AP • Maaari itong umani ng batikos at pagkilos na hahamon
Mga Kontemporaneong Isyu at ang Kahalagahan ng Pag-aaral
Nito
Kontemporaneong Isyu
• Isang usapin o paksa na laganap na pinag-uusapan at
pinagtatalunan sa kasalukuyan
• Halimbawa: Global Warming, Climate Change, Disaster,
Kahirapan, Kawalan ng Trabaho, Dinastiyang Politikal,
Korupsyon
• Kontemporaneong – Galing sa salitang Latin na
“contemporaries” na nangangahulugang kasabayang
panahon
• Isyu – Mahalagang paksa o problema na pinagtatalunan
at pinagtatalakayan ng mga tao
• Kontemporaneo + Isyu = Mga Isyung Napapanahon
• Iba’t ibang hamon o problema na hinaharap ng ating
lipunan at ng daigdig sa kasalukuyan
• Karaniwang ang mga ito ay 20 hanggang 40 taon nang
laman ng mga talakayan, ngunit maaaring ang
pinagmulan nito ay matatalunton sa mas lumang
panahon.
o Mayroon din kasing mga isyu na hindi tuluyang
nawawala, bagkus ay pasulpot-sulpot sa pagdaan ng
panahon
• Kontemporaneong Panahon – Mga taon mula 1945 hanggang
sa kasalukuyan
• Maaaring pangkatin sa iba’t ibang kategorya:
1. Pangkapaligiran
2. Pang-ekonomiya
3. Pampolitika at Pangkapayapaan
4. Panlipunan o Pampamayanan
Iba’t Ibang Kategorya ng mga Kontemporaneong Isyu:
a. Mga Isyung Pangkapaligiran at Pang-ekonomiya – Unang
Markahan
b. Mga Isyung Politikal at Pangkapayapaan – Ika-2
Markahan
c. Mga Isyu sa Karapatang Pantao at Kasarian – Ika-3
Markahan
d. Mga Isyung Pang-edukasyon, Pansibiko, at
Pangkamamamayan – Ika-4 Markahan
Kategoryang Pangkapaligiran
• Maaaring ipaloob ang mga usapin tungkol sa
pagpapalubag o pagpapahupa ng pinsalang dulot ng
kalamidad, ng pagbabago ng klima, at ng mga
suliraning pangkapaligiran sa sariling pamayanan
tulad ng ipinagbabawal na paraan ng pagmimina,
pagbaha, deforestation, at hindi maayos na
pangangasiwa ng basura (waste management).
• Bunsod/Epekto:
1. Marami ang nagkakasakit dahil sa polusyon
2. Bumabagsak ang produksiyon ng pagkain
3. Libo-libo ang nawawalan ng kabuhayan, tirahan, at
ari-arian sanhi ng kalamidad
Kategoryang Pang-ekonomiya
• Nakapaloob ang kawalan ng trabaho (unemployment),
globalisasyon, at mapapanatiling kaunlaran
(sustainable development)
• Ang naaapektuhan:
1. Proseso ng pagsulong
2. Kaunlaran
3. Pananalapi ng pamayanan at sandaigdigan
• Hindi tunay na maunlad ang isang bansa na may mataas
na gross domestic product kung marami sa mamamayan
nito ay maliit ang suweldo, nakakaranas ng gutom, at
walang permanente at disenteng tirahan.
Kategoryang Pampolitika at Pangkapayapaan
• Bahagi ang mga suliranin sa migrasyon, hiwaang
panteritoryo, salitang pamumuno ng magkakamag-anak na
politiko, at katiwalian at korupsyon.
• Ito’y nakakaapekto sa pagkamit ng kapayapaan ng
pamayanan at ng rehiyon
• Mahirap makamit ang kaunlaran kung walang kapayapaan.
• Hindi tuloy-tuloy ang pagsulong ng rehiyon kung may
nakaambang labanan hinggil sa teritoryo ang mga bansa
rito.
• Ang isang mamamayan ay maaaring manatili sa kahirapan
kung ang mga namumuno ay lulong sa katiwalian.
o Ang pondo para sa pagbibigay ng trabaho at pagtatayo
ng mga kalsada, tulay, paaralan, ospital, at iba pang
estruktura ay napupunta sa bulsa ng mga tiwaling
opisyal ng gobyerno.
sa kapayapaan ng pamayanan.
Kategoryang Panlipunan o Pampamayanan
• Nakapaloob ang usapin sa karapatang pantao at
kasarian, edukasyon, gawaing pansibiko at
pagkamamamayan, at pagpapayaman ng kultura
• Ang pagrespeto sa karapatang pantao ay nagbubunsod sa
isang gobyerno na magbigay ng pantay na pagkakataon
sa mga mamamayan upang umunlad ang kanilang buhay.
• Sinasabing mas mainam na tumira sa bayang hindi
gaanong mayaman ngunit may makataong pamahalaan kaysa
isang mayamang bansa na itinuturing na parang mga
alipin ang mga mamamayan at sinisikil ang kanilang
malayang pagpapahayag ng saloobin at kakayahang
itaguyod ang kanilang mga pangarap sa buhay.
Paano maituturing na suliranin na kontemporaneong isyu?
1. Mahalaga o makabuluhan sa lipunang ginagalawan
2. Malinaw na epekto o impluwensiya sa lipunan
3. Nagaganap sa kasalukuyang panahon o may matinding
impluwensiya sa takbo ng kasalukuyang panahon
C. Wright Mills (1959) – Sinabing ang buhay ng isang
indibidwal ay lubos na nakatali sa kanyang lipunang
ginagalawan, sa kasaysayan nito, at sa mga institusyong
napakaloob dito.
Sanhi at Implikasyon ng Ilang Lokal at Pandaigdigang
Isyu:
a. Terorismo
• Wala pang tiyak na legal na depinisyon ang UN ngunit
napagkakaunawaan na ito ay anumang gawain na
karahasan o pagbabanta na may layong manakot ng tao o
magbanta na mapapasanganib ang kanilang buhay,
Kalayaan, karapatan, at seguridad, kabilang ang
pagsasanib ng kaayusan ng isang estado.
• Mga Teroristang Grupo:
1. Al-Qaeda
2. Abu Sayaf
3. Jemaah Islamiyah
4. Provisional Irish Republican Army
5. Boko Haram
6. Basque Homeland and Freedom (ETA)
7. Taliban
8. Islamic State (2013)
• Mga Gawain ng Terorista:
1. Pangingikil
2. Pagsira ng ari-arian
3. Pagkikidnap
4. Panggugulo sa kapayapaan
5. Paggamit ng karahasan upang makapaghasik ng takot
at iparating ang kanilang adhikain
• May implikasyon sa kapayapaan, seguridad, pananalapi,
at pag-unlad
• Dahil dito, ang pondong dapat laan sa mga proyektong
pangkabuhayan, pang-edukasyon, pangkalusugan, at iba
pang serbisyong publiko ay nagagamit sa pagbili ng
armas at pagpapaigting ng intelehensiya kontra
terorismo.
• Nakahahadlang ito sa tuloy-tuloy nap ag-unlad dahil
sa paninira ng mga gusali, daan, tulay, palayan,
palaisdaan, at iba pa.
• Nahahadlangan nito ang edukasyon ng kabataan kung
kinakailangang lumikas ang mga tao sa lugar na
apektasdo ng terorismo.
• Halimbawa: Ang pag-atake sa Mumbai, India noong
Nobyembre 2008 ay isinagawa ng isang teroristang
grupo na nakabase sa Pakistan.
b. Hidwaang Panteritoryo
• Sanhi ng dalawa o mahigit pang bansang umaangkin sa
isang lugar bilang parte ng kani-kanilang teritoryo
• Mga Halimbawa: Teritoryong pinagtatalunan (Bansa)
1. Mga Isla sa Dagat Timog Tsina (Pilipinas,
Vietnam, Malaysia, Taiwan, Brunei, at Tsina)
o Nagsimula pa nang unang bahagi ng dekada 1970
o Tsina
§ Pinakaagresibo sa pamamagitan ng pagtatayo ng mga
artipisyal na isla at paglalagay ng mga
hinihinalang instalasyong military
§ Ayaw kilalanin ang desisyon ng PCA, at patuloy
nilang binabantayan ang mga okupado nilang isla.
o Ang pinakamalaking alalahaning pangseguridad ng
Pilipinas sa kasalukuyan
o Permanent Court of Arbitratio (PCA) – Naglabas ng
desison noong Hulyo 2016 na pumapabor at mamahala sa
 mga argumento ng Pilipinas na may legal na karapatan
ito na makapangisda at mamahala sa ilang teritoryo sa
Dagat Timog Silangang Asya (Ang ilang bahagi nito na
malapit sa Pilipinas ay tinatawag na Dagat Kanlurang
Pilipinas) sang-ayon sa mga pandaigdigang batas ukol
sa karagatan.
2. Templo sa Prasat Preah Vihear sa Probinsya ng
Preah Vihear (Cambodia at Thailand)
o Nagsimula noong 1954
o 1959 – Idinulog ng Cambodia ang kaso sa International
Court of Justice (ICJ) sa The Hague
o 1962 – Nagdesisyon ang ICJ na Cambodia ang legal na
nagmamay-ari ng templo at lupang kinatitirikan at
nakapaligid dito, ngunit patuloy pa rin ang hidwaan
at labanan sa pagitan ng mga tropa ng dalawang bansa
o Pebrero 2011 – Ang pinakahuli na hidwaan at labanan
sa pagitan ng dalawang bansa mismo sa nasabing templo
3. Gibraltar (United Kingdom at Espanya)
o Kasalukuyang pinamamahalaan ng United Kingdom
o Ibinigay ng Espanya sa Britanya noong ika-18 siglo
o Ngayon, inaangkin ng Espanya na maibalik ang
teritoryo
4. Kashmir (India at Pakistan)
5. Crimea (Ukrain at Rusya)
6. Sekaku Islands o Diaoyu Islands (Hapon, Tsina, at
Taiwan)
7. West Bank at Gaza Strip (Palestine at Israel)
8. Kuril Islands (Hapon at Rusya)
c. Katiwalian
• Sanhi ng mga gawaing labag sa batas at anomalya
• Mga Dahilan ng Paggawa ng Anomalya:
1. Kahirapan 3. Pagpapayaman sa pera ng bayan
2. Kasakiman 4. Pagiging materyalismo
• Pinagmulan ng mga suliranin sa pamahalaan, kabuhayan,
kapaligiran, at kapayapaan
• Katiwalian sa Pamahalaan – Maaaring dahilan upang
patalsikin ang tiwaling opisyal o gobyerno
o Halimbawa:
1. Pangulong Ferdinand Marcos (1986)
2. Pangulong Joseph Estrada (2001)
3. Punong Ministrong Thaksin Shinawatra ng Thailand
(2007) – Napatalsik ng isang kudeta
4. Pangulong Park Geun-hye ng South Korea (2017) –
Napatalsik ng kanilang hukumang konstitusyonal
• Ang isa sa mga dahilan kung bakit maraming walang
trabaho sa bansa.
o Ang pondong nakalaan para sa pagpapatayo ng mga
pabrika, pagbibigay ng hanapbuhay, at pagbubuo ng
mga sentro ng pagsasanay pangkabuhayan ay
napupunta sa bulsa ng mga tiwaling opisyal,
kawani, o ahensiya.
• Ang matinding katiwalian ay nagbubunga rin ng laganap
na kahirapan at nagdudulot ng pagkaligalig sa
pamayanan.
d. Kawalan ng Trabaho
• Isa ito sa mga pinakamahirap lutasing suliranin ng
alinmang bansa
• Parang roller coaster ang tabok nito sa mga nagdaang
panahon: tumataas at bumababa ang kabuuang bilang ng
mga walang trabaho.
o Abril 2016 – Ang walang trabaho sa Pilipinas
(hindi kabilang ang Leyte) ay 6.1% o 2.594 milyon
o Enero 2016 – Ang walang trabaho sa Pilipinas ay
5.8%
o Mga lalaking walang trabaho – 63.2%
o Nasa edad 15-24 na walang trabaho – 50.1%
o Mga tapos ng mataas na paaralan na walang trabaho
– 42.6%
• 2013-2015 – Ang Pilipinas ang nagtala ng pinakamataas
na porsiyento ng mga walang trabaho sa buong Timog-
silangang Asya
• Iilan sa mga Dahilan ng Kawalan ng Trabaho:
1. Kakulangan ng magandang pagkakakitaan
2. Mabilis na pagtaas ng populasyon kaysa bilang ng
trabaho
3. Pagbibigay ng kahalagahan at mas maraming oras sa
edukasyon kaysa paghahanapbuhay
e. Kontraktuwalisasyon
• Isang eksema na kailangang mapasailalim ang isang
manggagawa sa bias ng isang kontratang inihanda ng
employer o ahensiya upang makapagtrabaho sa maikling
panahon nang hindi regular o permanente
o Kontrata – Tapos na pagkatapos ng tatlo hanggang
anim na buwan
• Nangyayari sa kagustuhan ng isang may-ari ng kompanya
na lumaki ang kita sa pamamagitan ng mababang
pagpapasahod at hindi pagbibigay ng mga karapatan at
benepisyo na karaniwang tinatanggap ng isang regular
na manggagawa gaya ng pagpapagamot, sahod kung
piyesta opisyal, at pagiging miyembro ng paseguruhan
(insurance system)
• Kakulangan ng Trabaho – Dahil dito, madalas kumakagat
sa maniil na mga kondisyon ng kontraktuwalisasyon ang
mga manggagawa
o Laganap ang ganitong eksema sa pribadong sektor.
