FIZ-145 / Fizik I

Doç. Dr. Mert ŞEKERCİ

2021-2022
Güz
 Hedefler
• Konular
İki boyutta hareket

• İçerik
i. Pozisyon, hız ve ivme vektörleriyle çalışmak
ii. Eğik atış hareketini incelemek
iii. Fırlatılan bir cismin hareketine konum, hız ve ivme
kavramalarını uygulayabilmek
iv. Doğrusal hareket için yapılan tanımları düzgün
dairesel harekete uygulamak
Hareket ile ilgili olarak şimdiye kadar, daha açıklayıcı bir altyapı oluşması için tek
boyutta problemler ile ilgilendik.

Vektörler konusunda elde ettiğimiz bilgi birikimi ve üç boyutlu analiz bakış açısı ile
hareketi iki boyutta tanımlayacağız.

İki boyutta hareket, doğada bir düzlemde gerçekleşen fiziksel olayları incelememiz
ve irdelememizi sağlayacaktır.

İki boyutta harekete örnek olarak, uyduların hareketi, elektrik ve manyetik alan
içindeki yüklü cisimlerin hareketleri örnek verilebilir.

Bu fiziksel olaylar eğik atış, yatay atış ve dairesel hareket bazında incelenebilir.
Tek boyutta incelediğimiz yer değiştirme, hız, ani hız ve ivme
gibi fiziksel nicelikleri iki boyutta tanımlayarak, daha önce
türettiğimiz kinematik denklemleri tekrar ifade etmemiz
gerekecektir.

Bir cismin konumunun zamanla evriminin nasıl olduğunu

bilmek, hareket ile ilgili olarak tüm bilgiyi elde edebileceğimiz
fiziksel altyapı elde edebilmemizi sağlar. İki boyuta hareketi
irdeleyebilmek için düzleminde bir cismin hareketini
inceleyelim. İki boyutta kartezyen koordinat sistemine göre
cismin konumu yer vektörü ile tanımlanır.
Örneğin; sağdaki şekilde bir parçacık 𝑡𝑖 ilk anında
𝑟𝑖 = 𝑥𝑖 𝑖 + 𝑦𝑖 𝑗 yer vektörüne sahip A noktasında ve belirli bir
𝑡𝑠 süresi sonunda 𝑟𝑠 = 𝑥𝑠 𝑖 + 𝑦𝑠 𝑗 yer vektörüne sahip B
noktasındadır. Bu hareket boyunca A ve B arasında cismin
aldığı yolun doğrusal olması gerekmez.
Cismin yer değiştirmesi, önceki bölümde de gördüğümüz
gibi bir vektördür ve son konumu ile ilk konumu arasındaki
farktır. Bu cismin yer değiştirme vektörü şu şekildedir:

∆𝑟 = 𝑟𝑠 − 𝑟𝑖

Cismin yer değiştirmesi, hareketi boyunca aldığı eğri

yoldan daha küçüktür. İki veya üç boyutta tanımlanmış
olan bir yer değiştirme vektörünün ifade edilmesi ve
parçacığın hangi zaman aralığında bu yer değiştirmeyi
yaptığının bilinmesi iki veya üç boyutta hareketi incelemek
için yeterlidir.
Üç boyutlu düzlemde P noktasında
bulunan bir noktasal cismin konumu
ise aşağıdaki şekilde gösterilir:
∆𝑟 ’nin belirlenmesinden sonra her şey bir boyutta ilgilendiğimiz kinematik ile aynıdır. O
halde belirli bir ∆𝑡 zaman aralığında ∆𝑟 yer değiştirmesi yapan bir cismin ortalama hızı
aşağıdaki şekilde ifade edilecektir.

∆𝑟
𝑣𝑜𝑟𝑡 =
∆𝑡
Zaman skaler bir nicelik olduğundan, ∆𝑟 yer değiştirme vektörü ile çarpma veya bölme
işlemine girdiğinde, ∆𝑟 ’nin yönünü değiştirmez, yalnızca büyüklüğünü değiştirir.

Bu irdeleme bize, ortalama hızın yönünün yer değiştirme vektörünün yönüyle aynı
olduğunu gösterir.

Ayrıca ortalama hızın alınan yoldan bağımsız olarak sadece cismin yer değiştirmesi ile
ilgili olduğuna dikkat etmek gerekir
∆𝑡 zaman aralığı küçüldükçe, yer değiştirme vektörünün doğrultusu A noktasında yola
çizilen teğetin eğiminin doğrultusuna paralel olur.

