KÌ TÍCH LÀ TÊN GỌI KHÁC CỦA SỰ NỖ LỰC

ĐÀN GHI TA CỦA LORCA-THANH THẢO

MỞ BÀI
Tâm hồn những người nghệ sĩ tài hoa vốn đầy lòng trắc ẩn và giữa họ thường có mối đồng cảm tương
liên.Cho dù có khoảng cách rất xa về địa lí, thời đại, văn hoá…thì họ vẫn tìm thấy ở nhau sự tri âm tri kỉ.
Giống như Nguyễn Du đồng cảm với Tiểu Thanh trong “Độc Tiểu Thanh kí”, Nguyễn Tuân đồng cảm với
Cao Bá Quát trong “Chữ người tử tù”, nhà thơ Thanh Thảo cũng tìm thấy sự đồng cảm với người nghệ sĩ
thiên tài Lorca ở đất nước Tây Ban Nha xa xôi trong bài thơ “Đàn ghi ta của Lorca”. Thanh Thảo là nhà
thơ thuộc thế hệ các nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước.So với các nhà
thơ cùng thời, ông có hướng đi riêng.Ông khước từ, không chấp nhận lối diễn đạt dễ dãi, lạc hậu, cũ kỹ
vàluôn tìm tòi những điểm mới khác biệt, nỗ lực cách tân, đổi mới thơ Việt và muốn thể hiện cuộc sống
ở bề sâu. Ông chịu ảnh hưởng sâu sắc của trường thơ tượng trưng, siêu thực và có rất nhiều bài thơ hay
được công chúng biết đến rộng rãi như “Những người đi tới biển”, “Khối vuông ru-bích”, “Những ngọn
sóng mặt trời”… Những sáng tác của ông đều đem đến cái nhìn mới mẻ cho thơ ca hiện đại. Bài thơ
“Đàn ghi-tar của Lor ca” trích “Khối vuông Rubic” rất tiêu biểu cho lối tư duy thơ Thanh Thảo giàu suy tư,
cảm xúc mãnh liệt, phóng túng và mang nhiều màu sắc tượng trưng, siêu thực và để lại ấn tượng sâu
đậm trong lòng người đọc về hình tượng Lorca – người nghệ sĩ vĩ đại của xứ sở Tây Ban Nha.
THÂN BÀI
1. Khái quát
– Hoàn cảnh ra đời và nội dung chính:
+ Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, nhà thơ Thanh Thảo áo đã mang theo ba lô ra chiến
trường những bài thơ của của Lorca. Ông kể, từ khoảng năm 1969, 1970 Lorca đã sống trong
ông và “Đàn ghita của Lorca” ra đời vào một ngày rầu rầu năm 1979. Hình ảnh người nghệ sĩ
thiên tài Lorca và những sáng tạo nghệ thuật của ông đã ám ảnh và đi sâu vào tâm thức của
Thanh Thảo trong một thời gian dài. Bởi vậy, khi viết bài thơ Thanh Thảo đã viết rất nhanh và
hầu như không phải sửa gì.Bài thơ được đưa vào tập “Khối vuông Rubic” năm 1985.
+ Tác phẩm được gợi cảm hứng từ số phận bất hạnh của người nghệ sĩ tài năng và đã làm nổi
bật hình tượng Lorca với vẻ đẹp bi tráng. Từ đó, tác phẩm thể hiện niềm thương tiếc vô hạn
cũng như sự cảm phục, trân trọng và ngưỡng mộ của Thanh Thảo dành cho Lor-ca. Bài thơ và
nhanh chóng gây được tiếng vang lớn trong văn học Việt Nam nhờ nội dung đầy tính nhân văn
và hình thức nghệ thuật thơ hết sức sáng tạo, mới mẻ.
1. Sáu dòng thơ đầu: Hình ảnh Lorca trong khung cảnh văn hóa, chính trị của đất nước
Tây Ban Nha
– Trong 6 dòng thơ đầu tiên của tác phẩm Thanh Thảo đã có những phác họa về hình ảnh của
người nghệ sĩ thiên tài Lor-ca trong khung cảnh chính trị và bối cảnh nghệ thuật Tây Ban Nha lúc
bấy giờ.
những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chuếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
1.1.Khung cảnh văn hóa, chính trị, xã hội của đất nước Tây Ban Nha
Để thể hiện hình tượng Lorca, nhà thơ Thanh Thảo đã tìm hiểu và có nhiều am hiểu về nền văn
hóa của đất nước Tây Ban Nha. Nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc ấy được thể hiện qua một
số hình ảnh thơ, cũng là những hình ảnh rất quen thuộc trong thơ Lorca:
– Áo choàng đỏ gắt: trước hết gợi người đọc liên tưởng đến những trận đấu bò rực lửa, sôi
động, đầy mạo hiểm và hình ảnh của người đấu sĩ trên đấu trường sinh tử.Môn đấu bò tót đã
trở thành nét đặc sắc văn hóa của Tây Ban Nha được cả thế giới biết đến. Trong những trận đấu
bò, người đấu sĩ thường xuất hiện với chiếc áo choàng đỏ thắm để thu hút và kích thích con bò
tấn công, thể hiện tài năng và sức mạnh của người đấu sĩ chinh phục con bò đầy sức mạnh và
hung dữ.Hơn nữa, từ “đỏ gắt” gợi không khí oi nồng, tù đọng của nền chính trị độc tài thân
phát xít đang thiêu đốt tự do dân chủ và kiềm hãm sự phát triển của một nền nghệ thuật đang
già cỗi, gợi cả những những đàn áp đẫm máu ở đất nước Tây Ban Nha thời đó.Từ “gắt” còn gợi
tính khốc liệt của cuộc đấu tranh giữa ánh sáng với bóng tối, giữa khát vọng tự do dân chủ với
nền chính trị độc tài thân phát xít, giữa khát vọng đổi mới nghệ thuật với nền nghệ thuật già
cõi, lạc hậu.