• Sinasabing pito sa bawat sampung kompanya ang
nagpapatupad nito.
• Ipinatutupad rin ito sa ilang pampublikong kompanya.
f. Kahirapan
• Dekada 1950 – Mataas ang per capita income ng
Pilipinas at hindi nalalayo sa Singapore na siyang
nangunguna ngayon sa kaunlaran sa Timog-silangang
Asya at kasama sa pinakamayayaman sa mundo
o Mga bansang nagbebenta ng bigas sa pandaigdigang
merkado (Thailand at Vietnam) – Sa Pilipinas pa
nag-aral (International Rice Research Institute)
dahil sa makabagong teknolohiya sa pagtatanim ng
palay
• Pagkatapos ng ilang dekada, pangunahing suliranin pa
rin ng Pilipinas ang kahirapan, gayundin sa ibang
bansa
• Nakikita sa kawalan ng trabaho ng maraming mamamayan,
kakulangan ng permanente at disesnteng tirahan, di-
sapat na pagkain, mataas na antas ng kriminalidad,
mababang bahagdan ng nakapagtatapos ng kolehiyo, at
iba pa
• Iilan sa mga Sanhi ng Kahirapan:
1. Kawalan ng kakayahan ng pamahalaan na magtayo ng
mga estrukturang pangkabuhayan
2. Katiwalian (Corruption)
3. Mababang pasahod
4. Kasakiman ng kapitalista na ayaw magbigay ng
umento sa sahod
5. Kakulangan sa edukasyon
6. Mahinang pangangatawan
7. Katamaran
8. Kakulangan ng inisyatiba ng tao
Mga Kasanayang Kailangan sa Pag-aaral ng Kontemporaneong
Isyu:
1. Pagkilala sa Primary at Sekondaryang Sanggunian
• Primaryang Sanggunian
o Mga orihinal na tala ng mga pangyayaring isinulat
o ginawa ng mga taong nakaranas ng pangyayari
o Halimbawa: Journal, legal na dokumento, guhit at
larawan, ulat ng saksi, talambuhay, talumpati, at
ulat ng gobyerno o pahayagan
• Sekondaryang Sanggunian
o Mga impormasyon o interpretasyon batay sa
primaryang pinagkunan o ibang sekundaryang
sanggunian na inihanda o isinulat ng mga taong
walang kinalaman sa mga pangyayaring itinala.
o Halimbawa: Aklat, biography, articles,
encyclopedia, political cartoons, at kwento ng
hindi nakasaksi sa pangyayari
2. Pagtukoy sa Katotohanan at Opinyon
• Mga totoong pahayag na pinatutunayan sa tulong ng mga
aktwal na datos
• Katotohanan
o Malinaw (Specific)
o May datos
o Halimbawa: Tinatayang umabot sa milyon-milyon ang
halaga ng pinsalang dulot ng bagyong Yolanda sa
Tacloban.
• Halimbawa:
Katotohanan Opinyon
Ipanaubaya sa DSWD ang Dapat ipaubaya sa lokal na
pangangasiwa sa mga biktima ng pamahalaan ang pangangasiwa sa
Bagyong Yolanda. mga biktima ng Bagyong Yolanda.
3. Pagtukoy sa Pagkiling (Bias)
• Ang mga paglalahad ay dapat balance
• Kailangan ilahad ang kabutihan at ang kasamaan ng
isang bagay
• Halimbawa: Maraming naipagawang ospital, health
center, daan, at iba pa ang administrasyong Marcos
 ngunit marami rin ang taong nagdusa noong ipinatupad
ang Batas Militar dahil may mga proyektong isinulong
sa rehimeng Marcos na nakaapekto ng negatibo sa mga
karapatang pantao ng mga Pilipino.
• Halimbawa ng pahayag na may pagkiling:
a. Maraming nagaganap na paglabag sa karapatang
pantao, pang-aabuso at pagpapatay. Ang
administrasyong Aquino ay walang nagagawa para
mapigilan ito.
b. Maraming Pilipino ang nagpupunta sa United
States; ito ay dahil sa mas maginhawa ang
pamumuhay roon kaysa sa ibang bansa.
Halaga ng Kamulatan sa mga Kontemporaneong Isyu:
a. Ayon sa pagtatalakay ni Sir Cuevas
1. Magiging mahusay at may pakialam na mamamayan ng
isang bansa
2. Magiging bahagi tayo hindi lamang ng lipunan kundi
pati ng daigdig na ating ginagalawan
3. Makabubuo at makapagpapahayag ng sariling opinyon
4. Makapag-aambag sa pagresolba ng mga isyu
b. Ayon sa libro (Paglinang sa Kasaysayan
Kontemporaneong Isyu 10)
1. Upang matukoy ang pinagmulan ng mga isyu at
matutunang iwasan ang mga ito sa hinaharap
2. Upang matanto ang mga epekto nito sa iba’t ibang
bahagi ng lipunan
3. Upang matukoy ang mga nararapat sa solusyon o tugon
sa mga panlipunang suliranin
4. Upang malutas ang mga suliranin habang isinasaalang-
alang ang iba’t ibang sektor ng lipunan
5. Upang matutong magkaisaat magtulungan ang mamamayan
at pamahalaan sa pagharap sa mga hamon dala ng mga
isyu
• Pagiging mulat ng isang tao – Nauunawaan niya ang mga
kontemporaneong isyu gamit ang tamang perpektiba o
pananaw
• Dapat tingnan, usisain, at tasahin ang isyu ayon sa
konteksto at kabuuan ng pangyayari na isinasaalang-
alang din ang lugar, kultura, panahon, at mga taong
sangkot dito.
• Kaalaman sa Kasaysayan – Makatutulong dahil ito’y
nakapagbibigay-linaw sa pinagmulan ng isyu
• Sa ganitong paraan din matutukoy ang epektibong
kalutasan ng mga suliraning kaakibat ng isyu.
Mga Pangyayari sa Lipunan – Bahagi sa bumubuo ng ating
kapaligiran at buhay (kapuwa sa kaisipan, pag-uugali,
pananaw, pagkilos, at pagpapasiya)
Ang Kapaligiran Bilang Konsepto: Kahulugan, Sakot, at
Hangganan
Kapaligiran
a. Ayon sa aklat ni Mactal R.B. (2018) sa konteksto ng
suliranin o isyung pangkapaligiran – Ang terminong
ito ay ginagamit bilang pinaiksing biophysical o
natural environment, tulad ng paggamit ng United
Kingdom Environment Agency
b. Pangkaraniwang Tao – Ang paggamit ng salita ay
pinapatungkol sa nag-iisang pandaigdigang kapaligiran
na binubuo ng mga bagay o kondisyong likas at gawa ng
tao bilang kaugnay ng sangkatauhan
Ang Kapaligiran ay Maaaring Mauri sa Dalawa:
1. Kapaligirang Likas
• Binubuo ng elementong biyolohikal o lahat ng
nabubuhay na bagay at pisikal o hindi nabubuhay na
bagay na parehong likha ng kalikasan na kinakailangan
sa pagpapanatili ng buhay.
• Ang mga kabilang sa mga bagay na biyolohikal:
a. Tao b. Halaman c. Hayop
• Ang mga kasama sa pisikal na kapaligiran:
a. Anyong-tubig d. Panahon g. Liwanag ng Araw
b. Anyong-lupa e. Hangin h. Likas na Yaman
c. Klima f. Mineral
• Likas na Yaman – Anumang bagay na nagmula sa likas na
kapaligiran na may halagang ekonomiko sa tao
• Biophysical Environment – Ito ang tawag sa likas na
kapaligiran sa larang ng biyolohiya
• Habitat – Ang terminong ito ay itinuturing ding
kasingkahulugan ng likas na kapaligiran
2. Kapaligirang Likha o Gawa ng Tao
• Binubuo nito ang mga sistemang kultural at panlipunan
na nilikha ng tao bilang adaptasyon o modipikasyon sa
kapaligirng pisikal
• Ang mga kabilang sa kapaligirang likha o gawa ng tao:
1. Teknolohiya
2. Mga nahahawakang bagay – Mga gusali, arkitektura,
kasuotan, sasakyan, appliance, gadgets, pabrika,
at impraestruktura
3. Aspektong kultural na hindi nahahawakan –
Kaugalian, tradisyon, awitin, literature,
paniniwala, at batas
4. Mga institusyon at pangkat panlipunan – Pamilya,
paaralan, pamahalaan, at simbahan
5. Pagbabagong panlipunan – Urbanisasyon,
industriyalisasyon, tunggalian at digmaan, at
globalisasyon
Kondisyon ng Biodiversity Bilang Salamin ng Kapaligirang
Likas at Biyolohikal ng Pilipinas
• Biodiversity
o Ang terminong ito ay nagmula sa dalawang salita
1. “Bio” – Nangangahulugang “buhay”
2. “Diversity” – Nangangahulugang “variety”
o Kahulugan – Variety of life in our natural
environment o variety within our species
o Binubuo ng mula sa pinakamaliit na microorganisms
hanggang sa mga dambuhalang mammal, kasama ang
ecosystems kung saan sila naninirahan.
o Ecosystem – Isang nag-aasahang komunidad ng mga
halaman at hayop sa isang lugar
o Kabilang sa diverse ecosystems ng Pilipinas:
1. Kagubatan
2. Bundok
3. Coastal at Marine Ecosystems
4. Inland Water Bodies
5. Wetlands
6. Mangroves
7. Mga kuweba na mayroon nang naidokumentong mahigit
1,500 sa buong bansa
o Itinuturing na buhay
o Napakahalaga na mapanatili ito sapagkat ito ang
bumubuhay sa lahat ng nilalang sa daigdig mula noon,
ngayon, at hanggang sa hinaharap
• Conservation International – Tinutukoy nito na isa
ang Pilipinas sa 18 bansa na nangunguna sa daigdig
bilang “mega-diverse countries in the world”
• Ulat ng Japan International Cooperation Agency noong
2002 – Ayon dito, ang mga halaman sa Pilipinas ay
binubuo ng humigit kumulang 13,500 species
o Mt. Makiling (Laguna) – Nagtataglay ng mas maraming
species ng punongkahoy kaysa matatagpuan sa buong
continental United States
• Hayop at Halaman – Sa ngayon, ito ang pangunahing
pinagkukunan ng mga tao bilang pagkain
o 30 halamang pananim – Ang nagtutustos ng
pangangailangang enerhiya ng ating katawan
o 40 species ng mga mammals at ibon – Inaalagan para sa
pagkain
o 14 species – Ang bumubuo ng 90% ng livestock
production
• Maliban sa pagkain, mahalaga rin ito sa produksiyon
at pagpapanatiling malinis ng hangin na ating
nilalanghap sa pamamagitan ng mga kagubatan at
malinis na tubig na maiinom sa pamamagitan ng
aquifers.
Pagkasira ng Tirahan at Pagkawala ng Biodiversity
• Pagkawala ng Biodiversity – Pinakamabigat na
suliraning pangkapaligiran na kinakaharap ng mga
pamayanan sa Pilipinas sa kasalukuyan
• Pangunahing Sanhi sa Pagkawala ng Biodiversity sa
Pilipinas – Ang panghihimasok ng mga tao sa tirahan
ng mga hayop at halaman
• Sa kabuoan, maaaring mabuod sa anim na dahilan ang
pagkasira ng tirahan at pagkawala ng biodiversity ng
mga hayop at halaman sa Asya.
