Professional Documents
Culture Documents
Delsol Chantal - Czym Jest Człowiek Kurs Antropologii
Delsol Chantal - Czym Jest Człowiek Kurs Antropologii
CZYM J E S T
CZŁOW IEK?
zna
c h a n ta l d e ls o l <&
>
CZYM JEST
CZŁOWIEK?
Kurs antrppologii
dla niewtajemniczonych
przekład
Małgorzata Kowalska
Wydawnictwo Znak
Kraków 2011
Spis treści
WPROWADZENIE..................................................................... 9
Charakterystyka antropologii ........................................... 10
Stałość człowieka................................................................. 13
I. ŚMIERTELNOŚĆ I ODRÓŻNIENIE................................. 17
Martwe dziecko na łożu z kw iatów ................................. 17
Mity i człowiek z g lin y ....................................................... 21
Monoteizm albo pokonanie śm ierci................................. 28
Mądrość albo złudzenie śmierci ......, . , ...........................
*
30
Zapomnienie o śmierci w nowoczesnych ideologiach . . . 43
Późna nowoczesność i nieśmiertelność‘biologiczna . . . . 47
KONKLUZJA 239
Streszczenie rozdziałów
Wprowadzenie
R o z d z i a ł I: ś m i e r t e l n o ś ć i o d r ó ż n i e n i e
R o z d z i a ł II : S p o ł e c z e ń s t w o j e s t n i e ś m i e r t e l n e
5
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
R o z d z i a ł III: E t y k a ,
czyli po w sze ch na intuicja normy
R o z d z i a ł IV: P r z e k a z
6
STRESZCZENIE R OZDZIAŁÓW
R o z d z i a ł V: R e l a c j a i d y s t a n s
R o z d z i a ł VI: Z a k o r z e n i e n i e i e m a n c y p a c j a
Częścią ludzkiej kondycji jest chęć wyrwania się z niej. Stąd konsty
tutywny paradoks. Człowiek zawsze ma potrzebę zakorzenienia, po
nieważ jest określony przez swój los antropologiczny i kulturowy;
7
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
chce również wyzwolić się od cierpienia losu i w tym sensie jest za
wsze g d z i e i n d z i e j . Emancypacja oznacza poszukiwanie zako
rzenienia bardziej odpowiedniego, bardziej swobodnego i sprawied
liwego. Jeżeli posuwa się tak daleko, że chce wyeliminować wszelkie
zakorzenienie, wówczas perwersyjnie niszczy człowieka. Od „biwa
ku" Trockiego do obywatela św iata-----nierozpoznane wypaczenia
emancypacji. Powrót do Oświecenia Vica: człowiek jest „ziemnym
robakiem", który marzy.
Konkluzj a
Wprowadzenie
9
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
Charakterystyka antropologii
10
WPROWADZENIE
11
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
12
WPROWADZENIE
Stałość człowieka
13
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
14
WPROWADZENIE
śmiertelność i odróżnienie
M a r t w e d z i e c k o na ł o ż u z k w i a t ó w
27
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
18
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
19
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
20
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
Mity i c z ł o w i e k z gli ny
21
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
22
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
23
CZY M JEST C Z Ł O W IE K ?
24
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
25
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
26
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
6 Tamże, s. 60-61.
7 Tamże, s. 66.
8 Tamże, s. 72.
27
CZ YM JEST C Z Ł O W I E K ?
9 Tamże, s. 79.
28
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
29
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
30
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
31
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
32
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
34
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
35
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
36
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
37
CZY M JEST C Z Ł O W IE K ?
38
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
39
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
40
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
41
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
42
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
Za p om n ie ni e o śmierci
w nowoczesnych ideologiach
43
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
44
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
45
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
46
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
Późna no w o cz e sn oś ć i ni eś m ie rte ln o ść
biologiczna
47
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
48
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
49
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
50
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
51
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
52
I. Ś M I E R T E L N O Ś Ć I O D R Ó Ż N I E N I E
53
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
55
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
56
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
57
CZY M JEST C Z Ł O W I E K ?