∆𝑟
Önceki bölümde de işlendiği üzere, ani hız ∆𝑡 sıfıra yaklaşırken ’ninortalama hızının
∆𝑡
limiti olarak tanımlanır ve ani hız konum vektörünün zamana göre türevidir:

∆𝑟 𝑑𝑟
𝑣 = =
∆𝑡 𝑑𝑡

Ani hız vektörünün büyüklüğü, 𝑣 = 𝑣 sürattır ve önceki bölümden hatırlayacağınız

üzere skaler bir büyüklüktür.
Önceki bölümde bir boyutta ivmenin büyüklük olarak sabit kaldığı hareketi incelemiştik.
İki boyutta aynı hareketi incelemek için bu sefer ivmenin hem büyüklük olarak hem de
doğrultu olarak sabit kaldığı durumu ele alalım. 𝑥𝑦 düzleminde bir parçacığın konum
vektörü şu şekildedir.

Bilindiği üzere 𝑖 ve 𝑗 kartezyen koordinatların baz vektörleridir ve zamanla boyları

değişmemektedir. Burada 𝑥 ve 𝑦 yer vektörünün bileşenleridir ve zamanla değişim
gösterebilirler. Dolayısıyla yer vektörünün bileşenleri bilinirse parçacığın hızı bulunabilir
ve vektörel olarak şu şekilde bileşenlere sahip olur:
Dolayısıyla ivme vektörü de,

şeklini alır. 𝑎𝑥 ve 𝑎𝑦 sabit ivmeli hareket için zamana göre değişim göstermezler ve
zamana göre türevleri sıfırdır. Artık kinematik denklemlerini, iki boyutta verilen yer
değiştirme, hız ve ivme vektörleri için tekrar düzenleyebiliriz:

Zamanın fonksiyonu olarak hız

Hızın ve zamanın fonksiyonu olarak yer değiştirme

Zamanın fonksiyonu olarak yer değiştirme

Yer değiştirmenin fonksiyonu olarak hız

Parçacığın ani hız vektörü, 𝑡𝑖 ve 𝑡𝑠 zaman aralığı boyunca değişir ve bu değişimin
zamana oranı ortalama ivme olarak tanımlanır:

𝑣𝑠 − 𝑣𝑖 ∆𝑣
𝑎𝑜𝑟𝑡 = =
𝑡𝑠 − 𝑡𝑖 ∆𝑡
Farklı zaman aralıklarında ortalama ivme değişiyorsa, önceki konudan da hatırlanacağı
∆𝑣
üzere ani ivmeden söz etmemiz gerekir. Ani ivme, ∆𝑡 sıfıra yaklaşırken oranının limit
∆𝑡
değeri olarak tanımlanır ve hız vektörünün zamana göre birinci türevine eşittir:

∆𝑣 𝑑𝑣
𝑎= =
∆𝑡 𝑑𝑡
İvme bir boyutlu harekette olduğu gibi parçacığın hızının nasıl değiştiğini tanımlar. Hız
(iki veya üç boyutlu) bir vektör olacağından ivme hızın hem büyüklüğündeki (süratini,
şiddetini) hem de yönündeki değişiklikleri gösterecektir.
Şekilde virajlı (eğri) bir yolda hareket eden
arabanın (cismin) ∆𝑡 sürede A noktasından B
noktasına geldiğini düşünelim.
Yola paralel (teğet) bileşen, sadece
cismin hızının şiddetini değiştirir
yönünde bir değişim yapamaz.

Yola dik (radyal) bileşen cismin hız

vektörünün yönünü değiştirir şiddetinde
bir değişim yapamaz
 Eğik Atış Hareketi
Bir futbol maçında kalecinin yapmış olduğu degaj vuruşu sonrası futbol tapunun yere
düşünceye kadar yapmış olduğu hareket eğik atış hareketine verilebilecek en güzel
örneklerden biri olarak gösterilebilir.

Futbol topunun eğik atış hareketi boyunca ivmesi yerçekimi ivmesine eşittir ve aşağı
yöndedir. Topun ilk hızı, kalecinin vuruşu anında kazandığı hızdır ve yatayla bir açısı
yapmaktadır.

Eğik atış hareketi boyunca, tıpkı tek boyutta serbest düşme hareketinde olduğu gibi
cisme etki eden yerçekimi ivmesinin tüm hareket boyunca sabit kaldığı ve cisme hava
sürtünmesinin etki etmediği kabulü yapılmalıdır. Dikkat edilirse eğit atış hareketinde
cismin aldığı yol bir eğridir ve yukarıdaki kabuller altında bu eğrinin bir parabol olduğu
daha sonra görülecektir.
Eğik atış hareketi yapan cismin
ivmesinin bileşenleri, az önce
bahsedilen kabuller altında şu
şekildedir:

𝑎𝑦 = −𝑔 ve 𝑎𝑥 = 0
Şekilden de görüldüğü gibi, cismin hareketini incelemek için seçtiğimiz referans sistemi
Kartezyen koordinatlardır ve başlangıç noktası, topun ilk harekete başladığı yer olan
nokta seçilmiştir: 𝑥𝑖 = 𝑦𝑖 = 0.

