EK 21

EK: ‹KT‹SATTA GRAF‹KLER‹N KULLANIMI

Bu kitapta ve daha sonraki s›n›flarda okuyaca¤›n›z iktisat kitaplar›nda yer alan ik-
tisat teorilerini rahatl›kla anlay›p, ö¤renebilmeniz için en önemli önkoflullardan bi-
risi, grafiklerin nas›l oluflturulduklar›n›n bilinmesi ve yorumlanmas›d›r. Ayr›ca bir-
ço¤unuz, gelecekte de, belki de s›kl›kla grafiklerle ilgilenmek durumunda kalacak-
s›n›z. Çünkü, grafikler sadece ders kitaplar›nda de¤il, gazetelerde yer almakta;
doktorlar hastalar›ndaki geliflmeyi bu grafikler sayesinde izleyebilmektedir. TC hü-
kümeti, yabanc›lara ne kadar borcumuz oldu¤unu ve borcun zaman içerisinde na-
s›l geliflti¤ini bu grafikler sayesinde görebilmektedir. ‹flletmeler, kâr ve sat›fl perfor-
manslar›n› bu grafikler sayesinde kontrol etmektedirler. Sosyal olaylara ilgi duyan
bireyler ise, örne¤in, Eskiflehir’deki suç oranlar›nda art›fl gibi çeflitli konulardaki
genel e¤ilimleri yine grafikler sayesinde inceleyebilmektedir.
Bu örneklerden de anlafl›laca¤› gibi grafikler, çok say›da gözlemden oluflan ve-
rilerin gösterilmesinde, bunlar›n analiz edilmesinde ve yorumlanmas›nda bize çok
büyük katk›lar sa¤lamaktad›r. Grafikler sayesinde, say›larda gizlenmifl olan aç›k is-
tatistiki iliflkileri rahatl›kla görme olana¤› kazanmaktay›z. Bununla birlikte, kötü bir
biçimde oluflturulan grafiklerin ne derece kafa kar›flt›r›c› olabilece¤i ve yanl›fl so-
nuçlara bizi götürece¤i de unutulmamal›d›r. Bu ekte, önce, bir grafi¤i anlayabil-
mek için gerekli bilgileri verecek, daha sonra iktisadi modellerde kullan›lan grafik-
leri aç›layaca¤›z ve nihayet e¤imi tan›mlad›ktan sonra bir do¤ru ve e¤rinin e¤imi-
nin nas›l ölçülebilece¤ini ele alaca¤›z.

‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ GRAF‹KLER

Ünite içerisinde de de¤indi¤imiz gibi günümüz iktisad› oldukça niceliksel bir di-
siplindir. Yap›lan iktisadi analizlerin ço¤unlu¤u, de¤iflkenler aras›nda iktisadi ilifl-
kilerin incelenmesinden oluflmaktad›r. ‹flte de¤iflkenler aras›ndaki niceliksel iliflki-
nin görsel olarak gösterimi bir grafi¤i ifade eder. Grafik: De¤iflkenler
aras›ndaki niceliksel
Bu kitap boyunca iktisadi analizlerde kullanaca¤›m›z grafik türü iki de¤iflkenli- iliflkinin görsel olarak ifade
grafik olacakt›r. Dolay›s›yla flimdi önce iki de¤iflkenli-grafi¤in nas›l oluflturuldu¤u- edilmesidir.
nu anlamaya çal›flal›m.

‹ki De¤iflkenli-Grafi¤in Oluflturulmas›

Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi iki de¤iflkenli-grafik, iki de¤iflken aras›ndaki nice- Ba¤›ml› de¤iflken: Genellikle
Y ile gösterilen ve de¤eri, bir
liksel iliflkiyi ifade eder. Genellikle iki de¤iflkeni içeren iliflkilerde, ba¤›ml› de¤ifl- veya birden fazla ba¤›ms›z
ken veya aç›klanan de¤iflken denilen de¤iflken, ba¤›ms›z de¤iflken veya aç›kla- de¤iflkendeki de¤iflmelere
göre belirlenen de¤iflkendir.
y›c› de¤iflken denilen de¤iflkendeki de¤iflmelerden dolay› veya ona tepki olarak
hareket eder. Ba¤›ms›z de¤iflken:
Bir grafi¤in yatay ekseni x-ekseni; dikey ekseni ise y-eksenidir. Hem x hem de Genellikle X ile gösterilen ve
de¤eri incelenen eflitlik
y-eksenleri birer say› do¤rusunu ifade eder. Bu say› do¤rular› ile ilgili olarak iki d›fl›nda veya eflitlikten
hususu grafikleri iyi anlayabilmek ve analiz edebilmek için unutmamam›z gerekir. ba¤›ms›z olarak belirlenen
ve ba¤›ml› de¤iflkenin
Bunlar: de¤erindeki de¤iflmelere
• Eksenler üzerindeki her nokta eksenleri eflit parçaya böler. neden olan de¤iflkendir.
• Eksenler üzerindeki her noktayla iliflkili say›lar soldan sa¤a do¤ru gidildik-
çe artar veya sa¤dan sola gidildikçe azal›r.
fiekil Ek-1’de görüldü¤ü gibi x-ekseni üzerinde soldan sa¤a do¤ru gidildikçe
say›lar aratmaktad›r.
22 EK