58
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
6 Tenże, O rodzeniu się zwierząt, ks. II, przeł. P Siw ek, Warszawa 1979.
7 Cyt. za: R. Brague, Aristote et la question du monde, Paris 1988, s. 408.
59
CZ YM JEST C Z Ł O W I E K ?
60
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
10 Florus, Oeuvres, 1.1: Histoire romaine, II, XIV, przel. E Jal, Paris 1967.
61
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
62
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
63
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
64
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
18 Zob. F. Meinecke, Ridée de la raison d'Etat dans l'histoire des temps mo
dernes, przel. M. Chevellier, Genève 1973, s. 32.
65
CZ YM JEST C Z Ł O W I E K ?
66
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
67
CZY M JEST C Z Ł O W I E K ?
68
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
Wi a r a w s i e b i e i l ę k p r z e d z n i k n i ę c i e m
69
CZY M JEST C Z Ł O W I E K ?
70
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
71
CZY M JEST C Z Ł O W IE K ?
72
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
73
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
74
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
75
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
76
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
Ostatni człowiek
77
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
78
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
79
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
80
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
44 Tamże, s. 102.
81
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
82
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
83
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
84
II. S P O Ł E C Z E Ń S T W O J E S T N I E Ś M I E R T E L N E
85
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
Etyka, czyli p o w s z e c h n a i n tu i c ja n o rm y
87
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
88
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
89
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
Zwierzęce początki
90
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
91
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
92
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
93
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
94
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
95
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
96
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
97
CZYM JEST C ZŁ O W IE K ?
11 Cyt. za: L. Renou, Hymnes spéculatifs du Rig Veda, Paris 1956, s. 64.
12 Gylfaginning, [w:] Mythes et croyances du monde entier, Paris-Lidis-
Brepols 1985, s. 132.
13 Le Livre des Indiens Mayas, Paris 1991, s. 13.
98
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
99
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
O d r ó ż n i e n i e i o d d z i e l e n i e . C h a o s i zł o
100
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
101
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
102
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
103
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
U n i w e r s a l n a f i g u r a zł a i d o b r a
104
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
105
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
106
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
23 Tamże, s. 207.
107
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
108
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
względna, jaki sens można jej nadać? Trzeba mieć jednak za
wsze na uwadze, że podstawowe tendencje nie są względne.
Zależnie od miejsca i czasu zmienia się tylko ich zastosowanie
do każdej szczególnej sytuacji.
Można więc stwierdzić, że istnieje nie tylko intuicyjna świa
domość i s t n i e n i a norm etycznych: to, co „lepsze" nie ma
miejsca w rzeczywistości, lecz gdzie indziej, w powinności. Ist
nieje również powszechna intuicja dotycząca f i g u r y tego, co
„lepsze" i „gorsze", wszędzie definiowanej w kategoriach zjed
noczenia i rozdzielenia. Można mieć więc pewność, że gatunek
ludzki pojmuje te rozróżnienia w sposób intuicyjny, niezależ
nie od rozmaitych szczegółowych interpretacji, jakie może im
następnie nadawać.
Ta intuicja jest tak silna, że trzeba kataklizmów, aby ją wy
mazać, a i wówczas udaje się to tylko tymczasowo. Po nazizmie
nastąpił długi okres wyrzutów sumienia, który trwa do dziś.
109
CZYM JEST C ZŁ O W IE K ?
110
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
111
CZ YM JEST C Z Ł O W I E K ?