– Li-la-li-la-li-la: Mô phỏng âm thanh du dương bổng trầm của tiếng đàn ghi ta. Li la còn là tên
loài hoa li-la với sắc tím dịu dàng trải dài khắp thảo nguyên xanh. Loài hoa này còn được gọi
bằng một cái tên kiêu sa, mĩ miều là hoa Tử đinh hương. Chuỗi hợp âm li-la-li-la-li-la góp phần
đẩy cao vẻ đẹp của người nghệ sĩ, đưa hình ảnh người nghệ sĩ thăng hoa trong những lý tưởng
cao đẹp.Thanh âm trong trẻo thanh tao của tiếng đàn quyện hòa mùi hương hoa Lila dìu dịu lan
tỏa với những cánh hoa màu tím nồng nàn đầy sức sống giữa khung cảnh bạo tàn và chết chóc.
Đấu trường khốc liệt nhường chỗ cho sự thăng hoa của nghệ thuật.Ai nói nghệ thuật không có
sức mạnh.Nghệ thuật chính là sức mạnh vô địch có thể hóa giải mọi hận thù.
– Những hình ảnh vầng trăng, yên ngựa, cô gái Di gan… gợi liên tưởng về một đất nước tươi
đẹp, gợi không gian văn hóa của đất nước Tây Ban Nha với tiếng ghi ta làm mê say lòng người,
những bộ tộc người Di gan sống du mục, phóng khoáng, thích nhảy múa, ca hát và giỏi bùa chú,
những vũ nữ Digan với làn da rám nắng và vũ khúc Flamenco cháy bỏng, những đồng cỏ, thảo
nguyên mênh mông, bát ngát…

1.2. Hình ảnh Lorca

Hình ảnh Lorca được miêu tả gắn liền với bản sắc văn hóa đậm đà của đất nước Tây Ban Nha.
Chính nền văn hóa ấy đã nuôi dưỡng tâm hồn và tài năng nghệ thuật của Lorca.Tài năng của
Lorca cũng được bộc lộ trong bầu không khí văn hóa ấy.Lorca hiện lên trong đoạn thơ không chỉ
là một đấu sĩ trên đấu trường để giành quyền tự do, dân chủ, là người nghệ sĩ với khát vọng
cách tân đổi mới nghệ thuật mà còn là một người nghệ sĩ đang thăng hoa trong bản hòa tấu ghi
ta đầy lãng mạn, đem đến cho văn chương, nghệ thuật sức mạnh to lớn. Hình ảnh Lorca được
miêu tả qua các hình ảnh:
– Tiếng đàn bọt nước: Lorca trước hết hiện lên là một người nghệ sĩ với tiếng đàn bọt
nước. Tiếng đàn không chỉ là âm thanh đàn ghi-ta mà nó còn là một hoán dụ về thế giới nghệ
thuật hoàn hảo, tròn trịa của Lor-ca, là vẻ đẹp tâm hồn và biểu trưng cho cả cuộc đời người
nghệ sĩ.Bọt nước theo nghĩa đen là những bong bóng nước tròn trịa, mong manh và dễ vỡ, vốn
là một thi liệu khá quen thuộc trong thơ của Lor-ca biểu trưng cho những cái đẹp lung linh,
nhưng dễ dàng tan biến vào hư vô. Hình ảnh “tiếng đàn bọt nước” trong bài thơ là một hình
ảnh đặc sắc, có sử dụng nghệ thuật chuyển đổi cảm giác từ thính giác sang thị giác,“bọt nước”
vốn là danh từ chuyển sang thành tính từ làm nhiệm vụ bổ nghĩa cho tiếng đàn, không chỉ gợi
thế giới nghệ thuật hoàn hảo của Lorca mà còn gợi những liên tưởng về số phận đầy bất trắc
của người nghệ sĩ và của nghệ thuật. Tiếng đàn bọt nước đầy biến ảo khi tròn to khi phập
phồng thổn thức khi vỡ ra tức tưởi như một “thiên bạc mệnh” về số phận người nghệ sỹ.Từ đó
thể hiện sự ngợi ca, ngưỡng mộ của Thanh Thảo với Lor-ca cũng như sự xót thương, đau đớn
trước bi kịch của người nghệ sĩ thiên tài.
– Áo choàng đỏ gắt:Lorca không chỉ hiện lên trong bài thơ là một nghệ sĩ tài năng với thế giới
nghệ thuật hoàn hảo mà còn như một đấu sĩ trên đấu trường. Hình ảnh “áo choàng đỏ gắt”
trong thơ của Thanh Thảo còn có ý nghĩa chỉ hình ảnh Lorca trên đấu trường với nền chính trị
độc tài và nền nghệ thuật lạc hậu, già nua với khí chất ngang tàng, hiên ngang, bất khuất của
người chiến sĩ yêu tự do, của một người nghệ sĩ ý thức được thiên chức sáng tạo nghệ thuật.