fiekil Ek 1

Kartezyen Grafik 40

II 30 I
X Negatif X Pozitif
Y Pozitif 20 Y Pozitif
10
0
-4 -3 -2 -1 1 2 3 4
-10
III -20 IV
X Negatif X Pozitif
Y Negatif -30 Y Negatif

-40

Orijin: Bir grafikte x ve
y-eksenlerinin kesiflti¤i
noktad›r. Bu noktada hem X
hem de Y de¤iflkeninin
de¤eri s›f›ra eflittir.
Bir grafikte x ve y-eksenlerinin kesim noktas› ise orijindir. Baz› durumlarda, ek-
senlerde k›r›lmalar söz konusu olabilir. Bu k›r›lmalar, orijin (de¤iflkenlerin s›f›r de-
¤eri ald›¤› nokta) ile eldeki ilk gözlem aras›nda büyük fark varsa söz konusu olur.
Böyle durumlarda k›r›lma yaratarak, iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi gözleme olana-
¤› sa¤lanmakta ve bu sayede daha sa¤l›kl› de¤erlendirmeler yap›labilmektedir. K›-
r›lmalar eksenler üzerinde ª ve iflaretleri konularak yarat›l›r. fiekil Ek-2 de yer alan
ª

ilk grafikte eksenlerde bir k›r›lma yokken, ikinci flekilde söz konusu olmaktad›r.
fiekil Ek 2
Y Y
Eksenlerde
K›r›lmalar

ª
0 0
ª

X X

D‹KKAT Matematikte, ba¤›ms›z de¤iflken yatay eksende (x-ekseninde), ba¤›ml› de¤iflken ise dikey
eksende (y-ekseninde) yer al›r. Ancak iktisatta bu durum bazen göz ard› edilebilmektedir.
‹ktisatç›lar›n eksenleri bu flekilde döndürmelerinden amaç kafalar› kar›flt›rmak de¤il,
gösterim ve yorumlama kolayl›¤› sa¤lamakt›r.

fiekil Ek-1 yard›m›yla X ve Y de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkiyi göstermek amac›y-

la bir kartezyen grafi¤in nas›l kullanabilece¤ini kurgulayabiliriz. fiekilden de anla-
fl›laca¤› gibi, eksenler de¤iflkenlerin iflaretlerine göre toplam yüzeyi dört parçaya
bölmektedir. X ve Y, I nolu bölgede pozitif; III nolu bölgede ise negatif de¤erler
almaktad›r. II nolu bölgede X ve IV nolu bölgede ise Y negatif de¤er almaktad›r.
‹ktisat ço¤unlukla de¤iflkenlerin pozitif de¤erleri ile ilgilendi¤i için kullan›lan gra-
fikler sadece I nolu bölge ile s›n›rl› kalmaktad›r.
‹ktisatta iki de¤iflkenli bir grafi¤in nas›l oluflturuldu¤unu göstermek için gelir
tüketim iliflkisini gösteren Tablo Ek-1’de yer alan verileri kullanal›m.
 EK 23

Tablo Ek 1
Gelir (X) Tüketim (Y) E¤ri üzerindeki nokta Gelir Tüketim
0 60 A ‹liflkisi
100 120 B
200 180 C
300 240 D
400 300 E
500 360 F