1. Mabilis na paglaki ng populasyon
2. Walang tigil na eksploytasyon ng mga yamang-likas
3. Labis-labis na paggamit ng lupa
4. Pagkakalbo ng kagubatan
5. Conversion ng mga lupa para sa paggamit na panirahan
at komersiyal
6. Polusyon sa lupa, tubig, at hangin
Mga Suliraning Pangkapaligiran sa Sariling Pamayanan:
• Malawakang Suliranin sa Kapaligiran – May epekto sa
climate change at malapit sa karanasan kung
nararamdaman sa pamayanan
• Lahat ay apektado dito
 a. Waste Management
o Kawalan ng maayos na pangangasiwa ng basura na
matagal nang kinakaharap ng mga pamayanan
o Libong tonelada ng basura (Manila)
o Republic Act No. 9003 (Ecological Solid Waste
Management Act of 2000) – Ang layunin ay ang
magkaroon ng sistematiko, komprehensibo at ekolohikal
na pamamaraan sa pangangasiwa ng basura na titiyak sa
kaligtasan ng mamamayan at kalikasan sa pamamagitan
ng maayos at mahusay na pangungolekto, paghihiwalay,
paghahakot, pag-iimbak, at pagtatapon ng basura
o Reuse, Reduce, Recycle
o Composting – Paggamit ng mga nabubulok bilang pataba
sa lupa
b. Deforestation
o Ang pangmatagalan o permanenteng pagkakalbo ng
kagubatan upang palitan ang gamit ng lupa
o Epekto ng Deforestation:
1. Pagkawala ng iba’t ibang uri ng hayop ay halaman
2. Pagkasira ng pinanggagalingan ng tubig dulot ng
kawalan ng watershed
3. Unti-unting pagguho ng lupa
4. Pagbaba ng antas ng buhay dahil sa mababang
kalidad ng hangin at tubig
5. Tumutulong sa paglala ng global warming
c. Iresponsableng Pagmimina
o Maaaring magresulta sa polusyon ng hangin, tubig, at
lupa na magdadala naman ng mga nakamamatay na sakit
o Nagpapalala sa global warming (methane at carbon
dioxide)
o Nasisira ang mga kagubatan at kabundukan
o Hindi ligtas ang mga minero sa pagguho ng minahan
o Nawawala ang mga ancestral lands na kinagisnan ng mga
katutubo at hanapbuhay nito
o Responsible Pagmimina
§ Executive Order No. 79 (Dating Pangulong Aquino)
- Ibinaba ng taon na maaaring gamitin ng isang kompanya
ang isang minahan mula 50 pababa sa 25 taon lamang
- Nililimitahan ang mga lugar na maaaring pagminahan
§ Dapat balansehin ng pamahalaan at ng bawat isa
ang mabuti at di-mabuting idudulot ng pagmimina
sa ating bansa
d. Polusyon sa Hangin
o Malaki ang kaugnayan sa climate change at global
warming
o Batas Republika blg. 8749 “Philippine Clean Air Acts
of 1999) – Ang isang komprehensibong polisiya sa
pagkontrol ng polusyon sa hangin sa bansa
o Atas Tagapagpaganap blg. 26, s. 2017 – Pagbabawal ng
paninigarilyo sa mga pampublikong lugar sa buong
bansa
o Batas Republika blg. 9211 “Tobacco Regulation Act of
2003” – Smoking ban sa ilang lugar gaya ng ospital,
estasyon ng gas, paaralan, at pampublikong daanan at
pasilidad
Pagbabago ng Klima
Kalikasan at Kapaligiran
• Pangunahing pinagkkukunan ng pakakakitaan at
kabuhayan
• Ito’y inabuso dahil sa hindi tama at di-makatarungang
pag-uugali at gawain ng mga tao tulad ng kasakiman,
pagiging materyoso, at walang katapusang paghahangad
ng kayamanan
o Pagbabago ng Klima – Isa sa mga hindi kanais-nais na
idinulot nito na nakaaapekto sa buong mundo tulad ng
pagkakaroon ng mahabang tag-araw o tagulan, matinding
init o lamig ng temperatura, at madalas na paghaba o
pagtuyot ng lupa.
Pagbabago ng Klima (Climate Change)
• Isang pandaigdigang suliranin
• Anumang kapansin-pansing pagbabago sa klima na
nagtatagal nang ilang dekada o matagal pa
• Kabilang ang pagbaabgo sa temperatura, pag-ulan,
global na direksiyon ng hangin, at iba pa
• Noon, ipinagsasawalang-bahala ito na para bang
imposibleng mangyari.
o Puno ng likas-yaman ang mundo na wari’y hindi
mauubos.
o Napakaraming halaman, punongkahoy, at kagubatan na
gumagawa ng oxygen para mabuhay ang mga tao.
o At nariyan din ang yamang-dagat, mga mineral, mga
hayop, at marami pang iba na nagbibigay ng likas na
proteksiyon sa tao at kapaligiran at nakatutulong sa
patuloy na pag-agos ng buhay.
o Inakala ng ilan na palaging normal ang takbo ng
pamumuhay, panahon, temperatura, at klima.
• Ayon sa United Nations, ito ang pagbabago ng klima na
iniuugnay sa mga gawain ng tao, direkta at di-
direkta, na nagpapaiba ng komposisyon ng atmospera,
dagdag pa sa likas na pagbabago sa klima, na
naobserbahan sa pinaghambing na magkakaibang panahon.
• Ito’y likas sa kalikasan gaya ng pagkakaroon ng
palitan o siklo ng ce age at mainit na yugto sa iba’t
ibang panahon
• Sari-saring mapanirang aktibidad ng tao ngayon –
Nagpapalala ng mabilis na pag-init ng daigdig
• May epekto sa kabuhayan, pagkain, suplay ng tubig, at
kalusugan ng lahat ng tao sa daigdig
• Hinulaan ng mga dalubhasa na pagsapit ng 2050, ang
climate change ay magdudulot ng labis na pag-init ng
karagatan sa paligid ng Timog-silangang Asya kung
saan kabilang ang Pilipinas.
o Magiging dahilan ito sa halos 50% pagbaba ng huli ng
isda at pagkawala ng halos 70% ng pagang (coral reef)
• Nagdadala rin ng labis na pag-ulan at matitinding
bagyo
o Ang pagbaha, pagtaas ng level ng dagat, at
pagkakaroon ng malalakas na daluyong bagyo ay
nakakasira sa pananim, kabahayan, gusali, at
estruktura.
o Gayundin ang mga ito ay nagiging sanhi ng pagguho ng
lupa, sakuna, at pagkawala ng maraming buhay.
Dalawang Sanhi ng Climate Change:
1. Natural na pagbabago ng klima dala ng epekto ng araw
sa mundo
2. Ang init mula sa ilalim ng lupa o epekto ng mga
gawain ng tao
Epekto ng Climate Change:
• Ayos sa pagtatalakay ni Sir Cuevas
1. Patuloy na pagtaas ng temperatura
2. Pangamba na mawala ang iba’t ibang uri ng hayop
3. Paghina ng kooperasyon ng mga estado
4. Pagtaas ng antas ng tubig sa karagatan
5. Paglakas at pagdalas ng mga bagyo
6. Madalas na tagtuyot, sunog, at baha
7. Banta sa kalusugan
8. Pagkalugi ng ekonomiya
• Ayon sa libro (Paglinang sa Kasaysayan
Kontemporaneong Isyu 10)
1. Kakaibang takbo ng panahon, hindi gaya ng nakagisnan
na, na nararanansan ng mga tao
2. Ang taglamig o tag-init, halimbawa, ay mas tumatagal
kaysa karaniwan at maaaring umulan o uminit sa
panahong hindi inaasahan
o Isang halimbawa nito ay ang napapadalas at
tumitinding El Niño at La Niña
Global Warming
• Aspekto ng climate change
• Pagtaas ng karaniwang temperatura ng mundo bunga ng
pag-ipon ng carbon dioxide at greenhouse gases sa
atmospera na dulot ng mga gawain ng tao
• Ang tuloy-tuloy na pagtaasa ng temperature sa rabaw
(surface) ng mundo dahil sa pagtaas ng level ng mga
 greenhouse gas (GHG) na nakapagpapanipis ng ozone
layer ng mundo
o Ozone Layer – Ang humaharang sa mapanganib na
ultraviolet rays ng araw na maaaring magdulot ng
kanser sa balat at magpabansot ng mga pananim
o Greenhouse Gas (GHG) – Mayroong pinakamalaking epekto
sa global warming
• Isang sanhi ng pagpapabago ng klima
Greenhouse Effect
• Likas na kaganapan sa atmospera ng mundo
• Pagpasok ng init ng araw sa atmospera bagamat hindi
ito nakakalabas pagbalik ng kalawakan
• Likas na paraan ng mundo para panatilihin ang antas
ng temperatura na bumubuhay sa lahat ng mga nilalang
sa loob nito
Carbon Dioxide
• Maraming gawain ang mga tao na nakapagpapataas sa
konsentrasyon nito sa ating kapaligiran at atmospera
tulad ng pagputol ng mga puno, pagkakalbo ng
kagubatan, at paggamit ng mga fossil fuel
• Industrial Revolution → Kasalukuyan
o Mahigit 3 beses na tumaas
• Pangunahing sanhi ng climate change
Ang usapin sa climate change ay mas mauunawaan kung
titingnan ang mga aspektong political, pang-ekonomiya,
at panlipunan.
a. Aspektong Politikal – Pinag-uusapan ang mga hakbang
na ginagawa ng pamahalaan at pribadong sektor tulad
ng paggawa at pagpapatupad ng mga polisiya, programa,
direktiba, at patakaran hinggil sa climate change
• Ang mga hakbanging ito ay nasa lokal at pandaigdigang
antas
b. Aspektong Pang-ekonomiya
• Pinag-uusapan ang epekto ng climate change sa
kabuhayan ng tao, sa likas-yaman, at kung ano-anong
patern ng produksiyon at mga paraan ng ekonomikong
pag-unlad ng mga bansa ang nakaaapekto sa pagbabago
ng klima
• Pinag-uusapan din kung paano ang tao’t lipunan ay
responsible sa pagkakaroon ng climate change,
gayundin sila ay may kakayahan sa pagbawas ng
masasamang epekto at panganib na dala nito
• Climate Change – May malawak na impluwensiya sa
lipunan
• Lipunan – May malaking kinalaman sa pagkakaroon ng
climate change
c. Aspektong Panlipunan
• Ang isang lipunang binubuo ng mga matitinong pinuno
at mga mamamayang responsible at mapagmahal sa
kalikasan ay inaasahang makakatulong upang hindi
lumala ang climate change.
• Pagiging mulat ng mga pinuno tungkol sa climate
change – Nakatutulong upang makagawa ang pamahalaan
ng mga hakbang para mapangalagaan ang kapaligiran
• Halimbawa ng maaaring gawin ng mga pinuno upang
mapangalagaan ang kapaligiran: Kaugnay nito dapat ang
estriktong pagpapatupad ng mga batas na nangangalaga sa
kapaligiran.
1. Pagbabawal sa mga establisimyentong pangkomersiyo
na gumagamit ng plastic at polystyrene container
upang pagsidlan ng mga pinamili o pagkain – Layon
nito na mabawasan ang paggamit ng plastic na
bumabara sa mga daluyan ng tubig, gayundin ang
pagsusunog nito na nakasisira sa atmospera.
2. Ang pagsasailalim ng mga sasakyan sa isang
emission test upang matiyak kung nasa
pinapayagang level ng ibinubugang usok ang mga
sasakyan.
3. Maaaring ipasara o pagmultahin ang mga pabrika at
minahan na hindi sumusunod sa mga patakarang
nangangalaga sa kalikasan.
4. Pagpupundar ng mga industriyang hindi gaanong
umaasa sa enerhiyang mula sa petrolyo at karbon
at gumagamit ng alternatibong enerhiya
(enerhiyang solar at enerhiyang hangin)
o Nakatutulong sa pag-iwas na mapalala ang climate
change
o Patern ng produksiyon ng mga industriyalisadong bansa
(Tsina at Estados Unidos) – Nakadepende sa paggamit
ng fossil fuel na nagdudulot ng malaking pinsala sa
kalikasan
§ Fossil Fuel – Panggatong na nagmula sa mga labi
ng mga halaman at hayop na nabaon sa ilalim ng
lupa nang milyong taon; at kabilang dito ang ulin
o karbon (coal), petrolyo, at natural gas.
5. Kailangang ipasailalim sa regulasyon ang mga
kabuhayang nakapipinsala sa kalikasan gaya ng
pagkakaingin at pagmimina
• Mahalaga ang pagkakaroon ng mga proyekto tungo sa
mapapanatiling pag-unlad (sustainable development)
upang patuloy na mapangalagaan ang kalikasan.
