard de drie basis-
kleuren Rood –Groen -Blauw (RGB). Daardoor
worden de spiegeltjes afwisselend in die kleuren
belicht. Alle beeldpunten (spiegeltjes) van het te
projecteren beeld die de betreffende kleur
hebben, klappen om. Hierdoor wordt het licht in
die kleur door de lens naar het scherm wordt
geprojecteerd. Echt een ongelofelijke combinatie
van halfgeleider techniek en mechanica. Het
kleurenwiel maakt vele omwentelingen per
seconde en de spiegeltjes klappen in hetzelfde
tempo of veelvoud daarvan om. Dus telkens als
de juiste kleur een spiegeltje belicht. Het tempo
bepaalt de helderheid van de betreffende kleur;
tot 1024 helderheid nuances. Door telkens de
drie basiskleuren door hetzelfde spiegeltje af te
beelden kunnen 16 miljoen kleurschakeringen
worden gemaakt. Dit type projector bestaat ook
in (zeer kostbare) uitvoeringen met drie DMD's
met elk een eigen kleurenfilter, dus zonder
kleurenwiel. Deze methode geeft complete
beelden in alle drie de RGB kleuren tegelijk en
kan 35 biljoen kleurschakeringen produceren.
Deze installaties vindt men in commerciële
digitale bioscopen. Er zijn al projectors met een
resolutie van 4000 bij 2000 pixels. Nadeel van
DLP-projectie met een enkele DMD en een
kleurenwiel is dat een beeld niet als geheel wordt
geprojecteerd maar telkens in opeenvolgende
RGB kleuren. Mensen die hiervoor gevoelig zijn
kunnen dit waarnemen als "regenboogeffect".
Vooral bij heldere objecten (en witte ondertitels)
ziet men dan randen in de kleuren rood-groen-
blauw. Door verhoging van de rotatiesnelheid van
het kleurenwiel kan dit gedeeltelijk worden weg
gewerkt. Maar ook door meerdere malen de RGB
kleuren als segmenten op het wiel te plaatsen,
kan dit voor een deel verdwijnen. Maar niet
compleet verwijderd. Voordelen van de DLP
projectiewijze is de grotere kleurgetrouwheid van
het beeld en minder opvallende beeldpunten. De
lichtsterkte van de beamer is van belang voor
projectie in donkere of (half)verlichte ruimten.
Touch screen
Dan is er nog een heel apart soort scherm en dat
is het touch screen. Door aanraken van een
dergelijk scherm ontstaat er een actie. We vinden
het heel vanzelfsprekend dat dit kan, maar hoe
werkt dit eigenlijk. Bijna iedereen heeft wel een
smartphone. Hoewel je ermee kunt bellen, is dat
al lang niet meer de meest gebruikte functie van
dit mobieltje. Je gebruikt hem om te appen,
snapchatten, fotograferen, internetten en ga zo
maar door. Voor het aansturen van alle
verschillende applicaties hoef je alleen maar je
vinger op het scherm te plaatsen of over het
scherm te vegen. In de begintijd van de mobiele
Afbeelding 20, Mobiele telefoons met toetsenbord.
telefoons kon je met een mobieltje alleen bellen
en sms’jes versturen. Om een tekst te typen,
moest je de cijfertoetsen gebruiken. Later
kwamen er ook mobieltjes met een apart
toetsenbord (afbeelding 20), maar dat nam
natuurlijk weer ruimte in beslag. De grote
vooruitgang in allerlei technieken maakte het
mogelijk om een nieuw type telefoon met een
touchscreen te ontwikkelen. Dit werd de smart-
phone. Deze telefoon bood allerlei nieuwe
mogelijkheden. Het toetsenbord werd een
geprojecteerd toetsenbord waar je met je vinger
op kon tikken. De aanraking van icoontjes was
genoeg om een toepassing op je smartphone te
laten starten. Al vele generaties smartphones
26
verder, hebben ook de touchscreens zich steeds
meer ontwikkeld. Er zijn meerdere soorten touch-
screen types.