112
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
113
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
Stworzenie mieszane
114
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
jakie za sobą pociąga. Przygoda ducha jest już długa i wiele zdą
żyliśmy przeżyć. Wolno sądzić, że pozwala nam to sformułować
kilka pewników, które nasi przodkowie uznaliby za zwykłe opi
nie. Jeżeli doświadczenie wieków nie wzbogaca naszej wiedzy
0 samych sobie, to po co w ogóle interesować się historią? Czy
możemy poprzestać na melancholijnym stwierdzeniu, że - jak
pisał poeta - składa się ona tylko ze zgiełku i wrzasku, ze zda
rzeń, które nie mają żadnego sensu? Mówi się często i poniekąd
słusznie, że od początku ludzkiego myślenia wciąż powracają
te same pytania i że filozofia jest jałowa, bo uporczywie stawia
nieśmiertelne pytania, na które nie ma odpowiedzi. A jednak hi
storia do nas mówi. Dotyczy to zarówno ludzkości, jak i jedno
stki, która wprawdzie często przez całe życie popełnia te same
błędy i tak w starości, jak za młodu wpada w te same pułapki,
ale również zabarwia swoje dni nowymi punktami widzenia,
w miarę jak coraz lepiej poznaje ludzi i rzeczy, uczy się nieuf
ności i wątpienia, a jednocześnie wyrozumiałości, dostrzega nie
bezpieczeństwa związane z własnymi przekonaniami.
Trzeba zatem przywołać niektóre doktryny dotyczące zła,
które w przeszłości mogły wydawać się czarujące i obiecują
ce, a w świetle doświadczeń okazały się niegodne wyobraże
nia, jakie jednomyślnie mamy o człowieczeństwie. Pelagianizm
1 manicheizm rodzą terror moralny. A to ostatnie wyrażenie
jest pojęciową sprzecznością. Każda doktryna moralna, która
odrzuca wolność, sama sobie przeczy.
Wielokrotnie w ciągu historii próbowano nam wmówić, że
dobro i zło są rozdzielone między ludźmi w taki sposób, że
każda grupa jest odpowiednio obdarzona całkowitym dobrem
lub totalnym złem. W rzeczywistości wszyscy ludzie podzie
lają antynomię moralną w tym sensie, że wszyscy otrzymują
ją w spadku, zarazem dobro i zło. Ale wielka jest pokusa, aby
złem obdarzyć tylko pewne grupy, a inne uwolnić od winy.
115
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
116
II I. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
117
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
118
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
119
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
120
III. E T Y K A , C Z Y L I P O W S Z E C H N A I N T U I C J A N O R M Y
nie zadowala się tym, co jest, chce tego, co być powinno, i prze
ciwstawia to temu, czego być nie powinno. Według Kanta czło
wiek jest od początku skłonny do dobra (w tym sensie, że chce
dobra), ale też od początku ma skłonność do zła (czyni zło),
stąd wyrażenie „zło radykalne", co nie znaczy „absolutne", lecz
„znajdujące się u korzenia". Ta skłonność nie pojawiła się w cza
sie (co oddala Kanta od Rousseau), lecz stanowi część naszej
kondycji, istnieje przed jakimkolwiek konkretnym czynem, na
znacza osobowość każdej ludzkiej istoty na Ziemi, jest nieusu
walna, niezniszczalna, bo wynika jednocześnie z naszej wol
ności i z naszej słabości. Kant nie usiłuje szukać dowodów, aby
uzasadnić swoje twierdzenie, uznając, że historia i doświad
czenie, przynajmniej z punktu widzenia uczciwych umysłów,
potwierdzają je, a jednocześnie odbierają ważność „temu, co
nazywają stanem natury". I dodaje, że „filozoficzny chiliazm,
który ma nadzieję na wieczny pokój w republice światowej
opartej na związku narodów, tak samo jak teologiczny, któ
ry wyczekuje na dokonanie moralnej naprawy rodu ludzkie
go, jest powszechnie wyśmiewany jako mrzonka"32. Niedawne
doświadczenia historyczne wykazują słuszność intuicji Kanta.
