Andreevski Tsane Razgovori So Koneski

ЦАНЕ АНДРЕЕВСКИ
"разговори со
Цане Андреевски РАЗГОВОРИ СО КОНЕСКИ
Главен уредник
Димитар Башевски
Уредници
Миле Неделкоски
Бранко Цветкоски
Њ врш ен уредник
Ленче Милошевска
Ликовен уредник
Кочо Фидановски
цане андреевски
разговори
со конески
СIP - Каталогизација во публикација, Народна и
униве рзитетска библиотска „Климент Охридски", Скопје
886.6-83
АНДРЕЕВСКИ, Цанс
Разговори со Консски / |разговоритс ги водел] Цане
Андреевски. - Скопје : Култура, 1991. - 461 стр.; 20 см
1.Конески, Блаже
ISBN 86-317-0103-3
УВОД ВО РАЗГОВОРИТЕ
Река се запознава со пливање,

а човекниз разговор.
Корејска народна поговорка
На седми февруари 1985 година му ја соопштив своја-

та идеја на Блаже Конески да пристапиме кон разговори,
од кои би можело, евентуално, да се подготви книга. Доби-
вајќи ја неговата согласност, по неколку дена му поднесов
нешто како план за нашите идни разговори, кој не ми беше
тешко да го направам, бидејќи, како што му реков, ги поз-
навав скоро сите негови научни трудови и сите објавени
книги во областа на уметничката литература.
Мора да признам дека Блаже Конески беше изнена-

ден од оваа моја идеја, а јас пак израдуван од готовноста
што ја прифаќа, бидејќи од една страна остварувањето на
еден ваков концепт подразбира и не мал напор за интервју-
ираниот, а од друга страна, зашто ми е познато оти негова-
та природа не е склона кон бучен публицитет. Се разбира,
овој проект немаше таква намера и, секако, на тоа се
должеше и неговото прифаќање. Разговорите ги водевме
од 1985 до 1990 година во повеќе наврати, како што е
впрочем означено во самата книга, договарани според рас-
положливото време.
ѓ
Уште во студентските денови се воодушевувавме од

разговорите на Екерман со Гете, а непосредно пред оваа за-
мисла ми дојде до рака книгата разговори на Ричард Бер-
5
гин со Борхес, која ми направи силен впечаток и ме
поттикна да размислувам за една таква книга во нашата
средина. Мојот прв избор падна на Блаже Конески.
Причината за ова беше, пред се, длабоката симпатија спре-
ма овој човек и неговото научно и литературно дело. Може
слободно да се рече дека мојата генерација одгледуваше
уште од почеток еден култ кон личноста и творештвото на
Блаже Конески. Во што се состоеше таа негова магична
привлечност?
Можеби и првата искра на идејата за овие разговори

е запалена од таа љубопитност. Учениците и студентите во
текот на школувањето контактираат со повеќе свои учите-
ли и професори. Но, потоа, во текот на животот, тие созда-
ваат во својата претстава една градација на нивните
вредности. Ние не требаше да чекаме на некаква дистанца
за да ја оформиме нашата претстава за својот професор и
љубим поет Блаже Конески. Зад катедрата застануваше тој
снизок човек, само за десетина години повозрасен од нас, а
со толку познавања од областа на јазикот и со толкава сис-
тематичност, јасност и привлечност во излагањето. Офор-
мувањето на претставата за него и избликот на про-
стосрдечни симпатии се темелеа и врз она што тој го соз-
даваше во науката и во поезијата. И во двете области, уште
од почеток, се гледаше зрелоста негова, ретката трудољу-
бивост и искрениот пристап, необичната јасност и посеб-
ниот агол на разместување на своите гледишта и
уверувања, на своите доживувања и отскривања. Во подоц-
нежните песни и есеи Блаже Конески ги отскрива методи-
те со кои се служи во својата научна лабораторија, но и
импулсите со кои се храни и поттикнува неговата имаги-
нација.
Повод за разговориве не е само новинарското профе-

сионално интересирање. Бев свесен дека станува збор,
пред се, за една посебна почит, која зрнце по зрнце, капка
по капка, се таложела со години во аурата околу ликот и
стаменото творештво на Конески, во годините кога сме
6
имале можност да го гледаме, да го слушаме и читаме, да
го прифаќаме како дел од себеси.
За творештвото на Блаже Конески е пишувано мно-

гу, а верувам дека и во иднина ќе се пишува, зашто во него
се откриваат, синтетизираат и опеваат магистралните теми
на егзистенцијата на нашата средина и на нашиот човек од
минатото и сегашнината. Овие разговори се замислени да
бидат надополнување на претставата кај поширокиот круг
љубопитници за човекот и творецот кој има несомнена гра-
дителска улога на патот на нашето еманципирање во наци-
онална, културна и духовна смисла.
Во својата поезија Конески му дава првостепено

значење на спонтаниот импулс. Поддржувајќи го ова него-
во стојалиште, а имајќи ја предвид и формата разговор, која
достигнува високи креативни дострели кога се здобива со
природен, спонтан тек, се трудевме разговориве, и покрај
обмисленоста на покрупниот план да течат неизнасилено
и необременети од некоја официјална интонација. А тоа и
не беше многу тешко, зашто Блаже Конески е еден ретко
надарен соговорник и раскажувач, што за мене не претста-
вуваше некое откритие, но една можност повеќе за ново,
извонредно задоволство. Од тие причини по некогаш беше
недолично да се прекинува во раскажувањето, да се уфр-
лаат по секоја цена потпрашања. Беше оставено да тече не-
говата мисла, како што течат и неговите песни, раскази,
есеи и јавните ненапишани искажувања по разни поводи.
Јасно, како и во секој разговор, и тука на преден план

доаѓа импресијата, оној емотивен, мисловен и информа-
циски набој што останал меѓу пластовите време од дет-
ството, од младоста, од животот и кој во моментот на
кажувањето се искажува така како што умее да се искажува
непосредно една надарена и обучена личност. Во разгово-
риве често се зафаќаат и теми за кои можеби поверодос-
тојни се Блажевите кажувања низ поезијата, низ есејот и
низ прилозите за јазикот и за културната историја. Но, и
7
овде искажани и протолкувани тие спомогнуваат да се
здогледа континуитетот на наумниот зафат и непрестајни-
от напон на движечката енергија во поезијата и во другите
жанрови. Со доза на лежерност, во форма што не обврзува
на стопроцентна прецизност, низ повдигнат тон или со
насмевка, Блаже Конески се искажува и прецизно и духо-
вито и привлечно. Намерата и беше таква, овие разговори
да го привлечат вниманието пред се на оние многубројни
негови читатели и обожаватели, што немале можност за
посистематичен увид во целокупната животна одисеја на
нашиот прв стручњак за јазикот и на нашиот неуморен
творец, кому високите врвови на образованието и длабоки-
те подземни корени на традицијата му се единствено стеб-
ло, што убаво и личи на нашата почва.
Ако оваа книга разговори во извесна смисла претста-

вува автопортрет на Блаже Конески, таа е далеку од секаква
нарцисоидност, присушта на духовните творци. Во ова не
уверуваат многуте моменти од искажувањата на Конески.
Другата страна на тој автопортрет или органска составка
во неговиот релјеф, е и портретот на нашиот духовен пат,
на нашите духовни состојби, за кои Конески има силни оп-
сервации, за кои е исполнет со восхит, а за кои понекогаш
ќе употреби и збор на укор, но тоа го прави секогаш со не-
му својствената широка насмевка. Без навреда, без ронка
злоба, без капка одмазда Блаже Конески верува во вредно-
стите што ги носи комуницирањето меѓу луѓето. Затоа е
таков.
„Комуницирањето за човека е како водата за рибата -

вели тој. - Човек не може да живее без да стапува во кон-
такт со другите луѓе. Многу е тешко за човека да биде оса-
мен. Осамата е, можеби, една од најголемите несреќи на
современото општество. Бидејќи е така, потребата на чове-
ка да комуницира е трајна”.
И отаде овие дијалози, зашто „монологот не

суштествува. Монологот е измислена работа”, како што ќе
8
рече Конески во една своја песна. Јасно, со публикувањето
на разговориве комуницирањето и дијалозите ќе се
прошират. Покрај другото и тоа е една нивна смисла. И
уште ако при тоа читателот го почуствувал задоволството
што одново се сретнал со еден редок човек што носел голе-
ми тежини, а секогаш бил ведар и стремел напред.
Прифаќајќи ја мислата на Монтењ дека е потешко

толкувањето на толкувањето, одошто толкувањето на пред-
метите, им оставаме можност на читателите да го про-
должат чинот на толкување на толкувањето, со надеж дека
поединечното искуство може да придонесе за искуство на
поголем број луѓе.
На крајот, му ја искажувам својата длабока благодар-

ност на Блаже Конески, за која, верувам, ќе најдам поткре-
па и од читателите, за неговиот целокупен ангажман околу
реализирањето на овие разговори и нивното појавување во
облик на книга
Цане АНДРЕЕВСКИ
I
/1 и 2. 03.1985/
Сеќавање за најраното детство... Ро-

дители, стрина Вета, баба Дунавка...
Родното село, родната куќа, дворот...
Семејното стебло... 19.12.1921 - Бла-
гоја Љамески...
Андреевски:
Да почнеме од „темелите”. На секоја човечка природа
основата и е во детството, во средината меѓу родителите,
меѓу најблиските. Извесно е дека и во Вашето творештво
тоа наоѓа одраз. И во поезијата, и во прозата Дали се
сеќавате за некој миг уште од најраното детство, можеби
тоа е нешто навидум безначајно, некоја претстава, некој
збор, некоја слика кои сепак го најавуваат она излегување
од несвесното човеково и ги навестуваат првите сознанија
за средината, за животот?
Конески:
Јас имам еден добар ориентир кога се работи за дет-
ството. До седмата година сум живеел на село, во Небрего-
во. И, можам во тие рамки да ги сместам некои впечатоци
што ми останале. До седмата година во Небрегово, а од сед-
мата во Прилеп. Имам доста впечатоци, сеќавања Тие не се
поврзани, но се, некои, многу интензивни и ако би го рас-
правал сето тоа би било доста голем расказ...
11
Веројатно, нема да ја потрошиме материјата за раска-
зот или можеби за романот. Разговоров е поинаква форма
Конески:
Прво, значи, до седмата година воопшто не паметам
некоја случка да ме заболела Можеме да кажеме дека тоа е
еден совршено среќен период во моето детство.
Ми се чини Фројд има речено дека е среќен оној
човек кој не почувствувал бол и некое незадоволство.
Конески:
Ова важи за првите години, после беше поинаку, по
преселувањето во Прилеп. На пример, се сеќавам за Коледе
или за Василица Татко ми ме носи сред село. Уште не е
разденето. Зима Уште е ноќ. Распален силен оган. Татко
ми ме држи за рацете. Тоа се сеќавам. А, се сеќавам, да
речеме, и за тоа - како мојата стрина Вета, за која јас запра-
во бев најмногу приврзан, повеќе отколку за мајка ми, таа
всушност и ме одгледа, ме носи, исто зиме, на рекчето да
го поиме коњот. Јас сум качен на коњот. Се сеќавам како
таа го крши мразот, коњот пие вода. Се сеќавам за кучиња-
та. Имавме овчарски пци, Мурџо и Шаро. И сега можам да
ги замислам какви беа... За нашиот овчар Трајко, за овците,
козите, воловите. За тоа, како се враќаа прасињата навечер
од пасење и трчаа на коритцето да јадат помија.
Што мислите, колку години сте имале тогаш?
12
Конески:
Па, тоа е од претшколската возраст. Не можам да
кажам дали сум имал три, дали четири или пет, бидејќи са-
мото стапување в училиште јас многу добро го паметам. На
шест години јас сум тргнал на училиште и ги паметам
учителката, букварот, годишните завршни испити, кога
доаѓаше школскиот надзорник. А инаку, од оваа прет-
школска возраст имам едно интересно сеќавање, малку
проткаено со хумор. Имаше свадба во селото. Малку пода-
леку од нашата куќа. Во нашето село куќите се на два ката,
приземје и кат. И имаат оние, нели, примитивни балкони.
Ние „балкани” ги викавме. Јас таму на балконот качен гле-
дам и ми се чини дека сватовите влегуваат низ баџа. И са-
миот си се смеам - како тоа сега, како тоа може да станува...
А после тоа си го објаснив, по цел ред години понатаму,
како последица од мојата кратковидост. Јас сум изразито
кратковид и веројатно тоа била некоја моја комбинација...
Да не е некој сон тоа?
Конески:
Не. Не. А за сон сега ќе Ви кажам, за првиот сон. Јас
спиев со баба ми Дунавка и стрина ми Вета. И, тие, жени,
си расправаат често пати сниш та И еден ден, кога се разбу-
дивме, јас им објавив дека и јас сум видел сон. И, тие ме
прашаат - каков. Јас велам: црн! Црн сон. - А всушност, се
сеќавам дека кога заспивав ги стискав очите, и пред очите
се мрежи тогаш, некакви нејасни, темни слики се јавуваат
и јас сметав дека е тоа сон.
Децата се особено љубопитни кога има гости во
куќата. Можеби се сеќавате на некои такви посети, на неко-
ја случка и л и ...
13
Конески:
Прво, да Ви кажам дека сум роден на Свети Н икола
Тоа не го велам случајно, тоа е наш сведен. Гостите биле в
црква, кога се вратиле јас сум бил роден. И тогаш настана-
ла веселба - Нашата куќа беше отворена и многу идеа гос-
ти. Нашата фамилија е доста позната во тој крај. Јас
секогаш сум имал, така да кажам, свој репертоар пред гос-
тите. Самиот не се сеќавам за тој свој репертоар, но после
ми кажувале дека една точка била да ги канам гостите кај
Курачка на свадба. Ќе дојдат гостите, тогаш јас ги канам.
Имаше некојси Курачка во селото - да повелите, да дојдете
кај Курачка на свадба. Тоа беше мојата точка. Инаку, и ние
одевме на гости. Татко ми имаше чеза и беше направил на
чезата сандаче одзади...Три деца бевме. Јас и две сестри, а
две деца умреле. Едно братче и една сестра, помлади од ме-
не. Татко ми и мајка ми напред на чезата, а ние назад во
сандачето и одевме од Небрегово во Мажучишта особено.
Тоа е селото на мајка ми. Инаку, се сеќавам и за свадби
селски. Меѓу другото кога првпат сум почувствувал и деј-
ство на алкохол. На една таква свадба ми дале да пијам и јас
потоа таа необична состојба, ја доживеав во некоја мера.
Што Ви било најинтересно на свадбите? Невестата,
на пример.
Конески:
Не се сеќавам за нешто такво. А сум бил повеќе пати
девер, мал девер се вика. Е, се сетив за една интересна
случка од таа возраст. Да не заборавам. Јас си мислев дека
светот се завршува со венецот на планините околу Небре-
гово. И, децата си велевме, често пати: е, да се качиме она-
му и со еден остен да го дупиме господ. /Се смее/. Меѓутоа,
знаевме дека зад тој хоризонт има град, затоа што нашите
родители одеа на пазар в град и по нешто ни донесуваа. И
14
едно наше другарче беше отишло в град. И ни кажуваше
чудесни работи. Паметам дека ни кажуваше за тоа дека
имало некакви жици, а на жиците стоеле врапчиња, па со
стрели ги тепале врапчињата. /Се смее/. Сето тоа беше за
нас несфатливо. Ниеден од тие објекти не ни беше познат.
Нити жиците, нити тие стрели. И, едно попладне се
решивме да одиме в град, една група, можеби пет-ш ест
дечињ а И тргнавме. Одевме до Сивец. Сега е таму рудни-
кот за мермер. Тука веќе, кога ќе се дојде на Сивец, се пре-
минува на прилепската страна. И одиме. На никого не му
кажавме. Така, самоиницијативно тргнавме. Дојдовме до
Сивец. Таму не догледа тој наш овчар Трајко. И, вели: кај
одите, бе? - В град! - ние воопшто не запиравме. А тој ни
вели: Ееееееј, ене го волкот онаму! / Се смее/. Вели: Клек-
нал на задните нозе и ве чека - И штом го чувме тоа - брзо
назад! Ни помина желбата да го видиме градот. Инаку, мо-
јата прва средба со градот навистина беше за мене, така да
кажам, едно големо и шокантно доживување.
Навраќате ли и сега во Небрегово?
Конески:
Многу ретко. Последен пат сум бил пред неколку го-
дини, кога се направи пат до Небрегово, асфалтиран пат.
Се сврза со Прилеп. Јас бев и во Одборот што се грижеше
за тоа да се направи патот. Тогаш имаше едно свечено от-
ворање на патот во соседното село Дупјанчани. И во Не-
брегово појдовме. Тоа беше последен пат.
Дали се сеќавате како порано изгледало Небрегово?
Можеби има некои промени?
15
Конески:
Промените не се големи, мислам на куќите, на из-

градбата, иако сега животот е многу изменет. Нашето село
долго време оддалечено останало, без подобри комуника-
ции и така луѓето повеќе мислеле на иселување, а не на
градење.
Немало услови за живот, за земјоделство? Пасивно се

смета или...
Конески:
Селото е под планина. Поленцето е доста добро. Има

еден извор што служи за наводнување на некои делови на
полето. Имаме бавчи. А сепак нашето село немаше изгледи
како оние села што се на главните комуникации или сосе-
ма близу до градот. Некои села на патот меѓу Прилеп и
Битола, што далеку заостануваа пред војната во стандардот
зад нашето село, сега се многу подобри. Нашето село стаг-
нира. Тоа има околу четириесет куќи, колку што имаше и
кога бев јас дете. Тоа значи дека добар дел постојано се исе-
лува. А, малку нешто се правело. Но промените во животот
се огромни. Кога ќе тргнеме од ентериерите на куќите, ме-
белот, апарати, радиоапарати, телевизори итн. А кога ќе
одиме натаму, да речеме - животот на младите, нивните
среќавања, разоноди, игранки. Па спорт. Сето тоа го не-
маше тогаш кога бев дете.
А главното занимање е земјоделството?
16
Конески:
Земјоделство, бавчи, тутун, а и нешто стока. Над се-
лото е планината Мукос, тоа е дел на Бабуна. Има добри
пасишта. Има шума.
Вашето семејство со се се занимавало, како едно
селско семејство.
Конески:
Д а Со се, со се. Единствено татко ми што беше пи-
сар во Општината. А целото семејство со земјоделство се
Занимаваше. Мајка ми постојано, цел живот.
Татко Ви имаше некоја подготовка за таа работа?
Конески:
Па, тој имал еден клас - два на некое земјоделско
училиш те пред Првата светска војна и после го зеле за де-
ловоѓа во Општината. Така се викаше. После, кога се пресе-
ливме во Прилеп, ја смени работата Едно време немаше
ни работа. Тоа беа годините на кризата.
Да не беше брашнар, како во расказот...
Конески:
Беше, беше. Се заортачија со некого, божем да бидат
трговци, па не успеаја. И, во годините на кризата во При-
лер доста тешко ни беше. Главно се издржувавме од земјо-
дел ство тогаш. Платата на татако ми била секогаш мала.
2 17
Јас се сеќавам во Прилеп беше неговата плата околу шесто-
тини динари и тоа што тутун работевме помагаше да се до-
бијат дополнителни средства за издржувањето на
фамилијата. Имавме ниви...
И, главно, семејството само си ја вршеше работата.
Конески:
Само. Сами. Понекогаш, да речеме, во време на жетва
имало ангажирање, заемна помош, како што се работи по
селата. Или, на извесно време некои посиромашни од дру-
гите села иделе. Имавме и стока.
Односот на селското дете кон домашните животни е
многу присен.
Конески:
Ги спомнав кучињата. Особено бев приврзан кон тоа
куче Шаро. Многу го сакав. Мурџо ми беше некако поин-
тровертен. Имаше дистанца меѓу нас. Тој беше и покрупен
и малку потром. А Шаро беше интелигентен пес и така со
мене се умилкуваше... Имавме и пчели. Во дворот имавме
улјарник. Си го спомнив поради тоа што не знам колкупа-
ти ме укасале пчели, бидејќи одев бос, а тие лазат понеко-
гаш по земјата, по калдрмчето пред куќата и многупати
имаше пискоти поради тоа Инаку, паметам, роењето е осо-
бено интересно. Баба ми и татко ми беа многу вешти за тоа
да ги собираат пчелите. Кога ќе се роеше улиштето, тие со-
сем полазени од пчели. Нив не ги касаа. Имавме во дворот
маслинка и обично таму ројот се собираше. Ако се сеќавате
јас имам една песна „Пчелар”, кај што ја опишувам таа
слика.
18
Се сеќавам за таа песна, во Вашата збирка „Везилка”.
Конески:
„Кога ќе помислам дека сум можел да бидам пчелар

во мојот живот, - и, таму се опишува ројот, тоа викање
„мат, мат, матице”, со матерка прскање, нели, како се фаќа
ројот на маслинката.
Ете, тоа е еден впечаток од Вашето детство, што по-

сле е изразен во песна А имало ли некои места во селото
кај што особено сте сакале да одите?
Конески:
Па, имаше Чаир. Чаир. Тоа е до самото село. Има

