1.

ÜNİTE

TÜRK DİLİ DERSİ

İLETİŞİM

DERS NOTU
0
 İLETİŞİM*

İletişim Kavramı
İletişim kavramı Latincede “bilgiyi ileten” ya da “aktaran” anlamına gelen “communicato” ke-
limesinden türemiştir. Yakın bir zamana kadar da dilimizde Fransızca söylenişiyle “komünikas-
yon” (communication) halinde kullanılırdı. Türk Dil Kurumu sözlüğünde iletişim sözcüğü “1.
Duygu, düşünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması, bildiri-
şim, haberleşme, komünikasyon. 2. Telefon, telgraf, televizyon, radyo vb. araçlardan yararla-
narak yürütülen bilgi alışverişi, bildirişim, haberleşme, muhabere, komünikasyon” olarak ta-
nımlanmaktadır. “İletişimin ABC’si” adlı kitabında Ünsal Oskay iletişimi şu şekilde tanımlıyor:
“İnsanın varlık sürdürme biçiminin bir ürünü ve insanın varlık sürdürme biçimindeki gelişmelere
göre değişimlere uğrayan insana özgü bir olgudur” diyerek ve “Birbirlerine ortamlarındaki nes-
neler, olaylar, olgularla ilgili değişimleri haber veren, bunlara ilişkin bilgilerini birbirlerine ak-
taran; aynı olgular, nesneler, sorunlar karşısında benzer yaşam deneyimlerinden kaynaklanan,
benzer duygular taşıyıp bunları birbirine ifade eden insanların oluşturduğu topluluk ya da top-
lum yaşamı içinde gerçekleştirilen tutum, yargı, düşünce ve duygu bildirişimlerine iletişim diyo-
ruz.”
İletişim kavramının tanımı üzerine henüz bir anlaşma sağlanamamasına rağmen, yazılı kaynak-
İLETİŞİM

larda söz edilen tanımlamaların bazıları şu şekilde sıralanabilir:

• Bilgi alışverişi anlamına gelir.
• Düşüncenin sözel olarak karşılıklı değiş tokuşudur.
• Veriden alıcıya aktarılan bilgi ya da haber sürecidir.
• Duyguların, düşüncelerin, bilgi ve becerilerin aktarılma sürecidir.
• İletiler aracılığıyla sosyal etkileşim biçimidir.
• Belli bir konumdan, yapıdan bir diğerine geçiş sürecidir.
• Kişiler ve ülkelerin arasında haberlerin, verilerin, fikirlerin, mesajların paylaşım sürecidir.
• Bir kişinin tekelinde olanın başkalarıyla paylaştırılması, başkalarına da aktarılması sürecidir.
• Karşılıklı ilişkilerin aracıdır.
İletişim kavramıyla ilgili yukarıda sıralanan tanımlar daha da çoğaltılabilir. Yalın haliyle, iletişim,
insan etkinliğidir ve türlü ifade biçimleriyle kişiler arasında bir şeylerin aktarımı ya da karşılıklı
aktarımda bulunma eylemi olarak tanımlanabilir.

İletişimin Önemi
İnsan yaşamında vazgeçilmez bir unsur olan iletişim, tarihi süreç içerisinde insanların yaşam
biçimlerini olumlu ya da olumsuz şekilde etkilerken insanoğlu da ihtiyaç, istek ve beklentileri
doğrultusunda iletişime yön vermiş ve iletişim, çeşitli uygulamalar biçiminde günümüze kadar
gelmiştir. İnsanlar doğdukları andan itibaren önce yakın çevreleri sonra da toplumsal çevrele-
riyle sürekli olarak bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde iletişim kurmaktadırlar. Konuşarak, susarak,
bağırarak, beden hareketleriyle çevrelerindekilere birtakım anlamlar iletmek suretiyle iletişim
sağlamaktadırlar. Kurulan bu iletişim bir anlamda zorunludur. Çünkü insanlar hem bireysel

*
Bu ders notu hazırlanırken genel itibarıyla şu kaynaktan yararlanılmıştır: Canan Uluyağcı, Ufuk Eriş (ed.), Birey-
lerarası İletişim, Anadolu Üniv. AÖF Yayını, Eskişehir 2018. Yararlanılan diğer kaynaklar ise yeri geldiğinde dip-
notta belirtilmiştir.

Eyyup Akbulut (ed.), İletişime Giriş, Atatürk Üniv. AÖF Yayını, Erzurum 2017, s.9-10.