Tablo Ek-1’deki verinin ilk iki sütununa bakt›¤›m›zda rahatl›kla görülebilece¤i

gibi, gelir düzeyi artt›kça, tüketim de artmaktad›r. Gelir ile tüketim aras›ndaki ilifl-
kiyi grafik üzerinde göstermek istedi¤imizi varsayal›m. fiekil Ek-3’de oldu¤u gibi,
geliri yatay eksene ve tüketimi de dikey eksene koyuyoruz. Tabloda yer alan A
noktas›, 0 gelir ve 60 birim tüketimi; B noktas› 100 birim gelir ve 120 birim tüketi-
mi temsil etmektedir. ‹flte bu noktalar›n temsil etti¤i gelir ve tüketim bileflimlerini
grafi¤e yerlefltirip bu noktalar› birlefltirirsek fiekil Ek-3’de yer alan do¤ru biçimin-
deki tüketim fonksiyonunu elde etmifl oluruz. Tüketim do¤rusu üzerindeki A nok-
tas›, do¤runun y-eksenini kesim noktas›n› vermektedir.
fiekil Ek 3
Tüketim Do¤rusu
400

300 F
E
Tüketim

200 D
C
100 B
A
0 Gelir
100 200 300 400 500 600

Daha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, bazen iktisatta ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤ifl-

kenler için eksenler de¤iflebilmektedir. Bunun en aç›k örne¤i Ünite 3’de görece¤i-
niz, di¤er flartlar sabitken (ceteris paribus), bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar›
aras›ndaki iliflkiyi ifade eden talep e¤risidir. Talep e¤risinde talep edilen miktar,
mal›n kendi fiyat›n›n bir fonksiyonudur. Oysa fiekil Ek-4’de görülen talep e¤risi
grafi¤inde dikey eksende gösterilen fiyat ba¤›ms›z de¤iflken konumundad›r. Talep
edilen miktar yatay eksende yer alm›flt›r. Mal›n kendi fiyat›ndaki de¤iflmeler, talep
edilen miktarda de¤iflmelere neden olmaktad›r.
Tablo Ek 2
A mal› talep edilen miktar› A mal› fiyat› A Mal› Talep
40 100 Tablosu
36 120
32 140
28 160
24 180
24 EK

fiekil Ek 4 Fiyat
A Mal› Talep E¤risi

Miktar
0

Baz› durumlarda ise ortaya konulmaya çal›fl›lan iliflkinin biçimi belli olmayabi-
lir. Yani hangi de¤iflkenin ba¤›ml›, hangi de¤iflkenin ba¤›ms›z oldu¤u aç›kça belli
olmayabilir. Bu durumda grafik, hangi de¤iflkenin hangi de¤iflkende de¤iflmeye
neden oldu¤unu ima etmeksizin, iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi gösterebilir. Örne-
¤in, enflasyon bir ülke paras›nda de¤er kayb›na neden olabilece¤i gibi, ülke para-
s›n›n de¤er kaybetmesi de enflasyona neden olabilir.
Buraya kadar yapt›¤›m›z aç›klamalar, verdi¤imiz örneklerden anlafl›laca¤› gibi,
iktisatta iki de¤iflkenli diyagramlar di¤er fleyler sabitken varsay›m› alt›nda olufltu-
rulmaktad›r. Örne¤in, fiekil Ek-3’de yer alan tüketim do¤rusu, gelir yan›nda tüke-
timi etkileyen tüm di¤er etkenler sabit varsay›larak oluflturulmufltur. Oysa hepini-
zin günlük yaflam›nda da alg›layabilece¤iniz gibi, bir kiflinin tüketim harcamalar›
sadece kiflinin gelirine de¤il, ayn› zamanda beklentiler, al›flkanl›klar, bireylerin
servetleri ve faiz oranlar› gibi de¤iflkenlere de ba¤l›d›r. ‹flte sabit oldu¤u varsay›-
lan bu etkenlerden herhangi birinin de¤iflmesi durumunda gelir ile tüketim ara-
s›ndaki iliflki tümden de¤iflir ve do¤ru ya afla¤›ya yada yukar›ya do¤ru kayar. ‹lifl-
kide de¤iflme (kayma) ad›n› verdi¤imiz bu olayda yeni bir do¤ru ile karfl› karfl›ya
kal›r›z (fiekil Ek-5 (a) k›sm›nda I nolu do¤runun II nolu konuma gelmesi). Bunun
yan›nda, belli bir iliflki boyunca harekette söz konusu olabilir (fiekil Ek-5 (b) k›s-
m›). Yani grafi¤imizdeki iliflkiye göre tüketim do¤rusu üzerinde bir noktadan di-
¤erine hareket söz konusu olabilir (örne¤in A noktas›ndan B noktas›na hareket).
Ayn› e¤ri üzerinde hareketin kayna¤›n› ise ba¤›ms›z de¤iflkenin de¤erindeki de-
¤iflme oluflturur.
fiekil Ek 5 Fiyat Fiyat
‹liflkideki De¤iflme ile
‹liflki Boyunca Hareket I
B