Cismin ilk hızıyla atıldığını ve yer ile 𝜃 atma açısı yaptığını varsayalım. Hız bileşenleri
cinsinden 𝜃𝑖 açısı şu şekilde elde edilir:
𝑣𝑥𝑖 𝑣𝑦𝑖
cos 𝜃𝑖 = sin 𝜃𝑖 =
𝑣𝑖 𝑣𝑖
Buradan ilk hızın 𝑥 ve 𝑦 bileşenleri ise şu şekilde gösterilebilir.

𝑣𝑥𝑖 = 𝑣𝑖 cos 𝜃𝑖 𝑣𝑦𝑖 = 𝑣𝑖 sin 𝜃𝑖

 𝑥𝑖 = 0 ve 𝑎𝑥 = 0 bilgileri ile birlikte ilgili denklem kullanılırsa 𝑥 bileşeni şu
şekilde elde edilir:
𝑥𝑠 = 𝑣𝑥𝑖 𝑡 = 𝑣𝑖 cos 𝜃𝑖 𝑡
Aynı işlemi 𝑦 bileşeni için tekrar edersek ve 𝑦𝑖 = 0 ve 𝑎𝑦 = −𝑔 kullanırsak:

1 2
1 2
𝑦𝑠 = 𝑣𝑦𝑖 𝑡 + 𝑎𝑦 𝑡 = 𝑣𝑖 sin 𝜃𝑖 𝑡 − 𝑔𝑡
2 2
𝑥𝑠 ifadesinden zamanı çekersek ve 𝑦𝑠 ’ de yerine koyarsak,

𝑔
𝑦 = tan 𝜃𝑖 𝑥 − 𝑥2
2𝜃𝑖
Şekilde görüldüğü gibi, eğik
atış yapan cismin hareketi
boyunca ilk hızının yatay
bileşeni 𝑣𝑥𝑖 değişmemektedir.

Çünkü cisme sadece yer

çekimi ivmesi etkimektedir ve
𝑦 doğrultusundadır.

Dolayısıyla yatay hız bileşeni

zamanla değişmemektedir.

Cismin düşey hız bileşeni ise,

yer çekimi ivmesi ile aynı
doğrultuda ve ters yöndedir.
Dolayısıyla 𝑣𝑦𝑖 zamanla azalmaktadır. 𝑣𝑦𝑖 = 0 olduğu C noktası cismin ulaşabileceği
maksimum yüksekliktir ve bu yüksekliğe ulaşıncaya kadar geçen zaman, toplam uçuş
zamanının yarısı kadardır. Cismin hız bileşeni ise 𝑣 = 𝑣𝑦 𝑖 ’dir.

Cisim maksimum yüksekliğe ulaştıktan sonra, sadece 𝑦 boyutu için serbest düşme hareketi
yapmaktadır ve artık cisim yer çekimi ivmesi yönünde hareket edecektir.

Ancak cisim 𝑣𝑥𝑖 hız bileşenin koruduğu için iki boyutta hareketine devam eder ve eğik atış
hareketi gerçekleştirir.

C noktasından sonra cismin yapacağı hareket, cismin C noktasına ulaşıncaya kadar yaptığı
hareketin simetriğidir denebilir, tek fark düşey hız bileşenin yön değiştirmesidir. Bu çıkarımlar
ile eğik atış hareketinin iki hareketin üst üste binmesi olarak yorumlayabiliriz: Yatay
doğrultuda sabit hızlı hareket, düşey doğrultuda ise serbest düşme hareketi.
𝑣0 hızı ve yatayla 𝛼 açısı yapacak şekilde fırlatılan 𝑚 kütleli bir cismi ele
alalım.

Rmen: Menzil

hmak: Maksimum yükseklik

tuçuş: Toplam uçuş zamanı

𝑣0 hızı ve yatayla 𝛼 açısı yapacak şekilde fırlatılan 𝑚 kütleli bir cismi ele
alalım.