1. Pagtatanim ng mga pinutol na puno
2. Pagtatalaga ng forest reserve kung saan bawal
magputol ng kahoy at manghuli ng mga hayop
• Lipunan – Ang siyang tumutupad o lumalabag sa mga
alituntunin, programa, at batas na mangangalaga sa
kalikasan
• Patern ng Pagkonsumo ng mga Tao – Nakakaapekto sa
climate change gaya ng pag-aaksaya ng tubig at
pagkain, pagtatapon ng mga bagay na puwede pang
gammitin (pagreresikli), at labis na pagkahilig sa
pamimili at pagkonsumo
• Tandaang magkaugnay ang pagkonsumo at paggawa ng mga
produkto.
o Kung ang isang lipunan ay may malaking
pangangailangan sa mga produkto, tatapatan naman ito
sa hanay ng produksiyon.
• Mahalaga ang pagbibigay sa mamamayan ng malawak at
malalim na kaalaman tungkol sa relasyon ng paggawa ng
tao sa pagbabago ng klima
o Magagawa ito sa paaralan, sa mga seminar, at sa
media.
Kasaysayan ng Pag-aaral sa Climate Change
• Steam Engine ni Thomas Newcomen
o Sinasabing ang pagkakaimbento nito noong 1712 ay ugat
ng kasaysayan ng climate change
o Ginagamitan ng uling ang makinarya nito upang gawing
singaw (steam) ang tubig na siyang magpapagalaw sa
piston
o Ang nagbigay-daan sa Rebolusyong Industrial at
malawakang paggamit ng uling
• 1800s – Ipinaliwag ng mga siyentista ang tungkol sa
natural na pangyayari sa atmospera na greenhouse
effect
o Isang likas na proseso ng pag-init ng rabaw ng mundo
o Tinatanggap ng lupa at karagatan sa mundo ang init na
dala ng sinag ng araw.
o Mula sa naipong init, nakalilikha ang mundo ng
radyasyon na maaaring pakakawalan sa kalawakan;
ngunit ang ilang init nito ay sinasagka ng GHG sa
atmospera upang mapanatili ang tamang init sa mundo
• Pang-industriyang pagsusunog ng ulig at dumaraming
konsentrasyon ng carbon dioxide (CO2) sa atmospera –
Binabanggit ng mga Kimiko (chemist) na ito ay
nakadaragdag sa natural na greenhouse effect
• Guy Callendar (Inhinyero at Imbentor) – Sinabi noong
1938 na tumaas ang temperatura sa nakaraang siglo
kasabay ang pagdami ng konsentrasyon ng CO2 ngunit
ipinagkibit-balikat lamang ng mga meteorologo ito
• Gilbet Plass (Pisiko/Physicist) – Kinumpirma noong
1955 ang dumobleng kosentrasyon ng CO2 ay magpapataas
ng temperatura nang 3-4°C
• Roger Revelle (Oséanógrapó) at Hans Seuss (kimiko) –
Sinabi noong 1957 na hindi kaya ng karagatan na
tanggapin pa ang dumaragdag na CO2
• Wallace Broecker (Siyentista) – Ginamit ang terminong
global warming noong 1975
• Monteal Protocol – Isang kasunduan ng mga bansa sa
paglimita sa paggamit ng mga kemikal na makakasira sa
ozone layer na nabuo noong 1987
• Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
o Binuo noong 1988 upang mag-ipon ng ebidensiya tungkol
sa climate change
o Magkasamang binuo ng United Nations Environment
Program (UNEP) at World Meteorological Association
(WMA) na naglalayong mangolekta ng mga ebidensiya
tungkol sa climate change upang mapalawak at
mapalalim ang kaalaman tungkol dito
o Makalipas ang isang taon, iniulat nito na totoong
nakapagdaragdag ang tao ng emisyon ng GHG sa
atmospera na nagreresulta sa pag-init pa ng mundo
o Dahil sa mga pag-aaral na ginawa nito, natuklasan na
may kinalaman ang mga tao sa pagbabago ng klima dahil
sa kanilang emisyon ng GHG – Tinataya sa pamamagitan
ng dami ng ibinubugang carbon dioxide at methane na
tinaguriang carbon footprint ng populasyon, sistema,
at gawain sa isang lugar.
o Mga ulat noong 2007 at 2013 – Pinagtitibay nito na
ang emisyon ng GHG mula sa aktibidad ng mga tao ang
responsible sa nararansan nating climate change
o Baong kaalaman hinggil sa climate change at ang
babalang ginawa nito tungkol sa mabilisang pagtugon
sa suliraning ito – Naging dahilan upang makamit ng
mga siyentipiko sa IPCC ang Nobel Peace Prize noong
2007
• United Nations Framework Convention on Climate Change
(UNFCC)
o Kasunduan na binuo sa Earth Summit o United Nations
Conference on Environment and Development (UNCED) sa
Rio de Janeiro, Brazil noong 1992 na maipirmi ang
konsentrasyon ng GHG sa level na maiiwasang
makapagdulot ng masamang epekto sa klima ng mundo
o Sa kasunduang ito nakalatag ang protocol o kodigo ng
mga alituntuning susundin tungo sa pagbabawas ng
emisyon ng GHG
o Mahalaga ang dokumentong ito para mabuo ang iba pang
kasunduang tumatalakay sa climate change
o Pilipinas – Bilang pakikiisa sa pagtugon sa
suliraning dala ng climate change, ito’y lumagda sa
UNFCC
• Mga sumunod na kasunduan pagkatapos ng UNFCC:
1. Kyoto Protocol
2. Paris Agreement
Mauna Loa Observatory sa Hawaii – May kakayahang sumukat
ng pandaigdigang kalidad ng hangin
Mga Programa, Polisiya, at Patakaran tungkol sa Climate
Change
• Dahil sa malubhang epekto ng climate change, hindi
lamang mga bansa kundi mga pandaigdigang samahan din
ang gumagawa ng mga programa, polisiya, patakaran, at
aksiyon hinggil sa suliraning ito
• Pilipinas
o Isa sa mga bansang madalas makaranas ng mga kalamidad
na epekto ng climate change
o Climate Change Vulnerability Index (CCVI)
§ Ang index na ito ay sumukat sa mga bansa ayon sa
panlipunan, pang-ekonomiya, at pangkapaligirang
mga salik sa mga kategoryang pag-unlad, likas na
yaman, populasyon, agrikultura, at sigalot.
§ 2016 CCVI - Ang bansa ay nasa ika-13 na
bulnerable sa pagbabago ng klima
§ 2015 CCVI – Ang bansa ay nasa ranggong ika-8
§ 2013 CCVI – Umabot pa ang bansa bilang pangalawa
sa mga nasa lubhang panganib
o WorldRiskReport
§ Risk index na inihanda ng Alliance Development
Works – Isang nongovernmental organization sa
Germany
§ Kinakalkula sa index kung gaano kabulnerable ang
isang bansa batay sa mga salik na pagkalantad ng
mga bansa sa likas na panganib (lindol, pagbaha,
tagtuyot, pagtaas ng sea level), posibilidad na
maranasan ito, kakayahang mabawasan ang
negatibong konsekuwensiya ng sakuna, at
kakayahang makagawa ng pangmatagalang estratehiya
upang makaangkop.
§ WorldRiskReport 2016 – Ang bansa ay nasa ikatlong
ranggo na ang ibig sabihin ay mataas ang panganib
ng sakuna na mararanasan ng Pilipinas batay sa
panlipunan, ekonomiko, at ekolohikong kondisyon
ng bansa
o Climate Change Commission o CCC (Komisyon sa
Pagbabago ng Klima)
§ Ang bansa ay mayroong ganito na itinatag noong
2009 sa bias ng Batas Republika blg. 9729 o
“Climate Change Act of 2009”
§ Tungkulin ng Komisyon – Maglatag at magpatakbo ng
mga patakaran at polisiya ng bansa hinggil sa
climate change
§ Layunin – Suriin, ayusin, at pagtugmain ang mga
programa na may kinalaman sa climate change
o Ang tinatayang pagtataas ng temperatura ng bansa bago
ang 2020
§ Magiging sanhi ito ng paghina ng ani dahil sa
pagkatuyo ng mga patubig at watershed
§ Malaki rin ang magiging negatibong epekto nito sa
kabuhayan ng mga magsasaka at sa seguridad ng
pagkain ng bansa.
o Global Risk Index 2019
§ Overall Natural Hazard Score – Ika-1
§ Single Natural Hazard Score – Ika-7 ang Maynila
• Montreal Protocol
o Sa ibayong-dagat, nang ito’y lagdaan noong 1987,
naging pormal at seryoso ang pagkilala at pagtugon sa
usaping climate change
o Napagkasunduan noon ng mga bansa na bawasan o tigilan
ang paggamit ng mga kemikal tulad ng
chlorofluorocarbons (CFC) na lubhang pumipinsala sa
ozone layer.
o Hydrofluorocarbons (HFC) – Sa ngayon, ito ang
ipinalit ng industriyang kemikal sa CFCs na ginagamit
bilang pampalamig ng refrigerator at airconditioner
• Charles Keeling (Siyentista)
o Ang nakadiskubre noong dekada 1950 ng direktang
kaugnayan ng pagtaas ng temperatura at ng antas ng
carbon dioxide sa atmospera
o Iniugnay niya ang kaniyang natuklasan sa global
warming
o Mauna Loa Observstory sa Hawaii – Siya’y nagsimulang
magtasa ng dami ng carbon dioxide sa atmospera
o National Medal of Science – Ang pinakamataas na
parangal ng iginagawad ng pangulo ng Estados Unidos
sa mga siyentipiko kung saan ginawaran siya nito
noong 2002
- National Climate Change Action Plan 2011-2028
- 7 Sakop ng Plano:
1. Seguridad sa pagkain
2. Pagkakaroon ng sapat na tubig
3. Katatagan ng kapaligiran at ng ecosystem
4. Seguridad ng mamamayan
5. Pagkakaroon ng climate-smart na industriya at
serbisyo
6. Sustainable at Renewable na enerhiya
7. Pagbibigay ng kaalaman sa mamamayan
• Kyoto Protocol
o Noong 1997, napagtanto ng mga lumagdang bansa na
hindi sapat ang kasunduang magbawas lamang ng
emisyon, kinakailangan din ang isang batayang
susundin kaya binuo nila ito
o Nagtakda ng target na ibabawas sa emisyon lalo na sa
mauunlad na bansa
§ Mauunlad na Bansa – Itinuturing na direktang
responsible sa pagtaas ng level ng GHG sa
atmospera dahil sa kanilang mga gawaing
industriyal
o Nagkabisa noong 2005
o Dalawang panahon ng pagsunod sa pagbabawas ng emisyon
(Commitment Period) ang itinakda sa protocol ng mga
lumagdang bansa
1. 2008-2012 – Unang commitment period upang maabot
ng mga lumagdang bansa ang kanilang target
2. 2013-2020 – Ikalawang commitment period na
ipinagpapatuloy ang pagbabawas ng emisyon sang-
ayos sa ilang susog at pagbabago sa protocol na
kanilang napagkasunduan na tinatawag na Doha
Amendment
o Mga target ng mga iba’t ibang lugar na binigay noong
2008-2012 (Unang Commitment Period):
a. Buong European Union – -8%
b. Estados Unidos – -7%
c. Hapon (Japan) - -6%
o Tsina
§ Hindi binigyan ng target sa panahong iyon dahil
mababa pa ang emisyon ng GHG nito, ngunit
pagkaraan ng 12 taon, ito na ang may
pinakamalaking ibinubugang GHG sa buong mundo na
umabot sa 7.7 bilyong metriko tonelada ng carbon
dioxide dahil sa matindi at malawakang paggamit
ng karbon para sa masidhing modernisasyon at
industriyalisasyon ng bansa
§ Ang ibang mga lungsod dito ay halos hindi na
makita ang araw dahil sa nakabalot na makapal na
usok; ang mga tao ay karaniwang nakatakip ang
ilong dahil sa polusyon
o 2016 – 194 na ang lumagdang bansa at 75 ang
nagratipika
o Pagkatapos maratipika ito sa isang bansa, maari na
itong maipatupad doon.