сред село црква и потоа почнува Чаирот. Тоа е место за со-
бирање на децата, за играње. Секогаш ме интересирало на
Изворот да одам. Јас понекогаш одев и со говедарчињата.
Знам, биволи пасевме. Има едно место, го викаат Поила.
Тоа го паметам затоа што тогаш, во еден момент, видов
змија како го преминува патчето. Јас почувствував како да
сум хипнотизиран, од тоа движење на змијата, како да има
некое дејство врз мене. По тоа се сеќавам. Просто, останав
така неподвижен.
Таквите називи на местата остануваат во сеќавањето

со некое волшепство.
2* 19
Конески:
Да, има да речеме - Чашка, Круши, Извор, Тополче,
Влашки трла, а ние го изговаравме Лашки трла: еден збор
што ми е уште необјаснет - Тараја. Сакав да си го објаснам,
ама до сега етимологијата не му ја знам: Суроун, тоа е име
на една планинка: Вуков дол, Мукос и така натака.
А како Ви ѕунеа имињата на се уште непознатите
градови?
Конески:
Јас сум слушал за Прилеп и за Битола, тоа бил кру-
гот во најраното детство. После сум разбрал дека оделе мо-
ите, старите, и на печалба во Белград, дека во Америка
оделе. За мене во првото време, заправо, бил присутен пои-
мот на г р а д, без некое име конкретно, а тоа е пред се гра-
дот Прилеп. А за Битола се зборувало, особено затоа што
оделе кај Десоецот. Ете, таа моја стрина Вета беше вдовица.
Нејзиниот маж, постар брат на татко ми, не се вратил од
војната Некаде во Албанија загинал. И се веруваа дека е
жив. Јас, тогаш како дете уште од претшколска возраст,
учествував во тие нивни надежи дека некаде ќе се најде тој
човек, па одеа, прашаа по овие... Во Битола имаше еден ви-
довит човек, Десоецот го викаа. Како сега Ванѓа што е во
Петрич. Кај него одеа да прашаат. А бидејќи таа беше вдо-
вица, таа ме зеде како свое дете, пред да одам во Прилеп.
Таа заправо мене најмногу ме гледаше. Јас бев најчесто со
неа. Родителите си ја воделе својата грижа, меѓутоа јас ин-
тимно најприврзан сум бил кон неа
А свои деца имаше таа?
20
Конески:
Немаше. Имаше усвоено едно дете и јас го викав не-
го Брате, тој е постар од мене. Така што после, кога одевме
во Прилеп, ние го деливме имотот со него, на половина.
Половина нему, половина нам. И, тој дел од нашата фами-
лија остана во Небрегово. Сега се пресели во Прилеп, во
поново време. А стрина Вета е онаа старица за која јас имам
една песна:
Старице збогум, ти една мене

цел живот дете ме познаше.
За нејзината смрт тоа е. Од моите први песни. Тоа е

по нејзината смрт напишано.
А се дозна нешто за чичко Ви?
Конески:
Не. Тој настрадал во Албанија како војник во српска-

та војска, мобилизиран четиринаесеттата година, и при
повлекувањето некаде во Албанија...
Стрина Ви Вета не се ни премажи?
Конески:
Не. Дури, еве усвои... Тој мој брат Киро, тој е веројат-
но усвоен уште јас пред да бидам роден. Јас од секогаш го
21
паметам во нашата куќа. А таа ми беше, така да кажам, по-
веќе од мајка. А исто и баба Дунавка
Баба Ви од татко?
Конески:
Од татко. И, во врска со стрина ми, еден шок во моето
детство. Кога веќе бев во Прилеп, доаѓав лете на село. Два
месеци. Одморот дури трае. И едно лето, од поле се врати
стрина Вета, стресена Од треска, од маларија Фатена тол-
ку силно, што мене не ме позна Тоа беше еден страшен
шок за мене. Така, ме гледа, не ме познава Јас и се обраќам,
ниш то не ми одговара За мене тоа беше едно навистина
тешко доживување. Тоа се веќе тие доживувања, кога дет-
ството престанува да биде само извор на среќа
А дали сте се интересирале за некој предок најда-
лечен да го најдете коренот... Или, дали сте се обиделе да
направите едно семејно стебло?
Конески:
Сега ќе Ви кажам. Тоа го знам од баба ми Дунавка
Ние паметиме, наназаД ако броиме, до пет генерации. Пр-
виот, што се доселил во Небрегово, од Дебарско - Ристе.
Ристе имал син Ѓ орѓија Ѓорѓија имал тројца синови: Со-
коле, Коне и Јонче. Коне е мојот дедо. Коне имал син Кр-
сте. Тој е загинатиот. И Ордан. Тоа е мојот татко. И не знам
колку ќерки. Можеби десетина Јас секаде во Прилепско
имав тетки. Многу женски деца се раѓале. Притоа поми-
слете, и на баба ми Дунавка и на дедо ми Конета втор брак
им бил. И таа донесла деца од првиот брак, и затекла кај не-
го, и уште се природиле. Инаку, нашата фамилија е позна-
22
та под името Љамевци. И многу е интересно... Јас сега, ко-
га требаше да вадиме нова лична карта, пред три - четири
години, кога требаше да се види како сум јас заведен во па-
рохијанската книга, добив уверение дека јас сум таму заве-
ден како Благоја Љамески. Точно во македонска форма.
Благоја Љамески.
Тоа е значи 1921 година
Конески:
Да. Поп Матрак така ме запишал. Е, сега, јас малку се
интересирав самиот. Прво, за тоа име - од каде Љамески?
Дали можам да установам од каде сме ние поточно дојде-
ни. Имам една претпоставка, сметам дека е доста веројатно
дека сме ние дојдени од Лазарополе. Зошто претпоставу-
вам така? Прекарот Љамевци е прекар за Лазарополци. Ла-
зарополци ги викаат Љамевци. Второ, имаме исти сведен.
Свети Никола е сведен и во Лазарополе. И трето, во нашето
село имаше чифлик на Свети Јован Бигорски. А тоа е еден
канал за преминување на луѓе од Мијачијата во нашето се-
ло. Значи, имало отворен канал.
Во Вашите „Проложни житија”, една личност, која
не Ви е роднина, поп Спиро, доаѓа од Свети Јован Бигор-
ски во Вашето село?
Конески:
Да. Овој поп Спиро доаѓаше. Јас многу добро се
сеќавам за него. Тој доаѓаше секое лето во време на жетва
од Бигорскиот манастир. И да се грижи за тој нивни имот,
и да собира прилози од селаните за манастирот.
23
Извинете, Ве прекинав. Зборувавте за Вашето прези-
ме.
Конески:
Јас мислам дека сме ние од Лазарополе и дека отаде
ни е останат тој прекар Љаме, Љамевци, Љамески. Тој е
толку познат што и денеска во Прилеп има улица „Браќа
Љ амески”. Тоа се двајца мои братучеди, загинати во војна-
та како партизани. Едниот е загинат на Мукос, оној случај
кога еден одред е уништен четириесет и втората година на
Мукос, со Борка Левата. Тоа е предмет на мојата „Сончева
колона”. А вториот загина, Атанас, првиот се викаше Цане,
Атанас загина четириесет и четвртата година на Песјо
Брдце, по првото ослободување на Прилеп, неколку д ена
Тие се презиваа Соколоски. А толку е познато ова име како
ознака на нашата фамилија, овој прекар, што и улицата но-
си име „Браќа Љамески”. Инаку, ние се делиме по прези-
мињата по нашите дедовци: Конески по Коне, Соколоски
по Соколе и Јованоски по Јонче. Има сега три такви гран-
ки.
Веројатно имало и други фамилии што дошле од за-
падна Македонија во Прилеп. Знам дека Ѓоре Напески е од
тој дел...
Конески:
Имало многу фамилии. Чашуле е од Тресонче, Ке-
пески точно од Тресонче. Крум Тошев, и тој е од Дебарско.
Во таа наша фамилијарна хроника има и една материјал-
на трага од тој наш предок Ристе. Тој, веќе како стар човек,
ко| а му растеле внуците Коне, Соколе и Јонче, сакал
нешто за спомен на внуците да им остави. И што напра-
24
вил? Издлабил во камен три корита н а свињите. Јас тоа ко-
рито во нашата куќа, во Конеската, го паметам како сега.
Каде стоеше, како таму свињите се ранеа. А баба ми ми рас-
кажа дека такви коритца имало и кај Соколевци и кај
Јончевци. Значи, во тие три гранки од него еден таков спо-
мен.
Веројатно имал вешта рака...
Конески:
Можеби имал и некоја уметничка жица, но /се смее/
се движел во рамките на применетата уметност, да биде и
полезно тоа што ќе го направи.
Во една песна велите:
„Под белиот варовик на дните

изворот ми е -
далечна детинска ноќ”.
Од коритцето на дедо Ви Ристе проблеснува некаква

светлина А враќањето човеково наназад, во детството, во
минатото, можеби и навистина претставува една „Далечна
ноќ”. Важен е споменот на старите, ако се пренесува на ид-
ните поколенија. Ја спомнавте баба Ви Дунавка, а веќе има-
те речено дека преку нејзиното раскажување кај Вас се
побудил интересот за литературата, всушност таа и давала
сок на Вашата фантазија.
Конески:
Таа беше многу интересна ж ена Паметна, работли-
ва, пожртвувана, со тежок опит. И имаше дарба за рас-
25
кажување и за интерпретирање на песните. Таа не пееше,
како постара жена. И толку жалости видела. Меѓутоа, ги
кажуваше песните со народен речитатив. Јас македонските
народни песни и легенди од неа ги имам чуено првпат и
тоа таа раскажуваше на еден впечатлив начин. На пример,
легендите за Марко Крале, јас ги знам од неа. После и сум
читал...
Не беше писмена?
Конески:
Не беше. Од неа ја знам и нашата фамилијарна хро-
ника. Татко ми не ми расправал за минатото. Јас мислам
дека можеби и намерно, да не пренесува некои спомени,
можеби што се тешки, на новата генерација. Меѓутоа,
жените обично се, така да кажам, пренесувачи на семејната
традиција. Во мојот случај тоа беше баба Дунавка. Сега, за
да ја окарактеризирам, ќе ви раскажам за историјата на
еден предмет, што се наоѓаше во нашата куќа и што таа го
употребуваше. А тоа беше прешлен, од камен направен,
примитивен. Таа ми кажа дека, кога дошла српската војска,
тоа е дванаесеттата година, албанското село Десово, тоа се
наоѓа на неколку километри од нашето место, поради
убиство на некои српски војници било подложено на пус-
тење. И тогаш сите села околу тргнале да го пљачкосуваат
Десово. Населението веќе било избегано. Тргнала и баба
ми. Во таа пљачка. И вели, влегов во селото, влегов во една
куќа. Никого нем а Лебот месен, оставен да кисне и така из-
бегале луѓето, го оставиле лебот. И вели, кога го видов јас
лебот, толку грев ми падна и не можев веќе ништо да зе-
мам. Го зедов само овој прешлен. - Тоа е нејзината пљачка.
Тој беше кај нас, јас го паметам тој прешлен. А, интересно,
баба Дунавка сепак, во друг момент, на шести април, кога
почна војната, и кога исто настана во Прилеп пљачкосува-
ње на државните складови...
26
И кај нас во Кратово истото се случи...
Конески:
Ние живеевме близу до Соколаната. А таа беше
склад. И таму беше големо грабање. Ние во него не
учествувавме, иако тука сме, две-три порти до Соколаната.
Но, баба Дунавка не можеше да додржи. Некаде предвечер,
кога целата мешаница веќе се сврши, еве ја таа кај излезе. И
по извесно време се враќа - носи една клупа од Соколаната.
/Се смее/. И, таа клупа остана кај нас во сета војна Многу
беше паметна Ж ивееше долго, деведесет и неколку годи-
ни. Раскажуваше. Се внесуваше во раскажувањето. Песни
кога кажуваше, така често пати и плачеше. Ќе се расчув-
ствуваше.
Мажот нејзин, Вашиот дедо, не го паметите?
Конески:
Не го паметам. Од неа ја знам онаа случка за дедо ми,
ја има во „Ж итијата”, кога опинците и ги дал, очекувајќи
смрт. Таа тоа ми го раскажуваше. Дедо ми мислел дека ќе
биде ликвидиран во затворот, па и ги дал опинците да не
одат фиран, децата да ги носат. Но тој тогаш не настрадал,
зашто случајно се сменил околискиот управител. Точно во
тоа време. За околиски управител дошол Јордан Тренков,
познат како врховист, инаку историчар. Можам да Ви
кажам дека тој му предавал историја на Димитар Митрев
во Трговиште. А Јордан Тренков, како човек што се мешал
во тие револуционерни работи, тој и во нашата куќа прес-
тојувал. И првата работа му била кога дошол за околиски
управител да оди во затворот, да види кои се затворени. И,
таму го гледа - што правиш и ти Коне, овде? - Еве, вака и
вака. - Дедо ми бил затворен затоа што реквизиција вршеле
и нешто се спротивставил. И, тој го пуштил. Но, дедо ми
после умрел доста млад, можеби на педесет години. Ова
било во првата војна, а дедо ми е умрен некаде деветнае-
сеттата година, пред да се ожени татко ми, се разбира, пред
јас да бидам роден. Се враќал од пазар од Прилеп... Баба ми
ја наоѓаше причината во тоа што приговорил зошто обно-
вуваат некое црквиче во соседното село Дреновци. „Ха, сега
им паднало на памет, манастирче ќе прават!” Приговорил,
дошол дома и умрел. Добил инфаркт. Тој бил писмен. Не-
го сакале да го направат поп во селото, меѓутоа тој не се
согласил.
Бабата живееше до...
Конески:
До педесеттата, и некоја Многу интересно... Таа
беше на деведест и неколку години и почувствувала еднаш
дека и се ближи крајот. И нарача јас да дојдам во Прилеп.
Појдов таму и таа веќе лежи. Така, можеше малку да седи, и
веќе смета дека се е свршено, еден ден, два. И, сега, ми ги
дава последните совети: вака ќе постапуваш, вака ќе пра-
виш. Јас сега не ги паметам советите. А ќе беше добро да
ги паметам. Тоа толку ме изненади, таа присебност, тоа
спокојство и чувствување на потребата да бидеш корисен
во последниот момент, нешто што имаш да кажеш, да пре-
несеш. Меѓутоа, оздраве бабата /Се см ее/. Па, после, после,
по неколку месеци, умре.
Изгледа нашите предци поспокојно ја доживувале
смртта, особено оние со подолг век. Знаеле да бидат штед-
ри, да не мислат само за себе, најважна им била среќата на
потомството. Затоа смртта ја дочекувале посмирено.
28
Конески:
Знаете, мене секогаш ме чудело кога интелектуалци
на осумдесет па и повеќе години одат по конгреси, на не-
кои конференции. Се мешаат во работите што се од ефе-
мерно значење и чувствуваат потреба да бидат во центарот
на вниманието. Јас тогаш, мислејќи на вакви примери ка-
ков што е со баба Дунавка, сум мислел дека помалку фило-
зофска смисла има во тие интелектуалци отколку во овие
луѓе од народот. Подоцна сум си наоѓал објаснение и за
таквото постапување на овие врвни учени луѓе. Всушност,
тоа е еден начин на бегање од мислата за смртта. А и тоа
говори дека се тие помалку подготвени внатрешно, психо-
лошки, за да го сфатат тој чин.
А стрина Ви Вета, умееше ли и таа да раскажува?
Конески:
Тоа беше една простосрдечна жена. Не се истакну-
ваше со некое особено умеење, да речеме за раскажување и
слично. Пожртвувана, работлива. И, особено со голема љу-
бов се однесуваше кон мене. Нејзиниот посинок, Киро, тој
растеше кај нас како вистински член на фамилијата, тука
немаше разлика.
Колку беше постар од Вас?
Конески:
Мислам дека е доста постар, едно десетина години,
можеби и повеќе. Нашето семејство, воопшто било такво,
мешано. Имало деца од првите бракови на дедо Коне и баба
Дунавка, а после се природиле и други. Но, сите тие живее-
29
ле како едно навистина хармонично семејство. Воопшто не
се правело разлика во тоа кое дете од каде е дојдено. Инаку,
мојот спомен е исполнет со топлина спрема стрина Вета.
Со благодарност ја паметам нејзината лика, како вчера да
сум ја видел. Никогаш не се истакнуваше да и се чуе гласот
со желба да се наложи, негде да биде прва. Си имаше, така,
во фамилијата едно поскромно место и тоа си го држеше.
Таа и баба ми заедно спиеја и јас со нив во една од долните
соби, послано на земја, како што обично се прави на село, и
јас меѓу нив.
Со рогузинка?
Конески:
Да, д а Веројатно и таа ме носела и на баење кога ќе
се разболев. Кај бајачки. Ги паметам тие сцени од селото.
Она проѕевање на бајачката
Се сеќавате ли на некои зборови од тој ритуал?
Конески:
Најмногу се сеќавам на тоа, како се проѕеваа бајачки-
те. Тоа беше, веројатно, еден начин на инспирирање нив-
но. /Се смее/. Има нешто како калениче, вода се тура,
некаква тревка и бајачката се проѕева, тоа е веќе како прене-
сување во некаков транс и изговара некои зборови, што јас
веќе не ги паметам.
До овде Вашето сеќавање се Ве води дома, во родната
куќа. Верувам дека убаво ги паметите сите детали сврзани
30
со изгледот на куќата, на дворот и на се во него. Еве, како
да доаѓате пак пред портата на родната куќа
Конески:
Да, да. Куќите се заградени. Има дворови. Меѓу со-
седните куќи има вратничиња, капиџици. Соседните куќи
се, впрочем, од нашата поширока фамилија. Од едната
страна Соколевци, од другата Јончевци. Кога ќе се влезе во
дворот, куќата останува од портата десно. Таа е на кат. Има
приземје и кат. Покривот се спушта, така што кон сокакот е
таа пониска, изгледа ниска. п о, спрема дворот таа си е куќа
на кат со дрвен балкон, примитивен. Се излегува од горни-
от кат на балконот. Лево е просторот за овците и козите.
п отоа идат амбарите. Натаму се шири гумното, до крајот
на дворот. Во еден ќош е буништето, од десно се плевната
и трлото. Тука воловите се сместуваат. Има од десно копи.
Сосем во дното на дворот има бунар. Тоа е прв бунар иско-
пан во нашето село. Татко ми бил тој што го ископал тој
бунар. Нашето село има извор. Изворот е малку подалеку и
секогаш се оскудевало за вода, лете. Обично зиме, во про-
летно време и на есен чешмите течеле, но лете секнувале.
И од вирчињата по реката лете лееле вода. Татко ми дошол
на мисла, првиот, да ископа бунар. Старите не верувале де-
ка тој ќе успее. Меѓутоа, успеал да најде вода.
Длабок е бунарот?
Конески:
Па, прилично длабок бунар, длабок бунар, добро из-
ѕидан.
И сега држи вода?
31
Конески:
Секогаш, да. И, после му биле многу благодарни на

татко ми бидејќи од повеќе куќи доаѓале да леат од тука во-
да. После и други копале. - Инаку, имаше маслинка, исто
во дворот. Голема маслинка. Таа е она дрво на кое се фаќаа
роевите од пчелите. Пред самата куќа има калдрмка и тука
друго дрво. Тоа е присад. Присад - тоа е круша, калемена
круша. До самата куќа десно е улиштето. Веќе ги споменав
пчелите. Влегуваме во куќата. Прво имаме трем. Само зем-
јата е набиена, не е подот покриен со штици или со неш-
то друго. Десно и лево по една соба има. Потаму, исто во
приземјето се оди во вториот де. Од десно е таканаречената
д о м а Тоа е, заправо, огништето. И, тука се одвива живо-
тот дење. Тука се руча, се вечера А од лево е пондилата, ту-
ка се јаслите. Коњите знаат навечер кога се враќаат, си
знаат. Воловите си одат во трлото, коњите влегуваат во
куќата и си одат во пондилата. Од тука, горе има кат. Има
исто претсобје широко. Тоа е веќе со доста грубо изделка-
ни штици направено, и исто две соби. Едната десно, едната
лево, а од тој простор што можам да го наречам претсобје,
се излегува на балконот. Ете, тоа е горе-долу планот на
куќата.
Куќата постои и денеска?
Конески:
Постои, постои. Сегашниот изглед не го знам.
Некои Ваши живеат?
32
Конески:
Не, продадена е. Мислам дека последен пат некаде
педесет и седмата година сум влегол во таа куќа А после
кога одев, сум бил два-три пати во Небрегово, просто ми
беше жал да одам да гледам. Нејќев да си ја рушам онаа
слика од порано, бидејќи куќата беше премината во туѓа
сопственост, луѓето не ги познавам.
Сосема разбирливо. Првпат ова го среќавам, собата
кајшто е огништето ја викате д о м а. Нели е целата куќа
една дома?
Конески:
Да, но оваа е центарот нејзин. Тоа е домата. Значи,
тука има огниште, тланик, над него баџа, оттука чадот оди
директно низ баџа Има на верушки котел над огништето.
Има камари кај што се чуваат посатки: соларник, лајци и
други работи.
Има и ноќви...
Конески:
Има ноќви. Да. И така натака. А јас спиев долу, во со-