1
 hem de sosyal bir varlık olarak yaşamlarını sürdürürler. Bu yaşamı sürdürebilmelerinin temel
şartı yakın ve uzak çevreleriyle iletişim kurabilmeleridir.
İnsanın iletişim kurma özelliği ile günlük yaşamın her aşamasında ve her ortamda diğer kişileri
etkilediği, onlardan etkilendiği ve bu özelliğiyle biyolojik bir varlık olmaktan çıkarak, toplumsal
bir varlık olarak kendini gerçekleştirdiği görülmektedir. İnsan, toplumsal ve kültürel anlamda
var olan bir ortama doğar. Kendisi için hazırlanmış olan bu ortamda duygu, düşünce ve istek-
lerini aktarmayı, başkalarının duygu, düşünce ve isteklerini anlamayı iletişim sayesinde gerçek-
leştirir.
İnsanlar başkalarıyla bir arada olabilmek, onları anlayabilmek, kendilerini anlatabilmek ve et-
kileyebilmek diğer bir ifade ile toplumsallaşabilmek amacıyla iletişim kurmaktadırlar. Bu bağ-
lamda iletişimin olduğu her yerde etkileşim, etkileşimin olduğu her yerde de iletişimin oldu-
ğunu söylemek mümkündür. Bir insanın günlük yaşamının %70’ini konuşarak, izleyerek, dinle-
yerek ve yazarak yani iletişim kurarak geçirdiği dikkate alınırsa insanın duygu ve düşüncelerini
çevresindekilerle paylaşmadan yaşamasının pek mümkün olmadığı söylenebilir. Başka bir de-
yişle, bir insan sevincini, acısını, isteklerini, ihtiyaçlarını paylaşmak isterken iletişim kurmak zo-
rundadır.

İletişim Sürecini Oluşturan Temel Ögeler

Bireylerarası iletişim, kişilerin farkında olarak ya da olmayarak birbirlerine ilettikleri duygu, dü-
şünce ve ifadelerdir. Bireylerarası iletişim insan iletişiminin temelini oluşturur. İki kişi birbirinin
varlığını fark ettiği anda iletişim süreci başlar. Bu iletişim süreci sözlü ya da sözsüz olabilir. Ör-
İLETİŞİM

neğin hoşlandığınız bir kişiyle sözlü iletişimde bulunmak isteyebilirsiniz. Diğer yandan hoşlan-
madığınız biriyle karşılaştığınızda, o kişiyle konuşmamanız ya da göz temasına geçmemeniz ile-
tişim kurulmadığını göstermez. Bu durumda konuşmayı reddetmek de bir iletişim mesajıdır.
Çünkü o kişinin farkındasınız ve gerek içsel konuşmanızla gerekse beden dilinizle iletişim süre-
cinin içindesiniz. Bireylerarası iletişimde gönderici tarafından iletilen herhangi bir mesaj alıcı
tarafından belli bir biçimde algılanır. Bu algı sonucunda da geri bildirim olarak göndericiye karşı
bir tepki oluşur. Örneğin bir kişiye “seni seviyorum” dediğinizde, karşınızdaki kişinin sizi yanıt-
sız bırakması size karşı iletişimsizliği göstermez. Kişi, size karşı sözsüz geri bildirimini, olumlu
ya da olumsuz, bakışlarıyla veya hareketleriyle belli eder.

2
 İletişim sürecini oluşturan temel ögeler şu şekilde sıralanabilir:
• Gönderici (Kaynak)
• İleti (Mesaj)
• Kanal (Araç)
• Alıcı (Hedef )
• Geri Bildirim (Dönüt)
• Ortam (Bağlam)
• Gürültü

Gönderici (Kaynak): İletişimi başlatan kişi göndericidir ve iletişim sürecinin başlangıcıdır. Ör-
neğin karşısındaki bir kişiyle ya da toplulukla sözlü veya sözsüz iletişim kurma eylemini gönde-
rici başlatır. Göndericinin karşısındaki kişi ya da toplulukla başarılı bir iletişim kurabilmesi için
anlaşılır, kısa ve etkili iletiler göndermesi gerekir.

İleti (Mesaj): Göndericinin alıcıya aktardığı sözlü ya da sözsüz tüm bilgilerdir. İleti, iletişim sü-
recinin merkezini oluşturur. İletişim sürecinde gönderici ile alıcı arasındaki köprüyü oluşturur
ve iletişimin başarısını doğrudan etkiler. Başarılı bir iletinin taşıması gereken bazı özellikler şu
şekilde sıralanabilir:
• İleti açık ve anlaşılır olmalıdır.
• İleti doğru zamanda ve ortamda iletilmelidir.
• İleti için uygun kanal seçilmelidir.
İLETİŞİM

• İletinin anlaşılırlığını ve iletimini aksatacak gürültü olamamalıdır.