o Estados Unidos
§ Isa sa mga lumagda ngunit tumangging iratipika sa
dahilang ang pagpapatupad ng protocol ay
magkakaroon ng mabigat na implikasyon sa
ekonomiya ng kanilang bansa, ayon noon sa dating
Pangulong George W. Bush
§ Isa sa pangunahing nagbubuga ng GHG sa buong
daigdig
o 2009 – Nalampasan na ng Tsina ang Estados Unidos
bilang pinakamalakas magbuga ng GHG
• Bali Action Plan – Binuo noong 2007
• Copenhagen Accord – Binuo noong 2009
• Cancun Agreements – Binuo noong 2010
• Durban Platform for Enhanced Action – Binuo noong
2012
• Paris Agreement
o Binuo noong 2015 at naging epektibo noong Nobyembre
2016
o Nangangako ang mga lumagdang bansa na lilimitahan ang
emisyon ng GHG sa kung ano lamang ang kayang
tanggapin o sipsipin ng mga puno, kalupaan, at
karagatan mula 2050-2100
o Paglilimita ng emisyon ng GHG – Para makapigil sa
pagtaas ng temperatura ng mundo sa di hihigit 2°C, at
kung maaari ay mailimita ito sa 1.5°C
o Ang bawat bansa ay siyang magtatakda kung paano nila
maipatutupad ang kasunduan
o Nagsimula itong magkabisa noong Nobyembre 4, 2016.
o Ang pag-aalis ng Estados Unidos sa Paris Agreement
§ Nitong 2017, ipinahayag ni Pangulong Donald Trump
na aalis ang bansa sa Paris Agreement upang
maipagpatuloy niya ang industriya ng uling at
hindi umano masaktan ang ekonomiya at hindi
mabawasan ang mga trabaho
§ Mga siyentista at mga pinuno ng mundo – Kinondena
naman ang hakbang na ito at sinabing
ipagpapatuloy pa rin nila ang napagkasunduan
kahit wala na ang Estados Unidos
o Pilipinas
§ Abril 22, 2016 – Lumagda sa UN sa New York
§ Marso 23, 2017 – Niratipika ang kasunduan sa
pamamagitan ng pormal na pagpapaalam nito sa UN
§ Abril 22, 2017 – Nagkabisa ang kasunduan sa bansa
• Pagkakaiba ng Paris Agreement sa Kyoto Protocol
Paris Agreement Kyoto Protocol
Nililimitahan ang emisyon ng mga bansa na Nakapokus sa
isinasaalang-alang ang makakayang tanggapin target na ibabawas
ng kapaligiran at sipsipin ng karagatan sa emisyon ng GHG
upang hindi na makadagdag sa pag-init ng ng mga mauunlad na
mundo bansa
Epekto ng Climate Change sa Kapaligiran at Lipunan
• Epekto sa Kapaligiran – Kadalasan, ito’y may epekto
rin sa kabuhayan ng tao at sa lipunan
• Hindi normal na pag-init o paglamig ng temperatura
• Pagdami ng bad ozone sa hangin bunga ng mainit na
temperatura
o Malapit sa ibabaw ng mundo
o Siyang pinakasangkap ng smog na mapanganib malanghap
ng mga tao
o Resulta ng paglanghap nito – Hika, kanser sa baga, at
iba pang sakit sa baga
• Good Ozone – Ozone na nasa itaas ng atmospera
• Mainit na Temperatura – Nagreresulta sa pagbaba ng
level ng tubig o pagkatuyo ng ilog, batis, lawa, at
bukal
• Makararanas ang mga tao ng kakulangan sa tubig na
inumin, pandilig, irigasyon, at maging palaisdaan
• Kabuhayan – Apektado dahil sa pagkasira ng mga
pananim at pagkabansot ng mga isda na magreresulta sa
mababang kita o kawalan ng kita ng mga mangingisda,
magsasaka, at mga negosyante
• Mga sakit na may kinalaman sa labis na mainit na
panahon: Dahil sa mga ito, may mga nagkakasakit at
namamatay at ibig sabihin ng pagkakasakit ay dagdag gastos
1. Heat Wave
2. Inaatake ng hika
3. Heat Stroke - Marami ang inaatake nito kapag tag-
init kaya pinapayuhan ang mga tao na magdala ng
inumin at paying, at piling dumaan sa malilim na dako
4. Mataas na presyon ng dugo
• Tumataas ang konsumo ng koryente – Dahil sa paggamit
ng bentilador at airconditioner buong araw
• Marami ang pumupunta sa mga mall hindi para mamili
kundi upang magpalamig.
• Isinasagawa ng lokal na pamahalaan upang maibsan ang
kakulangan sa tubig:
o Pagrarasyon ng tubig sa mga barangay upang ang lahat
ay mabigyan
o Kung minsan, nagbibigay ng direktiba sa mga
subdibisyon na patayin ang tangke ng tubig sa loob ng
dalawa hanggang tatlong oras kada araw kaya
kailangang mag-imbak ng tamang dami ng kakailanganing
tubig ang mga residente.
• Ginagawa ng lokal at nasyonal na pamahalaan hinggil
sa pagtaass ng konsumo ng koryente tuwing tag-init
o Maaaring magtakda ng ilang oras na walang koryente
kada araw upang mabawasan ang pagkonsumo nito.
o Gumamit ng pamaypay ang marami kahit ilang oras
lamang.
• Mga kompanya ng koryente at tubig – Nagpapaalaala sa
mga konsumer na matutong magtipid
• Heat Wave Warning System – Ginagamit upang tukuyin
ang level ng panganib ng init ng temperatura nang sa
gayon ay maabisuhan ang mga tao sa dapat nilang
gawin, gaya ng pag-iwas na mabilad sa araw,
pagpapahinga mula sa pisikal na aktibidad, pagtungo
sa malilim o nalalamigang lugar, pag-inom ng maraming
tubig, at iba pa
• Mga dalubhasa sa pagsasaka (farm technician) – Upang
makiangkop sa panahon ng tag-init at tagtuyot, sila’y
inaatasang magbigay ng payo tungkol sa mga pananim na
nabubuhay at napapakinabangan kahit tag-init tulad ng
sagin, pakwan, at mga punongkahoy na namumunga sa
tag-araw nang sa gayon, may pagkakakitaan pa rin ang
mga magsasaka kahit tagtuyot.
• Nagbabanta sa kaligtasan ng mga bayang malapit sa
baybaying dagat, ilog, at lawa
• Milyon-milyong mamamayan sa buong mundo ang nakatira
sa mababang lugar na nasa panganib ng pagbaha.
• Mga nasa malapit sa baybayin – Nasa panganib na
lumubog kapag lubhang tumaas ang tubig sanhi ng bagyo
at daluyong
• Mga dakong malapit sa karagatan – Nanganganib dahil
sa banta ng pagtaas ng level ng tubig-dagat kung
matunaw ang mga yelo at glacier malapit sa mga polo
• Pagtunaw ng mga yelo at glacier – Kung mangyari ito,
maaaring dumalas ang matinding pagbaha at maraming
tao ang mawwalan ng kabuhayan at ari-arian.
• Pag-init ng mundo – Maaaring maapektuhan ang mga
resort sa mga bundok na pasualan at pinagdarausan ng
pag-ski
• Ang mga lugar na dating napakatindi ng lamig ay
nakararanas ngayon ng pag-init ng temperatura.
• Niyebe at glacier sa Bundok Kilimanjaro sa Aprika
o Pinangangambahan na ring mawala ilang dekada lag mula
ngayon
o Hindi lang lumiliit ang sukat nito kundi numinipis
din
• Hindi lamang ang pamahalaan ang dapat humarap sa
suliranin hinggil sa climate change, kundi kailangan
ng pagtutulungan at kooperasyon ng iba’t ibang sektor
sa buong daigdig, kasama siyempre ang mga mamamayan.
• Ang buhay ng sangkatauhan ay nanganganib dahil sa
masamang epekto ng climate change.
• Pinagmulan o may kagagawan ng climate change – Ang
tao rin mismo
• Isang hamon sa tao – Ang magkaroon ng bagong
kamalayan, kaugalian, at gawi na makahaharap sa mga
hamon ng climate change
• Bagong Teknolohiya – Marapat na magamit ang mga ito
hindi upang makapagpalala kundi upang mailigtas ang
mga tao sa lupit ng climate change
Mga Isyu sa Pamamahala at Pagharap sa Disaster
Halimbawa ng mga Sakuna o Kalamidad sa Pilipinas:
1. Bagyong Yolanda (2013)
2. Malakas na lindol sa Baguio (1991)
3. Pagputok ng Bulkang Pinatubo (1991)
4. Pagputok ng Bulkang Taal sa Tagaytay (2020)
Likas na Panganib (Natural Hazard)
• Lindol, baha, tagtuyot, at bagyo
 • Nagdadala ng iba’t ibang uri ng kalamidad o sakuna
1. Pagkamatay ng maraming tao at hayop • maaaring matumba ang mga puno • maghanda ng plaslayt, first-
2. Pagkasira ng mga puno, halaman, at pananim at mapinsala ang mga halaman aid kit, at pagkain
3. Pagkawasak ng mga estruktura, kabahayan, kalye, at • maaaring tumagilid ang mga puno • gawing fully charged ang
tulay ng niyog cell phone
4. Pagkabuwal ng mga poste na sanhi ng disrupsiyon ng • maaaring mitumba ang mga puno • huwag maglayag ang maliliit
ng saging na bangka
koryente at linyang pangkomunikasyon
• lubhang maaapektuhan ang • bantayan ang posisyon,
5. Malawak na kawalan ng makakain at maiinom o taggutom
taniman ng palay at mais direksiyon, bilis, at lakas
6. Pagkakasakit
• maaaring matanggal ang mga ng bagyo habang dumadaan sa
7… Marami pang iba bubong na gawa sa nipa at kagon isang lokalidad
Kalamidad – Kadalasa’y kasunod ng isang likas na • maaaring tumagilid o maitumba • pinaaalalahanang mag-ingat
panganib ang mga poste ng koryente ang kasalukuyang naglalakbay
Mga dahilan kung bakit nakakaranas ng madalas na sakuna • maaaring masira ang mga munting sa karagatan at himpapawid
ang Pilipinas: billboard • kanselahin ang mga panlabas
1. Pagsabog ng Bulkan – Dahil nasa Pacific Ring of Fire • munti hanggang katamtamang na aktibidad
2. Pagbagyo – Dahil nasa Typhoon Belt pagkasira sa direktang • pinaghahanda ang mga
Disaster – Anumang hindi inaasahang pangyayari na maapektuhang lokalidad disaster preparedness unit
maaaring mauwi sa pagkawala ng buhay ng tao, pagkasira c. PSWS 3
ng mga ari-arian, pagkawasak ng kabuhayan at o 121-170kph na hangin sa loob ng 18 oras
kapaligiran, at pagkalugi ng ekonomiya. o Higit sa 14 metro ang alon sa dagat
2 Uri ng Disaster: o Posibleng magkadaluyong bagyo sa baybayin
1. Natural Disaster Pinsalang Hatid Marapat Gawin
2. Man-made Disaster • maaaring mapinsala ang maraming • pinapayuhang magbakwet o
Disaster Risk Reduction (DRR) – Naglalayong maibsan ang puno ng niyog lumikas sa mas matitibay na
matinding kapahamakan, pagkasira, at pinsala na dala ng • maaaring mitumba ang malalaking estruktura
mga likas na panganib sa mga tao, ari-arian, at mga puno at mitumba ang maraming • pinapayuhang lumikas din ang
puno ng saging nakatira malapit sa ilog o
estruktura sa pamamagitan ng prebensiyon
• masisira ang tanimanng palay at baybayin
Epekto ng likas na panganib sa kapaligiran – Kung ito’y
mais • kanselahin ang mga panlabas
matindi, matindi rin ang nagiging kapahamakan
• maaaring mawasak ang mga bahay na aktibidad
Kalamidad at Sakuna – Karaniwang ginagamit sa pagtukoy na gawa sa magaang materyales • mapanganib ang kondisyon sa
sa magkaugnay na likas na panganib at desastre • maaaring mapinsala ang mga mga apektadong komunidad
Kalamidad estruktura gaya ng bodega at • mapanganib ang paglalakbay
• Kung ihahambing sa kasalukuyan, hindi kasindalas warehouse sa karagatan para sa lahat
mangyari ang mga ito noon. • maaaring malawakang maapektuhan ng sasakyang-dagat
• Ngayon, dahil sa kalimitan nito, sa dami ng mga taong ang daloy ng koryente at linya • delikado ang paglalakbay sa
ng komunikasyon himpapawid