Rmen: Menzil

𝑣02 sin 2𝛼
𝑅𝑚𝑒𝑛 =
𝑔
𝑣0 hızı ve yatayla 𝛼 açısı yapacak şekilde fırlatılan 𝑚 kütleli bir cismi ele
alalım.

hmak: Maksimum yükseklik

𝑣02 sin2 𝛼
ℎ𝑚𝑎𝑘 =
2𝑔
𝑣0 hızı ve yatayla 𝛼 açısı yapacak şekilde fırlatılan 𝑚 kütleli bir cismi ele
alalım.

tuçuş: Toplam uçuş zamanı

2𝑣0 sin 𝛼
𝑡𝑢ç𝑢ş =
𝑔
Rmen: Menzil
2
𝑣0 sin 2𝛼
𝑅𝑚𝑒𝑛 =
𝑔
hmak: Maksimum yükseklik
2
𝑣0 sin2 𝛼
ℎ𝑚𝑎𝑘 =
2𝑔
tuçuş: Toplam uçuş zamanı
2𝑣0 sin 𝛼
𝑡𝑢ç𝑢ş =
𝑔
 Düzgün Dairesel Hareket
Bir parçacığın (cismin) dairesel bir yörünge üzerinde sabit süratle hareket etmesine düzgün dairesel
hareket denir.

Bu harekette, ivmenin hareket yönüne paralel (teğet) bir bileşeni yoktur, aksi takdirde zaten sürat
değişecektir.

İvme vektörü dairesel yola dik (normal yönde) ve içeri dönüktür. İvme asla dışarı doğru değildir. Bu durum
sayesinde hızın yönü değişirken sürat sabit kalmaktadır.
Dairesel yolda hızlanan hareket Dairesel yolda yavaşlayan hareket Düzgün dairesel hareket
 Merkezcil ivme

(a) (AOB) üçgeni ve (b) de hız vektörlerinin oluşturduğu üçgen benzerdir.

Benzerlik oranlarından
Düzgün dairesel harekette ivmenin büyüklüğünü, hareketin periyodu T cinsinden de
ifade edebiliriz. Periyot, daire çevresinde bir tam tur atmak için gereken süredir. T
zamanında parçacık (cisim) dairenin çevresi kadar yani 2𝜋𝑅 kadar yol alacaktır. Bu
durumda;
2𝜋𝑅
𝑣=
𝑇
Bu ifadeyi bir önceki sayfada gösterilen açısal ivme eşitliğinde yerine koyarsak;

4𝜋 2 𝑅
𝑎𝑟𝑎𝑑 =
𝑇2
 Kaynakça
Bu ders materyalinin hazırlanmasında kullanılan kaynaklar aşağıda listelenmiştir. Basılı hallerine ulaşılamayan veya temin edilemeyen kitap kaynaklarına ve bu
kaynaklardaki içeriklere Süleyman Demirel Üniversitesi, Bilgi Merkezi, Tüm Veri Tabanları (A-Z) (http://kutuphane.sdu.edu.tr/tumveritabanlari) adresinde listelenmiş
olan Turcademy sitesi üzerinden kurum aboneliği ile erişilmiştir. İlgili kaynaklardan alınan içeriklerler sadece bu ders materyalinde kullanılmıştır.

- Fen ve Mühendislik için Fizik Cilt-I, R.A. Serway ve R.J. Beichner, (Çeviri Editörü: Prof. Dr. Kemal Çolakoğlu), 5. Baskıdan çeviri, Palme Yayıncılık 2002, Ankara
- Fiziğin Temelleri, David Halliday, Robert Resnick, Jearl Walker, (Çeviri Editörleri: Bülent G. Akınoğlu, H. Murat Alev), Palme Yayınevi.
1. kitap erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/PNc-xBjR, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
2. kitap erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/MtErHFGw, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
3. kitap erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/IbgSclM-, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
- Üniversiteler için Fizik, B. Karaoğlu, Seçkin Yayıncılık, 2015, Ankara. Erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/TlSbUPpf, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
- Üniversite Fiziği, Cilt-I, H. D. Young ve R. A. Freedman, (Çeviri Editörü: Prof. Dr. Hilmi Ünlü) 12. Baskı, Pearson Education Yayıncılık, 2009, Ankara.
- Fatma Çağla Akıncı, Gülfem Süsoy Doğan, 2020, Kişisel iletişim.
- Baki Akkuş, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Fizik 1 Ders Notları.
- Meslek Yüksek Okulları ve Yüksek Okullar İçin Fizik (Teknolojinin Bilimsel İlkeleri), İsmail Sarı, Kenan Büyüktaş, Seçkin Yayıncılık, 2016, Ankara.
Erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/XeBRSjUn, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
- Genel Fizik, Kemal Çolakoğlu, Palme Yayınevi, 2017. Erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/JBLSfzaa, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/DMdlNJ_-
https://link.sdu.edu.tr/BGWyLhYW
https://link.sdu.edu.tr/gTnumYFp
https://link.sdu.edu.tr/Powa_yvh
TEŞEKKÜRLER