II

Miktar Miktar
0 0
(a) (b)

GRAF‹K TÜRLER‹
Daha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, iktisatç›lar analizlerinde grafikleri yo¤un bir bi-
çimde kullanmakta ve iktisat ders kitaplar› da bu grafiklerin çeflitli örnekleri ile do-
lup taflmaktad›r. ‹ktisatç›lar›n analizlerinde kulland›klar› üç tip grafikten söz edile-
 EK 25

bilir. Bunlar, serpilme diyagramlar›, zaman serisi grafikleri ve kesit veri grafikleri-
dir. fiimdi s›ras›yla bunlar hakk›nda bilgi sahibi olal›m.

Serpilme Diyagramlar›
Ayr› ayr› say› noktalar›ndan oluflan serpilme diyagram›, belli bir zaman aral›¤› için,
bir de¤iflkenin de¤erinin (dikey eksende yer alan), bir baflka de¤iflkenin de¤erine
(yatay eksende yer alan) karfl› çizilmesinde kullan›l›r. Serpilme diyagram›, bu iki
de¤iflken aras›nda ne tür bir iliflki oldu¤unu belirlemekte kullan›l›r. Yani, iki de¤ifl-
ken aras›nda pozitif veya negatif iliflki olup olmad›¤›n› belirlemek için serpilme di-
yagram› kullan›l›r. fiekil Ek-6 tüketim harcamalar› ile gelir düzeyi aras›ndaki serpil-
me diyagram›n› göstermektedir.
fiekil Ek 6
Serpilme Diyagram›
400
350
300
Tüketim

250
200
150
100
50
0 Gelir
100 200 300 400 500 600

Daha önce ele ald›¤›m›z Tablo Ek-1’deki verilerden yararlanarak çizilen bu fle-
kilden de görüldü¤ü gibi, bu serpilme diyagram› bize gelir düzeyi ile tüketim har-
camalar› aras›nda tam bir do¤rusal iliflki oldu¤unu göstermektedir.
Serpilme diyagram› iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi tan›mlamam›za yard›mc› ol-
maktad›r. Ancak, e¤er biz örnekte oldu¤u gibi gelir ile tüketim aras›ndaki iliflkiyi
incelemek yerine, örne¤in gelir veya tüketimin zaman içerisinde nas›l de¤iflti¤i ko-
nusunda bilgi sahibi olmak istersek, bu tür bilgiyi serpilme diyagram›ndan elde et-
memiz mümkün de¤ildir. Bu tür bilgileri elde etmek istedi¤imiz zaman bir baflka
grafik türü olan zaman serisi grafiklerine baflvurmam›z gerekir.

Zaman Serisi Grafikleri

Zaman serisi grafi¤i, basitçe zaman içerisinde bir de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini gös-
terir. Zaman birimi, örne¤in aylar veya y›llar, yatay eksende, ilgilenilen de¤iflken
ise dikey eksende yer al›r. fiekil Ek-7 Türkiye’de 1987 y›l›n›n birinci üç ay› ile
2002 y›l›n›n 4. üç ay› aras›nda özel nihai tüketim harcamalar›n›n nas›l de¤iflti¤ini
göstermektedir.
26 EK

fiekil Ek 7
90
1987’den Beri Türkiye’de
Tüketim Harcamalar› 80

70

60

50

40
1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001

Zaman serisi grafikleri bize çok yararl› bilgiler verebilir. Onlar sayesinde ince-
leme döneminde ilgilendi¤imiz de¤iflkenin sistematik bir biçimde de¤iflip de¤iflme-
di¤ini görme olana¤› elde ederiz. Ayr›ca belli dönem ve tarihlerde, örne¤in 1994
veya 2000 y›l› krizlerinde tüketim harcamalar›na ne oldu¤u konusunda bu grafik-
ler sayesinde bilgi sahibi olabiliriz.
Zaman serisi grafiklerini kullanarak, bir de¤iflkenin zaman içerisinde nas›l de-
¤iflti¤i konusunda bilgi sahibi olabilece¤imiz gibi, iki de¤iflkenin de zaman içeri-
sinde de¤iflimlerini birlikte inceleyip karfl›laflt›rabiliriz. fiekli Ek-8’de Türkiye’de
1987 y›l›n›n birinci üç ay› ile 2002 y›l›n›n dördüncü üç ay› aras›nda Türkiye’de özel
nihai tüketim harcamalar› ile geliri ölçmek amac›yla kullanabilece¤imiz bir kavram
olan gayrisafi milli has›lan›n (GSMH) nas›l de¤iflti¤i görülebilmektedir.
fiekil Ek 8
140
Tüketim Harcamalar›
ve Gayrisafi Milli Has›la 120
Katrilyon TL