Het touchscreen dat in een smartphone of tablet
zit, is een resistief touchscreen of een capacitief
touchscreen. Een resistief touchscreen maakt
gebruik van het verschil in weerstand op
verschillende posities van kleine draadjes die in
je scherm zitten. Een capacitief beeldscherm
gebruikt het principe dat je vinger stroom kan
geleiden en hierdoor lading kan laten weglekken.
We zullen beide soorten touchscreens eens wat
beter bekijken.
Resistief touchscreen
Bij een resistief touchscreen zitten boven op het
kleurenbeeldscherm twee flinterdunne trans-
parante lagen met hiertussen een dun laagje
lucht. In de ene laag zitten verticale draadjes en
in de andere laag horizontale draadjes. Samen
vormen deze draadjes een raster. Je kunt je
voorstellen dat je als je de horizontale en verticale
draadjes een cijfer en letter geeft, je precies de
plaats van elk rasterknooppunt kan aangeven,
net als bij een stadsplattegrond. Als je met je
vinger op het scherm drukt, dan komen de twee
lagen met draadjes tegen elkaar aan. Om te
voorkomen dat bij het indrukken van het raster
meerdere punten elkaar raken, zijn er tussen alle
rasterpunten kleine afstand houders (isolerende
bolletjes, zie afbeelding 21) geplaatst.
Afbeelding 21
Hoe bepaalt de smartphone nu waar je het
scherm indrukt? Stel dat je eerst een spanning
van 5 Volt zet over de verticale draadjes.
Tegelijkertijd wordt over de achterste laag met
horizontale draadjes een spanningsmeting
gedaan. Raster van draden boven op je kleuren-
beeldscherm. Als je nu het beeldscherm indrukt
op het groene punt in afbeelding 22, dan maakt
het verticale draadje contact met het horizontale
draadje erachter.
De draadjes hebben een vaste weerstand per
lengte-eenheid. Omdat het punt dat je indrukt op
1/5 van de verticale draadlengte ligt vanaf het 5
Volt punt, zal de spanning ook met één vijfde zijn
afgenomen. De spanning is hier dan 4 Volt. Deze
spanning meet je over het achterliggende hori-
zontale draadje waarmee het verticale draadje
contact maakt. Zo weet de smartphone dus op
welke horizontale positie je het scherm aanraakt.
Nu draaien de rollen zich om. Er komt een
spanning van 5 Volt over de horizontale draadjes
te staan en over de verticale draadjes wordt de
spanning gemeten.
Afbeelding 22
Het groene punt ligt nu op 4/5 van de horizontale
draad, waardoor de spanning hier 1 Volt is.
Deze spanning wordt gemeten over het verticale
draadje dat contact maakt met de horizontale
draad. Nu weet de smartphone op welke verticale
positie je het scherm aanraakt en is de plaats
waar je het scherm aanraakt bepaald. Door heel
snel te schakelen tussen de twee lagen, bepaalt
de smartphone steeds waar de aanraking
plaatsvindt. Omdat de processor van je smart-
phone “weet” wat er op elk punt van het
beeldscherm wordt geprojecteerd, kan deze door
het aanraakpunt te koppelen aan de beeld-
schermpositie precies weten wat je wilt doen. Dit
type aanraak scherm wordt vrijwel niet meer
gebruikt.
Capacitief touchscreen
Een capacitief touchscreen werkt niet met een
raster van geleidende draadjes, maar met lading.
Dit touchscreen heeft een speciale toplaag waar
een constante lading op zit. Deze lading komt er,
door op alle hoeken van het scherm een kleine
spanning te zetten. Als je het scherm nu aanraakt
met iets dat lading kan laten wegstromen –
bijvoorbeeld je vinger – gaat er een klein stroom-
27
pje lopen. Hoe dichter je met je vinger bij een
hoekpunt van het scherm zit, hoe meer stroom er
vanuit die hoek gaat lopen.
Zo kun je door de stroom te meten vanuit alle vier
de hoeken, precies bepalen hoe ver het punt dat
je aanraakt van ieder hoekpunt verwijderd is en
weet je dus de plaats van het aanraakpunt.