бата десно, со баба Дунавка и стрина Вета Другите во дру-
ги... Горе татко ми и мајка ми спиеја, над нас десно.
Имало некоја соба да се држи за гости?
з 33
Конески:
Да. Мислам горе левата соба. Имаше. Па и во таа соба
кај што спиеја татко ми и мајка ми и тука примаа гости.
Дворот јас си го претставувам многу широк.
Конески:
Лете често спиевме во дворот, во време на вршидба.
Дење, се врши. Навечер се постила слама, тука близу под
тој присад и се постилаат некои мутави, па покривачи, пер-
ници со слама полнети. Тоа беше за мене едно големо
уживање, спиењето надвор, бидејќи ѕвезденото небо беше
интересно и понекогаш паѓање на ѕвездите, минување на
некои метеори и така натака. Оето тоа ме возбудуваше. Од
далеку жабите како крекаат, тој ноќен живот, лаење на пци,
сето беше интересно...
Мракот, светлината...
Конески:
Мракот, мирисот на сламата.
Со Вашите коњи вршевте?
Конески:
Со нашите. И сите работеа, освен татко ми. Трчаа ту-
ка при вршењето, веењето, после собирањето на житото, па
плевата делење, па правење копи. Сето тоа се одвиваше во
летните денови.
34
Сламата надвор останува, не во племја...
Конески:
Па, еден дел во копи, копи се правеа. Ги паметам по
тоа што пред Божиќ таму ловеа врапци. Поставуваа некои
примки од влакна коњски, внатре идеа врапчиња, има зрн-
ца да се хранат, и се фаќаа... А имаше обичај на Божиќ да се
замрсува со врапче, со месо од врапче. Тоа е некој стар
обичај, и пред куќата ги ловеа врапците под герамида, со
конец, се трга конецот и ги поклопуваат. Тоа во една песна
јас го кажувам. А се сетив и за еден друг обичај. Носеа, од
време на време волци убиени, оние што отепале волк.
Кожата наполнета, набиена на едно дрво и ја носат од куќа
на куќа да собираат подароци. Јас неколкупати сум гледал
такви сцени, дури бев на село. И тогаш се кучињата особе-
но возбудени, од мирисот на волкот. Лајат кучиња, овие ја
носат таа исполнета кожа и собираат брашно, јајца, нешто
друго што ќе им дадат. Тоа е неисцрпно кога се сеќава вака
човек. /Се смее/. Цела една книга за тоа би можело да се на-
пише.
И, би требало. За тие сфаќања на животот, што веќе
се губат, за тие ритуали... Кога зборувавме за семејството,
за децата рековте дека сте имале и две сестричиња помлади
од Вас.
Конески:
Да, јас сум најстариот. По мене има две сестри.
Ж иви и сега, Нада и Милица. Меѓутоа, уште на село се ро-
дило едно братче, Рампе, јас не го паметам.
3* 35
Тоа е пред Вас?
Конески:
Не, по мене. И, тоа дете умрело, уште мало сосема.
После се родила сестра Ружа, мислам во Прилеп. Јас бев
приврзан за неа, ја сакав доста. И таа умре во Прилеп. Тоа
е...
Андреевски: •
Тоа е опишано во расказот „Прочка”?
Конески:
Д а Тоа е тој настан. Можеби имаше едно две-три го-
д ини кога умре. Имавме и фотографија, само е загубена Во
Прилеп правена на скалите во нашата куќа Тука сме уште
четири деца. Значи, јас и три сестри. Најмалата е Ружа. Таа
е таа што умре.
А зошто Ве крстиле Благоја? Оти, Благовец е на про-
лет, а вие сте родени во декември. Некој од Вашите предци
не се викал така?
Конески:
Нема повод. Нема повод. Моите кумови, или нунков-
ци, како што велиме ние се од Горно Село. Тоа е пак едно
село, не многу далеку од нашето, под Златоврв се наоѓа. И
мислам дека името станало, така, на некој начин, модерно,
бидејќи гледам дека и други, што се во тоа време крштева-
ни, често го носат тоа име. Порано е многу ретко тоа име.
Во некои постари записи извонредно ретко се среќава
Дошло такво време, како и сега што има некои имиња, по-
36
атрактивни се, помодерни. Јас така си го објаснувам. Ина-
ку, нема повод.
Како сте ги сфаќале родителите? И тие се личности

што еднаш во животот се нашле, пред тоа секој имал посе-
бен живот. Меѓутоа, во Вашата претстава, секако не е така.
Вие некое поинакво чувство имате. Како сте ги сфаќале
нив.
Конески:
Јас сум имал однос различен спрема мајката и спре-
ма таткото. Мајка ми била, сепак, како мајка, построга и
често пати поставувала барања што можеле и да не ни се
свиѓаат нам, на децата. Тоа е нејзина улога. Не можела пои-
иаку да постапува. Извонредно пожртвувана жена, многу
работлива, со многу човечки квалитети. И колку што мине-
ло времето се повеќе сум ја ценел, а сега најмногу ја ценам.
А татко ми просто сум го сакал неверојатно на силен
начин. Тој беше благ човек, убав. Убав и физички. И тих.
Воопшто кај него не се знаеше лутина. Во нашата куќа не-
мало случај на тепање деца. Татко ми беше еден човек, ми-
слам со етички квалитети од висок ранг. На пример, тој не
даваше да се знае колку му е нему тешко. Тој сепак имал
тешки моменти кога требало да се грижи за фамилијата
Останувал и без работа. Никогаш тој своите маки, тегоби,
не ги пренесувал. На тој начин не давал децата да ги
почувствуваат. Јас такво нешто не паметам. И, еве, ќе ви
кажам еден неверојатен случај од крајот на неговиот
живот. Ние не знаевме дека е тој болен од рак. Јас требаше
да одам за Америка. Тој мене ме испрати на тоа патување.
Се поздравивме. Јас не знаев колку е тој болен. И, по пет-
наесет дена, јас се наоѓав тогаш во Норвешка, дојде веста
дека тој починал на операција Ние не знаевме какви болки
тој трпел за тоа време.
37
Зар никому не кажал?
Конески:
Единствено што му се поверувал на еден свој инти-
мен другар од детството уште. Овде во Скопје живее тој не-
гов другар. Се уште е жив. Ете, таков човек беше татко ми.
Многу беше омилен. Имаше пријатели, блиски, другари.
Се посетуваа. Се среќаваа таму на кафе. Многу често прире-
дуваа излети. И нас децата не водеа на тие излети. Јас
можам да кажам дека јас сум имал родители какви што би
им пожелал на децата да имаат.
Мислам дека од такви луѓе треба да се учиме и денес-
ка. Децата сепак треба да се поштедат од прерано запозна-
вање со извесни родителски грижи.
Конески:
На пример, јас не знаев се до сега скоро, дека татко
ми во времето на Првата светска војна три години, значи
како дете уште, или да речеме дечкован, момченце, живеел
во Варош. Тоа е до Прилеп. Сега е во составот на Прилеп.
Ж ивеел кај некои роднини илегално, бидејќи се плашеле,
поради извесни причини, поради одмазда, да не настрада
детето. Го пратиле таму. Три години така живеел. И, од не-
го тоа јас не го дознав. А јас можев да замислам каков страв
тоа дете морало да претрпи, за тоа време, нели да знае дека
може да биде гонето. Јас читав еден расказ од Томас Вулф
на тема како татко, што учествувал во војна, во граѓанската
војна во Америка, и бил ранет тешко, воопшто на својот
син ниш то за тие настани не му раскажал. И, неговиот син
дури после од историјата разбрал дека неговиот татко бил
негде и се истакнал во некоја борба Просто нејќел да пре-
38
неесе нешто што е тешко, тегобно, да пренесе на синот. А
мене ми се случи еве и јас од својот татко...
Таквиот чин е за секаква почит.
Конески:
И со ниш то родителите не не индоктринираа, нити
но национална смисла, нити во религиозна. Просто оставаа
ние да си го избираме спонтано својот пат.
Татко Ви веројатно знаеше да Ви се приближи...
Конески:
Тој создаваше неверојатно пријатна атмосфера во
куќата. Нашата љубов, на децата, спрема него беше извон-
редно голем а Имаше дарба за раскажување. Имаше дарба
анегдоти да раскажува, а и да имитира некои луѓе.
Се сеќавате на нешто од него кажано?
Конески:
Има многу случаи... Еве, да речеме, ќе се врати: „Го
видов Шаќо”. Не знам од кое село. „И го прашав - „Како е,
да речам, Мемед”. - „Не чини, Ордан, не чини. Тиква што е
тиква не јади Така да речеме. Такви работи.
39
Има ли во Прилеп и други фамилии Конески, или
тоа се Ваши.
Конески:
Не, тоа е име место во Прилеп и има други такви
куќи што не се во врска со нашата, а го носат тоа име. Ние,
како што реков, сме познати по тоа наше име Љамевци. И
во Прилеп има наши куќи повеќе, оти етапите биле така:
Селење во Прилеп, па после натаму. Така што од нашата
куќа сега има во Скопје, има во Белград. Има некои в Аме-
рика преселени.
40
п
/1 и 2. 03.1985/
Тргнување на училиште... Преселува-

ње во Прилеп... Нови пријатели... Пр-
вите навреди... Повод за пишување
песни... Школување во вишата гимна-
зија во Крагуевац... Први објавени
песни... Прво прашање за јазикот...
Интерес за прогресивните и нацио-
налните теми... Без наклоност за по-
литички прагматизам....
Кога почнавте да одите на училиште? Како е забе-
лежан тој момент во Вашиот спомен?
Конески:
Јас почнав да учам во Небрегово и првото одделение
го завршив таму. На шест години ме запишаа, а причината
за тоа е што тогаш прв пат се отвори училиште во нашето
село. Дотогаш децата оделе во Дреновци. Се барал некој
број на ученици за да може да се отвори во селото посебно
училиште. И, за да се пополни бројот и мене ме внесле, на
шест години.
Претходно се изгради училишна зграда, или...
41
Конески:
Не. Не. Сега во Небрегово има училиш на зграда. Тоа

училиште се отвори во простории што и припаѓаа на црк-
вата. Како што е таа заградена, внатре има една просторија
приземна, што можеме да ја сметаме како конак црковен.
Тука има трем покриен. Кога е невреме луѓето се засолну-
ваат, жени таму раздаваат за душа... А има и заградена
просторија, веројатно за уште полошо време предвидена,
за зиме. Таа просторија беше адаптирана за нашата основ-
на школа во Небрегово. Во црковниот двор се наоѓа и гро-
бот на дедо ми. Имаше неколку гробови на поистакнати
луѓе. И, се сеќавам, кога беше првата прослава на Свети Са-
ва, значи во прво одделение, тогаш не почестија со бон-
бончиња, правени примитивно од оние прилепски
шеќериџи. На гробовите беа подавани тие чинии со
шеќерчињата, со леблебии, со што да е, и, ние таму се чес-
тевме. А веќе јас го завршив првото одделение во Небрего-
во, таа година есента пак негде околу почетокот на
школската година веќе се преселивме во Прилеп. Второто
одделение во Прилеп го почнав. И натаму во Прилеп се
учев до полуматурата.
Само прво одделение се формира или пак и оние од
погорните одделенија?..
Конески:
И тие што веќе одеа во Дреновци останаа тука. Сите.
И сите одделенија во една просторија.
А учителот, кој беше?
42
Конески:
Една учителка беше, млада Тоа и беше првото работ-

но место. Учителка од Србија. Милица се викаше. Дојдена
со својата мајка. Ја паметам. И мајка и исто ја паметам.
Ви правеше ли впечаток нејзиното зборување, зашто

сепак зборувала поинаку од вас во Небрегово?
Конески:
Сега можам да се сетам дека некои зборови не сме

разбирале. Меѓутоа, ние не сме правеле воопшто некаква
разлика, не ни доаѓало до свеста дека е тоа, да речеме,
нешто друго. Отспрвин детето за тоа не води сметка. Но,
гледа дека некои зборови му се смешни. Се поклопуваат со
македонски зборови што имаат друго значење. Или, да
речеме, ако се учи песничка, се гледа дека детето ги дели
зборовите така, што е јасно дека не ги разбира Јас се
сеќавам како никогаш не сум знаел, не сум можел да сфа-
там што значи „мар - ши - рала краља Петра гарда”.
Знам кога беше испитот, во првото одделение,

доаѓаше школскиот надзорник. И, тој мене ми постави
мрашање, нешто како собирање: колку се два кола и три ко-
ла. За него тоа значело, можеби, колце. А јас не знаев, јас
бен збунет. Не знаев што значи тоа Ми се мешаше со кола.
И, по тие работи знам дека морало да има некои...
Особено со падежите?!
43
Конески:
А, за тоа, не. За тоа не може ни да се зборува, дека во
тоа време детето станува свесно за тоа. Јас веројатно доста
рано и доста добро го научив српскиот јазик, но не знам во
кој момент сум ги совладал тие елементи, да речеме, па-
дежите. Но, во секој случај, веќе кога тргнав в гимназија,
значи на десет години, јас можев пристојно да пишувам
српски.
Сте читале повеќе, веројатно.
Конески:
Во меѓувремето, значи за тие три-четири години јас
сум го совладал. Во кој момент, јас тоа не знам, до која ме-
ра.
Се сеќавате ли за букварот, како за прва книга во
вашите раце?
Конески:
Букварот го паметам, таблицата... Паметам дека до-
бив награда книга на крајот на годината и тоа ми била прва
лектира. Тие книги што ги добивавме на крајот на година-
та, обично беа некои избори од народни песни или мали
прикаски. Многу радо ги читав дома на баба ми. Просто,
мислам дека им досадував со тоа што барав да ме слушаат,
да им читам. Инаку паметам уште еден момент, кога ги
учевме бројките. Дека не можев бројот два да научам да го
напишам. Никако. Тешко ми беше. Плачев, и татко ми ми
помагаше. Најпосле прашањето се реши со тоа што
пишував еден, па долу, оној дел од двојката. / Се смее/.
44
Компромис, и - формата на двојката настрадала мал-

ку. - А дали знаевте да читате пред да тргнете на
училиште. Можеби по некоја буква.
Конески:
Не, не. Не знаев, а и други такви случаи немаше... Се-
та се сетив за нешто сосема друго, поатрактивно. Веројатно
тоа било во мојата шеста година, кога сум тргнал на
училиште. Тогаш сум видел првпат автомобил во Небрего-
во, за време на избори. Доаѓаа по агитација тие кандидати
за посланици, со некаков автомобил, стар тип. Ќе дојдат да
направат впечаток и знам селани рипаа на платформите.
Можеше да се стои однадвор, до вратата. И особено ме раз-
веселуваше тоа што фрлаа летоци. Бидејќи зборувавме за
кииги, се сетив и за ова, за летоците, како за печатен мате-
ријал. Тие страшен впечаток ми направиле. Беа црвени и
зелени, на ливчињ а. И после, тоа ми беше еден мотив во
сништата долго време. Сонував дека негде чепкам некое
буниште има, фрлени книжишта и одеднаш - ууу! наоѓам
гакви зелени и црвени книжиња.
А што пишуваше на нив?
Конески:
Не се сеќавам.
А за таа предизборна атмосфера...
45
Конески:
Само паметам дека низ сокаци возеа, луѓе трчаа по

колата како по чудо, и ги фрлаа тие работи.
Кога веќе станавте ученик, дали почувствувавте не-
која промена кон семејството, кон другите, кон игрите? Ка-
ко се однесуваа другите спрема Вас?
Конески:
Можеби, како дете на писарот, сум уживал некоја по-
ложба привилегирана меѓу тие луѓе. Се однесувале благо-
наклоно спрема мене. Јас не можам да се замислам
одделен од таа средина. Кога преминав во Прилеп, веќе
беше подруго. Јас сум веќе градско дете. Меѓу градското
дете и селското дете има разлики во опитот, во тоа што го
интересира, што знае, кои му се играчките, игрите.
Селското дете не знае игра со скокалчиња, џамлии, не знае
со ашици. И цел ред други игри што ги има, други обичаи
и така натака. Тука веќе се јавува некоја дистанца.
Кои игри најмногу ги игравте на село?
Конески:
Да речеме, она „бишка”. Дали Ви е позната.
Да, со дупка и со нешто, кутија или врзопче...
46
Конески:
Нешто што и да е. Или дрво некое. И треба стапови.
Нден вид примитивен голф. И челикот. Тоа беа селски
игри. А поголемите, кога ќе имаше празник - фрлање ка-
мен, скокање. На сред село тоа беше. Момците, поголемите
момчиња тоа го правеа
А дали некои игри од градот се пренесуваа на село?
Фудбалот, на пример.
Конески:
Фудбалот подоцна Јас мислам дека негде можеби
пред самата Втора светска војна. А в град фудбалот беше
многу прифатена игра.
Немаше ли некои повозрасни, ученици или студен-
ти, кои би ги пренесувале тие игри?
Конески:
Немаше. Немаше. Првиот од нашето село е Методи-
ја Соколовски, тој ми е братучед.Тој е првиот што учел,
што студирал, завршил високо образование. После сум јас.
Освен тоа имаме две братучеди, учителска школа што
ивршиле. Сите од нашата фамилија Другите, од некои
други фамилии, дури подоцна имале можност да се школу-
ваат, па некои да се враќаат и да пренесуваат во селото по-
веќе обичаи.
Како стана преселувањето во Прилеп? Зошто се на-
ложи, како некоја потреба?
47
Конески:
Јас не знам тоа, никогаш не сум го прашал татко ми
- зошто тој решил да се пресели. Мислам дека една
причина му била веројатно, моето школување. Главно, се
пресели тогаш и еден негов најблизок другар. Значи, тие
се договарале. Јас паметам како се делевме. Куќата се де-
леше...
Беше заедничка со...
Конески:
Со Киро, усвоениот, што го викав Брате. Меѓу татко
ми и Киро се делеше куќата Знам како ги делеа предмети-
те. Да речеме, овде еден котел, таму друг котел. Па потоа -
овде пет лажици, таму пет лажици, па после, веројатно со
некоја ждрепка ги делеа. Нивите по истиот начин. Ги гру-
пираа: оваа нива со оваа, оваа со оваа. Потоа, се разбира, тат-
ко ми одел во Прилеп, купувал куќа и еден ден, некаде
веројатно на крајот на август, зашто беше пред почетокот
на школската година, ние тргнавме за Прилеп. Јас дотогаш
воопшто не бев видел град. Тргнавме негде попладнето,
дури откога поминала горештината. Она што имавме
пљачки наши сето тоа натоварено на некои коли селски...
Со коњи?
Конески:
Не со коњи. Јас повеќе би рекол со волови... И, оние
дрвени, примитивни коли. Можеби имаше некои и со две
колца, некои со четири. Не знам... Еден мал карван, нели.
На една од колите постилач до горе и нам ни направија
48
најгоре легало, на децата. Три деца, јас и двете сестри. И,
ние, бидејќи веќе се ближеше мракот, таму и си легнавме и
заспавме, горе на колата. Колите си оделе, се движеле накај
Прилеп. По едно време јас се разбудив. Почувствував дека
нешто станало. Се разбудив. Луѓето ги гледам, стојат ко-
лите, луѓето кај што зборуваат, нешто околу колите рабо-
тат. Меѓутоа, тоа е впечатокот после. А првиот впечаток е
ова: будење ненадејно и едно огромно ѕвездено небо. Едно
изненадување неверојатно, неочекувано среќавање со тие
гроздови од ѕвезди. Јас до сега не можам тоа да го забора-
вам, никогаш не сум имал после таков контакт со небото.
И на село, сепак сте го виделе тоа..
Конески:
Не. Јас ви кажувам дека ние и сме спиеле надвор и за
мене тоа не беше новост. Новоста беше ненадејното буде-
ње. Дете очекува дека ќе се најде во соба, дома, но одеднаш
се наоѓа на отворено, спрема едно небо августовско, онака
богато, ведро, полно со ѕвезди. Ѕвездите трепкаат. И тој
ипечаток ми беше првиот и траен впечаток. После можев да
разберам дека некоја оска од возењето и од тежината
почнала да се пали на колите, па ги ладеа оските. Тука не-
која чешма имало.
А бевте далеку од градот уште... Велите, 13 километ-
ри е до Прилеп. Значи, најмалку три часа пеш да се оди, а
со колите уште побавно.
Конески:
Шест часа, шест. Во градот стигнавме дури утрото.
Се раздени и тогаш влеговме во Прилеп. И тоа не можам
4 49
да Ви го опишам. Каков стрес тоа беше за мене. Во какво
чудо се најдов. Бев запрепастен одеднаш: куќи, некои дол-
ги сокаци, некои чудни предмети. Се поинаку од оној ам-
биент на кој сум свикнал до тогаш. Луѓе се движат ваму-
таму и тоа јас како една огромна опасност за себе го
доживеав. Мојата средба со градот навистина ја сметам ка-
ко едно големо искушение во мојот живот. И после сум па-
тувал во нови средини, никогаш не ми било лесно.
Почетокот, ми се чини, беше најтежок. Првото среќавање
со градот.
Кога е најранлив човек.
Конески:
Не бев подготвен. И, појдовме во таа куќа, кај што се
населивме. Се поинаку. Двор, поинаков. Како некое
живинче уплашено првите денови се чувствував. Но, сепак,
ме интересира - што е околу? Прво одев до портата. Ќе наѕ-
рам надвор, по нашиот сокак лево и десно што има. И, пак
бегам внатре. Потоа се осмелив до првото ќоше да појдам,
па гледам дека таму тие улици одат на друга страна, си има
раскрсници. Почнувам да стекнувам за таа топографија не-
каков опит. Но, сега, доаѓа веднаш потребата да одам на
училиште. Мајка ми ме подготвува, ме носи до поратата. А
јас, како ќе одам, како ќе одам? И просто тука почнав да
плачам - не, не можам да одам. Почнав да плачам и во тој
момент едно дете, на налани, оди покрај куќите, по трото-
арчето од калдрма, и вели - јас ќе те водам. Тоа дете во ис-
тото училиште оди и тоа дете да ти биде Коце Солунски.
/Се смее/. Ме зеде за рака...
Добра душа!
50
Конески:
Ме зеде за рака и ме однесе тој в училиш те и заедно