Nieusuwalny charakter zła nie przeszkadza jednak temu, aby
każdy człowiek mógł stać się lepszy. Człowiek może walczyć
ze złem, chociaż nie może wyplenić jego zasady i staje wobec
tajemnicy. Nie znamy źródła zła, ponieważ nie znamy źród
ła ludzkiej wolności. Wszystkie kultury wiedzą, że każdy czło
wiek, bez wyjątku, jest stworzeniem mieszanym. Czy w prze
ciwnym razie byłby wolny?
Przekaz
123
CZ YM JEST C Z Ł O W I E K ?
124
IV. P R Z E K A Z
125
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
126
IV. P R Z E K A Z
127
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
Spadkobierca
128
IV. P R Z E K A Z
7 Tamże, 1 ,11,14.
8 Tamże, I, 9-10,13,15.
9 Tamże, 1 ,17.
129
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
130
IV. P R Z E K A Z
131
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
umrze. Jak można nie chcieć ocalić tego, co niesie ze sobą? Za
lety, które nabył, mają wartość jako warunek urzeczywistnie
nia człowieczeństwa wszystkich potencjalnych spadkobierców.
Dziedziczenie nie uczyni człowieka nieśmiertelnym. Ale nada
mu człowieczeństwo.
Sztuka życia
132
IV. P R Z E K A Z
233
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
134
IV. P R Z E K A Z
235
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
136
IV. P R Z E K A Z
137
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
138
IV. P R Z E K A Z
Przekaz i kolektywizm
139
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
140
IV. P R Z E K A Z
141
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
142
IV. P R Z E K A Z
143
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
144
IV. P R Z E K A Z
145
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
146
IV. P R Z E K A Z
247
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
Zepsuty przekaz
148
IV. P R Z E K A Z
149
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
150
IV. P R Z E K A Z
151
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
152
IV. P R Z E K A Z
253
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
154
IV. P R Z E K A Z
Czy ostatni człowiek mógłby stać się ojcem, nie narażając się
na to, że jego dyskurs wyda się podejrzany? W każdym razie
nie są oni promotorami przyszłości, bo wykreślili ją ze swoich
kategorii umysłowych. Mogą tylko celować, zręcznie lub nie,
w nawet najmniejszy nowy entuzjazm, jaki może się jeszcze
pojawić, i trzymać go na muszce jak łowną zwierzynę. Poświę
cają temu zajęciu to, co zostało im z życia. A jednak nie mają
władzy usunięcia przyszłości, którą ich dyskurs uznaje za nie
godną istnienia. Przyszłość powstanie bez nich. Z innymi, któ
rych moment jeszcze nie nadszedł.
Głęboka gorycz czasu marnego (francuskie określenie: les
temps décevants jest może zbyt słabe) nie spowoduje końca cza
sów. Nigdy żadna wojna nie przeszkodziła temu, by rodzi
ły się dzieci. Nawet gdy wielka chmura przykrywa nadzieję,
nie opróżni to kołysek. Musimy przyjąć czas, nie tylko prze
szły, ale także przyszły bez posypywania sobie głów popiołem,
ponieważ idzie o niewinne istoty, które urodziły się po nas.
Dziecinadą jest głosić, że nie możemy już się modlić, tworzyć
i mówić po Auschwitz. Ci, którzy przychodzą po nas, oczeku
ją czegoś innego niż potoków negacji. Muszą żyć, a nie spo
sób żyć na ruinach. Konieczność przekazu nadaje ostateczną
legitymację przyszłości, która nie jest po prostu czasem przy
szłym, czasową przestrzenią opróżnioną z sensu i biegnącą nie
wiadomo dokąd tylko wskutek rutyny. Ponieważ człowiek ro
dzi się niedokończony, żadne pokolenie nie może pozwolić so
bie na to, by starzeć się w rozpaczy, choćby w imię bardzo zro
zumiałych argumentów. Żadne pokolenie nie może przystroić
się w swój smutek do tego stopnia, by zapomnieć, że następcy,
aby dorosnąć, potrzebują otwarcia horyzontu.