napipinsala, at sa laki ng halaga ng mga nasisirang
• katamtaman hanggang matinding • suspendido ang klase sa
estruktura at serbisyo, pinagtuunan na ng pansin ng pagkasira, partikular sa mga lahat ng antas
pamahalaan at ng pribadong sektor ang pagkakaroon ng sektor ng agrikultura at • rumoronda ang mga disaster
sistema sa pagtugon sa pagdating ng likasna panganib industriya preparedness unit upang
at dala nitong kalamidad. rumesponde sa ngangailangan
• Marami sa mga ito ay sanhi ng likas na panganib d. PSWS 4
ngunit marami rin ay likha ng tao o 171-220 kph ang hangin sa loob ng 12 oras
Disaster Risk Mitigation – Napagtanto na mahalaga ang o Higit sa 14 metro ang alon sa dagat
pagkakaroon ng programang ito upang maglatag ng mga o 2-3 metro ang daluyong bagyo sa baybayin
hakbang sa pag-iwas o pagbawas ng pinsalang dulot ng Pinsalang Hatid Marapat Gawin
kalamidad • maaaring malawakang masira • pinapayuhang magbakwet o
Mga Likas na Panganib: ang taniman ng puno ng niyog lumikas sa mas matitibay na
1. Bagyo • maraming malalaking puno ang estruktura
• Isang malakas na hanging kumikilos nang paikot, na matutumba • pinapayuhang lumikas din ang
madalas ay may kasamang malakas at matagal na pag- • hindi na mapapakinabangan nakatira malapit sa ilog o
ang bungang palay at mais baybayin
ulan. • kanselahin ang mga panlabas na
• matinding pagkasira sa
• Mga Halimbawa: anumang uri ng gusali aktibidad
1. Bagyong Reming (Durian) noong 2006 • maaaring lubhang maantala • inaasahang kompleto na ang
2. Bagyong Frank (Fengshen) noong 2008 ang daloy ng koryente at pagbakwet o paglika sa mas
3. Bagyong Pablo (Bopha) noong 2012 linya ng komunikasyon ligtas na kublihan
4. Bagyong Yolanda(Haiyan) noong 2013 • malaki ang inaasahang • rumeresponde ang lahat
• Philippine Atmospheric, Geophysical, and Astronomical pagkasira sa mga komunidad ahensiyang tagapag-ugnay upang
• maitutumba ang malalaking marating lahat ang
Services Administration o PAGASA (Pangasiwaan ng nangangailangan ng agarang
Pilipinas sa Serbisyong Atmosperiko, Heopisiko, at billboard
tulong
Astronomiko) – Ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa e. PSWS 5
sa paglalabas ng public storm warning signal (PSWS) o Higit sa 220kph ang hangin sa loob ng 12 oras
upang magbigay babala tungkol sa lakas ng paparating o Higit sa 14 metro ang alon sa dagat
na bagyo at lokasyon at tatahakin nito upang o Higit sa 3 metro ang daluyong bagyo sa baybayin
makapaghanda ang mamamayan Pinsalang Hatid Marapat
• Limang Antas ng PSWS: Gawin
a. PSWS 1 • maitutumba ang lahat sa taniman ng puno ng saging Kapareho
o 30-60kph na hangin sa loob ng 36 oras • maitutumba ang karamihang puno at malalagasan ng ng mga
o 1.25-4 metro ang alon sa dagat dahoon nararapat
gawin
Pinsalang Hatid Marapat Gawin • malawak na pinsala sa mga estrukturang nasa baybayin
kapag
• maaaring maputol ang • suriin ang bahay at kumpunihin ang • matatanggal ang mga bubong ng karamihang PSWS 4
malilii na sanga ng dapat ayusin estrukturang pangresidente at pang-industriyal,
puno • linisin ang drenahe gayundin ang mga bintana at pinto
• maaaring makapaminsala • anihin ang maaaring anihin sa • maaantala ang daloy ng koryente at linya ng
ng magagaang estruktura bukirin komunikasyon
• maaaring masalanta ang • making sa balita sa kalagayan ng • maibabagsak ang lahat ng billboard
palay bagyo kada anim na oras 2. Baha
• maaaring tumagilid ang • pinaghahanda ang mga disaster • Ang pagtaas ng tubig nang higit sa kapasidad ng ilog
puno ng saging preparedness unit at ibang daluyan na ang resulta ay pag-apaw nito sa
b. PSWS 2 kapatagan.
o 61-120kph na hangin sa loob ng 24 oras • Ilog Marikina at Ilog Pasig – Sa Kalakhang Maynila,
o 4.1-14 metro ang alon sa dagat binabantayan ito kung sakaling umapaw ang tubig
o Posibleng magkadaluyong bagyo sa baybayin tuwing may malakas na bagyo o may walang patid nap
Pinsalang Hatid Marapat Gawin ag-ulan
• Dam – Sa ilang lalawigan, binabantayan din ang o Mahigit 3.1 milyong katao - Naapektuhan
posibleng pag-apaw o pagpapakawala ng tubig nito b. Baguio, Cabanatuan, at Dagupan noong Hulyo 1990
• Bagyong Ondoy (Ketsana) noong 2009 o Episentro – Nueva Ecija
o Isa sa mga itinuturing na pinakamalubhang pagbaha o Lakas – Magnitud 7.4
sa Pilipinas o Mahigit 2,000 katao – Nasawi
o Napasailalim ang Kalakhang Maynila at 23 c. Tohoku sa Hapon noong Marso 2011
lalawigan sa kalamidad o Niyanig ng magnitud 9.0
o Naapektuhan ang Maynila, Vietnam, at Cambodia o Nagresulta ito sa umabot sa 130 talampakang tsunami
o Sa loob ng 12 oras ng walang-tigil nap ag-ulan, na nagdulot ng malawakang pinsala hindi lang sa
nakapagbuhos ito ng katumbas na isang buwang pag- baybayin kundi paloob sa lupain.
ulan o 448.5mm. o Lumagpas sa seawall ang dagat na gumalaw
o Hindi rin magawang makatawid ng mga bus at kotse o Humigit-kumulang 16,000 katao – Namatay
sa bahang umabot hanggang leeg sa bahang ito ng o Mahigit 200,000 – Nawalan ng tirahan
Cainta, Rizal. o Halagang Napinsala – Bilyon-bilyong dolyar ng
impraestruktura at produktong agrikultura
• Mga Sanhi ng Pagbaha:
o Meltdown ng isang planta nuclear sa Fukushima –
a. Matinding pag-ulan
Dumagdag pa sa lindol na nagpataas sa level ng
b. Pagkaipon ng tubig dahil sa mga baradong daluyan
radyasyon sa lugar
ng tubig
d. Banda Aceh sa Indonesia noong 2004
c. Biglaang pagbuhos ng ulan
o Ang mapaminsalang tsunami noong 2004 ay sanhi nito
d. Tuloy-tuloy nap ag-ulan sa buong araw
o Magnitud 9.1
• Kaugnay nito, ang pag-alerto sa taong-bayan tungkol o 230,000 katao – Namatay sa India, Sri Lanka,
sa posibleng pagbaha ay naging sistematiko sa Thailand, Myanmar, Maldives, at iba pang bansa sa
paglalabas ng klasipikasyon ng pagbuhos ng ulan: palibot ng Karagatan Indian
Klasipikayon Sukat ng Ibinuhos ng Posibilidad ng Pagbaha at
5. Pagsabog ng Bulkan
(Kulay) Ulan (milimetro, mm) Maaaring Gawin
Yellow 7.5-15mm sa isang oras Pinamomonitor ang mga nasa • Bumubulusok ang lava palabas ng bukana nito
Rainfall at magpapatuloy komunidad sa kondisyon ng • Sumasabog ang bulkan kapag napakalakas na ng presyon
Advisory pag-ulan at binabalaan ang sa ilalim ng lupa.
(Dilaw) mga nasa mabababang lugar
na possible silang bahain
• Sinasabayan din ng nakalalasong gas at iniluluwang
Orange 15-30mm sa isang oras Inaalerto ang mga nasa malalaking bato at abo na umaabot ng daan-dang
Rainfall at magpapatuloy sa komunidad sa tiyak 9ab kilometro pataas sa atmospera
Advisory susunod na dalawang anta ng pagbaha • Lava
(Kahel) oras o Nagagawang masunog ang anumang madaanan nito
Red Rainfall 30-65mm sa isang oras Pinagbabakwet ang mga nasa (kagubatan, pananim, at kabahayan)
Advisory at inaasahang komunidad dahil sa
o Karaniwang mabagal ang pagdaloy nito kaya
(Pula) magpapatuloy sa inaasahang seryosong
susunod na dalawang pagbaha magagawa pa ng mga residente na makaiwas at
oras makalikas
3. Landslide • Abo – Delikadong malanghap at nakasisira sa mga
• Ang pagdausdos ng putik, lupa, o malalaking bato dala pananim
ng pagguho ng lupa mula sa mataas na dako. • Maaaring sabayan ng lindol, pagguho ng lupa, at sunog
• Kadalasang nangyayari dahil may malakas na lindol o • Halimbawa: Bulkang Pinatubo noong Hunyo 1991
walang patid ang pag-ulan. o 20 milyong toneladang abo at sulfur dioxide ang
• Kadalasang nangyayari ito kung mabuway na ang burol o ibinuga nito sa atmospera – Dahilan para
bundok, may malakas na lindol, o walang patid ang mabawasan ang nakararating na radyasyon mula sa
pag-ulan. araw at mapababa ang temperatura ng mundo nang
• Pagkakababad ng lupa sa tubig-ulan – Nakapagpapadali 0.5°C nang dalawang taon
ng pagguho ng lupa o Gitnang Luzon – Sa lupa, ito’y lubhang napinsala,
lalo na ang mga lalawigan ng Zambales at Pampanga
• Mga Sanhi ng Landslide:
dahil sa paglamon ng lahar sa mga bukirin at
a. Pagmimina
kabahayan, na pinalala pa ng epekto ng paparating
b. Paggawa ng kalsada
na bagyo
c. Pagkaubos ng puno sa isang bundok
o Mahigit 700 katao - Namatay
• Halimbawa: Shenzhen, Tsina noong Disyembre 2015 Kaugnayan ng mga Tao sa mga Kalamidad
o Dalawang raon bago ang sakuna, nagsimulang
• Kalamidad – Hindi lamang dala ng likas na panganib
tambakan ang dating quarry sa kalapit na bundok
kundi dahil na rin sa kagagawan ng tao
ng lupa at debris mula sa konstruksiyon.
o Gumuho ang naipong burol ng lupa, sanhi ng • Epekto ng Kalamidad – Sinasabing ito ay may kaugnayan
pagkapatag ng 33 gusali na nabaon sa mahigit 30 sa mga desisyon at pagpili ng ginagawa ng mga tao
talampakang putik tungkol sa pamumuhay at kapaligiran
o Man-made o kagagawan ng tao ang sakunang ito • Paggamit ng kemikal na abono
4. Lindol o May di-magandang epekto sa komposisyon at katangian
• Isang biglaan at mabilis na pagyanig ng lupa gawa ng ng lupa, maaaring magdulot ng polusyon sa tubig sa
iba’t ibang dahilan tulad ng paggalaw ng solidong ilalim ng lupa, pumapatay sa mga mikroorganismo sa
batong nasa ilalim ng lupa at pagiging aktibo ng lupa
bulkan. o Nagdudulot din ito ng kapahamakan sa kalusugan ng mga
magsasakang gumagamit
• Napakamapaminsala ito lalo na’t hindi natitiyak kung
o Hindi rin maganda sa kalusugan ng konsumer ang mga
kalian ito mangyayari
prutas at gulay na napalaki dahil sa kemikal na abono
• Pagyanig – May iba’t ibang antas
• Pagkakalbo ng kagubatan upang ang lupa ay gawing
o Richter Scale – Naitatala ang pagyanig
subdibisyon at gamitin sa iba’t ibang industriya
• Mga Epekto ng Lindol: o Nakasisira sa talagang ayos ng kalupaan
a. Pagtumba at pagguho ng gusali o Sa mga ganitong lugar madalas nangyayari ang mga
b. Sunog landslide na kimikitil sa daan-daang buhay.
c. Kamatayan ng mga tao
• Anumang pagbabago sa kapaligiran ay tiyak may epekto
• Mga Halimbawa: sa pamumuhay ng tao.
a. Bohol noong 2013
• Nararapat munang isiping mabuti ng tao ang gagawing
o Naitala na magnitud 7.2 sa Ritcher scale ay
desisyon kung ito ba ay magdudulot ng masamang epekto
sinasabing pinakamalakas na lindol sa Pilipinas sa
sa kapaligiran upang maiwasan ang sari-saring
loob ng 23 taon
kapahamakan at sakuna.