седевме во иста клупа. Така да кажам, бевме неразделни во
целото, натаму, основно училиште. После тој не продолжи
школување. Јас отидов в гимназија, тој отиде на занает. Но,
бевме неразделни. И, ете Коце е себап јас да се пре-
сграшам.
Да излезете од двор, да се вклучите во тој нов, чуден
свет.
Конески:
Да. После се вклучив, се разбира, во училиштето, се
истакнував како ученик. Тоа ми помагаше. Бев секогаш
меѓу најдобрите и тоа ми создаваше некаков престиж меѓу
другите деца. Деца како деца, ме прифатија, се вклопив во
нивните игри, во друго. И стана се, горе-долу, после, се
обично и нормално. И го запознавав Прилеп се повеќе, иа-
ко морам да признам дека и до ден денешен јас не сум сро-
ден со чарш ијата Чувствував дека сум сепак човек надвор
од нејзината сфера. А веројатно и чаршијата тоа го чув-
ствува
Сега, како да се рече, дали е вината до Вас или е до
чаршијата?
Конески:
Нема тука вина. Тоа е нешто што така се случило. Јас
не сум адаптиран во Прилеп до таа мера што да станам, да
речеме, еден од оние што се сродени со чаршискиот
живот, со чаршискиот стил. Јас имам задржано нешто од
4* 51
селскиот стил. Мислам дека тоа мора да се чувствува и во
мојот стил. Јас, на пример, чаршискиот стил во многу
нешто го критикувам. Тој ми е одбивен. На пример, не ги
сакам чаршиските шеги, нивните вицови јазични и така
натака. Никогаш тоа не ме привлекувало. А право да кажам,
при тоа адаптирање, бидејќи одело постепено во Прилеп,
требало да се совлада еден огромен комплекс. Прво треба
да појде детето до првото ќоше. Па потоа до училиштето.
Училиштето не беше далеку. Па потоа треба да појде, да
речеме, на фудбал, на игралиште да го однесат. Па треба на
пазар. Треба во чаршија да се вклучи.
И преселбата од Небрегово ќе трае долго, долго.
Конески:
Сето тоа вклучување во градот одеше кај мене доста
тешко, беше придружено внатрешно со некои мои теско-
би. На пример, за да го илустрирам ова, ќе Ви кажам дека
страшно тешко ми беше да одам на стрижење. Ми беше
многу срам. Како ќе влезам сега јас во дуќан? Берберници
доста во Прилеп и празни чекаат, одвај некој муштерија. А
јас си шетам. Овде да влезам, ми е страв, многу е убаво. Он-
де да влезам, ми е страв. И дури, најпосле не најдов најне-
угледна берберница во Прилеп. И тоа да ти биде бер-
берницата на Тутета, што е после опишувана во расказот
„Љубов”. А таа берберница стана после центар кај што и
јас со мнозина други луѓе одев. Еден вид клуб, младински
клуб во Прилеп. Бегајќи од поубавите места и помодерни
бербери, дојдов до таа берберница, скоро на уривање. Бер-
берот го опишувам како бричеше, стариот Туте, и не гле-
даше добро, а повеќе по пипање.
Веројатно Ве водело некое чувство кон нешто поси-
гурно, кај што не ќе бидете примени со некој потсмев, да
речеме?
52
Конески:
Сигурно. Се плашам од тоа дали знам да се држам,
дали ќе знам како што треба да се претставам. И, одејќи од
тоа чувство, јас сум доста чувствителен, ми се чини, за да
не бидам навреден, јас сум одел таму кајшто најголема га-
ранција имам дека е опасноста мала. /Се смее/. Таму секое
попладне се среќававме, игравме шах. Имаше тука едно
рекче и маслинки покрај рекчето. Имам и една песна, кога
ги пресекоа маслинките...
„Си тече реката -

никому не му е жал
дека општината ги исече маслинките
над водата молкум наведени”...
Конески:
Да, да. Тоа е амбиентот. А во прво време бев дете, та-
ка да кажам, свикнато да биде прво во селото. И ете, доаѓа
некој мал Цезар во Рим. /Се смее/. Којзнае какво место таму
еееј, треба да си наоѓа некое место.
И, во освојувањето на тој Рим, го запознавате Коце,
озрачен со некоја благост, кроткост.
Конески:
И тогаш беше таков, и уште повеќе. Сега се има мал-
ку изменето. Опитот го има научено и на горчина и на не-
кои реакции поостри. Меѓутоа, тогаш и тој и неговото
семејство, татко, мајка, неговата сестра, сите тие беа така
тихи луѓе, како некои, што велиме ние, бубалки.
53
Веројатно и тие се дојдени од село?
Конески:
Од селото Долнени, само пред нас. Една моја тетка,

исто преселена во Прилеп, тетка Васка и тетин Рампо, беа
непосредни соседи со Коцета. Така што и тетката ја посету-
вав...
Веќе рековте дека многу тешко се адаптиравте во но-
вата средина. На село имавте куќа во која сте се родиле, ко-
ја сраснала со Вашите чувства со сите нејзини детали. А
овде, одеднаш се наоѓате во некоја туѓа куќа Како таа лег-
на во Вашата свест?
Конески:
Јас, заправо, не можам да се сетам точно како одел

тој процес на адаптација спрема новата опстановка, во но-
вата куќа. Таа нова куќа, очевидно, многу брзо ми станала
драга и јас сум се сродил со неа, така што не чувствувам де-
ка имало некој период на мачно приспособување. Куќата
беше во авлија, оградена со висок ѕид. Мала, пријатна куќа.
Бавчичка пред неа. Татко ми беше голем љубител на гради-
нарството и тој убаво ја одржуваше бавчата Беше оформил
нешто како мало бавче со розетки, со леи, оивичени со зе-
леника. Освен главната зграда имаше таканаречени мудба-
ци. Тоа се ниски, приземни простории. Во нив се сместуваа
во еден дел кујната и амбарот, а другите две простории
служеа за живеење. Главно лете. Инаку, куќата беше купе-
на од Турци.
54
А која година беше тоа:
Конески:
Претполагам, негде 1928 година. Беше купена од
Турци и тие останаа наши комшии до по Втората светска
војна. Ние имавме со нив и комши-пенџере, така што се
случуваше жените нивни, кога ќе посакаат, само да нема
мажи од наша страна, идеа во посета кај мајка ми, да посе-
дат.
А што - имале широка куќа, или две куќи?
Конески:
Две куќи. Оваа ја продадоа. А после, тие, веќе по Вто-
рата светска војна се преселија...
Ете, и тоа е една новина во Вашиот живот. Во селото
сте немале Турци, а овде...
Конески:
Во нашиот сокак имавме повеќе турски куќи. Луѓе од
селата ги откупуваа тие куќи и се настануваа во нив. И, ду-
ри јас бев дете, имавме доста другарчиња Турчиња. Заедно
игравме, заедно бевме често. А со овие најблиски комшии,
ги викавме Даутовци, ние имавме многу добри односи. Се
сеќавам за стариот Џемаил, шеф на таа куќа. Тој имаше
тројца синови. Идеше секогаш кај нас на празници, на Ве-
лигден, на Божиќ. Се сеќавам за некои разговори што ги
водеа. Од него сум запаметил една работа. Му велеше на
гатко ми: „Ордане, човек кога ќе ти влегува дома, прво да
55
гледаш какви му се чевлите. Ако му се чисти чевлите, тој е
човек како што треба. Ако не му се чисти, чувај се од него”.
Тоа толку ми се врежало, што и до сега мене, ако не ми се
чисти чевлите, многу неудобно се чувствувам. /Се смее/.
Инаку, таа адаптација кон куќата очевидно одела многу бр-
зо. Јас таа куќа многу ја сакав. После ја продадовме, во шее-
сеттите години, кога моите родители се преселија во
Скопје.
Рековте дека во основното училиште веднаш се ис-
такнавте со учењето.
Конески:
Да, и таму бев потврден како одличен ученик, и секо-
гаш. Еден момент исто така беше важен: преоѓањето во
гим назија Тогаш воведоа приемен испит, првпат за гимна-
зија. Таа тогаш се учеше од први до осми клас. Јас го по-
ложив тој испит и веќе не распределија по класови. Веќе
немаше само еден учител. Односот не е така интимен како
во основното училиште.
Во основното училиште еден учител ли ве водеше од
второ до четврто одделение?
Конески:
Еден. Мирко го викаа. Прилепчанец беше. Ги мену-
вавме зградите, но тој не водеше. Можеби не се сеќавам
добро, можеби имало и некој друг, но главно него го паме-
там како учител. Ваму, во гимназијата, се разбира, ситуаци-
јата се разликува. Прво доаѓа таканаречниот разреден
старешина, класен раководител. И - прва сцена Тој преда-
ваше географија. Се качува на катедрата, оди. Што ќе пра-
56
ии? Ние исплашени. Во втората клупа две Турчиња со фе-
сови. Ибраим и Алија. А тие беа во основно училиш те за-
едно со мене. Веројатно први од Турчињата што требаше
да заодат в гимназија. И тој зеде, фесовите ги грабна, ги
фрли на земја, ги гази. Јас бев страшно потресен. Почув-
ствував, тоа беше едно насилие, што и на сите нас може да
се пренесе. Оти, во основно училиште, Турчињата имаа
нраво со фесови да седат, дека така барала нивната религи-
ја, да не ги симнуваат капите.
Многу интересен податок. Детаљ, но укажува на

н еш то битно.
Конески:
И, од таа случка, на другиот ден само Ибраим дојде,
бидејќи добил од татко му дозвола да учи и да се потчини
на таа норма. А Алија си остана надвор. Тоа беше крај на
неговото школување, бидејќи неговиот татко не се согла-
сил да седи без фес. Што стана со Алија, не знам. А Ибраим
е сега во Цариград и одвреме навреме се допишуваме. Тој
стана математичар после. Можам да кажам дека извесни
навреди, што ги паметам, се од тоа време. Реков дека пора-
но, од првото детство, не паметам такви случки, што би ос-
тавиле на мене некоја тешка навреда. Друго е страдањето,
да речеме, смртта на сестричето. Тоа е еден тежок настан
и, се разбира, останува траума од него. Меѓутоа, првата нав-
реда... Јас после имам и песна „Навреди”. /Се смее/.
Сега се смеете, но сепак, тие навреди веројатно за

Вас биле доста тешки.
57
Конески:
Тоа се случи на часот по француски јазик, кога јас

уште во почетокот на школската година, кренав рака нешто
да одговорам, а се сплетов и не одговорив добро и професо-
рот рече: гледај какви ни праќаат в гим назија Тоа мене
страшно ме засегна Меѓутоа, човекот, очевидно, не беше
лош, само не беше добар педагог. Јас, на првата писмена
задача, имав најдобра работа и тој, можеби, за да се ре-
ваншира после, ја носеше мојата задача во сите класови, да
ја покажува како треба да се работи. Оттука јас, бидејќи по-
сле станав педагог, сфатив дека човек треба многу да се
чува да не навреди некого, да не го засегне интегритетот
на неговата личност. Може да биде строг еден професор,
може да дава слаби оцени, сето тоа ќе го сфатат учениците.
Но, нема да сфатат ако тој посегне по нешто што го танги-
ра интегритетот на нивната личност. Од таквите постапки
кај учениците остануваат лузни. Секогаш сум водел јас за
тоа сметка во својата педагошка работа. Е, вториот случај...
Јас бев многу ситен, слабичок.
Тоа го дознаваме од расказот „Чевли”, а тој се
случува во периодот на Вашето школување во Крагуевац.
Конески:
Дури и таму бев ситен, мал. Јас се извишив на околу
шеснаесет години. Пред тоа растев многу полека. Се
сеќавам, одиме на лекарски преглед од гимназијата. Клас-
ниот не води во амбуланта. Ние слечени до пола, не мерат.
И мене ме мерат. Имам само дваесет и осум кила. И, клас-
ниот вели - очевидно дека човекот е доброжелателен и са-
ка да каже како тешко, сиромашки живеат луѓето - вели:
„Гледате колку е недохранет. Мојата ќерка има само пет -
шест години, па има повеќе кила од него”. Тој тоа го збору-
58
ва, а мене нешто ме жега во душата... Но, навредите во пес-
ната беа сосем други.
А за третата навреда, ќе раскажете?
Конески:
Ќе ви раскажам. Кога бев во трети клас гимназија,
професорот по историја ни даде домашна задача, да на-
пишеме нешто по слободен избор. Јас се решив да напра-
нам состав за Маркови кули и за манастирот Свети
Аранѓел на Варош. Одев таму, опишував. Знам дека ги ко-
нирав и натписите на фреските на крал Волкашин и крал
Марко. Тие тогаш добро се читаа. Денеска се веќе истрие-
ни. Не можат да се видат. Кога ја предадов работата и про-
фесорот ја прочитал, неговото прашање беше - од каде сум
го препишал јас тој состав. Се разбира, тоа мене страшно
ме навреди. Не знам, како се оправдував. Бидејќи текстот
случајно беше зачуван во мојата тетратка и подоцна можев
да го читам, сега одамна е загубен, ме изненади какво тре-
бало да биде нивото на тој професор, кога можел да поми-
сли дека еден детски состав е од некаде препишуван.
Овој случај покажува дека Вие веќе сте поседувале не
само моќ за опсервација, но моќ и на изразување. Веројат-
но, повеќе сте читале одошто другите.
Конески:
Во гимназијата, се разбира, јас почнав повеќе да
читам. Се сеќавам кога првпат ми дојдоа до рака сините
книги на Српската книжевна задруга. Тоа беше во распус-
тот, пред да се запишам во гимназијата. Значи, по
инршувањето на основното училиште. Од некаде ги добив
59
песните од Стеван Бешевиќ и романот „Црвене магле” од
Драгиша Васиќ. Јас ги прочитав тие книги. Мислам дека
слабо ја разбирав содржината, меѓутоа, мојот интерес беше
голем при тоа читање. Дури можам да кажам, што се одне-
сува до поезијата, дека посебно ме привлекуваа некои сти-
хови, што тешко можев да ги разберам. Еден од тие
стихови подоцна често пати си го повторував: „несреќнога
Едгар Поа”. Јасно, за мене не беше разбирливо на кого се
однесува тој текст, но нешто сугестивно носеше тој стих за
мене и нешто ме привлекуваше. Исто така ја чувствувам, ја
паметам, атмосферата на таа проза „Црвене магле”. Сега не
би можел фабулата да ја реконструирам, но остана нешто,
што можеме да го наречеме, како некаква емоционална
подлога на текстот. И во случајот со песните, и во случајот
со таа проза, како јас да сетив еден подлабински слој во ли-
тературата и што допира до нас, до нашето сфаќање, до
нашето разбирање, макар дури и да не ја следиме како што
треба содржината или пораката.
Како доаѓавте до книгите? Ги купувавте, ги позајму-

вавте?
Конески:
Во Прилеп имаше многу малку книги. И дома ние
имавме малку книги. И училишната библиотека беше
скромна. Сепак, можеше да се најде, кога се интересира
човек, нешто за читање. Мојот татко обрнуваше уште од
почеток внимание на тоа јас да бидам, колку што е можно,
снабден со литература. Тој дури и ми набави еден мал
рафт за редење на книгите, за чување на мојата лична биб-
лиотека. А исто така и една масичка, на која можев да рабо-
та, да пишувам. Јас своите малубројни книги ги чував
љубоморно и се однесував со големо внимание спрема нив.
60
Може да се замисли како сте уживале во тоа.
Конески:
Ги редев на рафтот, ги заведував во регистер, им ста-
вав броеви, така што мојата збирка личеше навистина по
форма на една вистинска библиотека Голем настан беше
кога татко ми ми го купи „Свезнање”. Тоа беше кратка ен-
ппклопедија, излезена во Белград. Мислам дека издавачко-
го претпријатие се викаше и тогаш „Просвета”. Јас се
служев многу со таа книга. Читав различни единици во
лексиконот. А најмногу во почетокот ме привлекуваа оние
фотографии на соработниците и податоците за нив. Тоа
беа, во најголем број, универзитетски професори. Ми се
чинеше дека тоа се луѓе што спаѓаат во некој недостижен
Пантеон за мене, па после се случи и јас да станам профе-
гор, колку за да видам дека и таа работа е обична
Значи, сте оделе на повисоки вредности. Ве водел не-
кој критериум, вкус.
Конески:
Не би можело сосем така да се рече. Јас бев доста
пристрасен кон читањето, со голема желба читав. Дури се
гсќавам и која книга прво ја позајмив од школската библио-
тека. Тоа беше „Низ пустињата и прашумата” од Хенрик
Сенкјевич. Покрај овие книги, се разбира, ние читавме и
п ри п ови или приказни за Индијанците. Тогаш се издаваш е
таква евтина литература. Ете, не било се со високи
вредности. Дури, и се занесувавме, делевме меѓу себе уло-
ги, земајќи имиња на некои индијански главатари, на при-
мер - Соколово Око, Орлова Канџа... Измислувавме тајни
61
азбуки за да се допишуваме. Сето тоа влегуваше во
поширокиот круг и на нашите игри.
Веројатно читањето, игрите, тие детски занеси, не
Ви го одвлекуваа вниманието од редовното учење?
Конески:
Не, не. Предметите лесно ми одеа. Секогаш се истак-
нував, и тоа значеше нешто за мене, бидејќи јас, инаку бев
секогаш најмлад во класот, најмал, малку потиштен. А се
разбира ова беше извесна компензација психолошка.
Можам да ви кажам дека во целата нижа гимназија јас не-
мав помала оценка од петка од сите предмети, иако имаше
разлика во тоа како ми одеа и како ме привлекуваа извесни
предмети. На пример, не чувствував наклоност спрема ма-
тематиката. После, во вишата гимназија тоа дојде и до по-
голем израз, тој однос спрема математиката, па и спрема
некои други науки од областа на егзактните дисциплини.
А за пишувањето кога почнавте да се интересирате?
Кога го напишавте првиот литературен состав? Ете,
можеби е време да ја отвориме и таа карта, што ќе игра го-
лема улога во Вашиот натамошен живот. Можеби имало
некои пројави уште од основното училиште?
Конески:
Не, во основното училиште воопшто не сум имал не-
каква претстава за тоа. Почнав да пишувам песнички во пр-
ви клас гимназија. А поводот беше доста интересен.
Немавме извесно време наставник за српски јазик и на
еден час дојде како замена математичарот Ламбро Тозије-
виќ. Тој беше ресенчанец, чичко на покојниот Драги Този-
62
ја. Во гимназијата се плашеа од него. Тој нам не ни преда-
ваше... Воопшто, имаше еден страв од него, бидејќи беше
доста строг и знаеше да мава, да тепа. Ламбро дојде и не
праша: „Дали знаете бре вие како се пишуваат песни?”
Ние, се разбира, не знаевме.
Тој се нафатил веднаш од главното. Веднаш да ве

втера во литературата како нејзини творци.
Конески:
Од главното, да. И, тој вели: „Ќе земете и ќе гледате