100

80

Tüketim
60
GSMH
40 Y›llar
1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001

fiekilden de görülece¤i gibi inceleme döneminde tüketim harcamalar› ile GSMH

aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Yani GSMH artarken tüketim harcamalar› da art-
makta, azal›rken azalmaktad›r.

Kesit Veri Grafikleri

‹ktisatç›lar›n nispi iliflkileri elde etmekte kulland›klar› görsel araçlardan birisi de
kesit veri grafikleridir. Çubuk (bar) grafi¤i ad› verilen kesit verisi grafi¤i zaman›n
herhangi bir an›nda, örne¤in 2002 y›l›nda, hanehalk›, firmalar ve ülkeler gibi fark-
l› ekonomik birimlere ait de¤erleri gösterir. Örne¤in Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›n-
 EK 27

ma Örgütü (OECD) üyesi ülkelerde 2002 y›l› enflasyon oranlar›n› göstermek iste-
di¤imizi varsayal›m. Kesit veri (çubuk) grafi¤i 2002 y›l›nda her üye ülkede enflas-
yon oran›n› göstermekle kalmaz ayn› zamanda farkl› ülkelere ait enflasyon oranla-
r›n›n nispi olarak farkl›l›klar›n› da ortaya koyar. fiekil Ek-9’da OECD üyesi ülkeler-
de 2002 y›l› enflasyon oranlar› gösterilmektedir.
fiekil Ek 9
Türkiye fieçilmifl OECD
‹sviçre Üyesi Ülkelerde
Almanya Enflasyon
Norveç Oranlar›
‹talya
Çek Cum
Kore
Japonya
ABD
Meksika
Kanada

-5 0 5 10 15 20 25 30 35

GRAF‹KLER‹N AVANTAJLARI VE TUZAKLARI

Öncelikle uygun kullan›lmalar› durumunda grafiklerin bilgi elde etmede etkin bir
araç oldu¤unu söylemek hiç de yanl›fl olmayacakt›r. Bu ba¤lamda grafiklerin, özel-
likle tablo halinde bilgilere oranla, iki önemli avantaj›ndan söz etmek mümkündür.
Bunlardan ilki, grafikler yard›m›yla iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi görmek, tablo-
ya oranla daha kolayd›r. ‹kincisi de, grafik ile çok say›da gözlemden oluflan veri-
leri etkin bir biçimde temsil etmek mümkündür.
Bu avantajlar›na ra¤men, grafikler gerçekleri çarp›tmak ve bazen de yanl›fl bil-
gi vermek amaçlar›yla da kullan›labilir. Bu nedenle grafiklerin kullan›m›nda orta-
ya ç›kabilecek gizli tuzaklar› iyi ay›rt etmekte yarar vard›r. Bu tuzaklardan ilki, gra-
fi¤i oluflturan kiflinin eksenlerin birimlerini de¤ifltirmelerinde gizlidir. Bu nedenle,
bir grafiksel iliflkinin dikli¤inin artmas› veya azalmas› iki de¤iflken aras›ndaki iliflki-
nin güçlülü¤ünün güvenilir bir göstergesi olmayabilir. ‹kincisi, de¤iflkenlerin uy-
gun olarak ölçülmemesidir (burada uygun olarak ölçülmemesi ile kastedilen, yan-
l›fl say›lmas› gibi bir olgu de¤ildir). Bir ülkenin nüfusu, o ülkede enflasyon oran›
(bizim ülkemizde oldu¤u gibi), ülkenin üretiminin toplam de¤erinin ölçüsü olan
GSMH zaman içerisinde hep artmaktad›r. Örne¤in, ülkemizde yüksek oranl› enf-
lasyon nedeniyle, daha fazla otomobil, daha fazla gömlek üretmesek bile GSMH’m›z
artmaktad›r. ‹flte bu gibi durumlarda, bu de¤iflkenlerin zaman serisi grafiklerini
olufltururken, bu de¤erleri fiyat art›fllar›n›n etkisinden ar›nd›r›lm›fl biçimleri olan re-
el halleri ile kullanmak gerekir. Ayr›ca, baz› de¤iflkenleri kifli bafl›na ifade edip (ki-
fli bafl›na ifade ederken ilgili büyüklük ülke nüfusuna oranlan›r), kifli bafl›na de¤er-
lerin zaman içerisindeki de¤iflimlerini incelemek yararl› olur. Üçüncüsü ise, grafik-
te gösterilen iliflkinin seçilen zaman dilimine ba¤l› olmas›d›r. Bunu için ise verile-
rin bafllama ve bitifl tarihlerinin hiçbir çarp›tmaya yer vermeyecek biçimde belir-
lenmesi gerekir.
28 EK