– Trong ba câu thơ:
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
Lorca hiện lên trong ba dòng thơ là một người nghệ sĩ tự do, lãng mạn và cô độc. Người nghệ sĩ
ấy lang thang, mộng du cùng bầu trời, đồng cỏ, dòng sông, du ca với vầng trăng, yên ngựa.
Những cụm từ “lang thang”, “đơn độc”, “mỏi mòn” đã thể hiện sự cô độc của Lorca trên cuộc
hành trình, dường như chỉ có một mình Lorca dám đi tìm cái đẹp giữa một thế giới bạo
tàn.Theo những vần thơ của Thanh Thảo, người đọc dõi mắt theo từng bước chân lãng tử của
người nghệ sỹ trên hành trình “lang thang về miền đơn độc” cùng với “vầng trăng – yên ngựa”.
Hệ thống thi ảnh này thường được bắt gặp trong thơ Lorca cùng với chàng kị sỹ một mình trên
lưng «con ngựa đen/ vầng trăng đỏ” với những bản đàn ghita phiêu bồng và giấc mơ tranh
đấu.Dáng điệu “chuếnh choáng” là một hình ảnh mang cái hồn say của người nghệ sỹ không
phải cái say tầm thường của những cốc rượu vang đỏ mà là say trong tranh đấu, say trong sáng
tạo nghệ thuật. Nếu như chàng Đôn-ki-hô-tê trong trang văn của Xec-van-tec mải miết với giấc
mơ hiệp sĩ thì Lorca mãi “mỏi mòn” trong hành trình chống lại tộc ác của bè lũ Phrăng-cô. Cô
đơn trong sáng tạo nghệ thuật và cô độc trong chiến đấu nhưng không vì thế “con họa mi của
xứ Granada lại ngừng hót“. Chàng vẫn “Mãnh liệt như trăm ngàn sư tử/ Vững chắc như cẩm
thạch” (Thơ Lorca).
2. Sáu dòng thơ tiếp theo (từ dòng 7-12): Cái chết bi tráng của Lorca
Trong sáu dòng thơ tiếp Thanh Thảo đã tái hiện cái chết đầy bi tráng làm nổi bật vẻ đẹp bi tráng
của hình tượng Lor-ca trong cuộc đấu tranh đầy khốc liệt, không cân sức với nền chính trị độc
tài và nền nghệ thuật già nua.
Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lor-ca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du”
– Sinh thời, Lorca đã dự cảm về cái chết của mình, về sự dở dang trong hành trình sáng tạo
nghệ thuật và đấu tranh cho dân chủ nên mới sáng tác nên những vần thơ như di chúc nhắn
nhủ khi ông chết hãy chôn ông cùng với cây đàn. Tuy nhiên không ai có thể ngờ rằng cái chết đã
đến với Lorca quá sớm ở độ tuổi 38, độ tuổi mà tài năng đang vào độ chin rộ.Bởi vậy, lời thơ
của Thanh Thảo ở đây vang lên như một chuỗi đứt đoạn để diễn tả cuộc đời “Nửa chừng xuân
thoắt gãy cành thiên hương”. Giữa lúc Tây Ban Nha đang bế tắc cất lên tiếng hát tán lạc, giải
sầu, giữa lúc người nghệ sĩ Lorca đang du ca cùng tiếng đàn bọt nước, với tiếng hát nghêu ngao
vô tư, yêu đời thì phát súng của bọn phát xít đã bắn hạ Lorca đáng thương. Thanh Thảo thốt lên
sững sờ «bỗng kinh hoàng”. Như không tin vào vào những gì đã thấy, đã biết.Cả dân tộc Tây
Ban Nha bàng hoàng, cả thế giới nín lặng ngạc nhiên đến sững sờ, kinh hoàng và đổ vỡ ghê gớm
khi người nghệ sĩ luôn đứng về nhân dân bị bắt và bị giết chết.Báo chí Tây Ban Nha vẫn nói “Vụ
Lorca vẫn là vết thương mãi chưa lành”.
– Bản giao hưởng chùng xuống rồi lại vút lên cao trong cái chết đầy bi tráng. Thanh Thảo tạo
dựng cái chết đầy bi phẫn của người nghệ sĩ – chiến sĩ thông qua các hình ảnh:
+ Chàng đi như người mộng du: Mộng du là trạng thái hoạt động trong vô thức của con người,
là trạng thái tâm hồn không nhận thức được, tâm hồn và thể xác dường như tách lìa khỏi nhau.
Khi bị điệu về bãi bắn, hình ảnh Lorca đi như người mộng du một lần nữa nhấn mạnh trạng thái
bất ngờ, không hiểu vì sao mình phải chết.Hình ảnh thơ này cũng có nghĩa thể hiện người nghệ
sĩ ngang tàng dường như không quan tâm đến xung quanh, bất chấp và coi thường cái
chết.Ngoài ra, hành động vô thức này còn gợisự hư ảo, chập chờn của con người đang dần đi
vào cõi chết.
+ Áo choàng bê bết đỏ:màu đỏ ở đây là màu máu, chiếc áo choàng của người đấu sĩ giờ đây bê
bết máu có ý nghĩa chỉ cái chết. Lorca đã từng thốt lên “Tôi không muốn nhìn thấy máu !”.