Software voor aansturing
De plaatsbepaling waar je vinger zich bevindt, is
natuurlijk niet de enige techniek die nodig is voor
een touchscreen. Je kunt je wel voorstellen dat er
ook software nodig is om wat je doet te vertalen
naar een actie van de smartphone. Als je
bijvoorbeeld veegt om door je foto’s heen te
lopen, moet de software bepalen hoe lang het
verschuiven van de foto’s doorgaat en hoe snel
het moet gaan. Als je een appje typt, dan moet
elke plek waar je het touchscreen aanraakt
gekoppeld worden aan de letter die op het
scherm te zien is. Ook in de software ontwikkeling
zijn veel stappen gemaakt. Hierdoor is het
gebruik van je smartphone of tablet steeds beter
op jou als gebruiker afgestemd.
Andere toepassingen: Een touchscreen is super
handig, we kunnen niet meer zonder. Je vindt het
ook op steeds meer plaatsen. In de navigatie van
auto’s, het aanmelden in het ziekenhuis, bij de
apotheek om een volgnummer te krijgen of bij de
parkeerautomaat.
Laat het touchscreen maar schuiven!
Literatuur:
Public relations release Mitsubishi Electric
Corp. Product No.: 6, 18 maart 1969.
Illinois university
Sony
Amateurradio ondersteunt herdenking
Cubacrisis oktober 2022
Dick van den Berg PA2DTA NL671
In het weekend van 22 en 23 oktober stond de
wereld stil bij het tot nu ernstigste conflict uit de
koude oorlog. De voormalige USSR had
kernraketten geplaatst op Cuba, een situatie die
door de VS niet werd getolereerd. Gelukkig is net
op tijd door Kennedy en Chroesjtsjov een
kernoorlog voorkomen. Degenen die meer
achtergrond willen weten kunnen op internet
terecht. Voor jongeren behoort dit ernstige
voorval nauwelijks meer tot parate kennis, veel
ouderen zullen zich deze angstige dagen maar
wat goed herinneren te meer omdat ongeveer
een jaar eerder onder de vlag van de
Bescherming Bevolking (BB) huis aan huis een
boekje was verspreid waarin de bevolking
suggesties werd gedaan in het geval dat de bom
zou vallen. Voor velen een wat kolderieke
voorstelling van zaken die echter met de echte
crisis plots veel grimmiger werd. De organisatie
achter de herdenking die al een paar jaar geleden
werd gestart, kon niet vermoeden dat ten tijde
van de feitelijke herdenking zich een min of meer
vergelijkbare spanning zou voordien vanwege de
oorlog in Ukraine. Met deze disclaimer in het
Hans van Dijken PE1COS in de toren.
achterhoofd werd de herdenking uitgerold,
ministerieel ondersteund door Cultureel Erfgoed
Koude Oorlog. Ongeveer 80 historische locaties
droegen de manifestatie waaraan naar om-
standigheid en plaats verschillende invulling werd
gegeven. Vanaf het begin waren zendamateurs
betrokken bij het geheel om extra kleur te geven
aan dit gebeuren. Niet in het minst omdat tijdens
de koude oorlog communicatie in den brede
natuurlijk van eminent belang was. Zend-
amateurs zijn nu bij uitstek in staat om niet alleen
een statische presentatie te geven, maar ook in
de gelegenheid om zelfs met min of meer
authentieke apparatuur een levendig en
dynamisch extraatje te verzorgen.