‹KT‹SAD‹ MODELLERDE KULLANILAN ‹K‹

DE⁄‹fiKENL‹ GRAF‹KLER
Bu kitapta ve okuyaca¤›n›z di¤er iktisat kitaplar›nda görece¤iniz gibi, iktisatta kul-
lan›lan grafiklerin mutlaka gerçek yaflamdan elde edilen verilere dayanmas› gerek-
mez. Aksine kullan›lan grafikler, herhangi bir iktisadi modeldeki iktisadi de¤iflken-
ler aras›ndaki iliflkiyi ifade etmek amac›yla çizilirler. Bu amaçla oluflturulan grafik-
ler de¤iflkenler aras›nda ya pozitif veya negatif iliflkiler, ya iliflki söz konusu olma-
makta ya da iliflki ya bir maksimuma veya minimuma sahip olmaktad›r.

‹ki De¤iflkenli Grafiklerde Pozitif veya Negatif iliflkiler

‹ktisadi iliflkiler do¤alar› gere¤i ya pozitif (direk veya do¤ru yönlü) ya da negatif-
tir (ters yönlü). ‹ki de¤iflken (tüketim ve gelir gibi) ayn› yönde de¤ifliyorsa, yani bir
de¤iflkenin (tüketim) de¤erindeki art›fl, bir baflka de¤iflkenin (gelir) de¤erindeki ar-
t›flla iliflkili ise, o iki de¤iflken aras›nda pozitif (direk veya do¤ru yönlü) iliflki var-
d›r (fiekil Ek-3 de oldu¤u gibi). Öte yandan, iki de¤iflken (mal›n kendi fiyat› ile ta-
lep edilen miktar› - fiekil Ek-4’de oldu¤u gibi) farkl› yönde de¤ifliyorsa, yani bir de-
¤iflkenin de¤erindeki art›fl (talep edilen miktardaki art›fl), bir baflka de¤iflkenin de-
¤erindeki azalmayla (mal›n fiyat›ndaki azalmayla) iliflkiliyse, o iki de¤iflken aras›n-
da negatif (ters yönlü) iliflki vard›r.

‹ki De¤iflkenli Grafiklerde ‹liflkisiz De¤iflkenler

fiimdiye kadar yapt›¤›m›z aç›klamalarda de¤iflkenler ya do¤ru yada ters yönlü ilifl-
kili idi. Oysa de¤iflkenler, birbirinden ba¤›ms›z da olabilir. E¤er, de¤iflkenlerden
biri de¤iflirken, di¤eri de¤iflmeyip sabit kal›yorsa bu durum söz konusu olur. fiekil
Ek-10’da bu tür iliflkiler yer almaktad›r.
fiekil Ek 10
Y Y
‹ki De¤iflken Aras›nda
Ba¤›ms›zl›¤› Gösteren
Grafikler

0 X 0 X

fiekil Ek-10’un a bölümünde, X de¤iflkeni art›kça, Y de¤iflkeni de¤iflmemekte,

ayn› kalmaktad›r. Aç›kça görüldü¤ü gibi X ve Y birbirinden ba¤›ms›zd›r. fieklin b
bölümünde ise, Y de¤ifltikçe, X sabit kalmaktad›r.