o Katumbas ito ng lakas ng 32 bomba atomika
Mga Termino at Konsepto:
o Php1.4 bilyon – Ang halaga ng napinsalang mga tulay
1. Hazard – Tumutukoy sa mga banta na maaaring dulot ng
at daan sa Bohol at Cebu
kalikasan o ng gawa ng tao
o 199 katao – Nasawi
1.1 Anthropogenic Hazard – Tumutukoy sa mga hazard na
 bunga ng mga gawain ng tao tulad ng mga usok ng mga
pabrika at sasakyan. estruktura (dike, gamit na hindi puwedeng
1.2 Natural Hazard – Tumutukoy sa mga hazard na dulot ng estero, tulay) upang mabasa
kalikasan tulad ng bagyo, lindol, tsunami, storm maiwasan ang pagbaha • Paghahanda ng mga gamit
surge, at iba pa) pangkagipitan
2. Desastre (Disaster) Bagyo • Pagbibigay ng tama at • Pakikinig sa balita
sapat na impormasyon tungkol sa lagay ng bagyo
• Tumutukoy sa mga pangyayari na nagdudulot ng panganib sa kalagayan ng isang • Paghahanda sa paglikas
at pinsala sa tao, kapaligiran, at mga gawaing pang- bagyo kung kailangan
ekonomiya • Paghahanda ng • Pag-iimbak ng tubig-
• Sinasabi ding resulta ng hazard, vulnerability, at evacuation center inumin, panligo, at
kawalan ng kapasidad ng isang pamayanan na harapin • Pagpapalikas sa panlinis
ang mga hazard mamamayan kung • Paghahanda ng pagkain
3. Vulnerability kailangan para sa oras ng kagipitan
• Pagsasaayos at • Pagsasaayos ng bubong
• Tumutukoy sa tao, lugar, at imprastruktura na may
pamimigay ng mga upang hinsi liparin
mataas na posibilidad na maapektuhan ng mga hazard relief goods • Pag-iwas lumabas ng bahay
• Ang pagiging vulnerable ay kadalasang • Pagtatalaga ng mga upang maiwasan ang
naiimpluwensiyahan ng kalagayang heograpikal at antas rescue team anumang sakuna dala ng
ng kabuhayan. makas na hangin at ulan
4. Risk – Tumutukoy sa inaasahang pinsala sa tao, ari- • Pakikipagtulungan sa mga
arian at buhay dulot ng pagtama ng isang kalamidad awtoridad sa paglikas
5. Resilience – Ang pagiging resilient ng isang Landslide • Pagtukoy sa mga dako • Paghahanda ng mga gamit
komunidad ay tumutukoy sa kakayahan ng pamayanan na na maaaring pangkagipitan gaya ng
harapin ang mga epekto na dulot ng komunidad. pangyarihan ng plaslayt at pito
Mga Paghahanda sa Maaaring Mangyaring Kalamidad landslide • Paglikas sa ibang ligtas
• Pagmonitor sa mga na dako
• Likas na Panganib at Kalamidad – Maaaring mangyari dahilig (slope)
anumang panahon at nang di-inaasahn • Pagtatalaga ng mga
o Dahil dito, mahalagang maging handa kapuwa ang rescue team
mamamayan at ang pamahalaan upang makaiwas sa Lindol • Pagbibigay-babala sa • Paglahok sa isinasagawang
matinding pinsala at kapahamakan mga taong nakatira earthquake drill
• Paghahanda – Kadalasang naaayon sa panahon at uri ng malapit sa fault line • Paghahanda ng mga gamit
inaasahang kalamidad gaya ng bagyo tuwing tag-ulan at • Pamamahala ng pangkagipitan gaya ng
tagtuyot tuwing tag-araw earthquake drill plaslayt at pito
• Lindol at Tsunami – Kalamidad na biglang dumarating • Pagbibigay-impormasyon
sa marapat gawin
Kalamidad Paghahanda ng Pamahalaan Paghahanda ng Mamamayan
tuwing at pagkatapos
Tagtuyot • Pagpapaalala sa • Pag-imbak ng tubig na ng lindol
mamamayan na magtipid pang-inom, panligo,
• Pagtatalaga ng mga
sa tubig panlinis, at panlaba
rescue team
• Pagpapanatili ng • Pagtitipid sa tubig
• Pagmonitor sa anumang
maayos na paggamit ng • Paggamit nang wasto sa paglindol sa buong
irigasyon tubig bansa at
• Pag-iimbak ng tubig pagbabalitaagad nito
• Pagsasagawa ng Mga Dapat Gawin sa Oras at Pagkatapos ng Kalamidad
pagrarasyon ng tubig
Sunog • Unang dapat tandaan kapag dumating na ang kalamidad –
• Pagppaalala sa • Pag-imbak ng tubig sa
mamamayan na iwasan bahay at opisina Maging mahinahon at huwag mawalan ng presence of mind
ang mga gawain na • Paglalagay ng fire upang makapag-isip ng mga tamng gagawin
maaaring pagmulan ng extinguisher Kalamidad Habang Pagkatapos
sunog • Pag-iingat sa paggamit ng Baha • Alamin ang sitwasyon ng • Kung galing sa paglikas,
• Paghahanda ng trak na tangke o gasolina sa baha sa pamamgitan ng mag-ingat sa pagpasok sa
pamatay-sunog at pagluluto, at sa paggamit telebisyon, radyo, o bahay dala ang plaslayt.
pagpapanatiling laging ng kandila Internet. Abangan din • Huwag munang buksan ang
may tubig ito • Pagtanggal ng plug ng mga ang ilalabas na opisyal main circuit breaker o
• Pagtatalaga ng rescue gamit na de-koryente na instruksiyon mula sa gumamit ng dekoryenteng
team mga ahensiya ng kagamitan hanggang di-
• Paghahanda ng pamahalaan. nakatitiyak na tuyo na
evacuation center • Mag-imbak ng tubig na ang mga nabasa ng baha.
Pagsabog maaaring tumagal nang • Iulat sa mga kinauukulan
• Pagbibigay ng opisyal • Paghahanda ng mga gamit
ng Bulkan tatlong araw. ang anumang naputol na
na impormasyon tungkol sa paglikas
sa aktibidad ng bulkan • Ihanda ang plaslayt at kawad ng koryente o
• Pakikipagtulungan sa mga
baterya, gayundin telepono.
• Pagpapalikas sa mga awtoridad sa paglikas
magtabi ng kandila at • Huwag kainin ang mga
apektadong mamamayan
posporo at layter. natirang pagkain na
• Paghahanda ng mga
• Ilagay ang mga gamit sa nabasa ng baha.
pangunahing
mataas na bahagi ng • Alamin kung saan
pangangailangan ng mga
tirahan. makahihingi ng tulong at
lumikas na mamamayan
Haze • Kung kailangang rasyon ng pagkain,
• Paggawa ng mga • Paghahanda ng mask na
lumikas, gawin agad ito inumin, gamot, at iba
panuntunan upang gagamitin
nang mahinahon bago pa.
mapangalagaan ang mga • Pag-iwas sa mga panlabas tumaas ang baha. • Iwasang pumunta sa mga
estudyante at empleado na aktibidad
na pumapasok kung may • Bago lumikas, lugar ng sakuna upang
• Pagsara ng mga pinto at siguraduhing ibaba ang hindi makasagabal sa mga
haze bintana main circuit breaker rescue operation.
• Pagtatalaga ng mga • Paggamit ng air purifier upang pahintuin ang
rescue team at
daloy ng koryente, at
pagsasanay sa kanila
ikandado ang bahay.
• Pagbibigay-babala sa
• Huwag magbabad sa
publiko
tubig-baha lalo kung
Baha • Pagbibigay ng opisyal • Pag-iwas sa pagtatapon ng may hulas na sugat sa
na impormasyon tungkol basura sa ilog, estero, katawan upang maiwasang
sa baha kanal, at lansangan na makakuha ng mga sakit
• Paghahanda sa paglikas nakababara sa denahe gaya ng leptospirosis.
ng mamamayan • Paglikas sa mataas na
• Paglalathala ng mga dako Bagyo • Isara ang mga pintuan • Tignan ang paligid kung
tuntunin tungkol sa • Pag-iimbak ng tubig- at bintanang maaaring may naputol na kawad ng
marapat gawin inumin, panligo, at pasukin ng ulan at koryente o telepono,
pagdating ng baha panlinis malakas na hangin. poste, at malalking
• Pagsasaayos ng mga • Pagliligpit ng mga sanga ng puno. Iwasan
pampublikong importanteng dokumento at lalo na ang lumapit sa
 4. Pagbabawas ng mga pinsala dulot ng kalamidad sa
• Alamin ang sitwasyon ng • mga nasirang kawad ng imprastruktura at mga pangunahing serbisyong
bagyo sa pamamagitan ng koryente. panlipunan tulad ng kalusugan at edukasyon
telebisyon, radyo, o • Walisin ang paligid ng 5. Malawakang pagtaas ng bilang ng mga bansang may
Internet. Abangan din mga nagkalat na dahon, kahandaan sa pagharap sa pinsalang dulot ng sakuna
ang ilalabas na opisyal basura, at iba pang 6. Malawakang pagpapatibay ng pandaigdigang pagkakaisa
na instruksiyon mula sa bagay na inilipad ng
mga ahensiya ng para sa suportahan ang mga papaunlad na bansa sa
bagy.
pamahalaan. pamamagitan ng pagbibigay ng sapat at pangmatagalang
• Isampay ang mga nabasang
• Ihanda ang plaslayt at malinis na damit at tulong upang maisakatuparan ang kasunduan
baterya, gayundin labhan ang mga nabasang 7. Malawakang paglalagay ng mga multi-hazard early
magtabi ng kandila at maruruming damit. warning systems at pagbibigay kaalaman sa mga tao
posporo o layter. • Alamin kung saan ukol sa mga sakuna
• Iwasang lumabas ng makahihingi ng tulong at • 4 na Pangunahing Sakop o Areas:
bahay at mabasa ng ulan rasyon ng pagkain, 1. Pag-unawa sa mga panganib na dulot ng sakuna
upang hindi magkasakit inumin, gamot, at iba
o makasakuna. 2. Pagpapatibay ng pamamahala sa mga panganib mula sa
pa.
• Maglagay ng sahuran sa sakuna
• Alamin din kung ano-ano
mga lugar ng bahay na ang maaaring maitulong 3. Pamumuhunan sa pagpapatibay ng imprastrakture at
may tulo. sa ibang nasalanta ng pagbibigay kaalaman sa publiko laban sa mga pinsala
• Tipirin ang pagkain bagyo. ng sakuna
upang umabot hanggang 4. Pagpapaunlad ng antas ng kahandaan sa mga sakuna
matapos ang bagyo. upang maging epektibo ang pagtugon dito at maging
• Kung kailangang mahusay ang muling pagbangon at pagsasaayos mula sa
lumikas, gawin agad ito sakuna
nang mahinahon dala ang
Paghahanda sa Harap ng mga Kalamidad Alinsunod sa
mga inihandang gmait;
siguraduhing ibaba ang Disaster Risk Reduction Management Cycle
main circuit bteaker at Epekto ng Sakuna
ikandado ang bahay. • Nakabatay sa magiging tugon ng mga tao
• Huwag nang pumalaot sa • Maaaring maging napakamapinsala ng isang sakuna kung
dagat kung may planong ang pamahalaan at tao ay walang kahandaan.
maglakbay o kaya ay
mangisda. • Magiging mahina naman ang epokto nito kung lagi
• Lumayo sa dalampasigan tayong handa at may sapat na kaalaman ukol sa mga
at lumikas habang ito.
maaga. • Dapat din nating isaisip na ang mga sakuna ay hindi
Lindol • Mahinahong lumikas • Mahinahong bumalik sa maiiwasan sapagkat kadalasang nagmumula ang mga ito
palabas ng bahay o bahay o gusali sa kalikasan kung kaya’t bilang mg tao, wala tayong
gusali. • Tignan kung may mga magagawa kung hindi kumilos batay sa mga ito.
• Kung hindi makalabas ng bumagsak na gamit sa
bahay o gusali, loob ng bahay at ayusin
pumuwesto sa ilalim ng ang mga ito.
matatag na mesa. • Alamin kung may
• Gawin ang napag-aralan maitutulong sa ibang
sa earthquake drill. nasakuna ng lindol.
• Gamitin ang plaslayt at
pito kung kailangan ng
tulong.
• Humingi agad ng tulong
kung nasakuna sa
lindol.