Nhưng máu đã đổ.Người đấu sĩ muốn một cái chết vinh quang giữa đấu trường cùng với đôi
kiếm sắc nhưng lại bị kẻ thù hành hình một cách lén lút bất minh.Nếu như hình ảnh chiếc áo
choàng đỏ gắt ở những dòng thơ đầu tiên gợi khí chất ngang tàng của người đấu sĩ trên đấu
trường thì ở đây vẫn trong chiếc áo choàng ấy,người đấu sĩ Lorca đã ngã xuốngtrong một cuộc
đấu không cân sức với nền chính trị độc tài và nền nghệ thuật già nua. Như vậy, có thể đánh giá
cái chết của Lorca được miêu tả trong đoạn thơ là một cái chết đầy bi tráng.
– Nghệ thuật đối lập: Trong sáu dòng thơ này nhà thơ Thanh Thảo đã sử dụng triệt để biện
pháp nghệ thuật đối lập để nhấn mạnh cái chết của Lorca. Đối lập giữa sự sống và cái chết; giữa
tiếng hát vô tư yêu đời “hát nghêu ngao” với hiện thực bạo lực, phũ phàng, đẫm máu “áo
choàng bê bết đỏ”;giữa khát vọng dân chủ và đổi mới nghệ thuật của Lorca với nền nghệ thuật
và đua và nền chính trị độc tài. Tất cả nhằm gây ấn tượng mạnh, cứa sâu vào lòng người sự
chua xót trước hình ảnh người nghệ sĩ tài ba nhưng bất hạnh.
3. Sáu dòng thơ tiếp theo (từ dòng 13-18): Tiếng đàn của Lorca
– Sáu dòng thơ tập trung miêu tả tiếng đàn ghita. Nhạc tính của đoạn thơ còn được thể hiện
trong hình thức trùng điệp của cấu trúc câu:
tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta ròng ròng
máu chảy
Tiếng đàn ghita được nhắc lại bốn lần và tiếng ghi ta lặp đi lặp lại xoáy vào tâm can người đọc,
trở thành nỗi ám ảnh khôn nguôi.Nhà thơ Thanh Thảo đã miêu tả tiếng đàn qua nghệ thuật
chuyển đổi cảm giác. Tiếng đàn không được miêu tả qua âm thanh mà được cảm nhận qua màu
sắc, hình khối, thành dòng máu chảy:
+ Tiếng ghita nâu:Tiếng ghi ta trước hết được cảm nhận qua sắc nâu. Màu nâu là màu của đất,
màu vỏ đàn ghita, màu da của cô gái Digan màu mắt, màu tóc của những con người trên mảnh
đất mà Lor-ca hết lòng tranh đấu. Hình ảnh “bầu trời” lại là tượng trưng cho khao khát khung
trời tự do,là lý tưởng cao đẹp của tác giả. Còn “cô gái ấy” lại chính là người tình thủy chung
trong trái tim Lor-ca đem đến cho người nghệ sĩ động lực đấu tranh không mệt mỏi, mà đến khi
chết người vẫn nhớ về. Màu sắc nâu ấy hay chính là tiếng lòng trầm tĩnh của Lorca, là vẻ đẹp
tâm hồn của Lorca với tình yêu quê hương, đất nước, con người và tình yêu lứa đôi và tình yêu
nghệ thuật đến thiết tha.
+ Tiếng ghi ta lá xanh: Màu xanh là biểu tượng của xuân thì tươi sắc, màu của cỏ cây, màu của
sự sống, của đồng cỏ thảo nguyên, của những rặng Oliu hay hàng bạch dương…là sắc màu của
niềm tin và hi vọng. Tiếng ghita lá xanh thể hiện thế giới tâm hồn, thế giới nghệ thuật của Lorca
với lòng yêu đời, yêu sự sống, đầy niềm tin và hi vọng vào cuộc sống tươi đẹp.
Những dòng thơ đầy màu sắc này khiến chúng ta liên tưởng đến những giây phút cuối đời của
Lorca. Đứng trước họng súng, người nghệ sĩ ấy vẫn nghĩ về tình yêu quê hương đất nước, con
người, tình yêu nghệ thuật, vẫn đầy niềm tin và hi vọng, vẫn nghĩ về tình yêu và hướng về “bầu
trời cô gái ấy” với bao khát vọng hạnh phúc. Đó là bầu trời của khát vọng, bầu trời yêu thương
nơi có bóng hình nàng Maria thủy chung.Điều đó càng có ý nghĩa nhấn mạnh vẻ đẹp tâm hồn
của Lorca.
+ Tiếngghita tròn bọt nước vỡ tan:Tiếng ghi-ta không chỉ được cảm nhận qua màu sắc mà còn
vỡ ra thành hình khối,đường nét như hình hài của sinh mệnh thể hiện cao trào sự bi phẫn, đau
thương.Tiếng ghita tức tưởi vỡ òa cũng biết nói tiếng nói của sự căm phẫn bạo tàn.Hay nói
đúng hơn đó là tiếng kêu cứu của nghệ thuật khi bị đẩy đến bờ vực của sự tuyệt diệt.Nếu như
hình ảnh “những tiếng đàn bọt nước” trong dòng thơ đầu tiên của bài thơ gợivẻ đẹp hoàn hảo,
vẹn nguyên, tròn đầy nhưng lại mong manh, dễ vỡ, thể hiện những dự cảm về số phận đầy bất
trắc của nghệ thuật và người nghệ sĩ thì hình ảnh bọt nước ở dòng thơ này đã “vỡ tan”. Nó
không còn là những dự cảm mà đã trở thành hiện thực phũ phàng.Người nghệ sĩ thiên tài Lorca
và thế giới nghệ thuật lung linh của mình đã bị vùi dập dưới chế độ độc tài tàn ác. Tiếng ghita
vỡ tan thành dòng máu chảy là ám chỉ sự bất hạnh và cái chết. Những câu thơ dài ngắn khác
nhau, khi dãn cách, khi dồn dập, đặc biệt là câu thơ cuối cùng chỉ còn lại hai chữ “máu chảy”
cho thấy một hiện thực đẫm máu, cho thấy số phận bi kịch và bất hạnh đến tột cùng của người
nghệ sĩ.