во секој ред да има подеднаков број слогови. Тоа мене
страшно ме заинтересира. Направив проверка дома. Навис-
ш на беше така. Направив проверка на некои песнички во
учебниците, во читанките. Тоа ме заинтересира повеќе ка-
ко еден вид игра, како решавање на некаква енигматска за-
дача. Јас имам и до денеска наклоност кон енигматиката.
Едно време дури, во вишата гимназија, и сум соработувал
со свои енигматски состави во списанието „Укрштеница”,
што излегуваше во Белград. Тоа се едни од моите први об-
јавени работи, тие енигматски состави.
Го ставаа името на авторочг?
Конески:
Да, да, да. Под мој потпис имаше. Се случуваше и на
насловната страна да излезе мој прилог. Од различен вид
беа тие прилози: крстозбори, шаради, ребуси и така натака
63
Главно, се стремевте кон некоја содржина, кон неко-
ја тема.
Конески:
Се сеќавам дека една крстословка направив за писате-
лот Бранимир Ќосиќ. Тие беа тематски. Ете, таа беше од
областа на литературата. Но, сега да се вратам на овој
почеток на пишување на песните. Значи, сум имал можеби
неполни десет години. И, кога го добив тој „клуч” со брое-
ње на слоговите во редот, јас самиот се обидов да направам
еден таков состав. Се сеќавам и за првите стихови „петлови
певају у рану зору”. Се разбира, пишував на српскохр-
ватски јазик. Тоа беше нашиот писмен јазик, тогаш што го
владеевме. И продолжив натаму, следејќи го ритмичкото
чувство, без да бројам баш во секој ред колку ќе дојдат сло-
гови. На крајот излезе дека сите стихови ми се согласуваат
по бројот на слоговите, освен првите два. А тие излегоа
пократки за два слога. И барајќи решение за тоа, јас се се-
тив дека во српскохрватскиот јазик има ијекавски изговор.
И го употребив тој изговор. Така што првите два стиха во
новата верзија гласеа „пијетлови пијевају у рану зору”, и
така натака.
Значи уште на самиот почеток лингвистиката и по-
могнала на поезијата.
Конески:
Така излегува Јас толку се занесов со таа игра, со
пишување на песнички за зимата, за пролетта, за сцени од
животот, за цвеќињата, за птиците, што немаше ден, бук-
вално, да помине а јас да не напишам барем една песничка.
64
Понекогаш и повеќе пишував. Првпат една таква своја
творбв пласирав во својата тетратка за краснопис. Тоа беше
во втори клас гимназија (сегашно шесто одделение). И тоа
не остана незабележано, бидејќи нашиот професор за црта-
ње и краснопис, Велебит Рендиќ, го прочитал текстот, го
заинтересирало чиј е составот. Ме праша и јас изјавив дека
самиот сум ја напишал песничката. И тој мене ме охрабри.
Се сеќавам дека и другпат со симпатии сте го спом-
нувале овој Ваш професор.
Конески:
Тој е, мислам необично заслужен човек за развива-
њето на културните дејности во градот Прилеп. Тој му е
син на познатиот хрватски скулптор Иван Рендиќ. Тие се
далматинци. Од островите некаде дојдени. Беше заслужен
за развивањето на културните дејности не само во гимна-
зијата, ами и во градот. Тој ги анимираше оние претстави,
аматерски театарски претстави, изложби. Особено беше за-
служен во својата потесна област, во областа на ликовната
уметност. Тој создаде и некаков аматерски кружок од мла-
ди, талентирани луѓе, што сакаа да бидат упатени во сли-
карството. Мое лично уверение е дека од таа негова акција
произлегува резултатот што од Прилеп, еден таков голем
број на уметници, сликари и скулптори се појавија. Можам
да го споменам тука како аматер, после сецело предаден на
графиката, Ачески. Борко Лазески исто беше негов ученик
и некои други. Добро би било некогаш малку да се напише
за тоа нешто, да се види кои се луѓе биле опфатени во тие
самодејности. Кругот е далеку поширок.
И, што се случуваше понатаму со Вашето пишување?
5 65
Конески:
Тогаш очевидно веќе сум достигнал извесно ниво во
своето образование литерарно и одеднаш многу строго ги
оценив тие свои работи, како детински работи што не тре-
ба ни да бидат достапни некому и не дај боже некој да дој-
де до нив. Затоа јас се решив да ги уништам. Тогаш ги
уништив, ги изгорев сите тие свои творби. Во истото време
се јави кај мене и интерес за уредување на списание. За нас
беше многу интересна детската страница на „Политика” и
со нетрпение секој четврток чекавме да дојде весникот.
Заправо, таа ни даваше и некаков поим за тоа како треба да
биде уредувана една интересна публикација за децата.
Имаше и други списанија што доаѓаа тогаш до нас, на при-
мер познатиот „Венец” на Јеремија Живановиќ, наменет за
младината Тоа беше списание што објавуваше почетници.
Јас самиот сакав да работам во таа насока и прво сам за се-
беси го уредував, за кратко време, во неколку броја, хумо-
ристичкото списание, пишувано на рака, под наслов
„Домус”, што е турски збор, значи „Свиња”. Тука правев
шеги за сметка на својот многу добар пријател Ибраим.
Имаше мали раскази, мали песнички, имаше ребуси и ма-
тематиката беше сврзана со Турците. Меѓутоа, многу посе-
риозно беше тоа кога јас дадов иницијатива да уредуваме
групно едно такво списание, само, сега не можам да се се-
там за неговиот наслов.
На училиште или во маалото?
Конески:
Не, не, приватно. Тоа беше една група деца, дру-
гарчиња мои. Бевме пет-шест души и меѓу нив посебно го
изделувам Борка Талески, со кого јас се спријателив во вто-
ри клас гимназија.
66
Значи тој е врсник Ваш?
Конески:
Врсник, д а Тој седеше во втори клас заедно со мене
во клупата. Веројатно и подоцна Тој во моето детство и во
мојата младост ми беше, така да кажам, како некаков идол.
Тој изврши на мене значително влијание, така што би тре-
бало и натаму во разговорите да го споменеме. Ние пак зе-
довме углед од „Политика”. Дури насловната страница
така ја правевме, што еден беше директор. За директор го
зедов оној што најслабо пишуваше, а пак други уредници
и така натака. Имавме состаноци редакциски, се договарав-
ме какви ќе бидат нашите броеви. Меѓу другото, за тоа се
сеќавам предвидувавме одење на терен, на Марку Куле или
на некоја од соседните планини, каде што има спили
тешки за јазење. И, Борка, како физички посилен да се јази,
а некои што имаа дарба за цртање, таа сцена да ја фатат, за
да може нашето списание да има и илустрации. Ете, така се
будеше нашиот интерес за литературата. Го препишувавме
тоа списание исто на рака во два-три примероци, што се
делеа меѓу нас. Сето тоа беа иницијативи доста краткотрај-
ни, но беа доста интересни.
Сето тоа изгледа како некаква игра, а и тоа е во
суштина, но тоа си остава траги во човекот.
Конески:
Па, за нас тоа беше игра, но ние тоа го правевме со
амбиција, подражувајќи на нешто што ни беше многу се-
риозно, импресивно. Од друга страна, и тоа е еден податок
како се живеело во еден град во Македонија пред војната,
5* 67
во Прилеп, и со што се младата генерација се занимавала,
за што се интересирала и како растела.
Кога ги завршивте првите четири класа, зошто шко-

лувањето не го продолживте во Прилеп, нели имаше пол-
на гимназија?
Конески:
Не, немаше. Таа беше укината една година пред ние
да тргнеме в гимназија, а после се обновуваше откако ние
заминавме. Кога ја завршив нижата гимн азија немаше
можност, требаше да се оди на друго место да се продолжи
школувањето.
А кои беа причините да се укине?
Конески:
Тоа е цела една акција по диктатурата дваесет и де-

веттата година. Не само во Прилеп. Во многу места во Ма-
кедонија беа укинати вишите гимназии и учителските
школи.
Значи, со извесна цел, да не се создава тука интели-
генција, да нема пообразовани луѓе. Или пак да бидат при-
силени да одат во други краишта на државата. Со еден збор
образованието да стане недостапно.
68
Конески:
Очевидно дека идејата била во извесна мера интер-

натски начин на школување на деца од Македонија да се
спроведе. А некои викаат дека тоа бил некој обид за рефор-
ма, да се оди повеќе на граѓански, на занаетчиски школи.
Во секој случај ја зеле Македонија како терен за експери-
мент.
Ја завршивте малата матура. Имаше некаков специја-
лен испит?
Конески:
Се полагаше. Само, јас бев ослободен. Сите одлични.
Другите ја полагаа малата матура Токму од тоа време, еве
се сетив за еден настан, што е сврзан со Борка Талески. Тој
беше бујно дете и многу смел, отворен. И, тој пројави ин-
терес да научиме да пукаме. Од некаде беше нашол некаков
стар пиштол. Пиштолот се полнеше со прачка откај дувло-
то, со барут, со крпи. И знам дека првпат сум пукал на лозје
кај него. Под планината Селечка тие имаа лозје. Таму пој-
довме и ставивме весник подалеку од нас и пробите успеа-
ја. Пукавме. Тој и јас.
Сте имале тринаесет-четиринаесет години.
Конески:
Да,да.
69
Потоа значи, кога ги завршивте четирите години во
нижата гимназија - имаше дилеми дали да продолжите со
школувањето: каде, како?
Конески:
Не, немаше никакви дилеми. Се разбира, татко ми
реши јас да продолжам и заедно со татко му на Борка Та-
лески се договориле во Битола ние да продолжиме. Знам
дека најдовме и соба кајшто требаше да живееме. Во меѓу-
времето, тоа беше самиот почеток на школската година,
дојде известување дека јас сум примен за стипендијант во
интернатот при гимназијата во Крагуевац. Тоа е еден од
тие интернати, што, по укинувањето на гимназиите во по-
веќе места во Македонија, и на учителските школи, беа от-
ворени за да прибираат деца од Македонија. Татко ми дал
молба, меѓутоа решението се задоцнило. Значи, јас се за-
пишав во Битола, а потоа дојде известување дека сум при-
мен во интернатот во Крагуевац. Тоа е почетокот на есента
1935 година. Татко ми ме доведе во Скопје. Тука во Банови-
ната, имаше уште неколку деца што завршиле нижа гим-
назија во Македонија. Некои и помали. И, еден службеник
од Бановината, една ноќ патувавме со воз, не одведе во Гор-
њи Милановац.
Од Прилеп немаше никој друг?
Конески:
Од Прилеп немаше во таа група никој. Во Горњи
Милановац имаше интернат за нижата гимназија. А по два
- три дена, отаде, нас, мислам бевме тројца - еден од Кума-
ново, еден од Гевгелија и јас, не препратија во Крагуевац,
70
бидејќи ние бевме за виша гимназија А интернат за виша
гимназија имаше во Крагуевац. Учев таму и матурирав
триесет и деветтата година. За разлика од нижата гимнази-
ја, вишата гимназија ми одеше потешко. Секогаш се одли-
кував со учењето, но бев само многу добар. Не одличен. Во
тоа време почнаа да ме интересираат многу работи. Читав
доста. Играв многу шах. А многу малку внимание посвету-
вав на предметите. Ретко се случуваше да работам до-
машни задачи. Обично препишував од повредните другари
и во секој случај еден пад се почувствува во учењето кај ме-
не.
А во погорните класови имаше ли ученици од Маке-
донија?
Конески:
Имаше. Имаше околу четириесет души во интерна-
тот, од различни места од Македонија. Во сите четири кла-
са Бевме сместени во една зграда, интернат. Имавме свој
режим, интернатски. Наутро одевме групно, во строј, на
училиште. Гимназијата беше малце подалеку.
Кои другари ги имавте? Кои ви беа врсници?
Конески:
Во мојата генерација беа, да речеме, Лазар Мојсов,
Ристо Џунов. Ние сме еднокласници. Заедно ја учевме це-
лата виша гим назија Бевме десетина души во нашата гене-
рација: Јанко Тодоровски, Трајко Ников, Тодор Анаста-
совски и некои дсруги. Тоа се познати имиња кај нас де-
неска.
71
На каков начин го продолживте својот интерес спре-

ма литературата во таа средина?
Конески:
Можам да ви кажам дека веднаш се вклучив во лите-
ратурниот живот во гимназијата Тоа беше за мене многу
важно. Имав неколку песни нови, напишани по уништува-
њето на творештвото пред тоа Настапив наскоро, веројат-
но истата есен, пред литературната друж ина Таа работеше
многу активно. Бев одушевено примен. Тоа е еден од моите
најголеми успеси во животот, настапот како поет, мислам.
Настапив со две песни. Едната имаше наслов „Лебед”, а
втората, се сеќавам за рефренот „оздола идат сејмени”.
Инаку, на српскохрватски јазик пишувана. Меѓутоа, рефре-
нот беше од македонската народна песна „Оздола идат сеј-
мени”. Веднаш критичарите гимназиски рекоа дека ете, се
родил поет.
А имаше ли и некои други форми во тој почетен ли-
тературен живот?
Конески:
При литературната дружина имавме списанија. Ние
ги уредувавме и тука објавувавме свои работи. Едното спи-
сание се викаше „Млади шумадинац”. Но после, создадов-
ме нова редакција, некаде во седми, осми клас и почнавме
да го издаваме гимназиското списание под нов наслов
„Подмладак”. Заправо, тоа е обновен наслов на такво списа-
ние што уште некогаш порано се издавало во гимназијата
во Крагуевац. Тоа е инаку, славна гимназија. Тоа е најстара
72
гимназија во Србија. Јас бев и во редакцијата. Таму се обја-
вени, во тие списанија, моите први песни на српскохр-
ватски јазик.
За Вашето школување во Крагуевац ми се чини
најмногу дознаваме од расказот„Чевли”.
Конески:
Па, ете, тој расказ дава извесна слика за животот во
интернатот, за некои односи. Тој носи доста автобио-
графски елементи. Инаку можам да Ви кажам дека за нас
веќе тогаш настапи еден период на формирање како
личности. Мислам на националното и политичкото опре-
делување. Воопшто, на еден свесен пристап кон животот и
проблемите. Многу важни беа и оние периоди на распусти
летото, кога се враќавме ние дома. Или преку зимските рас-
пусти. Контактот не се губеше со Прилеп, со моите друга-
ри. А и во Крагуевац ние бевме во ситуација поволна во тој
поглед, што како деца од различни краишта од Македонија
можевме да се почувствуваме како еден колектив. И, така да
кажам, врските се умножуваа. Сето тоа спомагаше и за
нашето созревање, на нашето освестување.
Освен тенденцијата на државната политика за
вашето превоспитување, Вие, веројатно во таа средина сте
се запознале и со политички и друг вид струење, што биле
прогресивни?
Конески:
Ние бевме вклучени во животот на тој град, бевме
дел од таа м ладина Така што, навистина, надвор и од тоа
што можело да се чувствува како присуство на една офици-
73
јална политика, ние, заправо, живеевме во една средина
што беше обележана со изразито напредни тенденции.
Крагуевац е познат како таков. Позната е историјата на
Крагуевац. И сето тоа помагаше за нашето развивање. Ние
навистина, многу блиски пријателства создадовме таму и
некои од тие пријателства траат и до денеска.
Имаше ли едно свесно, програмирано настојување