In het Hunsingo gebied staat sinds enkele jaren
een monumentaal gerestaureerd relict uit de
28
koude oorlog. De luchtwachttoren 7O1 nabij
Warfhuizen. Uw voorzitter is vanaf de restauratie
en oplevering als gids bij het Gronings
Landschap aan de toren verbonden. Als uit-
smijter van het afgelopen seizoen deed ook onze
toren mee bij deze herdenking. Gelukkig waren
er enkele enthousiaste amateurs “uit den
vreemde” bereid om het radiocommunicatie deel
voor hun rekening te nemen. De planning was
even een probleem. In deze tijd van het jaar kan
het werkelijk een afspiegeling zijn van de koude
oorlog en nat en winderig bovendien. Lastig ook
om je verwachte bezoek zo gerieflijk mogelijk te
Colonne oude militaire voertuigen op bezoek bij de
toren.
ontvangen. Omdat de weersverwachting op de
valreep goed leek uit te pakken werd besloten om
steeds een vast tijdslot als basis te nemen en de
rest op afspraak in te vlechten. Tegen de ver-
wachting in – het weer kan altijd roet in het eten
gooien – kregen we precies het enige stevig
buitje te verduren. Hoe dan ook, deze beide
dagen kregen we bijna honderd getelde klimmers
op bezoek zodat met de minder standvastigen als
grondpersoneel, we een riant aantal bezoekers
hebben gehad. Als aardigheid en om de sfeer wat
te verhogen kregen we bezoek van een colonne
oude militaire voertuigen waaronder Willy’s,
Nekafs en DAFs, veelal met de originele uit-
rusting. Dit is een lokale club verzamelaars uit de
provincie die hun erfgoed tot in de puntjes
verzorgd. Door de enige regenbui en de bemod-
derde wegen vanwege de in gang zijnde oogst
zullen ze de voertuigen na afloop wel even door
de wasstraat hebben moeten halen. Alle lof dat
deze lieden ondanks de hoge benzineprijzen en
het niet misselijke verbruik langs een aantal
posten in de provincie zijn gereden om de zaak
extra luister bij te zetten. Voor schrijver dezes ook
nog eens aardig omdat een oude collega als afdeling schitterde wel door afwezigheid.
bijrijder meteen in de gelegenheid was om een Trouwens voor leden staat een bezoekje, bij mooi
bezoekje met medestrijders aan mijn shack te weer, aan de toren ook nog altijd open.
regelen; bovendien bleek een van de in pico bello Een crisisherdenking, met groot succes zoals nu,
staat verkerende Willy’s – met origineel WS 19 hoeft niet per se weer, maar een herhaling van
station aan boord – van een al lang geleden over- een ook geslaagd radio evenement kan
leden oude kennis te zijn geweest. Ook een probleemloos tot vreugde van iedereen. Liefst
momentje om even bij stil te staan. zonder een onvoorzien buitje….Intussen weer
De toren en omgeving is natuurlijk zeer geschikt warm en droog. En Hans en Hans: bedankt voor
om als antennemast te dienen. Een minpuntje is het enthousiasme en de steun.
het gebrek aan via een kabel geleverde energie. Dick van den Berg PA2DTA NL671 en PA6KLD
Je moet met lood in je handen je eigen stroom-
voorziening ruim 80 treden naar boven zeulen en De agenda
2023
januari
7 : Kids day
14 : Heelweg microwave meeting,
Westendorp
27 : Afdelingsavond Hunsingo, Baflo
februari
11/12 : PACC-contest
13 : Wereld Radio Dag
24 : Afdelingsavond Hunsingo, Baflo
25 : Radiomarkt NO-Veluwe, ‘t Harde
maart
31 : Afdelingsavond Hunsingo, Baflo
april
18 : Wereld Amateur Radio Dag
Links op de luchtwachttoren zit Hans Meter PA2MT.