Cả cuộc đời người nghệ sĩ Lor-ca hi sinh cho thứ nghệ thuật chân chính, trác tuyệt và tiếng đàn
là biểu tượng cho thế giới nghệ thuật cũng như cuộc đời đầy bi tráng của Lor-ca. “Tiếng ghi-ta
ròng ròng máu chảy” còn có nhiều sắc thái biểu cảm, nó là nỗi đau đớn uất nghẹn, tuôn trào
không dứt, biểu trưng cho vết thương không thể cầm máu.Nỗi đau của tiếng đàn cũng là nỗi
đau của người nghệ sĩ khi khát vọng chưa thành. Ta cũng đã từng bắt gặp nỗi đau của người
nghệ sĩ trong Truyện Kiều của Nguyễn Du:
Một cung gió thảm mây sầu
Bốn dây nhỏ máu năm đầu ngón tay
Nỗi đau của Kiều khi hầu đàn Hồ Tôn Hiến khiến cho dây đàn nhỏ máu chính là sự đồng cảm
giữa nghệ thuật và tâm hồn của người sinh ra nó.Thì ra nghệ thuật trong bản thể của nó cũng là
một sinh mệnh.
– Nghệ thuật đối lập tiếp tục được phát huy, đối lập ý thơ giữa ba dòng thơ đầu và ba dòng thơ
sau, cụ thể là đối lập giữa tài năng và vẻ đẹp tâm hồn của người nghệ sĩ với hiện thực phũ
phàng, đẫm máu. Từ đó, tô đậm cái chết đầy oan khuất của người nghệ sĩ thiên tài.
4. Bốn dòng thơ tiếp theo (Từ dòng 19-22): Niềm tin tiếng đàn Lorca bất tử
Nửa sau của bài thơ gồm 13 dòng thơ là những suy tư của tác giả về cuộc đời, sự nghiệp và
cách ra đi của Lorca.Trong đó, bốn câu thơ sau đây tiếp tục miêu tả hình tượng Lorca, tiếng đàn
và thể hiện sự đồng cảm, xót thương, ngưỡng mộ với Lorca. Những tình cảm mạnh mẽ ấy đã
hóa thành niềm tin tiếng đàn Lorca bất tử:
không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng
4.1. Hai dòng thơ đầu
Lorca người nghệ sĩ lãng du cùng bầu trời, đồng cỏ, dòng sông với lá bùa cô gái Di gan và tiếng
đàn bọt nước. Người nghệ sĩ ấy dám một mình chống lại cả một thể chế độc tài nên bị sát hại.
Tuy Lorca đã chết và cây đàn vẫn cùng ông du ca trên khắp các chặng đường nghệ thuật có thể
cũng đã bị chôn vùi cùng thân xác của ông. Nhưng tiếng đàn của Lorca là âm thanh, là thế giới
nghệ thuật và vẻ đẹp tâm hồn của người nghệ sĩ với tình yêu đất nước, con người, tình yêu
nghệ thuật và sự sống thì không có gì có thể hủy diệt. Sức sống của tiếng đàn được ví như cỏ
mọc hoang.Cỏ là một loài thực vật có sức sống rất mãnh liệt, rễ của nó kiên cường bám sâu vào
lòng đất và nó có thể tồn tại, sinh sôi trong điều kiện khắc nghiệt.Vì thế biện pháp so sánh
“Tiếng đàn như cỏ mọc hoang” có ý nghĩa tiếng đàn Lorca có sức sống mãnh liệt, bền bỉ của loài
cỏ dại, không gì có thể tiêu diệt và vùi dập nó.
– Bài thơ “Đàn ghita của Lorca” thuộc thể loại thơ viết về chân dung nghệ sĩ. Trong thể loại này,
các tác giả thường viết về những người nghệ sĩ có tài, có tâm và được người đời kính trọng.Tác
phẩm không chỉ để tái hiện cuộc đời, sự nghiệp của người nghệ sĩ mà còn là để bày tỏ tình cảm,
sự tri âm tri kỉ của những người nghệ sĩ với nhau.Thậm chí, từ câu chuyện cuộc đời và sự nghiệp
của người nghệ sĩ có mối tương giao, tác giả còn muốn bày tỏ những suy nghĩ, chiêm nghiệm
của mình về nhân sinh, nghệ thuật.Thanh Thảo trong bài thơ này cũng vậy, thông qua cuộc đời
của người nghệ sĩ tài năng ở một xứ sở xa xôi, Thanh Thảo đã bày tỏ những suy ngẫm của mình
về sức sống của nghệ thuật chân chính.Tác phẩm nghệ thuật là con đẻ của người nghệ sỹ nhưng
khi nghệ sỹ đã trao nó cho công chúng thì sự sống chết mất còn là do sức sống của chính tác
phẩm quyết định. Nhiều khi trái tim nghệ sỹ đã ngừng đập nhưng nghệ thuật của họ vẫn tồn tại
có khi vĩnh hằng và “chỉ riêng nghệ thuật có thể đứng ngoài cái chết” (Sê đư rin).Nghệ thuật
chân chính được sáng tạo ra từ trái tim nặng trĩu tình đời, tình người của người nghệ sĩ nên nó
có sức sống trường tồn, bất tử với thời gian. Tiếng đàn Lorca như cỏ mọc hoang cũng như nghệ
thuật của ông chính là nghệ thuật chân chính, có sức sống mãnh liệt tiềm tàng, liên tục lan rộng
ra không chỉ trên mảnh đất Tây Ban Nha mà còn trên toàn thế giới.