од страна на школските власти за вашето превоспитување
во национална смисла. Дали вам ви посветуваа повеќе вни-
мание преку некои посебни форми?
Конески:
Намерата на властите е јасна, односно целта што тие
сакале да ја постигнат со создавањето на тие интернати.
Можам да кажам дека раководствата на тие интернати, а
особено во извесни периоди, ја вршеле својата функција.
Имало, се разбира, моменти кога се чувствувале од нивна
страна некои напори за индоктринација. Меѓутоа, не
можам да кажам дека ние сме биле подложени во систем на
некакви политички часови. Тоа го немало. Контактите со
градот биле нормални и многу повеќе ние го паметиме тоа
што сме го добивале во средината, отколку тоа што евенту-
ално, се вршел некаков напор од страна на задолжените
лица да бидеме ние воспитани онака, како што тоа го пред-
видувала самата идеја на созадавањето на интернатите. Ед-
но време, во петти или шести клас, управата на интернатот
заправо и не водеше многу грижа за нас. Јас мислам дека
тоа го кажувам во расказот. Таа беше, изгледа, корумпира-
на. И, се разбира, во еден таков состав не може да се очекува
дека таа ќе извршува некои задачи што и биле поставени
систематски и со којзнае колку голема грижа. Дури, не-
маше ни ограничување на нашето движење. Можевме да
излегуваме, да се враќаме, кога сакаме. Тоа се смени после.
74
Во седми и осми клас, кога дојде до смена на управата. То-
гаш бевме подложени на еден режим, војнички, така да
кажам. Станување во определено време. Местење на креве-
тите во определено време, чистење на чевлите, во строј из-
легување. Воспитачите контролираа како сме подготвени
за излегување. Дали сме се испеглале, дали сме ги исчис-
тиле чевлите и така натака. Имаше излегување само два па-
ти неделно. Четврток и недела. Тој режим го имавме две
години, во седми и осми клас...
Низ кои конкретни пројави ги согледувате тие мо-
менти на вашето созревање, осознавање?
Конески:
Веќе спомнав дека ние не губевме контакти со среди-
ната од каде што бевме дојдени, а едновремено меѓу себе
развивавме пријателство и контакти, како деца од различни
краишта на Македонија. На пример, кога се враќав јас во
Прилеп, тогаш истото нашс друштво се активираше во
летннте месеци. Но промената беше таа што веќе почнаа да
се одржуваат некои кружоци. Веќе се почувствува дека има,
една инклинација кон марксизмот. Натаму, дека се буди
интересот за националното прашање. Раководител на тие
кружоци за нас беше Борка Талески. Јас можам да Ви
кажам дека првпат од нсго сум чул за Гоце Делчев и за
Илинденското востан ие. Се разбира, за тоа во училиштето
никакви податоци не сме добивале. Јас мислам дека тоа
треба да било, ако не уште во четвртиот клас, значи во
нижата гимназија, но секако во петтиот клас, во вишата
гимназија биле тие разгосори со Борка Талески. Јас, се раз-
бира, во својата фамилијарна традиција, знаев дека
Крушево горело. Знаев и тоа дека наши луѓе и од нашата
куќа, биле таму. До востанието нашата куќа соработувала
со организацијата. Меѓутоа, сето тоа беше една, да кажам,
селска интерпретација на настаните. Јас историската сми-
75
сла никако не можев да ја разберам од тие раскажувања, ис-
ториската смисла на тој настан. По востанието нашето се-
ло и некои други околни села инклинираат кон српската
пропаганда. И, за тој пресврт е заслужен еден братучед на
мојот татко, војводата Глигор Соколовиќ. Тој е познат како
раководител на српска чета.
Значи, почнуваат делбите.
Конески:
Пред востанието сите биле заедно, а тогаш почнале
тие делења. Е, сега, иако ситуацијата била таква, јас дома
никакво воспитание не сум добивал во национална смисла,
дека треба да се чувствувам како Србин. Тоа не постоело.
Просто, јас колку што можев да разберам, говореа луѓето за
Србите, за Бугарите, повеќе за некаква српска партија, бу-
гарска партија. Нас не не воспитуваа во национална смисла
така, како што можеби би се претполагало, ако се земе
предвид тој настан, таа инклинација кон српската пропа-
ганда на овие села наши и на селата во Порече, по востани-
ето. Така што јас откако сум свесен за себеси, јас се сметам
за Македонец. Немало кај мене никакви тука нити тешко-
тија во тоа осознавање, нити дилема. Јас мислам дека тоа
важи и за целата моја генерација, за сите тие млади луѓе
што се собираа во тие кружоци да читаат литература, да се
упатуваат во марксизмот, да разбираат нешто за своето на-
ционално минато, во тие кружоци што меѓу нас особено
ги создаваше Борка Талески. Во самиот Крагуевац ние ги
дискутиравме истите прашања. И таа литература ја читав-
ме по стимул веќе на оние пунктови таму, во Крагуевац. А
се сеќавам дека водевме разговори и на национални теми.
И како сега ми е во умот една вечер, кога ние во спалната,
десетина души, пред спиење, разговаравме за тоа како Ма-
кедонија треба да се ослободи, македонскиот народ да се
ослободи, треба да имаме држава. А јас прашав: а што ќе
76
правиме со јазикот? А еден одговори: Тоа не е важно. Ние
прво треба да се ослободиме, па лесно ќе се реши прашање-
то за јазикот.
Да не се мислело на некој друг јазик?
Конески:
Не, јазикот требаше да биде македонски. Ама, каков
да биде? Ние не замислувавме друг јазик. Но, каков да биде.
Јас можам да кажам дека не останав сосем задоволен во се-
бе од таа реакција. Јас мислев дека сепак треба да бидеме
поначисто со тоа каков ќе биде нашиот јазик.
Вие, како млад човек што почнува да пишува, па и да
уредува макар школски списанија, веројатно сте ја насети-
не важноста на прашањето за јазикот.
Конески:
Кога ние го уредувавме во Крагуевац списанието
„Подмладак” тогаш добивавме прилози и од Битола. Еве го
тој контакт меѓу нас. И, ние објавивме една работа од Борка
Галески, за која мислам дека е единствена печатена работа
од него. Се однесуваше за географскиот фактор во развито-
кот на човештвото. Добивме и еден расказ од Владо Малес-
ки. Тој учеше тогаш во Битола. Јас на некои места сум
т ја в и л дека ние и сме го објавиле тој расказ. Можеби е и
тоа точно. Секако е точно дека бил примен за објавување,
па поради тоа што списанието не продолжило да излегува,
не можел да се објави. Но, и сега се сеќавам за содржината
на тој расказ. Се опишуваше животот на печалбарско се-
мејство во Скадар. Тој е, заправо, автобиографски расказ,
бидејќи с е м ејс т вото на Малески, татко му мислам, како
77
фурнаџија работел во Скадар. Тоа беше опис на животот на
едно сиромашно печалбарско семејство.
Текстовите за кои зборувате секако беа напишани на
српскохрватски. Дали се сеќавате Вие за Ваш прв текст на-
пишан на македонски јазик.
Конески:
Во Крагуевац јас почнав да пишувам и на македонски
јазик. По моите нотеси се гледа дека во почетокот на 1939
година јас веќе сум пишувал на македонски јазик. Негде со
осми или деветти март триесет и деветтата година, тоа
може да се провери, е датирана мојата песна „Писмо до ед-
на мајка”, на македонски јазик. Таа преведена, уште истата
година беше објавена на српски во Јагодина, во списание-
то на учителската школа „Ѓачка узданица”. Ние, во својата
кореспонденција веќе се ориентиравме се повеќе на маке-
донскиот јазик. Инаку, треба да ви кажам, дека нашиот раз-
говорен јазик во Крагуевац, во интернатот, беше српскиот
јазик, а не македонскиот. Додека во Прилеп, јасно, беше
разговорниот јазик само македонскиот, освен на часовите,
што се употребуваше српски. Инаку на одморите, воопшто
меѓу себе, ние, се разбира, само на македонски комуници-
равме. А во Крагуевац имаше посебна ситуација во тој ин-
тернат, таму разговорен јазик ни беше српскиот.
И меѓу Македонците?
Конески:
Да, и меѓу Македонците. А, јас мислам дека тоа е
еден резултат на тие напори да свикнат македонските деца
со српскиот јазик. Но, освен тоа, има и еден друг момент. А
78
тоа е собирање на едно место на деца од различни краишта
на Македонија и коишто говорат на различни дијалекти.
Јас се сеќавам дека прв пат сум чул гевгелиски дијалект во
Крагуевац, од еден од постарите наши другари. И, ми беше
тешко да го следам. Веројатно и тој момент на немање на
еден доволно приближен заеднички разговорен јазик при-
донесол за таа ситуација. Кога велам дека разговорен јазик
меѓу нас во Крагуевац во интернатот бил српскиот, не тре-
ба тоа да го земете како стопроцентна практика. И македон-
скиот се употребувал, особено пак тогаш кога имало групи
од исто место, во поголем број. На пример, по нас дојде ге-
нерацијата на Климе Мазов, од Кавадарци. Имаше и од со-
седните места млади луѓе во таа генерација. И, таму беше
доста често да се разговара и на македонски јазик. Но во се-
кој случај ние веќе бевме упатени во тоа дека треба на свој
јазик да пишуваме. Таа смена на јазикот, при пишувањето
на поезија, кај мене се изврши во Крагуевац.
Добро, да Ве прашам врз основа на кој повод тоа ста-
на? Мислам,тоа не станало одеднаш. Мора да има некоја
основа. Дали некој углед, некој пример, дали некое влија-
ние од страна на некој повозрасен, дали некое среќавање со
некој историски текст кај што Македонија се среќава како
одделна единица, географска, етничка и така натаму?
Конески:
Па, сето тоа што го рековте, влијаело. Ние, воопшто,
стапувавме во животот како свесни субјекти, како една ма-
кедонска генерација. И природно беше постепено да ги ос-
појуваме одделните области на нашето дејствување, вклу-
чувајќи го и нашиот мајчин јазик. Но, тоа е еден широк
процес. Се разбира, на таа наша возраст, многу моменти од
тој процес избегнувале од нашето внимание. Но, за тоа ќе
се сеќаваат постарите од нас, за се што се правело пред тоа.
Најважен беше примерот со објавување на текстови на ма-
79
кедонски јазик спорадично во списанијата во бивша Југо-
славија, како што особено беа песните на Кочо Рацин. По-
јавата особено на песните на Кочо Рацин, не во збирка
уште, во списанија, во одделни списанија, беше за нас мно-
гу значаен стимул да преминеме и ние на пишување на по-
езија, на литература, на својот мајчин јазик. Јас сум ги
читал тие први објавени работи на Рацин во списанија
Сум имал достап и до други работи македонски, од други
автори. Но за првиот момент, за мене барем што се однесу-
ва, големо било угледувањето на примерот на Рацина, со
таа негова поезија на македонски јазик. Јас, ако го сметаме
тој текст за прв „Писмото до една мајка”, прв мој текст на
македонски јазик, а можеби не е прв, можеби имало и некој
друг пред него, сигурно имало проби и пред тоа - тоа
можам да кажам, дека тоа е текст пишуван по угледување
на Есенин, на неговата песна до мајката. Но мојата песна
беше веќе писмо до една македонска мајка. Таа работи ту-
тун, сите реалии се земени од македонскиот живот. Во тоа
време многу читав. Пишував доста ретко. Тогаш се запоз-
нав со творештвото на Толстој, Достоевски. Дури, ги имав
нивните дела во својата библиотека. Ги купивме заедно со
Ристо Џунов - избор на Толстој и Достоевски, како што
беше тогаш излезен и после ги делевме. Ги делевме - по-
ловина Толстој кај него, половина кај мене. Исто и Досто-
евски. Страшно многу читав.
Но, секако сте имале интерес и за други активности.
Од расказот „Чевли” дознаваме дека сте играле фудбал, а
веќе имате изјавено дека таму во Крагуевац многу сте игра-
ле шах.
Конески:
Да, многу игравме. Шахот го научив од својот то-
гашен многу добар другар Трајко Ников. Тој е од Злетово.
Сега е судија. Се пристрастив многу кон шахот. Почнав да
80
читам и шаховска литература Имав два прирачника на гер-
мански јазик. И, единствена полза, така да кажам, од таа мо-
ја занесеност беше тоа што доста свикнав со читање на
германски јазик, интересирајќи се за шахот. И во Прилеп,
кај мене дома летото беше едно постојано отворено
шаховско поприште. Одевме и кај други мои другари.
Имавме турнири. Секидневни. Ги бележевме партиите. Во-
девме табели - кој го зел првото место, кој второто и така
натака. Интересно е дека еден нотес со забележани партии
се зачувал кај мене и тој е депониран овде во Академијата,
во архивот, и може да се види какво било нивото на нашиот
шах во тоа време. Но, она што е особено важно, таму се но-
тирани партии на мои другари, загинати во војната И,
можам да кажам, дека можеби тоа се, речиси, единствени
траги од нивното мислење. Таков е случајот со Круме Јас-
коски. Има во тој нотес партии што тој ги играл. Во При-
леп и во чаршијата јас се поврзав со шахистите прилепски.
Имавме и меѓуградски натпреварувања, мечови со Битола.
Еднаш одевме ние во Битола, еднаш тие дојдоа, и јас играв
на првата табла. Со успех ги бранев боите на Прилеп. За
гоа споменувам во својот есеј за сликарот Цане Секу-
ловски.
Шахот го спомнувате и во еден свој расказ. Со него
сте биле доста опседнат и во младоста.
Конески:
Нашата забава во Прилеп, преку денот, беше тоа
играње шах до премора. Знам, навечер кога ќе легнев, се
оние коњи, бели, црни пред да заспијам пред очите ми се
меткаат. Попладне се собиравме околу таа берберница на
Тутета. Одевме на корзо. Старото корзо во Прилеп, тоа из-
легува на она таканаречено Брдо, каде што е сега Могилата
на непобедените. Во составот на тоа шеталиште, беше и
6 81
Брдото. Тоа беше еден градски парк. Младината тука се
среќаваше, комуницираше. Исто се среќававме на кружоци,
еднаш кај еден, другпат кај друг. Тоа беа кружоци за
марксистичко образование. А понекогаш имавме состано-
ци и на излети. Тука се мешаа студентите и ние гимназис-
тите. Сето тоа беше еден начин на наше вклучување, во
помала или поголема мера, и во политичкиот живот во гра-
дот.
Кога сте почувствуале првпат дека се движите веќе во
некакви организациони рамки, во некој круг што има своја
програма и цел?
Конески:
Јас само сум учествувал во тие кружоци. Не сум бил,
во тоа време, па ниту подоцна, потесно врзан во некакви
организациони рамки, така што моите претстави за тоа би-
ле сматни. Но, јас себе се сметав за напреден младинец,
марксист, така да кажам. И во вишата гимназија создавав за
себе таква слика, а исто и како студент. А мене не ми беше
сосем јасно какви се тие организациони форми, нити
можев да знам дека некој од моите другари се вклучени
веќе активно.
Добро, еве, за Борка Талески знаевте ли дека во тоа
време е веќе вклучен? Или не бил вклучен?
Конески:
Бил. Како не. Бил. Само, се разбира, тој немаше мене
тоа да ми го кажува.
82
А зошто да не ви каже? Па, вие сте биле другари.
Конески:
Не. Не. Не. Тоа е невозможно. Треба да бидеш
вклучен, посветен, за да знаеш. Тоа е закон на конспираци-
јата Јас сум можел да одам до таму до каде што сум можел.
Тоа е - ме викале на тие кружоци, на некои состаноци...
Да не мислите дека имале спрема Вас некој порезер-
виран однос, па не се решавале толку лесно да Ве примат,
да речеме во СКОЈ, во некоја организациона клетка...
Конески:
Па, не го примале секого. Си имале свој критериум.
Гука иде предвид не само идејната ориентација. Идат
предвид некои други моменти: борбеноста, личната храб-
рост, желбата да се учествува, темпераментот, и така ната-
ка. Сето тоа се земало предвид и, се разбира, младите луѓе
биле поставувани на проба во тој поглед. Јас сум допрел
дотаму до каде што Ви реков, понатаму - не.
Веројатно како човек што е многу скромен, не сака да
се пројавува...
Конески:
Не. Не. Не. Јас, ако сакаме прво да кажеме, никогаш
пе сум чувствувал наклоност кон една политичка акција во
потесна смисла.
6*
83
Но сепак, Ве држеле во оној поширок круг од млади
луѓе...
Конески:
Да. Тука има извесни степени на посветување, така
да кажам. Јас спаѓав, во Белград кога бев студент, во група-
та на народни студенти. Тоа се симпатизери на прогресив-
ното движење. Но, не бев организиран во СКОЈ, уште
помалку в о Партијата.
Преку летото, кога бевте ученик, дали се занимававте
и со нешто друго, освен шахот, кружоците, корзото? Дали
се очекувало од Вас некоја помош дома?
Конески:
Јас дома бев привилегиран. Мене не ме ангажираа со
работа Ние обработувавме тутун. Платата на татко ми
беше мала и ние не можевме да се издржуваме без нашата
земјоделска работа. Мајка ми работеше тутун. Во некои фа-
зи помагаше татко ми при садењето. Лете, кога се нижеше
тутунот, тогаш работеа, нижеа мајка ми, баба ми, двете сес-
три. А понекогаш и јас помагав, само за нижење. Меѓутоа,
мене ме оставаа да читам, да учам, со своите другари да би-
дам заедно.
84
III
/7. 03.1985/
Запишување на медицина во Белград

и префрлање на славистика... Учење
на руски, полски и немски јазик... За-
познавање со македонски текстови и
автори од минатото до современици-
те.... Прв проект на македонската аз-
бука... Систематизирање на јазичен
материјал... „Прилепскиот говор” -
труд од студентските години... Крат-
ка македонска граматика... Симпатии
за македонската литература во Бел-
град... Доживување на 27 март...
Предвоени денови и шести април...
Кога зборувавме за Вашиот престој во Крагуевачката
гимназија, Вие го спомнавте другарувањето со учениците
Македонци. Дали имавте и некои други другари?
Конески:
Па, имав, како не. Се разбира дека имав. Ние и сега се
собираме на неколку години кога има датуми за одбе-
лсжување на нашата матура. Кога ние матуриравме, имаше
две гимназии веќе, прва и втора машка и женска гимназија.
85
И сега, живите што се од сите тие гимназии, се собираме
одвреме навреме. Од моите познати од тоа време ќе го спо-
менам д-р Милорад Најдановиќ, бидејќи не само што со
него бев многу добар, одличен пријател, ами и литерарни-
те интереси ни се посреќаваа. Тој беше многу начитан,
писмен и тогаш се бавеше со критика и есеистика. И тој
учествуваше во тие списанија гимназиски. Подоцна тој
стана познат писател српски, а особено се истакна како ис-
торичар на литературата. Има обемни студии. Последната
му е една голема книга во која говори за локалната боја во
српската литература, за локалниот колорит. Него го споме-
нувам, меѓу другото и затоа што тој беше еден од оние што
придонесоа јас да се ориентирам на литература, на славис-
тика во Белград, бидејќи јас прво се запишав на медицина
Еден семестар бев на медицина. Видов дека тоа не ми одго-
вара и бидејќи Најдановиќ беше на литература, јас покрај
него одев веќе на часови, иако бев на медицина, одев на
часови по литература и во вториот семестар се префрлив
на литература.
А зошто медицината не Ве привлекуваше?
Конески:
Јас мислам дека на медицината отидов повеќе пора-

ди тоа што ме повлече целото друштво. Имаше едно увере-
ние дека медицината му овозможува на човека послободен
живот, понезависен. Независен од власта, од шефовите и
така натака. И пред нас беа појдени некои на медицина,
наш и пријатели. На пример, Чашуле беше појден. И Борка
Талески и јас на медицина се запишавме. Киро Хаџиваси-
лев исто беше во таа група Живеевме во студентскиот дом
во Белград, сега домот „Иво Лола Рибар”, првата година И,
јас првиот изневерив.
86
Како го примија тоа Вашите родители?
Конески:
Мислам дека тоа беше за моите родители една многу
непријатна работа, бидејќи тие, како и повеќето наши луѓе,
особена перспектива гледаа во лекарскиот позив. И одед-
наш - нивниот син ги напушта тие студии и зема некакви
студии по кои може да стане само обичен средношколски
професор. Медицината бара доста учење, автоматско запа-
метување на факти. Само да се запаметат тие коски и сите
точки што се важни на костурот човечки, таа таканаречена
остеологија, па колку треба тука да се учи напамет. Па да се
има контакт со телото, прво со тие мртовци, што служат за
сецирање и така натака. Сето тоа не можам јас да го подне-
сам. Од друга страна ме привлекуваше многу литературата
и така самиот се решив да ја сменам својата професионална
ориентација.
На едно место спомнувате дека Вашите родители
веќе ви направиле и мантил за студирањето на медицина-
та.
Конески:
/Се смее/. А некаде сум го кажал и тоа. Да. Беа купиле
штоф за мантил од некаква бела материја... Платно, дебело,
грапаво. Па, бидејќи јас ја напуштив медицината, тогаш од
тоа платно ми направија кошули. Јас долго време ги носев
тие кошули. Овде на вратот многу ме гребеа, бидејќи плат-
ното беше дебело, како за мантил. Инаку јас избрав група,
тоа беше таканаречената четиринаесетта група, со јужно-
словенската литература под А, а под Б руската литература
н руски јазик. Тоа беше во тоа време доста ретка комбина-
87
ција, бидејќи рускиот јазик не се предаваше во училиштата
во стара Југославија Ова запознавање со рускиот јазик
беше важно за мене, бидејќи почнав да читам на руски. Ед-
на од првите работи што ја читав беше „Евгениј Онегин”
од Пушкин. Со големо задоволство ја читав. И денеска
Душан Костиќ, којшто беше мој постар колега на славис-
тиката, кога ќе ме сретне ми се потсмева: „Се сеќаваш ли
колку ни досадуваше со читањето на „Евгениј О негин”. А
од Душан Костиќ јас во истото тоа време добив еден мал
том, еднотомник на Есенин на руски јазик. Пред тоа го бев
читал во превод.
Веројатно оној познат превод од Пешиќ?
Конески:
Од Пешиќ, да. Јас почнав да учам и полски тогаш.

Полскиот не беше задолжителен во нашата група
Меѓутоа, познатиот сега професор Кирил Тарановски, то-
гаш беше асистент, организира еден факултативен курс на
полскиот јазик. Го посетуваа оние што имаа интерес. Ми-
слам дека бевме тројца. Се упатив во полскиот јазик и од
тогаш почнав да читам во оригинал и полски текстови,
пред се поети - Мицкиевич, Словецки и други. Со тоа вре-
ме, можеби една година подоцна, е сврзан и мојот интерес
за немската поезија. Во оригинал ги прочитав Гете, Хајне,
Шилер, пред се, а и некои други поети, особено оние што
влегуваа во антологии.
Секако тука се и почетоците на Вашиот интерес за

преведување на поезија од други јазици?
88
Конески:
Да. Од ова време потекнуваат и моите први обиди за

преведување од руски и од немски јазик - една - две песни
од Пушкин, нешто од Хајне, некои фрагменти од „Фауст”
од Гете. За сето тоа пишуваше Александар Спасов во една
статија, бидејќи тој имаше достап до тие материјали.
Дали интересот за овие јазици повеќе Ви беше како
создавање на една можност за изучување на литературите
на одделни народи или пак Вашето запознавање со словен-
ските јазици сакавте да го користите во некое Ваше идно
занимање со јазикот?
Конески:
Мојот метод на учење на словенските јазици се од-
ликуваше со тоа што јас одев, главно, на поезија прво. Така
го учев и акцентот и изговорот, оти поезијата помага да се
откријат тие прозодиски елементи на јазикот и мене
учењето на јазиците поради тоа ми беше интересно. Не
беше тоа некакво учење на памет само на шемите на тие ја-
зици. Јас можам да кажам дека кај мене се изврши еден
пресврт во годините на студирањето, во смисла на работ-
ливоста. Јас станав неверојатно работлив млад човек, за
разлика од времето што го поминав во вишата гимназија,
кај што повеќе ме привлекуваа некои игри и така натака, а
помалку работев. И, ако кај мене се создаде работна дис-
циплина, почетокот на тоа, имено, паѓа во времето на мое-
то студирање.
На што се должеше тоа?
89
Конески:
Мојата работливост ја поттикна од една страна тоа
што јас се заинтересирав за македонската проблематика.
Значи, имав некаква цел, што го осмислуваше моето учење.
И, од друга страна, имено, читањето, пред се читањето на-
поезијата, тоа што учењето на словенските јазици и на не-
кои други јазици ми овозможуваше достап до поезијата на
одделни народи.
Од тогаш ли е и Вашиот интерес кон македонската
народна поезија? Кога почнавте да запишувате народни
песни?
Конески:
Народни песни јас почнав да собирам уште во
вишата гимназија. Ги запишував од баба ми. А и од други
луѓе. Околу четириесет текста имам запишано од баба ми.
Тие се зачувани во еден препис. Тој препис се наоѓа овде,
во Архивот на Македонската академија. Некои од нив сум
вклучил во онаа своја збирка на македонски народни пес-
ни, излезена 1945 година Всушност тоа е една моја антоло-
гија на македонската народна лирска песна Слушајќи како
баба ми ги кажува песните, јас можев да свикнам и со
начинот на интерпретација и да видам дека песните освен
со пеење се предаваат и со народен речитатив. Тоа не е
читање како што ние читаме и не е пеење, ами е еден вид
скандирање. И јас по тој опит можев нешто да кажам за на-
родниот речитатив во својата студија за јазикот на маке-
донската народна поезија
Имавте ли некои искуства како се бележи, на што
треба да се внимава, што да не се изневерува?
90
Конески:
Јас бележев без некоја подготовка. Јас само бев
начитан во српската народна поезија и ме заинтерсираа
тие македонски народни песни дома што сум ги слушал,
што ми ги кажувале, да ги запишам. Знаев дека имало за-
пишувачи на народни песни. На пример, за Вук Караџиќ
знаев.
А за Миладиновци, за Цепенков?
Конески:
Во гимназијата, се разбира, јас не знаев за нив.
Меѓутоа, многу рано јас дојдов и до Миладиновци и до Це-
пенков. Миладиновци ги читав во Прилеп, да претпо-
ложиме дека тоа е четириесеттата година, по првото
издание. Ми го даде Љубен Лапе. Во истото време јас го от-
крив Цепенков. Како студент во Белград, јас имав некаква
семинарска работа. И, за да ја направам, требаше да читам
во Народната библиотека. Достап во неа се овозможуваше
така што професорот дава препорака дека тој и тој студент
може да работи таму. Јас добив таква препорака и многу
време поминував во Народната библиотека, старата зграда,
униш тена во бомбардирањето. И, еден ден, тоа е четирие-
сеттата година, затоа што јас во почетокот на четирие-
сеттата година, значи пролетта преминав на Фило-
зофскиот факултет - тоа може да биде есента четиресеттата
година - еден ден гледам таму на еден од рафтовите, - што
беа достапни за читателите, да можат да земат книга, да ја
погледаат, - гледам една серија дебели книги „Зборник за
народни умотворенија”. Тоа е бугарскиот зборник за на-
родни умотворенија на Министерството за народно прос-
вештение. Земам една од тие книги. Отворам, кога гледам -
народни песни за Марко Крале, на македонски јазик. Тоа
беше за мене едно огромно откритие. Како Америка да сум
91
ја открил. Јас бев неверојатно возбуден. А јас, се разбира,
легендите за Марко ги знаев, но песни на македонски... Ги
знаев српските песни за Марко. Песни на македонски не
знаев.
Зарем баба Ви не Ви кажуваше такви песни?
Конески:
Баба ми немаше некоја песна да памети за Марка, па