Kanal/Araç: Kanal, iletinin gönderilmesinde aracı konumda olan bir iletişim ögesidir. Kanal ve
araç kavramlarının kimi zaman birbirinin yerine kullanıldığı görülürken kimi zaman da bu kav-
ramlar karıştırılmaktadır. Kanal, göndericinin ilettiği iletinin alıcıya aktarılmasını sağlayan yol-
dur. Kanala örnek olarak; ses telleri, ışık, hava, radyo frekansları, internet ağı, sinir sistemi vd.
verilebilir. Araç ise kanal yoluyla iletinin aktarılmasında bir vasıtadır. Konuşma dili, yazı dili,
beden dili vd. araca örnek olarak verilebilir. Etkili bir iletişimin gerçekleşmesi için kanalın ve
aracın doğru seçilmesi gerekir.

Alıcı (Hedef): Gönderici tarafından iletinin gönderildiği kişi ya da kişiler alıcıdır. Alıcı telefonda
konuşulan kişi, bir konser topluluğu ya da kitap okuyan bir kişi olabilir. Alıcının iletişim süre-
cinde etkin bir rolü vardır. Gönderici tarafından alıcıya gönderilen iletilerin doğru algılanabil-
mesi için, ileti bilgilerinin alıcı tarafından doğru işlenmesi gerekir.

Geri Bildirim (Dönüt): Çeşitli iletişim kanalları aracılığıyla alıcıdan göndericiye gönderilen ileti
biçimleridir. Gönderici ile alıcı arasındaki iletişim bağlantısını sağlar ve iletişim sürecinin son
aşamasıdır. Geri bildirimler, gönderici ile alıcı arasındaki iletişim sürecinde aşağıda sıralanan
bazı durumlar hakkında bilgi verir:
• Gönderici ve alıcı arasındaki iletişimin başarısı
• Alıcı tarafından iletinin algılanıp algılanmadığı
• Alıcı tarafından iletinin anlaşılıp anlaşılmadığı
• Alıcının iletiye karşı tepkisi

3
 Ortam (Bağlam): İletişimin oluştuğu çevre ortam ya da bağlam olarak tanımlanır. Ortam psi-
kolojik, fiziksel hususlar içerir ve iletinin nasıl yorumlanacağına etki eder. Bu sebeplere bağlı
olarak iletişim ortamı şu özelliklere göre değerlendirilebilir:
• İletişimdeki kişilere bağlı sosyal özellikler
• İletişim ortamının sosyal özellikleri
• İletişim ortamının fiziksel özellikleri
İletişimdeki kişilerin yaş, cinsiyet, meslek, giyim ve şive gibi özellikleri iletişimin başarısını etki-
ler. Aynı şekilde toplumsal kurallar ve kültür gibi sosyal özellikler iletişimde bulunan kişilerin
davranış biçimleri bakımından farklılıklar gösterebilir. Böyle bir durumda, iletişim sürecinde
sorunlar yaşanabilir ve belki de iletişim sona erebilir. İletişimin gerçekleştiği ortamın hacmi,
mimarisi, rengi, ısısı ve ses yoğunluğu gibi fiziksel özellikleri yine iletişimi olumlu ya da olumsuz
etkileyen unsurlardan biridir. Örneğin film gösterimi sırasında sinema salonunda konuşan kişi-
ler izleyicinin filmle olan iletişimini aksatır.

Gürültü: İletişim sürecini olumsuz etkileyen bütün unsurlar gürültü olarak ifade edilir. Kişiler
arasındaki küslükler, siyasi ayrılıklar, önyargı, telsiz anonsuna karışan diğer sesler, inanç farklı-
lığı ve yoğun trafik gibi unsurlar gürültü kavramına örnek olarak gösterilebilir.