Dobrze wiem, że parę batalionów intelektualistów dyk
tujących modę w dziedzinie myśli, niczym Cardin lub La
croix w dziedzinie strojów, nie przeszkadza żyć tłumowi
155
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
256
IV. P R Z E K A Z
157
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
158
IV. P R Z E K A Z
159
CZYM JEST CZŁOW IEK?
Relacja i dystans
161
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
162
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
I s t o t o w a ni e w y s t a r c z a l n o ś ć
jako źródło inności
Kim jest ów „inny", bez którego nikt z nas nie mógłby na
prawdę istnieć? Musi być wystarczająco do mnie podobny,
abym mógł nawiązać z nim relacje uprzejme, solidarne, przy
jazne. Relacje ze zwierzęciem są dość skąpe, nawet jeśli niektó
rzy uważają swojego psa za prawdziwego przyjaciela, a dzieci
mogą żywić bezgraniczne uczucie do swojej czerwonej rybki
albo pokojowego szczura. I n n y musi należeć do ludzkości.
Ale czy wystarczy, że będzie to istota ludzka, a więc podobna
do mnie, tyle że zajmująca inne miejsce w przestrzeni, co na
daje jej inność, nie pozwalając jej zająć mojego miejsca, utożsa
mić się ze mną? Nie, inny człowiek jest „inny", ponieważ jest
różny ode mnie. Dlatego to, czego od niego oczekuję, nie jest
tylko więzią między dwoma miejscami w przestrzeni; inny nie
jest tylko innym „ja", które na mnie patrzy, uznaje mnie i ro
zumie, jakby zwykłym lustrzanym odbiciem; jest szczególnoś
cią odmienną od mojej własnej, która niezależnie od podobień
stwa gatunkowego pozwala mi myśleć o czymś, czego sam nie
posiadam. Różni się ode mnie nie tylko miejscem w przestrze
ni. Jest różny ze względu na swoje cechy, do których przywią
zuję wagę właśnie dlatego, że są mi obce.
Nie powinniśmy zatem sądzić, że odkrywanie inności jest
spotykaniem swojego sobowtóra, a dalej pragnieniem jego
przyjaźni i miłości. Nie potrzebuję sobowtóra. Gdyby świat skła
dał się z ludzkich istot absolutnie do siebie podobnych, każdy
zadowalałby się samotnością, nie mając czego szukać poza sobą.
Człowiek pragnie relacji, ponieważ inny jest więcej niż odrębny:
jest różny. A także z tego powodu, że nigdy nie może uważać
się za samowystarczalnego. Relacja należy do ludzkiego świata,
163
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
164
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
165
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
Nieredukowalna różnica
266
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
co / Musisz ufać swojej mamie / Moja malutka, moja słodka, moja piesz-
czotko, moja żabko / Mamusia cię kocha / 1 chce zachować cię na zawsze
w swoim brzuchu / Dlatego nigdy nie będziesz mogła się bez niej obejść
/ Bez twojej mamusi, która tak cię kocha". E Londiche, La fugue en moi,
Editions France-Univers, w przygotowaniu do druku.
167
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
Wi ę ź na o d l e g ł o ś ć i s p o t k a n i e j a k o cel
168
V. R E L A C J A I DY S T A N S
169
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
170
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
171
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
D ar i o d w z a j e m n i a n i e daru
j ako p od s t a wa więzi
172
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
173
CZ YM JEST C Z Ł O W I E K ?
174
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
D ł u g i wi ę ź
175
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
176
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
277
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
Anonimowa solidarność
jako niweczenie relacji
178
V. R E L A C J A I D Y S T A NS
179
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
180
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
181
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
182
V. R E L A C J A I D Y S T A NS
183
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
Wysiłek
184
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
185
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
186
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
187
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
188
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
189
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
się nie szczędzi wysiłków, ponieważ pragnie pełni raczej niż wy
gody. Ale rozwijanie siebie straciło uzasadnienie. Chcemy czło
wieka, który „dobrze czuje się w swojej skórze" tu i teraz, a nie
człowieka dręczącego się nieustannym poszukiwaniem siebie.