– Ngoài ra, dòng thơ “tiếng đàn như cỏ mọc hoang” còn có ý nghĩa nói về thế giới nghệ
thuật của Lorca sau khi ông chết. Lorca vốn cô độc trên con đường đấu tranh cho dân chủ tự do
và cách tân, đổi mới nghệ thuật. Bởi vậy sau khi ông chết, những cách tân, đổi mới nghệ thuật
của ông không có người tiếp tục và dẫn đường nên tồn tại như có mọc hoang.Và với Thanh
Thảo đó là điều rất đáng tiếc.
4.1. Hai dòng thơ sau
– Hai dòng thơ trước hết tái hiện lại những diễn biến trong cái chết của Lorca, khiến
chúng ta nghĩ đến tin đồn bọn Phrăng-cô sau khi khi giết chết Lorca đã lo sợ không thể chống
đỡ được trước sự nổi giận của quần chúng nhân dân nên chúng đã ném xác Lorca xuống giếng
để phi tang. Nhà thơ Thanh Thảo rất sáng tạo khi xóa bỏ những liên từ khiến người đọc thơ có
nhiều liên tưởng thi vị từ việc lựa chọn các liên từ khác nhau như của, là, và, như, với…để đặt
giữa hai cụm từ “giọt nước mắt”, “vầng trăng” để dòng thơ có thể trở thành “Giọt nước mắt
của vầng trăng”, “giọt nước mắt là vầng trăng”, “giọt nước mắt và vầng trăng”…Những giọt
nước mắt khóc thương cho Lorca kết thành giọt nước mắt khổng lồ như vầng trăng. Hay phải
chăng “giọt nước mắt” là vẻ đẹp của nghệ thuật được kết tinh từ những giọt mồ hôi, từ máu và
nước mắt của sự lao động nghệ thuật chân chính qua bao thời gian công sức đã nhào nặn thành
viên ngọc lấp lánh mang hình hàicủa vầng trăng tinh khiết, lung linh, bất tử. Hay đó chính là vẻ
đẹp của cuộc đời Lorca đã hóa thân thành viên ngọc quý lung linh tỏa sáng giữa đời. Hoặc bất
ngờ thay, nơi đáy giếng tối tăm và lạnh lẽo nơi mà bọn phát xít ngỡ tưởng đã vùi lấp được linh
hồn và thể xác của người công dân Lorca lại là nơi tỏa sáng tâm hồn anh, nghệ thuật của Lorca
kết tinh từ tâm hồn, nỗi đau của người nghệ sĩ sẽ như ánh trăng mãi mãi long lanh, tỏa rạng. …
Tất cả là đểthể hiện sự thương tiếc vô hạn trước cái chết của Lorca và niềm tin Lorca cùng thế
giới nghệ thuật của Lorca sẽ trở nên bất tử.
5. Bốn dòng thơ tiếp theo (Từ dòng 23 – 26): Suy tư về cuộc giã từ của Lorca
đường chỉ tay đã đứt
dòng sông rộng vô cùng
Lorca bơi sang ngang
trên chiếc ghita màu bạc
Thanh Thảo đã thể hiện những suy tư về cuộc giã từ của Lorca thông qua những hình ảnh có
tính ẩn dụ, tượng trưng:
– Đường chỉ tay đã đứt: Đường chỉ tay là những đường rãnh trên lòng bàn tay của con người.
Theo tâm linh, đường chỉ tay thể hiện những bí mật về tính cách và số phận con người. Cụm từ
“đường chỉ tay đã đứt” chỉ sự đứt đoạn bất ngờ, có nghĩa là sinh mệnh chấm dứt. Những
đường chỉ tay bị đứt trên lòng bàn tay đã ấn định cái chết của Lorca, nhấn mạnh cái chết bất
ngờ và bi thảm của Lorca. Vậy là, người nghệ sĩ tài hoa đã dừng bước phiêu du trước dòng sông
của định mệnh.
– Dòng sông rộng vô cùng:Là hình ảnh ẩn dụ chỉ dòng sông thời gian, dòng sông cuộc đời, dòng
sông giữa hai bờ sinh tử. Theo dân gian giữa cõi sinh và cõi tử có một dòng sông ngăn cách, linh
hồn của người chết phải vượt qua dòng sông ấy để bước sang thế giới bên kia là cõi vô hạn.
– Nghệ thuật đối lập giữa đường chỉ tay đã đứt với dòng sông rộng vô cùng, đối lập giữa sự đứt
đoạn của số phận với sự vô tận của dòng sông thời gian suy cho cùng là đối sự lập giữa cái hữu
hạn và cái vô hạn. Từ đây để cho thấy Lorca đã vượt qua ranh giới của sự hữu hạn để bước vào
địa hạt của cõi vô hạn, để trở thành bất tử.