‹ki De¤iflkenli Grafiklerde Bir Maksimum veya Minimuma

Sahip ‹liflkiler
Kitab›n›z›n sonraki ünitelerinde (Ünite 6 ve 7) ilk örneklerini görece¤iniz gibi, ik-
tisadi modellerde ele al›nan birçok iliflki yap›s› gere¤i bir maksimum veya mini-
muma sahip olmaktad›r. Örne¤in, fiekil Ek-11 de yer alan üretim miktar› ile firma-
n›n ortalama maliyetleri aras›ndaki iliflkiyi ifade eden ortalama maliyet (AC) e¤ri-
si, belli bir üretim düzeyine kadar azalmakta ve minimuma ulaflt›ktan sonra artma-
ya bafllamaktad›r.
 EK 29

fiekil Ek 11
AC (Ortalama Maliyet) Minimuma Sahip ‹liflki

AC

Q (Üretim Miktar›)
0

Buna karfl›l›k, fiekil Ek-12’de yer alan iflgücü ile iflgücünün ortalama fiziki ürünü
(APP) aras›ndaki iliflkiyi ifade eden ortalama fiziki ürün (APP) e¤risi belli iflçi say›-
s›na kadar artmakta ve bir maksimum yapt›ktan sonra azalmaya bafllamaktad›r.
fiekil Ek 12
APP (Ortalama Fiziki Ürün)
Maksimuma Sahip ‹liflki

APP
Q (‹flgücü Miktar›)
0

E⁄‹M‹N TANIMI VE HESAPLANMASI

fiimdiye kadar yapt›¤›m›z aç›klamalardan anlafl›laca¤› gibi, grafikler ya do¤ru biçi-
minde ya da e¤ri fleklinde olmaktad›r. Grafikte gösterilen bu e¤ri ya da do¤rular›n
en önemli özelli¤i e¤imleridir. ‹ster do¤ru, isterse e¤ri olsun, e¤im bize iliflkinin ya-
p›s› hakk›nda önemli niceliksel bilgi verir. E¤im, de¤iflkenlerin birindeki bir birim-
lik de¤iflmeye karfl›l›k, di¤er de¤iflkenin ne kadar de¤iflece¤ini gösterir. E¤im, di-
key eksende yer alan de¤iflkendeki de¤iflimin, yatay eksende yer alan de¤iflkende-
ki de¤iflime oran›d›r. Daha öncede oldu¤u gibi, Y dikey eksende, X yatay eksen-
de yer al›rsa e¤im,

E¤im = DY = Y2 - Y1
DX X2 - X1

olur.Yukar›daki eflitlikte yer alan, D ilgili de¤iflkendeki mutlak de¤iflimi gösterir.

Bu flekilde e¤imi tan›mlad›ktan sonra flimdi s›ras›yla bir do¤runun ve e¤rinin e¤i-
mi nas›l hesaplan›r bunlar› aç›klamaya çal›flal›m.

Bir Do¤runun E¤imi

fiekil Ek-13’de dört farkl› do¤ru yer almaktad›r. fiimdi her do¤runun e¤imini nas›l
hesaplad›¤›m›z› gösterelim.
30 EK

fiekil Ek 13
Y Y
E¤imin
Hesaplanmas› 50 50

40 A 40
D
B
30 30
C
C
20 20
D B
10 10
A
0 0
X
10 20 30 40 50 X 5 10 15 20 25

Y Y
50 50

40 40 D

30 30 C
A B C D
20 20 B

10 10 A

0 0
X X
0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50

fiekil Ek-13’den de görüldü¤ü gibi, ilk flekil negatif bir do¤rusal iliflkiyi göster-
mektedir. fiekil üzerinde A noktas›ndan B noktas›na hareket edildi¤inde Y’deki de-
¤iflim -10 dur (30 - 40). Buna karfl›l›k X deki de¤iflim +10’dur (20 - 10). Dolay›s›y-
la do¤runun e¤imi -1’e eflit olacakt›r. Burada do¤ru üzerindeki herhangi bir nokta-
dan di¤erine e¤im hesaplad›¤›n›zda bulaca¤›n›z e¤im de¤eri ayn› olacakt›r. Çünkü
bir do¤runun e¤imi sabittir. ‹kinci flekilde yine A noktas›ndan B noktas›na hareket
edildi¤inde e¤im 2’ye eflit olacakt›r. Çünkü bu durumda Y’deki de¤iflim 10 ve X’de-
ki de¤iflim 5 olmaktad›r. Üçüncü flekilde ise e¤im s›f›ra eflittir. Çünkü X de¤ifltikçe
Y de¤iflmemekte, sabit kalmaktad›r. Örne¤in, A noktas›ndan B noktas›na hareket
söz konusu oldu¤unda, Y’deki de¤iflim 0, X’deki de¤iflim ise 10 olmaktad›r ve
O/10=0 olacakt›r. Son flekilde ise e¤im sonsuza eflittir. Çünkü bu durumda X’deki
de¤iflim s›f›ra eflit olmaktad›r.Y’deki de¤iflim ne olursa olsun, onun s›f›ra oran› son-
suz olacakt›r.
Bütün bu do¤rular yan›nda iktisatç›lar bazen 45°’lik do¤ru da kullanmaktad›r-
lar. Bu do¤ru iki ekseni iki eflit parçaya böler. Bu do¤runun en önemli özelli¤i,
do¤ru üzerindeki herhangi bir noktan›n, hem dikey hem de yatay eksene eflit
uzakl›kta olmas›d›r. fiekil Ek-14’te A noktas›, 40 birim Y ve 40 birim X de¤erlerini
göstermektedir.
 EK 31