28 : Afdelingsavond Hunsingo, Baflo
wat schamele ampère-uren verdwijnen toch snel mei
uitgestraald in de ether, zelfs al is je set betrekkijk 26 : Afdelingsavond Hunsingo, Baflo
QRP. Twee Hansen namen behalve het lood ook 27 : Friese radiomarkt, Beetsterzwaag
diverse transceivers, grotendeels surplus uit de juni
koude oorlog, ook nog eens mee naar boven. 23/25 : HamRadio, Friedrichshafen
Laarzen om nog wat afspanpunten in de velden
te maken waren ook geen overbodige luxe. Een
omgekeerde schotelantenne met extra hardware
diende als groundplane voor een 6/4/2 meter
vertical. Het bekende adagium: condities kun je
maken, deed weer opgeld. Zelfs nu overdag, in
de middag, bleek het mogelijk om met klein
vermogen aan de lopende band verbindingen te
maken. Bijzonder aardig dat ook een aantal van
de andere deelnemende locaties, allemaal met
passende roepnamen, kon worden gewerkt met
de speciale call van 7O1 t.w. PA6KLD. Hans-1
werkte met zijn vast opgestelde portable SEG15
met drie watt nota bene een Belgisch manpack
station. Hoezo veel vermogen en super antennes
noodzakelijk. Na een jaar eerdere toewijzing ga
ik na de verlichte pauze deze roepnaam ook weer
voor het volgende jaar aanvragen. Niet uitge-
sloten dat aanstaande zomer we een eigen
evenement bedenken om in en rond de toren
opnieuw iets velddag-achtigs te gaan doen. De
exercitie herdenking Cubacrisis liet ons al een
beetje daarop preluderen. By the way: we kregen
ook diverse amateurs op bezoek, maar de eigen

29
 vast te wennen aan de nieuwe trend vind u in
Beeldpuzzel deze puzzel ouderwetse onderdelen maar dan in
een ander perspectief. Het zijn wat lobo-
fotoachtige (1) macro’s van spulletjes die in de
Nieuwsfeit eind november. De ouderwetse
zelfbouw regelmatig (werden) gebruikt. Sommige
fotografie wordt weer een hype. Men staat in de
plaatjes bevatten wat extra info of zijn min of
rij omdat er schaarste is aan filmmateriaal. De
meer iconisch. Maar u moet maar eens goed
fotohandel knapt ingebrachte camera’s weer op.
kijken en tot een heldere en scherpe(re) blik
De oorspronkelijke aankoopprijs omgerekend
proberen te komen. Misschien helpt een klein
vanuit de euro’s wordt haast gehaald. Een
glaasje gluewein. Inzendingen waarbij u zo
afdrukje kost na 14 dagen wachttijd ruim een
nauwkeurig mogelijk omschrijft wat u denkt te
euro. Doka inrichtingen en het afdrukproces
hebben gezien voor 5 januari naar de redactie. Bij
worden door de jongeren al magische chemie
vele goede oplossingen gaan we loten om een
genoemd. 12 of 36 opnames leidt tot langzame
paar kleinen prijsjes. De puzzelredactie beslist
fotografie; een geheugenkaartje met haast
onverbiddelijk.
ontelbare kiekjes wordt ouderwets. De LP en
Uw puzzelredacteur: Dick van den Berg PA2DTA
buizenversterker was ook al terug, diavoor-
stellingen worden straks weer avondvullend
(1) De “lobocamera” was een wegwerp kleinbeeld-
familievermaak. Ik heb net al mijn ouderwetse
camera van de voormalige Sovjetunie die
dokaspullen en analoge camera’s weggedaan.
eigenlijk geen scherpe foto’s kon maken. De
Het kan verkeren. Nog een aantal jaren en dan
gebruikers maakten er nog een sport van om
komt de lampenradio ook weer met stip binnen?
“kunstzinnige” opnames te maken. Een van de
Raakt de microchip op zijn retour? Hebben we
weinige technische consumentenartikelen die
loep en binoculair straks niet meer nodig in de
onbedoeld qua marketing uitpakten tot een
shack? Bewaar maar vast uw 80 watts knol van
kortstondig groot succes. Met de Sovjets ten
een oude soldeerbout, zetbank en blikschaar.
onder gegaan
.

Beeld 1: Omschrijf wat het is. Beeld 3: Omschrijf wat het is.

Beeld 2: Omschrijf wat het is. Beeld 4: Omschrijf wat het is.
30
Beeld 5: Omschrijf wat het is. Beeld: 8: Omschrijf wat het is.

Beeld 6: Omschrijf wat het is. Beeld 9: Omschrijf wat het is.

Beeld 7: Omschrijf wat het is. Beeld 10: Omschrijf wat het is.

31
De afdeling Hunsingo wenst u

32