İletişim Sürecinde Göstergeler ve Kodlar

İletişim sürecinde gönderici ile alıcı arasında iletişimin gerçekleşmesinde göstergelerden ve
kodlardan yararlanılır. Göstergeler, anlamlandırma yapılarıdır ve kendi dışında bir şeyi göste-
İLETİŞİM

ren, onun yerini alabilen ya da sembolü olabilen görüntü, sözcük ve eylem gibi olgulardır. Ör-
neğin bir arabanın logosu, arabayı üreten firmanın göstergesidir. Bir başka örnek olarak, bir
kişinin karşısındaki kişiye hayır anlamında başını iki yana sallaması verilebilir. Bu baş sallama
hareketinde önemli olan, karşıdaki kişinin bu gösterge biçimini yorumlayıp anlamış olmasıdır.
Kodlar ise, içinde göstergelerin düzenlendiği ve göstergelerin birbirleriyle nasıl ilişkilendirilebi-
leceğini belirleyen sistemlerdir. Kodlama fiziksel bir eylemdir ve gönderici tarafından yapılır.
Örneğin dil; duygu ve düşünce gibi mesajların iletilmesinde kullanılan en etkin kodlardan biri-
dir. Kodlama kısa, etkileyici ve anlaşılır olmalıdır. İletişimin tam olarak gerçekleşebilmesi için
gönderici ve alıcı kişiler arasında dil ve kültür gibi ortak bir paylaşım olması gerekir.
Kendi dışında bir başka şeyi gösteren,
düşündüren, onun yerini alabilen
nesne, görünüş ve olgulara gösterge
denir. Örneğin kelimeler bir gösterge-
dir. Buna göre adlarımız bizim göster-
gemizdir. “Hasan” kelimesi bir insanın
göstergesidir. Aynı şekilde “kalem” ke-
limesi “kalem nesnesi”nin göstergesi-
dir. “Kalem” kelimesi kalemin kendisi değildir ama kalemi karşılar. Yazıda, konuşmada kalemin
yerine geçer. Bu kelime, kalemi gösterdiği, düşündürdüğü, onun yerini alabildiği için “gös-
terge” diye adlandırılır. Kısaca gösterge; kendisi o şey olmadığı hâlde, o şeyi çağrıştırarak ileti-
şim kurmayı sağlayan araçtır, nesnedir, olgudur.

4
 Yazıyla veya sözle gerçekleştirilen her türlü etkinlik dil göstergesiyle ilgilidir. Örneğin “kedi”
kelimesi bir dil göstergesidir. Bu gösterge, “k. e, d, i” seslerinden oluşmuştur. Kelimeyi oluştu-
ran sesler gösteren, kelimenin çağrıştırdığı anlam ise gösterilendir.

Bireylerarası İletişim Türleri

İletişim Türleri

Kod Sistemine İlişki Sistemine Bireyin Zaman ve

Yönüne Göre
Göre Göre Konumuna Göre Mekâna Göre

Tek Yönlü Sözlü Kişi İçi Yatay Yüzyüze

Çift Yönlü Yazılı Kişiler Arası Dikey Uzaktan

Sözsüz Grup

Örgütsel
İLETİŞİM

Kitle

Kod sistemine göre iletişimi sözlü, yazılı ve sözsüz iletişim olmak üzere üç başlıkta incelemek
mümkündür:

Kod Sistemine
Göre İletişim

Sözlü Yazılı Sözsüz

Dil Yüz ve Beden

Bedensel
Dil Ötesi
Temas

Mekân
Kullanımı

Araç Kullanımı

5
 1. Sözlü İletişim
İletişim içerisinde bireylerin birbirlerine sözcükler yoluyla ilettiği mesajlar sözlü mesaj olarak
tanımlanmaktadır. Dilsel yapılara bağlı olarak kurulan ifadeler insanların duygu ve düşüncele-
rini semboller aracılığı ile oluşturdukları sözcükler/kelimeler yoluyla aktarmasını ve anlamlan-
dırmasını sağlarlar. Bireysel iletişim süreci içerisinde dil bireylerin neyi söylediklerini, dil ötesi
iletişim ise bunu nasıl söylediklerine karşılık gelmektedir.

a. Dil: İnsanların bireysel iletişim sürecinde duygu ve düşüncelerini semboller, kelimeler yolu
ile aktarma ve anlamlandırma biçimine denir. Bireylerin birbirleriyle konuşmaları, mektuplaş-
maları ya da telefon, bilgisayar, İnternet gibi teknolojik araçlar yoluyla iletişim kurmalarını bu
kapsamda değerlendirilmektedir.