Disaster Management
Sunog • Kunin ang mga • Kung natupok ang bahay,
importanteng papeles, manatili sa evacuation • Mactal (2018) – Sinasabing karaniwang hinahati sa
gamit, at sapat na center hanggang apat na pangunahing yugto ang siklo ng DRRM o
persa saka lumikas nang makahanap ng Disaster Management
mahinahon. malilipatan. o Ang bawat siklo ay nagkakasapawan at ang haba ng
• Tiyaking kasama sa • Kung hindi nasunog ang bawat yugto ay nakasalalay sa tindi ng disaster.
paglikas ang buong tirahan, bumalik at o Apat na yugto ng DRRM (Disaster Risk Reduction
pamilya. linisin ang loob at Management Cycle):
• Pumunta sa isang lugar labas ng bahay na
na malyo sa sunog. maaaring napag-ipunan ng
• Huwag mag-usyoso sa abo.
lugar ng sunog upang • Alamin kung ano ang
hindi makaharang sa maaaring itulong sa mga
trak ng bomber at nasunugan.
rescue operation.
Disaster Risk Reduction (DRR) – Naglalayong maibsan ang
matinding kapahamakan, pagkasira, at pinsala na dala ng
mga likas na panganib sa mga tao, ari-arian, at mga
estruktura sa pamamagitan ng prebensiyon. 1. Prebensiyon at Mitigasyon (Prevention and
Sendai Framework Mitigation)
• Pangunahing layunin ay ang malawakang pagpapahina sa § Mga aktibidad o hakbang na naglalayong magbigay-daan
mga panganib na dulot ng kalamidad sa permanenteng proteksiyon mula sa mga panganib ng
• Isinasaalang-alang ang kaligtasan ng tao, kasama ang disasters
pang-ekonomiya, pangkalinangan, at panlipunang § Dalawang Kategory o Uri ng Aktibidad ng Mitigasyon:
kapakanan a. Primary Mitigation – Layong mabawasan kapwa ang
• Nagsimula ng taong 2015 at matatapos ng 2030 (15 presensiya ng hazard at mga kondisyon ng
taon) bulnerabilidad
• Estado – Pamahalaang Lokal, Pribadong Sektor, at b. Secondary Mitigation – Mga aktibidad na may
Mamamayan layong mabawasan ang mga epekto ng hazards na
• 7 Pandaigdigang Tunguhin: kabilang din sa mga pagkilos na bahagi ng
1. Malawakang pagbabawas ng pagkawala ng buhay ng tao kahandaan sa disaster
dulot ng sakuna sa taong 2030 2. Kahandaan (Prepareness)
2. Malawakang pagbawas ng bilang ng taong apektado ng § Layon ng anumang emergency preparedness program –
kalamidad sa mundo sa taong 2030 Makamit ang mataas na antas ng kahandaan ng pagtugon
3. Pagbabawas ng tuwirang pagkalugi ng ekonomiya ng sa lahat ng sitwasyong pangkagipitan sa pamamagitan
isang bansa dulot ng sakuna sa taong 2030 ng mga programang magpapalakas sa kapasidad na
 teknikal at administratibo ng pamahalaan,
organisasyon, at komunidad
§ Dapat alalahanin ang katotohanan na ang disaster ay
hindi dapat ituring na “exceptional events”
§ Mga gabay na magagamit bilang batayang pagkilos na
pamproteksiyon sa paghahanda na ang angkop para sa
lahat ng hazard at disaster:
a. Ang pisikal na kaligtasan ay dapat alalahanin at
sadyang mahalaga sa lahat ng uri ng hazard at ito
ay maaaring mangailangan ng ligtas na tirahan,
kanlungan, paglika, o evacuation
b. Magbalangkas ng planong pangkomunikasyon para sa
bawat pamilya
c. Tiyaking palaging may nakahandang emergency
supply kit para sa lahat ng uri ng disaster
d. Pag-aralan ang sistema ng pagtanggap ng emergency
alerts at local emergency plans para sa kanlungan
at paglikas, local emergency contacts, at lokal
na alerto at babala
e. Kapag nasa estado ng pagbangon mula sa disaster,
hindi lamang ang kaligtasan kundi maging ang
pisikal at pangkaisipang kagalingan ay dapat
bigyang-konsiderasyon
3. Pagtugon (Response) – Layon ng bawat response
operation ang makapagligtas at makapagpanatili ng
buhay sa pamamagitan ng search and rescue
operations at mabawasan ang paghihirap sa
pamamagitan ng pagkakaloob ng emergency relief
4. Pagbangon (Recovery) – Proseso kung saan ang mga
apektadong tao ay tinutulungang maibalik ang
normal na pamumuhay at ang mga impraestruktura na
sumusuporta sa kanila.
Mga Ahensiya ng Pamahalaan na Responsable sa Kaligtasan
ng Mamamayan (Lokal at internasyol na tumutulong para sa
kaligtasan ng lahat): Nakatutugon agad sa pangangailangan ng
mamamayan
1. National Disaster Risk Reduction and Management
Council (NDRRMC)
• Ahensya ng pamahalaan na responsible sa kaligtasan ng
bawat Pilipino sa panahon ng kalamidad
• Tagatasa sa epekto at mga apektado ng isang
kalamidad, gumagawa ng ulat ng iba’t ibang aksiyon o
hakbang ng pamahalaan sap ag-iwas sa mga pinsalang
dulot ng kalamidad
• Nasa ilalim ng Department of National Defense
• Binibigyan impormasyon ng PAGASA at PHIVOLCS na nasa
ilalim ng Department of Science and Technology
• RDRRMC – Nakatalagang konseho sa bawat rehiyon na
pinamumunuan ng mga opisyal sa Office of the Civil
Defense (OCD) kasama ang rehiyonal na director ng
iba’t ibang ahensiya
• Website: http://www.ndrrmc.gov.ph/
2. Local Disaster Risk Reduction and Management Council
(LDRRMC) – Pinamumunuan ng lokal na opisyal
(gobernador o alcalde) na may tungkuling isagawa ang
pagbakwet ng mga residente kung kailangan at bumuo ng
mga programang kaugnay ng DRR.
3. Department of National Defence – NDRRMC (PAGASA at
PHIVOLCS)
4. Department of Science and Technology – PAGASA at
PHIVOLCS
5. Philippine Atmospheric, Geophysical, and Astronomical
Services Administration o Pangasiwaan ng Pilipinas sa
Serbisyong Atmosperiko, Heopisiko, at Astronomiko
(PAGASA)
• Ahensya ng pamahalaan na siya naging responsable sa
lagay ng panahon sa ating bansa sa araw-araw
• Nagbibigay babala sa publiko ukol sa mga paparating
na bagyo at mga mapinsalang dulot nito kabilang ang
pagbaha, flashflood, at pagguho ng lupa
• Sumisiguro na nakaayon ang oras ng bansa (Philippine
Standard Time)
• Nag-uulat at nagbibigay-babala tungkol sa lagay ng
panahon, kabilang ang pagmonitor sa lagay ng baha.
• Wesite: http:/pagasa.dost.gov.ph/
6. Philippine Institute of Volcanology and Seismology
(PHIVOLCS) o Surian ng Pilipinas sa Bulkanolohiya at
Sismolohiya
• Ahensya ng pamahalaan na nagpapabatid sa publiko kung
may nalalapit o nagbabantang pagputok ng mga bulkan,
pagyanig ng lupa o lindol, at pagkakaroon ng mga
tsunami o mga malalaking alon na dulot ng linol
• Nagbibigay babala sa mga malalapit sa West Valley
Fault
• Nag-uulat ng anumang impormasyon na may kinalaman sa
aktibidad ng bulan, lindol, at tsunami.
• Website: http://www.phivolcs.dost.gov.ph/
7. Project NOAH (Nationwide Operational Assessment of
Hazards)
• Magkaroon ang bansa ng tiyak, mabilis, at malawakang
sistema upang maiwasan at mabawasan ang mga pinsalang
maaaring idulot ng mga sakuna partikular na ang mga
lugar sa Pilipinas na madalas tamaan ng mga kalamidad
• DOST, PAGASA, PHIVOLCS, College of Engineering, at
Institute of Geological Sciences of U.P.
• Website: http://noah.dost.gov.ph/#/
8. Philippine Information Agency (PIA) o Ahensiyang
Pang-impormasyon ng Pilipinas
• Nagbibigay ng update tungkol sa ginagawang relief and
rescue operations sa mga lugar na apektado ng
kalamidad.
• Website: http://pia.gov.oh/news
9. Department of Social Welfare and Development (DSWD) o
Kagawaran ng Kagalingan at Pagpapaunlad Panlipunan
• Nangunguna sa pagtanggap, pagbibigay, at pamamahagi
ng tulong sa mga apektado ng kalamidad.
• Website: https://dswd.gov.ph/
Halaga ng Disiplina at Kooperasyon ng mga Mamamayan at
Pamahalaan
• Hindi maiiwasang sa panahon ng kalamidad, nagkakagulo
ang mga tao lalo na ang mga biktima ng sakuna.
• Kapag matindi ang epekto ng kalamidad, lalong
dumarami ang kailangang tulong ng mga mamamayan.
• Panahong magkakasunod ang mga kalamidad – Makikita
ang kahusayan o ang kahinaan ng pamahalaan sa
pagtugon sa sitwasyon
• Pagbabawas sa masamang epekto ng kalamidad –
Sinasabing ito’y tungkulin ng bawat isa at hindi
lamang ng pamahalaan
o Kailangan ang maayos at epektibong pamamahala ng
pagtugon sa pinsalang dulot ng kalamidad gayundin ang
pakikiisa at suporta ng mamamayan, kapuwa nasalanta
at tumutulong.
• Disiplina at Kooperasyon – Kailangan magkaroon nito
sa pagitan ng mamamayan at pamahalaan gayundin sa
lahat ng grupong nais tumulong upang maging maayos
ang pamimigay ng tulong at matugunan nang tama ang
problematikong sitwasyon
• Bahagi ng Pamahalaan
o Ang paglalatag ng mga polisiya at programa, lalo na
ang pagpapatupad nito, ay kailangang mabilis,
epektibo, at napapanahon
o Mabilis na proseso ng komunikasyon at pagpapakalat ng
tamang impormasyon sa pagitan ng mga ahensiya ng
pamahalaan at mamamayan – Mahalagang maisagawa
o Pagkiling o Paboritismo – Hindi rin dapat itong
ipakita ng mga opisyal sa isang nasalantang lugar,
ngunit hindi maiiwasang mabigyan ng higit na
atensiyon ang mga may malubhang kalagayan
o Dapat ding malinaw ang patakaran na ipatutupad sa
lahat ng apektadong lugar.
• Bahagi ng Mamamayan
o Dapat may sapat silang kaalaman kung sino ang unang
dapat lapitan, saan, at kalian sa panahon ng
kalamidad
o Disiplina sa pagsunod – Dapit itong matutunan gaya ng
maayos na pagpila sa pagkuha ng relief goods
o Marapat din sa mga tao na magbigayan, irespeto ang
isa’t isa lalo na ang matatanda, at mag-abot din ng
tulong sa iba kung kakayanin.
• Ipinakita ng mga Hapon pagkatapos ng malakas na
lindol at tsunami sa Tohoku noong 2011
o Isang magandang halimbawa ng pagkakaroon ng disiplina
sa harap ng kalamidad
o Nawasak ang kanilang mga tahanan, nawalan ng tubig at
koryente, at umabog ang planata ng enerhiyang
nuklear, subalit walang naganap na kaguluhan sa hanay
ng mga tao nang dumating na ang tulong mula sa
pamahalaan at ibang sektor.
o Matiyagang pumila at naghintay ang mga apektadong
residente.
o Wala ring napabalitang nakawan, karahasan, at
kaguluhan.
o Dahil may mahusay silang sistema sa pagtugon sa
kalamidad, mabilis na nakaresponde ang kanilang
pamahalaan.
o Hindi naalis sa mga Hapon ang maayos na pagpila para
tumanggap ng rasyon matapos ang lindol at tsunami na
tumama sa Miyagi.
• Sitwasyon sa Pilipinas sa pagsalanta ng bagyong
Yolanda noong 2013
o Sa kasamaang palad, kabaligtaran ng ipinakita ng mga
Hapon ang mga ipinakita ng mga Pilipino kung saan may
insidente ng laganap na nakawan sa mga nasirang mall
o Naging magulo rin ang pagresponde ng mga opisyal at
ang pamamahagi ng rasyon at tulong sa mga apektadong
residente.
o Nag-agawan ang ilang residente upang nakawin ang
sako-sakong bigas sa isang bodega.
• Makababawas sa iniindang hirap ng mga taong apektado
ng sakuna at kalamidad kung makapapamayani ang
disiplina at kung epektibo at mabilis ang pagtugon ng
pamahalaan sa pagtulong.
Balita
• Magbasa ng mga balita tungkol sa COVID-19 (Batas na
ipinatupad para tulungan ang mga Pilipino), Batas
Militar (Martial Law), Anti-Terror Bill, Buwan ng
Kasaysayan.