да ми ја каже. Нејзините песни беа, главно лирски. И, тол-
ку јас бев возбуден од тоа открите, тоа беа записи на Цепен-
ков, што му се пофалив веднаш на еден од своите колеги,
покојниот Владан Недиќ, подоцна познат специјалист за
српската народна поезија. Тој беше професор во Белград на
Филолошкиот факултет и умре ненадејно пред некоја го-
дина. Извонреден научник. И, велам - па гледај, велам -
ние Македонците имаме свои народни песни за Марко
Крале. А тој ме попари, вели - што, зар ти тоа не го знаеш!
/Се смее/. Мене ми се чинеше дека само јас доаѓам сега до
тоа откривање. И, почнав да ги читам тие зборници. Тогаш
го читав „Силјан Штркот”. Уште тогаш. И веројатно уште
ред текстови од Цепенков. И тогаш во мене се јави мислата
јас да направам една антологија на македонската народна
поезија, а исто така да направам избор на текстови од Це-
пенков. За среќа, и едната и другата идеја се реализираа по
војната.
Тоа е времето кога почнаа се повеќе да се објавуваат

песни и од македонски автори.
92
Конески:
Веќе од триесет и деветтата година ние имавме дос-
тап до повеќе литература на македонски. Излезе Рацин,
„Белите мугри”. Јас баш во една изјава кажував дека се
сеќавам како во еден кофер беше донесен тиражот на „Бели
мугри” во Белград. Имаше на Бајлонова пијаца еден дом,
„Дом Јужносрбијанаца”. Во тој дом, како технички секре-
тар работеше Владо Малески. А таму постојано се врткаа
уште некои студенти, особено правници, да можат да прес-
пијат дури имаа испити. Еден ден појдов јас таму да го по-
сетам Владо Малески. И, Страшо Пинџур го донесе тој
куфер, го отвори вака на креветот, во собата кај Владо и ги
видовме тие книшки „Бели мугри”. Ж олти, со црвени бук-
ви. Кочо Рацин. Наскоро потоа дојде и неговата работа за
богомилите, умножена на шапирограф. И неа ја имав чита-
но. Во тоа време имавме достап до збирките на Венко Мар-
ковски, на Коле Неделковски. Особено по една посета на
белградските студенти, меѓу нив и на Македонци, во Со-
фија. Мислам во време на некаков слет, имаа појдено сту-
денти и тие ги донесоа тие книги. Така што јас ги читав
сите нив, сите тие книги, триесет и деветтата, четирие-
сеттата година, во почетокот, така да кажам, на своите сту-
дии. Но, имам дури и белешки свои за некои од тие
книшки, каде што кажувам извесни свои мислења или
нешто ме интересирало, сум запишал. Во секој случај,
штом јас преминав на литература и штом дојдов до овие
текстови, како од Цепенков, и овие македонски текстови
што ги запознав, тогаш, така да кажам, веќе беше избран
мојот позив, мојот животен позив. Јас веќе се посветував на
изучувањето на македонските текстови, а тоа значи и на
изучувањето на македонскиот јазик. Знам дека Борка Та-
лески ми се обрати во Белград со еден предлог да му на-
правам некаков проект на македонската азбука. Ми велеше:
„Сега излегуваат текстови на македонски”, - тој притоа ја
имал предвид илегалната литература, што мене не ми
беше достапна, - „а нема ред во јазикот, дали можеш ти
нешто да направиш?”. Јас се обидов. Направив еден про-
93
ект. Тој е загубен. Тоа јас го правев врз анализата на при-
лепскиот говор. Го паметам само тоа дека тогаш првпат ус-
тановив оти прилепскиот говор има два вокали за кои нема
буква во онаа кирилица, со која располагаме. Тоа е широко
О и Е. Ние велиме - тоар, тор. Или - беа, стреа. И тогаш,
знам дека со некакви знаци над О и над Е се пробав да го
решам обележувањето на тие вокали. Експериментот е ин-
тересен за мене, како за млад човек што се упатува во лин-
гвистиката, бидејќи тој покажуваше дека јас можам да
дојдам до некаков поточен репертоар на гласовите во даден
дијалект. Јас тоа веќе сум го почувствувал. Во свеста на го-
ворителот има некои фактори што едно такво откривање го
овозможуваат, ако се замислува пред се противставувањето.
Јас така и го открив. А тоа е една процедура лингвистичка.
Друго ми значи НЕ, а друго НЕа. НЕ е негација, а НЕа е за-
менка, НЕА.
Пред малку рековте дека сте се заинтересирале за ма-
кедонската проблематика Ако се земе во обѕир времето -
дали гледавте некои практични перспективи од тој ваш ан-
гажман, или пак тоа можеше да биде и една пасија, за Ваше
лично задоволство?
Конески:
Не. Не. Јас гледав тука една перспектива. Јас знаев
дека ние треба да го создаваме својот литературен јазик.
Јас не ги читав просто само македонските текстови, на
пример, народните приказни и песни и други форми на
народното творештво, нити текстовите на нашите автори
од 19 век. Јас едновремено правев свои белешки. Вадев при-
мери. Ги класифицирав тие примери. Имам јас цели тет-
ратки, тие се зачувани, од кои се гледа како јас сум го
средувал тој материјал. Тој материјал мене ми дојде многу
згодно кога ја пишував граматиката на македонскиот јазик.
Јас можев доста брзо да ја напишам таа граматика, затоа
94
што со години пред тоа јас веќе систематизирав материјал
од македонските текстови. Едновремено тогаш јас почнав
да се интересирам и за изучувањето на својот роден говор,
на прилепскиот дијалект. Резултат на тоа е мојата прва
лингвистичка работа, тоа е „Прилепскиот говор”. Таа беше
печатена по војната, во 1948 година веќе, во Годишниот
зборник на филозофскиот факултет. Меѓутоа, тоа е работа
на моите студентски години.
За оваа тема се зафативте по Ваша желба, на Ваша
иницијатива, или имаше и некоја друга причина?
Конески:
Главно по моја желба Но, имавме ние и такана-
речена дипломска работа. Таа работа се избираше договор-
но. И, се разбира, јас по своја желба ја избрав таа работа. Јас
обрнував внимание на говорот прилепски, на неговите
особености. Бележев материјал секидневно. Бев во згодна
ситуација во својата куќа да можам да бележам, без објекти-
те тоа да го знаат. Значи, не правев јас некаква анкета. А
незгодата на анкетата е тоа што оној што анкетира влијае
на објектот. Јас можев да слушам како женичките си разго-
вараат со мајка ми кај нас дома. Јас во соседната соба можев
да бележам примери без никој тоа да го знае.
Значи тој материјал е изворен и сосема точен, би-
дејќи е и професионално забележан?
Конески:
Јас мислам дека тој материјал е и до денеска многу
свеж, бидејќи тој навистина фиксира примери од живиот
говор, од спонтаниот говор на претставителите на тој дија-
95
лект. Паралелно со таа работа врз описот на прилепскиот
говор јас пристапив кон пишување на една кратка македон-
ска граматика, што за мене беше граматика на македонски-
от литературан или писмен јазик. Тие две работи се доста
поврзани и едновремено јас ги правев. Тој текст на маке-
донската граматика беше завршен негде при крајот на
четириесет и третата година. Јас за тоа напишав една мала
статија, само таа уште не е излезена. Треба да излезе во
зборниците што ги издава Прилеп за НОБ. А една друга ва-
ријанта во зборникот што му е посветен на Михајло Апос-
толски.
Знам, Вие спомнувате една граматика што по ослобо-
дувањето дури сте ја и пратиле некаде во Скопје. Дали е
тоа таа граматика?
Конески:
Не. Не е по ослободувањето. При крајот на четирие-
сет и третата година јас таа граматика, еден мал избир на
мојата поезија, еден нотес со мојата поезија, и еден
драмски текст, што го напишав тогаш, му ги предадов на
својот братучед, сега покојниот Методија Соколовски. Тој
ми кажа дека има можност такви материјали да бидат пре-
пратени, нели, каде што треба, за да можат евентуално да
бидат користени. И Методија Соколовски се сеќава за тоа.
Во еден од тие прилепски зборници тој кажува дека таа
пратка му ја предал, мислам на Кире Гавриловски. А јас се
што знам е тоа дека таа стигнала до Агитпроп на Главниот
штаб и на ЦК. А еве по што знам. Прво затоа што нотесот
се зачува. Тоа е оној нотес што јас го објавив после.
Да не е тоа оној циклус песни „Од стариот нотес”?
96
Конески:
Да. Тој се најде кај Владо Малески. А Владо Малески
беше во Агитпропот на Главниот штаб. Второ, мене некои
луѓе што беа вклучени во Агитпропот ми споменаа дека ја
читале мојата драма. Само за граматиката ништо не чув.
Немаше вести што станало со неа. Меѓутоа, таа не е про-
падната целосно. После открив дека во една од моите тет-
ратки е зачуван делот за глаголите. Има околу триесет
странички во тетратка. Значи, сето тоа е резултат на мојата
работа во текот на четириесет и првата, четириесет и вто-
рата и четириесет и третата година. Тоа е, како што реков,
испратено или на самиот крај на четириесет и третата или
во почетокот на четириесет и четвртата година... Но каква е
судбината после на тие текстови, освен на нотесот, јас не
знам. А нотесот исплива, така да кажам. Се јави. Па после
пак ми пропадна негде во земјотресот. Сега го немам. Пак
се загуби.
Се сеќавате ли за извесни начела што ги застапувавте
во таа граматика? Кои се сличностите и разликите со
решенијата на нашиот современ литературен јазик? Од ка-
де тргнавте, која ви беше основата?
Конески:
Гледајте, мене ми служеше како основа пред се при-
лепскиот говор. Така што особеностите на мојот роден го-
вор во тој текст, во тој проект за граматика, доаѓаат до
голем израз. Се разбира, јас веќе бев запознат и со основни-
те карактеристики и на другите македонски дијалекти. И ја
земав донекаде предвид и целата ситуација. Го земав пред-
вид тоа како пишувале одделни наш и автори. Меѓутоа, се-
пак е тука најизразит слој имено тој прилепски говор. И,
оние реш енија до кои јас сум доаѓал тогаш, смислувајќи го
тој свој проект, во многу нешта се разликуваат од оние
7 97
решенија што дефинитивно се зедоа при кодификацијата
на нашиот литературен јазик четириесет и петтата година.
Јас и заради тоа, ми се чини многу не сум се заинтереси-
рал ниту за судбината на тој свој текст. Во меѓувремето, во
крајот на 44-та година, кога многу поблиску се запознав со
онаа продукција, писмена, во текот на НОВ, ми стана јасно
дека не може на една таква база, доста тесна, дијалектна ба-
за, да се решаваат прашањата и треба да се бараат поширо-
ки рамки. И затоа јас, тоа самиот на еден начин сум го
напуш тил како еден проект. Но тоа за мене значеше извес-
на подготовка
Андревски:
Но сепак верувам дека некои нешта се слични или
идентични со решенијата на нашиот литературен јазик,
зашто и Мисирков вели дека прилепскиот говор е центар...
Конески:
Е, во таа мера има совпаѓање. Но, се разбира, нашето
дефинитивно решение на изборот на формите на литера-
турниот јазик, на неговиот облик, се разликува во многу
нешто од оној избор што јас го правев, така да кажам, ин-
дивидуално, без контакт со други луѓе. А иако и јас
учествував во тие комисии, немојте да мислите дека јас сум
инсистирал на тоа што јас првобитно сум го избрал. Јас
повеќе сум се старал да примам, отколку да наложам нешто
од своја страна. Некој што ќе се интересира, еве, ќе има
можност да спореди, бидејќи тој дел за глаголите е
зачуван, тоа се сепак триесеттина страници, ќе има
можност да види во кој правец оделе моите размислувања,
како сум го вршел тој избор. А тоа е пишувано на македон-
ски јазик, нели, така што може да се види каков бил прак-
тички, како изгледа обликот на мојот јазик од тоа време.
Мојот писмен јазик од тоа време.
98
Некако спонтано разговорот го свртевме кон Вашите
почетни интересирања и резултати во научната дејност
уште како студент, а заборавивме на Вашите студентски де-
нови, на Белград како амбиент интересен за тоа време.
Конески:
Има многу нешта во моите сеќавања од тоа време.
Нашата група беше многу компактна, да речам славис-
тичките групи, зашто имаше едно три-четири такви гру-
пи. Славистиката беше компактна. Наш центар беше
предавалната број 10 во старата зграда на Капетан М ишино
здање, а руски учевме во Богословскиот факултет. Тоа е во
една зграда што се наоѓа близу до Патријаршијата. Баш
отспротива е таа стара зграда. Таму учевме и руски ни пре-
даваше прочуениот професор Радован Кошутиќ, којшто
веќе беше во пензија, но сепак го водеше тој курс. Руска ли-
тература ни предаваше Александар Погодин. Исто познат
руски научник, емигрант. Бевме компактни, бевме органи-
зирани. Имавме друштво на славистите. Тоа друштво
имаше некоја своја мизерна просторија во визбата на Капе-
тан М ишино здање. Таму редовно се собиравме и таму
имаше активности - културни, забавни. Тука се одвиваше и
политичкиот живот. Бевме блиски со своите професори.
Често пати одевме на екскурзии заедно. На Авала, во
Сремски Карловци, на Стражилово, Букуља, во Валево. Тоа
беа оргнизирани излети на кои редовно се даваше програ-
ма. Тоа беше акција на младинската организација. Таа беше
аниматор. Понекогаш учествував и јас во таа програма.
Особено беше забележан еден мој скеч што го направив јас
поради тоа што еден цел семестар имавме предавања за Си-
ма М илутиновиќ Сарајлија. Сима Милутиновиќ Сарајлија
можеби неправично, така уште од средното училиште, го
сметавме само за чудак, повеќе за чудак отколку за поет. Ни
беше чудно зошто толку време професорот Павле Стевано-
виќ зборува за Сима Милутиновиќ. Јас направив скеч како
7* 99
разговараат Сима М илутиновиќ и Јоаким Вујиќ. Секој на
својот јазик. Овој во десетерци, Сима Милутиновиќ, а Јоа-
ким Вујиќ на оној српскословенски јазик. И тој скеч го да-
вавме на еден излет. Имаше меѓу нас млади луѓе, мои
колеги, малку постари, малку помлади, што се занимаваат
со литература.
Кои беа тие и дали објавуваа свои творби пред
пошироката јавност?
Конески:
Некои веќе и објавуваа Излегуваше списанието

„Млада култура”, каде што се појавуваа. На пример, Душан
Костиќ се појавуваше таму веќе. Инаку, го познавам од тоа
време Михаило Лалиќ. Тој беше правник. И тој соработу-
ваше во „Млада култура”. Учестувавме во редакцијата на
весникот „Студент”. Таму се среќававме и со Лалиќ. Го поз-
навам и Бранко Ќопиќ од тоа време. Тој живееше исто во
студентскиот дом. Беше некоја година постар. Можеби тој
беше во четвртата година кога јас почнав да студирам. Тој,
мислам студираше педагогија, бидејќи имаше завршено
учителска школа. Да го споменам пак Најдановиќ. Потоа,
Миодраг Поповиќ, многу познат историчар на српската
литература Неговите дела за Вук Караџиќ и други се на-
вистина извонредни. Има меѓу другото и една голема мо-
нографија за Вук Караџиќ. Радивој Копарец беше поет. Тој
исто се појавуваше во „Млада култура”. Тој загина во војна-
т а И така, уште цел ред имаше луѓе што, повеќе или по-
малку, имаа интерес за литературата Некои веќе беа и
објавиле нешто. Некои како што беше случајот со мене,
беа објавувале порано само во средношколските списанија.
Инаку се будеше интересот и за македонската литература
во таа наша средина
100
Тие Ве знаеја дека пишувате?
Конески:
Д а Д а Па, тоа не може да биде тајна, дека пишувам
на македонски...
И, каков однос имаа?
Конески:
Многу добар. Тоа беше многу добар однос. Доволно
е да се земе „Млада литература” и да се види приказот на
збирката „Бели мугри” таму. Со голема симпатија таа наша
активност се посреќаваше. Јас на една приредба, студент-
ска, дури и рецитирав песна од Кочо Рацин, во студентски-
от дом за девојки.
Веќе ја имавте збирката кај себе, или одделни пес-
ни...
Конески:
Ја имав. Ја имав и неговата работа за богумилите, па
ми пропаднаа во војната. Не ми се зачувани.
Андреевски: *
Ова се интересни моменти, со овие детали. Од една
страна имаме непризнавање на македонскиот јазик, на си-
те тие тенденции, а од друга страна факт е дека во тој пери-
од имаме навистина една богата активност и речиси веќе
легална.
101
Конески:
Ама, д а Ние имавме, освен тоа, посебни средби, само
македонските студенти во Белград. И тоа периодично, ва-
ка, редовни состаноци. Како македонски студенти комуни-
циравме.
Што поставувате како тема?
Конески:
Она што нас не интересирало. Прашања сврзани со
Македонија, учество во некои акции на универзитетот. До-
говарање за учество наше, на Македонците. Сето се тоа из-
весни трансмисии што нас не вклучувале во тие акции на
универзитетот. Тогаш тие беа многу богати.
Тој дом беше „Дом јужносрбијанаца”...
Конески:
Не. Не. Не. Студентскиот дом го носеше името на
крал Александар. Тоа е денешниот дом „Иво Лола Рибар”.
Имаше и студентски дом за девојки и го носеше името
„Кралица Марија”. Имаше студентски дом „Гајрет”, за сту-
денти муслимани. Овој „Дом јужносрбијанаца”, тој не
беше никакво општежитие. Тоа беа простории на такана-
реченото Друштво јужносрбијанаца...
Не само на студенти....
102
Конески:
Не. Не. Најмалку на студенти. На оние што беа насе-

лени во Белград. Тоа е просто да речеме, организација на
просрпски ориентираниот елемент, дојден од Македонија
во Белград. Немаше со студентството некоја врска тоа. Е,
јас го споменав тој дом затоа што таму беше ангажиран ка-
ко технички секретар Владо Малески. Па понекогаш пора-
ди тоа и одевме таму, а некои луѓе кај него и преспиваа,
кога ќе дојдеа овие што беа правници. Тие немаа за-
должение да ги посетуваат редовно предавањата и идеа са-
мо за испити. Тоа е разликата меѓу тие домови. Ние бевме
сместени во домот на крал Александар, но само една годи-
на. Тоа значи само триесет и деветата - четириесеттата
школска година. Поради некои немири што имаше во тоа
време, демонстрации, поради учеството на студентите од
домот во тие демонстрации, еден дел на студенти не беа
примени повторно идната година Меѓу нив бев и јас. Не
не примија повторно во студентскиот дом. Таму имавме
доста добри услови за живот и за работа. И после моравме
приватно да се снајдуваме, кај ќе живееме, кај ќе седиме.
Издржувањето целосно беше на товар на фамилија-