b. Dil Ötesi: Dil ötesi iletişim, sözcüklerin kullanımından çok kullanılan sesin niteliğiyle ilgili
özellikleri tanımlar. Ses tonu, sesin hızı, şiddeti, kelime vurgusu ve duraklamalar gibi özellikler
dil ötesi iletişim olarak ifade edilmektedir. Dil ötesi iletişim, çoğu zaman sözcüklerin anlamın-
dan daha çok etkili olmaktadır. Bir sözcüğe yüklenilen anlamdan çok o sözcüğün söyleme şid-
deti ve tonu karşı tarafa daha fazla anlam iletmektedir. Bir ebeveynin kendi çocuğunun adını
ona yüksek sesle söylemesi onunla ilgili olarak çağırma anlamından öte duygu durumuyla ilgili
anlamlar içerir.
İLETİŞİM

2. Yazılı İletişim
Yazma ve okuma becerilerine dayanan yazılı iletişimde mesajlar, sözcüklerle kodlanarak yazılı
formatta sunulur. Yazılı iletişim, gönderici ve alıcının mesajı tekrar okumasına olanak vermesi,
belgelerin saklanabilir olması sebebi ile hataların en aza indirilmesine olanak vermektedir. Ya-
zılı iletişim, daha çok iş hayatında ve devletle olan ilişkilerde kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra
edebiyatta yazar, eser ve okur arasında kurulan etkileşim de bir yazılı iletişim örneğidir. 

3. Sözsüz İletişim
Bireylerarasında gerçekleşen iletişimin sözcüklere dayalı olmadan gerçekleşen ses tonu, vücut
dili, duruş, bakış, jest ve mimikler gibi unsurları sözsüz mesajlar olarak nitelendirilmektedir.
Örneğin; bireylerarası iletişim sürecinde sözel olarak duygu durumları saklanabilse bile ses
tonu, yüz ifadesi ve bedensel duruş gibi durumlar asıl duygu durumunu kolayca yansıtabilmek-
tedir. Bir bireyin başka bir bireye karşı duyduğu öfkeyi ses tonu ve yüz ifadesinden anlayabiliriz.

a. Bedensel Temas ve Mesafe

İnsanlar bireylerarası iletişim süreçleri içinde bedenlerinin diğer insanlara olan konumları ne-
ticesinde sessiz olarak iletişime geçmekte ve karşı tarafa mesaj iletmektedirler. Bireyler belirli
bir ortam içerisinde diğer bireylere karşı aldıkları konum itibarıyla bulundukları mesafeler karşı
taraf için bir mesaj yansıtmaktadır. Bireylerin oluşturdukları yakın ya da uzak mesafeler onların
duygu durumlarını ve karşı tarafa olan ilgilerini göstermektedir.


Hayati Develi (ed.), Türk Dili-I, İstanbul Üniv. Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yay., İstanbul, s.12

6
 b. Yüz ve Beden Hareketleri
Bireyler ilişki içerisinde bulundukları diğer kişiler ile çeşitli göz teması, yüz ifadeleri, dokunma,
kafa işaretleri, el ve kol duruşu, bacak hareketleri, beden yönelimi ve oturma biçimleri gibi
yollarla sözsüz olarak iletişimsel mesajlar iletmektedir.

c. Mekan Kullanımı
Bireyler, kendi çevreleriyle kurdukları mekânsal ilişkiler ve boş alanlar çerçevesinde diğer bi-
reylerle iletişimde bulunurlar. Bir birey belirli bir mekân içerisinde diğer bir bireye karşı uzak-
lığıyla birtakım mesajlar iletir. İnsanlar yakın ilişki içinde bulundukları bireyler ile daha yakın
bir mesafede bulunurlarken daha az samimi olduklarıyla daha uzak bir mesafede yer alırlar.
Bunlar mekân kullanma yoluyla yapılan sözsüz iletişimdir.

d. Araç Kullanımı
Bireyler çevrelerindeki çeşitli araçların kullanımı, belirli kıyafetler ve takılar gibi objeler yoluyla
diğer bireylere birtakım mesajlar iletirler. Bireylerarası iletişim sürecinde söz konusu araç ve
objelerin kullanımı sözsüz iletişim açısından önemlidir. Araç kullanımı yoluyla bir birey diğerine
sosyal, ekonomik durumu ve statüsü gibi konularda üstü kapalı mesajlar iletebilmektedir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Canan Uluyağcı, Ufuk Eriş (ed.), Bireylerarası İletişim, Anadolu Üniv. AÖF Yayını, Eskişehir 2018.
İLETİŞİM

Eyyup Akbulut (ed.), İletişime Giriş, Atatürk Üniv. AÖF Yayını, Erzurum 2017.
Hayati Develi (ed.), Türk Dili-I, İstanbul Üniv. Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yay., İstanbul.