– Chiếc ghita màu bạc: Gợi liên tưởng hình ảnh Lorca vượt qua dòng sông thời gian, dòng sông
cuộc đời, dòng sông giữa hai bờ sinh tử để đi sang cõi vô hạn trên một chiếc ghita màu bạc.
Hình ảnh chiếc ghita màu bạc chính là biến thể của chiếc ghita nâu, ghita lá xanh… tượng trưng
cho thế giới nghệ thuật và tâm hồn của Lorca, cho sự trong sạch, ngay thẳng, chân thành không
chịu quỳ gối trước cường quyền bạo ngược. Sắc bạc ấy như sáng lên, ánh lên long lanh, lấp lánh
của khát vọng tự do, những cách tân nghệ thuật mà Lor-ca hằngtheo đuổi.Con thuyền thi ca,
nghệ thuật ấy đã chở tình yêu và nỗi nhớ của chàng trôi dần vào bến bờ bất tử. Lorca đã mang
theo nghệ thuật của mình sang thế giới bên kia và giờ đây ở thế giới bên kia hẳn Lorca vẫn tiếp
tục lãng du với cây đàn và những tiếng đàn bọt nước.
– Hình ảnh Lorca trong cuộc giã từ trên chiếc ghita màu bạc đi vào cõi bất tử không chỉ thể hiện
tình yêu nghệ thuật của người nghệ sĩ ấy mà hơn nữa còn thể hiện ý thức của người nghệ sĩ
chân chính. Người nghệ sĩ chân chính Lorca đã biết đặt lợi ích của nghệ thuật lên trên hết, biết ý
thức về cái chết của mình và không muốn nghệ thuật của mình là vật cản cho người đời
sau.Lorca muốn chôn theo thế giới của nghệ thuật của mình để nghệ thuật đời sau tiếp tục đi
tới và hồi sinh mạnh mẽ.
6. Năm dòng thơ cuối: Hình ảnh Lorca trong cuộc từ giã
Ở khổ cuối của bài thơ, Thanh Thảo đưa người đọc vào thế giới suy tư về sự giải thoát của
Lorca:
chàng ném lá bùa cô gái Digan
vào xoáy nước
chàng ném trái tim mình
vào lặng yên bất chợt
li-la li-la li-la
Bốn dòng thơ ở khổ cuối có hình thức cấu trúc và ý nghĩa hoàn chỉnh được thể hiện theo kiểu
lối thơ vắt dòng miêu tả trên cuộc hành trình đi từ cõi hữu hạn sang cõi vô hạn, Lorca đã có
những hành động dứt khoát. Điệp từ “chàng ném” được lặp lại hai lần như là một biểu tượng
về sự từ bỏ mạnh mẽ và dứt khoát của Lorca.
+ Ném lá bùa cô gái Digan: Lá bùa ở đây là để hộ mệnh. Sinh thời, Lorca đã dự cảm được
những bất hạnh và cái chết nên trên chặng đường du ca nên luôn mang theo lá bùa để hóa giải
những bất trắc có thể xảy ra. Nhưng cái chết đã đến, lá bùa không còn tác dụng, chàng ném lá
bùa vì không còn cần nữa.Hành động ném lá bùa vào xoáy nước trên dòng sông thời gian, dòng
sông số phận thể hiện sự dứt khoát từ bỏ, không một chút tiếc nuối.
+ Ném trái tim:Trái tim và nhịp đập của nó là biểu tượng về sự sống. Khi trái tim không còn đập
nữa, sự sống không còn nữa, Lorca đã dứt khoát ném trái tim vào cõi lặng yên bất chợt,vứt bỏ
cả sự sống “trái tim mình” trong lãng quên, trong lặng yên để dọn đường cho hậu thế, cho
những con người sau vươn lên và tỏa sáng, thể hiện tấm lòng cao thượng của người anh hùng,
người nghệ sĩ vĩ đại.
Các hành động “ném lá bùa”, “ném trái tim” như thế đều có ý nghĩa thể hiện sự lựa chọn đầy
chủ động của Lorca, dứt khoát chia tay, từ bỏ những ràng buộc, hệ lụy ở chốn trần gian để
thanh thản bước vào cõi lặng im bất chợt. Và như vậy, trong cuộc chiến với nền chính trị độc tài
và nền nghệ thuật già nua người nghệ sĩ tưởng chừng đơn độc ấy đã chiến thắng. Lorca đã
thanh thản bước vào cõi bất tử và tư tưởng dân chủ, thế giới nghệ thuật của Lorcacùng những
bài ca tranh đấu của Lorca vẫn đồng hành cùng thời gian và đi cùng năm tháng, với những
thăng trầm của lịch sử nhân loại và nó mãi mãi được hát vang trong lòng của nhân dân yêu
chuộng hòa bình, tự do.