fiekil Ek 14
Y 45°’lik Do¤ru

40
A

45º
0
40 X

Bir E¤rinin E¤imi

Bir do¤runun aksine, bir e¤rinin e¤imi sabit de¤ildir ve e¤ri üzerindeki bir nokta-
dan di¤erine de¤iflir. Bir e¤rinin e¤iminin hesaplanmas› iki aflamada gerçekleflir.
Önce, e¤riye belli bir noktada te¤et olan bir do¤ru çizilir. Daha sonra, bu te¤et
do¤ru üzerinde iki nokta belirlenir ve e¤im hesaplan›r. fiimdi bu söylediklerimizi
fiekil Ek-15 yard›m›yla gösterelim.
fiekil Ek 15
Y Bir E¤rinin E¤imi

C
30
A 20
10 B
30
0
10 40 X

fiekil Ek-15’de A noktas›nda e¤rinin e¤imini bulmak için, e¤riye bu noktada te-
¤et olan do¤runun e¤imini bulmam›z yeterli olur. Bunun için B ve C noktalar› ara-
s›nda te¤etin e¤imi,

E¤im = DY = 30 - 10 = + 0.67
DX 40 - 10

olacakt›r.
fiekil Ek-16’da ise dört farkl› e¤ri ve bunlar›n e¤imleri ile ilgili bilgiler yer
almaktad›r.

‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ GRAF‹KLER ‹NCELEN‹RKEN D‹KKAT

ED‹LMES‹ GEREKEN HUSUSLAR
Grafiklerin oluflturulmas› kadar grafiklerde yer alan bilgilerin do¤ru bir biçimde al-
g›lanmas› ve aktar›lmas› da önemlidir. Bunun için bir grafikle karfl›lafl›ld›¤› zaman
afla¤›daki konularda özen gösterilmesinde yarar vard›r. Bunlar:
32

• Yapman›z gereken ilk ifl hemen eksenlerde yer alan de¤iflkenlere bakmak-
t›r. Ayr›ca grafikte gösterilen iliflkinin negatif mi, yoksa pozitif mi ve do¤ru-
sal veya do¤rusal olmayan bir iliflki olup olmad›¤›n› anlamaya çal›fl›n›z.
• Grafikte gösterilen iliflkideki nedenselli¤in yönünü anlamaya çal›fl›n›z. Yani, X
mi Y’ye, Y mi X’e neden olmakta veya hem X, Y’ye hem de Y, X’e mi neden
olmaktad›r? Bunun d›fl›nda X ile Y aras›nda bir nedensel iliflki yok mudur? Bu
hususlar›n grafikten anlafl›lmas› analizi kavraman›z› kolaylaflt›racakt›r.
• Grafikteki e¤ri veya do¤runun e¤imi hakk›nda düflünce sahibi olmaya çal›-
fl›n›z ve özellikle e¤imin iktisadi anlam›n› yorumlamaya çal›fl›n›z.
• Grafi¤in ne ifade etti¤ini sözcüklerle ifade ediniz.
• Daha öncede belirtti¤imiz gibi, iki de¤iflkenli grafikler, di¤er fleyler sabittir
varsay›m› ile çizilmekte idi. Grafikte gösterilen e¤ri veya do¤ruda bir de¤ifl-
meye (kaymaya) yol açacak baflka de¤iflkenler biliyor musunuz? Belirlemeye
çal›fl›n›z.
fiekil Ek 16
Y Y
E¤rilerin
E¤imleri

Negatif E¤im
Pozitif E¤im

0 0
X X

Maksimum
Y noktada e¤im Y
s›f›r
Negatif Pozitif
E¤im E¤im

Negatif
Pozitif E¤im
E¤im

0 0
X X
Minimum
noktada e¤im
s›f›r