Ta transformacja celów osobowej egzystencji, bardziej rady
kalna niż na to wygląda, tłumaczy, dlaczego powstały teorie
odbierające wartość pracy. Wyjaśnia również, dlaczego ci, któ
rzy nadal uzasadniają potrzebę pracy, nie bardzo już wiedzą,
w imię czego jej bronią, bo mówią w imię intuicji, której racje
zostały zagubione.
Jeżeli ludzka praca zmierza tylko do widzialnego rezultatu,
to znaczy do podniesienia jednostkowego i ewentualnie spo
łecznego dobrobytu, to społeczeństwa z wysoko rozwiniętą
techniką, w których do takiego podniesienia wystarczą maszy
ny, będą skłonne uważać wysiłek pracy za przestarzałą formę
aktywności. W tym przypadku jednostkom, których trud nie
wnosi nic lub bardzo mało, pozwoli się na stałą rekreację, któ
ra nie służy odnowieniu sił życiowych, lecz jest tylko teatrem
życia, a więc jego stagnacją.
Pracowity wysiłek, niezależnie od widzialnej poprawy egzy
stencji, nabiera sensu tylko wtedy, gdy służy spełnianiu się pod
miotu, spełnianiu niemierzalnemu, w które można wierzyć lub
nie. Wyczerpująca, niewolnicza, pozbawiona jakiegokolwiek zna
czenia praca, jaką wykonywał Iwan Denisowicz, bohater Alek
sandra Sołżenicyna, nadawała mu imię w świecie, który chciał
go unicestwić. W końcu stał się już nie Iwanem, który musi jesz
cze przetrzymać piętnaście lat niewoli i upokorzeń na podbiegu
nowym mrozie, lecz Iwanem, który potrafi zbudować doskonały
mur mimo opuszczenia i rozpaczy. I myśl, że był do tego zdol
ny, że przezwyciężył rozpacz i absurd działaniem bez widzial
nego celu, utwierdzała go w statusie człowieka, który wszyst
ko dokoła chciało zniszczyć. Oczywiście jest to przykład skrajny.
190
V. R E L A C J A I DY S T A N S
191
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
14 B. Brecht, Życie Galileusza, akt XIV, scena XIII, [w:] tenże, Dramaty,
oprać. K. Gajek, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 278.
192
V. R E L A C J A I DY S T A N S
193
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
194
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
195
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
196
V. R E L A C J A I D Y S T A N S
O d o b o j ę t n o ś c i do n i e r o z r ó ż n i a l n o ś c i -
zaprzeczenie antropologii
197
CZY M JEST C Z Ł O W IE K ?
Zakorzenienie i emancypacja
199
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
200
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
201
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
Skandal cierpienia
202
VI . Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
203
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
204
VI . Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
205
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
206
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
207
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
208
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
209
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
210
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
211
CZY M JEST C Z Ł O W IE K ?
212
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
223
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
9 Tamże.
214
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
Barbarzyństwa emancypacji
215
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
216
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
217
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
218
VI . Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
219
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
220
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
Lęk
221
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
222
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
223
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
224
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
225
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
Pokusa o s t a t e c z n o ś c i
226
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
227
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
228
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
229
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
230
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
232
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
232
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
233
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
234
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
235
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
236
VI. Z A K O R Z E N I E N I E I E M A N C Y P A C J A
237
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
239
CZYM JEST C Z Ł O W I E K ?
243
CZYM JEST CZ Ł O W IE K ?
242
KONKLUZJA
243
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
244
KONKLUZJA
245
CZYM JEST C Z Ł O W IE K ?
www.znak.com.pl
KSIĄŻKI Z DOBREJ STRONY
ISBN 978-83-240-1510-8