+ Chuỗi âm thanh li-la-li-la-li-la từng xuất hiện ở đầu tác phẩm đã được trở lại một lần nữa
trong dòng thơ kết. Nó mô phỏng âm thanh tiếng đàn ghita, giúp lời thơ rất giàu nhạc tính,
khiến tiếng đàn ghi ta cứ vang vọng mãi trong tâm trí của mỗi người. Sự nối tiếp của ba từ “li-
la” cũng gợi hình ảnh những tràng hoa, chuỗi hoa nối tiếp, giăng hàng trước bức tượng đài
Lorca thể hiện sự ngưỡng mộ, niềm tiếc thương vô hạn với người nghệ sĩ thiên tài của đất nước
Tây Ban Nha. Đó cũng có thể là những đóa hoa của sự sống đang nảy nở từ chính cái chết đau
thương, ngang trái. Câu thơ gợi cho người đọc nhớ tới một ý thơ của Chế Lan Viên: “Mọc chùng
hoa trên đá, mùa xuân không lụi tàn”.Cấu trúc lặp vòng và âm hưởng ngân dài, vang mãi của
tiếng đàn cùng với dấu ba chấm (…) ở dòng thơ cuối cúng một lần nữa gợi tiếng đàn Lorca bất
tử, gợi dòng thời gian chảy mãi, cuộc sống vẫn tiếp tục hành trình vô tận và nghệ thuật mãi mãi
hồi sinh.
Lorca đã về nơi an nghỉ cuối cùng. Chỉ còn vang vọng nơi đây âm vọng của tiếng đàn li-la li-la li-
la như bản nhạc thiết tha thấm đẫm hương thơm của loài hoa Lila. “Đàn ghi ta của Lorca” của
Thanh Thảokhiến người đọc cứ mãi nhớ tới bài thơ “Ghi nhớ” của anh:
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi
cùng với cây đàn dưới lớp cát hàng bạch dương
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi giữa rặng cây cam
và đám bạc hà.
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi tôi xin các người đó
nơi một chiếc chong chóng gió.
KẾT LUẬN
1. Nghệ thuật
Thanh Thảo đã thành công trong việc thể hiện một phong cách thơ hiện đại nhuốm màu sắc thơ
siêu thực và tượng trưng.Thanh Thảo đã lựa chọn thể thơ tự do với những câu thơ dài ngắn
khác nhau giúp ông thỏa sức thể hiện những cung bậc tình cảm, cảm xúc của bản thân. Có thể
để cho trí tưởng tượng của mình vươn cao, vươn xa hơn.Với lối thơ không viết hoa đầu dòng,
cảm xúc liền mạch Thanh Thảo đã mang đến cho người đọc một mĩ cảm hiện đại giàu tính sáng
tạo. Sự trộn lẫn giữa trường phái tượng trưng siêu thực và sức sáng tạo của Thanh Thảo đã cho
ra đời một tuyệt bút đầy ngẫu hứng với sự kết hợp giữa thơ, nhạc và họa, giữa những thi ảnh
của Lorca và những thi ảnh của chính nhà thơ Thanh Thảo, giữa chất giao hưởng phương Tây
với màu sắc thơ phương Đông.Nhạc tính được tạo bởi nhiều yếu tố nghệ thuậtkhác nhau như
âm thanh, trùng điệp, thể thơ, nhịp điệu, từ láy, cấu trúc giao hưởng… cùng những biện pháp
so sánh, liên tưởng, tượng trưng, ẩn dụ chuyển đổi cảm giác…Kết cấu bài thơ như một khối
vuông Rubic trong đó sáu khổ thơ là sáu mặt của khối vuông và dòng thơ cuối là sợi dây gắn
kết.Khối vuông Rubic xoay thế nào vẫn là khối vuông và bài thơ hiểu thế nào vẫn đến cùng một
điểm là thể hiện hình tượng Lorca trong sự tiếc thương, ngưỡng mộ.Tất cả tạo nên màu sắc
riêng của Thanh Thảo trong nỗ lực cách tân nghệ thuật trên con đương đổi mới.Nỗ lực sáng tạo
bất tận ấy thể hiện mong muốn của nhà thơ góp phần cải tạo tiếng Việt, làm tiếng Việt thêm
phần giàu đẹp, phong phú và đa dạng hơn.
2. Nội dung
Bài thơ đã rất thành công khi tạo dựng một tượng đài Lorca bằng ngôn ngữ của thơ và âm
nhạc.Bất kỳ một cuộc chiến nào cũng có người chiến thắng và kẻ bại trận nhưng những người
biết hi sinh vì mọi người luôn luôn là người anh hùng với chiến thắng vĩ đại nhất. Phêđêricô
Gacxia Lorca là một người như thế. Ý nghĩa cao hơn của thi phẩm là Thanh Thảo đã mang đến
cho người đọc một tình yêu vô bờ bến đối với người nghệ sĩ củanhân dân chống phát xít bạo
tàn,thể hiện tiếng nói tri âm của một người nghệ sĩ với một người nghệ sĩ, người chiến sĩ với
người chiến sĩ. Tác phẩm đã góp phần lên án, tố cáo sự tàn bạo của nền chính trị độc tài phát
xít, đẩy nhân dân vào hoàn cảnh lầm than bế tắc, đưa đất nước bao chùm trong u tối, ngột
ngạt, đau thương tột cùng.Bài thơ là tiếng nói ca ngợi lòng yêu tự do, yêu dân tộc, ý chí kiên
cường không khuất phục trước thế lực tàn ác, dám đứng lên đấu tranh, giành quyền tự do cho
nhân dân, tự chủ cho dân tộc, đồng thời, bộc lộ triết lý về nghệ thuật của Thanh Thảo về mối
quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống, chính sức sống của nghệ thuật đã làm nên sự bất tử của
người nghệ sĩ.