та?
Конески:
Добивавме стипендии. Каде би можела фамилијата....
А какво беше тоа учество во тие демонстрации, ако се
сеќавате, при што и Вие сте набележани?
103
Конески:
Па имаше, Цане. Тогаш имаше многу демонстрации.
Секидневно. Било на факултетите, интерни, така да
кажеме... Имаше демонстрации водени од Комунистичката
партија, кога на улица се излегуваше. Најголема демонс-
трација беше онаа на четиринаесетти декември, тоа би би-
ло, значи мислам триесет и деветтата година. И, тогаш
загинаа неколку студенти. И од домот имаше еден студент
загинат. Таа демонстрација беше на Славија.
Штом зборувавме за демонстрации... Најголеми де-
монстрации беа на 27 март. Како Вие ги доживеавте нив?
Конески:
Гледајте, ако е тоа интересно за Вас, јас ќе ви кажам.
Верувам дека и за други ќе биде интересно како ток-
му Вие сте го доживеале тој ден.
Конески:
Прво, спроти 27 март имаше демонстрации. И сту-
дентската младина учествуваше во нив и што беше инте-
ресно, реакцијата на полицијата не беше сурова како
порано. Значи, нешто веќе се... Тоа не беше за нас јасно. Ќе
не збркаа. Бегавме. Се сеќавам влеговме ние два-тројца во
некоја куќа Таму не примија некои луѓе, жени, женички
смачкани - леле деца, што правите, леле не чини вака, леле
ова - о н а Но немаше настап така суров на полицијата, како
во поранешните демонстрации. Другиот ден, утрото кога
станав гледам нешто се случува во Белград. Живеев кај но-
вите гробишта во една мала куќурка Излегувам надвор.
104
Гледам треш ти радио, не е делнична атмосфера. Се изви-
куваат некакви пароли, повици се слушаат доста далеку и
тоа на еден тржествен нанин. И, полека, јас како одев во
градот, гледам дека нешто станало. И разбрав што е, дека е
раскинат пактот со Германија. Тогаш настана нешто неве-
ројатно. Еден изблик на народно ликување, поради тој
факт каков што не може да се замисли. Ако човек тоа не го
доживее, не може да сфати дека такво нешто може да стане.
Просто како да дошол момент каде што е слободата не ап-
страктен поим, ами отелотворена. И една неверојатна еу-
форија, радост, ликување на огромни маси што излегоа на
улиците.
Сакате да речете дека масите се почувствувале како
фактор во тој историски настан.
Конески:
Има нешто подлабоко во тоа. Како човек одеднаш да
сеќава дека животот може да биде слободен, убав. И тоа го
користи просто можеби мислејќи потствесно дека тоа нема
да трае долго. И фактички веќе следните денови спласна
тоа одушевување. Веќе луѓето се прашаа - што може да ста-
не, што може да стане? И тогаш ние веќе очекувавме дека
може да дојде до војна и со време, кој кога можеше, се ева-
куиравме, се враќавме дома. Јас се вратив. Пред шести ап-
рил се вратив во Прилеп. Возовите веќе беа претрупани,
тешко се наоѓаа места. А после, изби војната.
Во расказот „Љубов” имате една реченица дека тоа
лето го донесе почетокот на војната Германците удрија на
Полска. Луѓето се збираа навечер пред хотелот да слушаат
радио и се чувствуваше една загриженост војната да не се
прошири и наваму. Спомнувате, летувалците од Охрид,
105
Крушово или болните од бањите се враќаа пред време до-
ма. Како Вие ја чувствувавте таа атмосфера пред војната?
Конески:
Тоа што јас таму го кажувам тоа е една општа ат-
мостфера и таа преминува на секој човек. Се разбира, мла-
дите луѓе не знаат што е војна, оние што не ја доживеале.
Но, затоа знаат нивните постари. И, таа една атмосфера на
загриженост се јавува Сите тие настани луѓето ги следеа
будно, многу ангажирано: како под Хитлера потпаѓаа, како
беше Австрија, па Чехословачка, па после војната со
Полска, па Франција. И, многу јасно, таа воена психоза ги
опфаќаше сите луѓе па и нас. И, како претпоставка се јаву-
ваше тоа дека може војната да се прошири на Балканот. Но,
ситуацијата не беше уште јасна. На пример, не беше јасен
односот меѓу Германија и Советскиот сојуз. Тие тогаш ду-
ри имаа пакт, нели?
Што се раскина со самиот чин на нападот врз Со-
ветскиот сојуз.
Конески:
Да. Имавме многу наивна претстава за тоа, ако дојде
до војна, како таа ќе се одвива на нашиот терен. Ние ја за-
мислувавме војната во класичен вид. Да речеме - напреду-
вање на непријателот, но создавање некаде фронт и
држење на тој фронт. Во нашата претстава како една многу
тешка преграда за Германците, бидејќи ние се опасноста
од таму ја очекувавме, беше Сава и Дунав. /Се смее/. И, ние
мислевме - добро, тие ќе дојдат, можат да ги заземат север-
ните делови на Југославија, но на Сава и Дунав има /смее-
ње/ да се води долга борба. Тие не можат таа преграда така
лесно да ја минат. Е, сега гледате, колку наивни ние сме
биле и неинформирани за тоа што значела модерната вое-
106
на техника. И, како што знаете Германците удрија од раз-
лични страни. Во Македонија влегоа од Бугарија и за еден
ден тие дојдоа до Прилеп. Сето поинаку излезе, отколку
што ние го замислувавме.
Рековте дека на шести април Вие веќе сте биле во
Прилеп.
Конески:
Претходно татко ми го мобилизираа. Јас сестрите ги
однесов на село, во Небрегово. А во Прилеп се враќав сам,
точно на шести април. Војската беше отстапила, властите
избегани и тоа беше период на интерегнум, искористен од
масите за плачкосување на воените магацини во Прилеп.
Јас кога се приближував од Небрегово до Прилеп, гледам
нешто на касарните гори, гледам маса народ се движи ва-
му-таму, во кругот на касарните. Навлегов во градот. По
улиците многу народ. Носат. Некој зел шеќер, некој кафе...
Имаше женички што не можеа да носат вреќи на рамо и ги
туркаа вака по земи. Некои, што имаа можност со коли
доаѓаа и товареа брашно. И, тоа траеше претпладнето, по-
пладнето веќе влегоа Германците со камиони, со оружјето
на готовс. И се веќе тивна, така да кажам.
А со татко Ви што се случи?
Конески:
Татко ми го заробија Германците. Тие ги воделе до
Лерин. После избегале. Кога се враќале неколицна родни-
ни и пријатели во Прилеп, ноќе се враќале, германската
стража ги фатила и ги однесла на касарни. Ги затвориле,
ги внесле во еден список и им рекле строго дека не смеат
107
да бегаат, инаку ќе има репресалии над нивните семејства.
И, тој дојде дома, во цивил беше веќе преслечен, на некој
начин да се советува што да прави. Уште стражата не била
строга, можеа тие од тој логор да излезат. Се сеќавам на тој
момент. Меѓутоа, целата ситуација ја реш и еден мој стри-
ко, покојниот стрико Тоде. Опитен човек. И неговиот син
беше во таа група заедно со татко ми што била од Герман-
ците фатена. И тој отишол самиот во логорот, во касарната.
Уште не било строго тоа контролирање кој влегува кој из-
легува. И им рекол „Веднаш да бегате. Немојте од ништо
да се плашите, веднаш бегајте, инаку може да ве однесат
којзнае каде, џенемиите, нели. И така, по негова сугестија
тие избегаа и татко ми се врати дома. После почнаа да
доаѓаат бугарските власти, некои полициски единици. По-
тоа дојде и војската и Бугарите воспоставија цивилна
власт.
Какви контакти имаше меѓу народот и новата власт,
бугарската. Па, и со Германците...
Конески:
Контактите беа, главно, со бугарската власт, не со
Германците. Меѓутоа, контактите на населението од При-
леп со Германците дојдоа кога германските трупи што
одеа на југ, бидејќи се подготвуваше нападот на Крит,
етапно беа стационирани во Прилеп и по куќите ги распо-
редуваа Германците, каде ќе спијат. И во нашата куќа
имаше едно време можеби пет-шест војници, еден мајор и
еден подофицер. Јас имав единствен контакт со тој подо-
фицерот. Тој беше студент, теолог. И, со него малку разго-
варавме. А после дојде војната со Советскиот сојуз.
Германските војници, од тој разговор јас знам, тие се наде-
ваа дека скоро ќе ја ликвидираат Англија на Блискиот ис-
ток и дека ќе ги пуштат дома. И дека војната за нив е
завршена. Тоа беше нивната надеж. Меѓутоа, еден ден
108
уште пред да биде објавена војната на Советскиот сојуз
германските трупи, пешадија, во обратен правец на север
одат. И како сега се сеќавам - сите необично потиштени.
Веќе тие претчувствуваа или знаеја можеби, до што може
да дојде и тоа беше една колона потиш тена
Се сеќавам во тој момент имаше наши луѓе што беа
фрапирани од техниката на германската војска, од нивната
организација, дисциплина..
Конески:
Цане, јас ќе Ви кажам нешто. Секакви мислења има-
ло и тоа нема што да не чуди, бидејќи има различни луѓе,
различни интереси. Едно нешто само ќе Ви кажам, дека јас
и моите другари, тоа е онаа генерација со која сум растел,
сето тоа го сметавме за привремена работа Симпатиите
наши никогаш не биле упатени кон Германија. Ние знаев-
ме дека е тоа фашистичка сила. Фашизмот го осудувавме и
исто така ја доживувавме и бугарската окупација. Како
нешто што е привремено. Така што, ако некој се одушеву-
вал од техника, тоа е негова работа, нели. А сите ние бевме
импресионирани од таа техника. Не можеше да не биде
импресиониран човек кога ќе види онакви тенкови, не
знам некои борни коли, не знам топови огромни. Сето тоа
беше дотогаш невидено. Штуки! Како пикираат и така на-
така. Меѓутоа, нашиот однос, јас кога велам вака не велам
дека тоа е однос на сите луѓе, јас велам за себе и за онаа ге-
нерација со која што растев, а тоа беше мојата македонска
генерација, ние се дистанциравме се разбира, од самиот
почеток, од сето тоа. Тоа беше една сила и ние бевме увере-
ни, кога изби војната со Советскиот сојуз, дека на таа сила
и е дојден крајот. И немаше можност нас некој да не разу-
вери во тоа. Оти нашето мислење за местото, улогата на
Советскиот сојуз, за неговата реална сила, беше такво што
не допушташе дека може да дојде до победа на Хитлера.
109
IV
/20. 03.1985/
На студии во Софија... Литературно

читање на македонски поети... Нико-
ла Јонков Вапцаров.... Венко Мар-
ковски... Обид за издавање во Прилеп
стихозбирка со Коле Чашуле... Кај
Крсте Гермов Шакир во Софија... За-
познавање со трудовите на познати
слависти... Сличности и разлики на
белградската и софиската студентска
средина... Упатување во бугарската
литература...
Во Софија отидовте четириесет и првата година во
Конески:
Да, само за запишување. Имав три семестри на сла-
вистика. Оној еден семестар од медицина ќе ми беше приз-
наен како последен во моето студирање. Но, до тоа не
дојде.
Што се задржало во Вашето сеќавање од тие бурни
денови?
110
Конески:
Веќе се случија тие настани за кои зборувавме и то-
гаш пред нас се постави прашањето на продолжување на
нашето учење. И, тоа беше една група, прилично голема
група на студенти од Македонија. Заедно појдовме во Со-
фија и таму секој се запиша на соодветниот факултет. Кога
одевме ние од Прилеп, појдовме во Велес со возот. Тука
првпат и еден единствен пат на станица го видов Кочо Ра-
цин. Рекоа - ете тоа е Кочо Рацин. Тој сакаше контакт со
некои луѓе од нашата група Ми останал впечаток за тоа ка-
ко изгледаше физички Кочо Рацин. Кога дојдовме во Софи-
ја, таму се запознав со Венко Марковски. Таа наша група
предизвика доста голем шум во Софија, бидејќи ние како
Македонци настапувавме организирано и имавме контакти
и со Македонци, студенти, од Пиринска Македонија. Тие
ни се приближија. И заедно одевме, да речеме, да посетиме
некои места што се важни за нашето минато. Меѓу друго-
то, знам го посетивме гробот на Ѓорче Петров. Сето тоа се
правеше организирано. Тогаш кога се запознав со Венко
Марковски, не поканија на една македонска свадба, во квар-
талот Лозенец. Некое Македонче се женело. Појдовме та-
му. Имаше голем двор, речиси цела ливада, беше со трева
послан. Во дворот оро, играње, веселба. И тогаш, по орото
рекоа - сега ќе читаат македонските поети.
Кои поети настапија и како?
Конески:
Прв настапи Венко Марковски. По него настапи Ни-
кола Јонков Вапцаров. Јас тогаш првпат го видов Вапцаров.
Паметам и која песна ја рецитираше. Таа почнува со стихот
„Имала мајка един син, хубав бил тој”. Таа песна се однесу-
ва на Илинденската епоха. Го паметам и неговиот изглед.
Убав, млад човек. Така, висок. Коса разделена на патец и ов-
111
де на челото му паѓаше едно перче. Имаше неверојатно
пријатен глас. Нешто како б а с - баритон. Таков темен глас,
и многу убаво на памет ја рецитираше песната Тука наста-
пи Чашуле. Имаше и еден скопјанец Киро Црногорски.
После беше адвокат. Тој настапи. И јас.
Со која песна Вие настапивте?
Конески:
Таа песна не е објавена, ама е зачувана. „Песна за

Ташето”. За неа пишува нешто Радомир Ивановиќ во своја-
та работа за моите концепти.
Разговаравте со Вапцаров?
Конески:
Не. Со Вапцаров воопшто не зборнав. Немав можност
да присуствувам на некаков разговор кај што беше тој.
Уште два-три пати во Софија дури бев јас, пред тој чети-
риесет и втората да биде стрелан, на улица сум го сретнал.
Го препознавав поради тоа виѓавање на читањето. Мене ми
направи впечаток неговиот настап, самата песна и начинот
на кој што ја интерпретираше. И така го запаметив. ПосЛе
ја читав неговата збирка. Но, во тој момент немав некоја
поблиска претстава за Вапцаров. Во секој случај далеку
беше до оној момент кога Вапцаров ќе стекне таков публи-
цитет, каков што има денеска. Тогаш беше сметан за поет
почетник, а после се откри дека во тие негови песни има
нешто многу значајно.
112
Може тука да се прават компарации за настапот на

сцената на Рацин и за настапот на Вапцаров. Условите, сре-
дината...
Конески:
Да. Рацин беше меѓу нас одушевено примен, кога из-
лезе неговата збирка, па и „Богумилите”. Меѓутоа, кај Ра-
цин е друга работа, неговата судбина. Тоа е тој бојкот. И,
тој бојкот, што беше спроведен над него, се јави како една
пречка, така да кажам, во тоа време. Меѓутоа, тој кај нас
беше многу ценет. А ние за Јонков не бевме чуле. Првпат
тогаш јас го сретнав. Беше познат Рацин. Беше познат Вен-
ко Марковски. Коле Неделковски помалку со својата збирка
„Молскавици”. Втората збирка „Пеш по светот”, четирие-
сет и првата година, непосредно пред смртта ја издаде.
Со Коле Неделковски не сте се сретнале некој пат?
Конески:
Не. Не се сеќавам за него. Можеби и тој беше на онаа
свадба? Но, не знам сигурно.
А дали знаевте тогаш за кружокот на Вапцаров.
Кружокот беше триесет и осмата година формиран.
Конески:
Не. Не. Сега гледате, четириесет и првата година за-
гинува Коле Неделковски. Вапцаров загинува четириесет и
втората година. Јас лично не сум бил по некој начин во до-
8 113
пир со тој кружок и не ми е познато кога престанал тој да
се собира.
А каков впечаток Ви остави Венко Марковски во тоа
време?
Конески:
Прво ги читав неговите збирки, оние „Народни биго-
ри”, „Огинот”, „Лулкина песна”. Ги донесоа од Софија
наш и студенти, што учествуваа таму на некој слет. И, ми
беа збирките интересни. Правев од нив исписи. Имам дури
и до денеска некаде некои критички забелешки во своите
ракописи. И, јасно многу ме интересираше да знам кој е
Венко Марковски. Имав голема желба и да се сретнам.
Имавте некои разговори тогаш со него?
Конески:
Да. Дури една ноќ и спиевме кај него. Мислам, јас и
Чашуле. Во неговиот стан, скромен, таму на улица „Слив-
ница”. Знам дека му беше роден синот Миле. Имавме
можност да зборуваме. Знам дека разговаравме и за јазикот.
Но, за подробности не се сеќавам. Само ми е останат
впечатокот дека Венко не се разбираше многу во таа мате-
рија, ако се земе, вака теоретски. Беше доста конфузен. Тоа
сето беше во рамките на неколку дена. Подоцна тој беше в
логор земен, па после отиде во партизани. Интересно е де-
ка од тогаш кај мене во препис, јас сум ја препишал, остана
една песна негова. Тоа е песната за Марко Крале. И тој са-
миот ја загубил таа песна. По војната по мојот препис, са-
мо тој се беше зачувал, таа песна е објавена во оној негов
114
роман „Климе”, некаде во тие негови подолги поеми или
поетски романи.
Значи, вашите контакти продолжија и по војната?
Конески:
По ослободувањето на Скопје веќе добро се запознав-
ме. Бевме и во Комисијата за јазик и правопис. И во првата
и во втората И сме заедно потписници на нашиот право-
пис од четириесет и петтата година Инаку, неговиот
живот Ви е познат натаму, бидејќи и Вие сте следеле.
Д а Но Вие сте биле поблизок со него и веројатно
можете да кажете нешо повеќе за тие негови осцилации.
Конески:
Јас имам само свои лични впечатоци, а тие не се ре-
левантни кога се работи за еден ваков суд.
Па сепак, мислам, дека можат во извесна смисла да
бидат релевантни. Лично сте го познавале. Сте го следеле
неговиот развој во литературата. Сте биле сведок на него-
вото искачување и на неговиот пад.
Конески:
Добро, сега, јас не ги знам многу поважните окол-
ности, за да можам да се искажам. Инаку, тој беше малку
несреден човек. На мојата генерација веќе она што тој го
создаваше почна малку да не и одговара. И, тука се јавуваа
8* 115
некои тензии, нели. Бидејќи тој доста продуцираше, не
беше се на висина она што го продуцираше. А од друга
страна кај него имаше црти на голема самоувереност. Тоа
негово својство му создаваше незгоди. И во контактот со
луѓето. И со постарите и со помладите.
Веќе немаше покритие за таквата самоувереност. Ко-
га се појави онаа критика од Митрев за неговата поезија,
всушност од тогаш почна митот негов да бледнее.
Конески:
При крајот на војната неговото име многу значеше
за нас. А кога велам за нас, тоа значи и за мене. Не треба да
кажувам зошто. Тој беше партизански поет, македонски.
Беше единствено афирмиран. И кога се формираше
Друштвото на писателите на Македонија тој беше афирми-
ран пошироко, бидејќи малку беа во сенка оние луѓе како
Васил Иљоски или Ристо Крле, што имаа, се разбира, зад
себе дело. Но ете, тоа дело требаше повторно да стане поз-
нато за нас, за новите генерации. А делото на Венко Мар-
ковски беше во центарот.
И прифатено од народот, од партизанските борци, од
младата интелигенција
Конески:
Меѓутоа, доста брзо, ете со тоа како се поставуваше
тој, почна неговиот ореол да бледнее, како што рековте.
Новите генерации почнаа и свои патишта да бараат и тука
понекогаш доаѓаше и до недоразбирања. А како се случи
тој да ја смени толку својата позиција, што на крајот на
својот живот да ги бугаризира дури и своите македонски
116
стихови од предвоените збирки, тоа е едно прашање за ана-
лиза социолошка, историска, каква што јас не можам да да-
дам. Само ќе Ви кажам како при нашето прво запознавање
во Софија четириесет и првата година, како се искажа за
Вапцаров. Тоа не е само негово становиште. Тоа искажува-
ње е интересно како становиште воопшто спрема поезијата
на Вапцаров во тоа време. Пошироко во Софија и посебно
меѓу лево ориентираните интелектуалци. Тој велеше:„Еве
и Јонков издаде збирка.” - „Моторни песни” на Вапцаров
тогаш беа излезени. - „Ама тие песни се посни. Тоа го кажа
и Тодор Павлов.” Спрема тоа, не е тоа мислење само на
Венко Марковски. Тоа е мислење што го презел Венко Мар-
ковски и од други. А Ви го соопштувам за да се види колку
може да се смени, само по неколку години, односот спрема
една поезија. Бидејќи по неколку години поезијата на Вап-
царов доживеа врвни оценки, највисоки пофалби. А чети-
риесет и првата година, кога се појави неговата збирка, таа
беше примена доста рамнодушно. А што се однесува до
Венко Марковски само ќе речам дека има такви појави. Не
само кај нас. И во други литератури на блиски народи има
такви појави на сменување на позициите.
А што мислите - дали во иднина, во нашата средина,
треба да станува збор за поезијата на Венко Марковски? Тој
дури не ги направи овие негови крајно необмислени чеко-
ри, беше спомнуван меѓу имињата што беа основопо-
ложници на современата македонска литература - Кочо
Рацин, Венко Марковски и Коле Неделковски...
Конески:
Да. А после стана неудобно. Но, во иднината, сигур-
но, кога ќе се прави историја на македонската литература
во периодот меѓу двете војни, во војната и по војната, си-
гурно не можат да се заобиколат неговите текстови со
молчење. Бидејќи тие и постојат. А освен тоа и вршеле оп-
117
ределена и не мала функција во тоа време. Што се однесува
до мене, можеби Вие сте го заборавиле фактот дека јас при-
мери од него користам во својата граматика на македонски-
от литературен јазик.
Да, сум го заборавил.
Конески:
/Се смее/. А таа се преиздава и до денеска, со тие при-
мери со негово име, нели.
Да, д а Точно е. Па ова е една ситуација кога делото
се одвојува од личноста, од авторот...
Конески:
Тука е потребен еден опис историски. Историјата на
литературата, се разбира, се интересира за текстовите, за
нивните судбини. Но тие не може, меѓутоа, да се одделат
ни од личноста. Како што не може се да се сведе на
личноста и на нејзината судбина.
Но, да се вратиме на 1941 година. Можете ли некој
карактеристичен момент да издвоите?
Конески:
Во тоа време, можеби ќе Ве интересира, бидејќи
почнаа да се јавуваат книги на македонски јазик, во Југо-
славија излезе Рацин, во Бугарија неколку збирки на Венко
Марковски, ете и збирките на Коле Неделковски, во нас се
118
јавуваше некаква надеж дека ќе може тоа објавување да се
продолжи, на текстови на македонски јазик. И така Волче
Наумчевски објави во Софија збирка „Македонска китка”,
негде летото четириесет и првата година. Не многу подоц-
на од ова време за кое што јас веќе зборував. Едно- времено
во Прилеп, Месниот комитет планирал издавачка дејност
на македонски преку книжарницата на браќата Поповски.
Мислам „Просвета” се викаше таа книжарница. Тоа е по-
којниот Благоја Поповски и Никола Поповски, татко му на
пејачот Диме Поповски. Тие беа книжари и имало таква
идеја таа книжарница да почне да издава работи на маке-
донски. Таа книжарница ја издаде поемата „Гоце” од Венко
Марковски. Тоа е прва и единствена книшка планирана од
таа серија на македонски книги, што требаше да се објават.
И, во тоа време, значи негде летото четириесет и првата
година, Коле Чашуле, којшто пишуваше тогаш песни, ме-
не ме анимира да издадеме ние заедничка збирка. И, ние ја
подготвивме. Јас дадов можеби дваесетина текста под на-
слов „Тополи крај реката”. А неговите не се сеќавам како,
само знам дека Коле Чашуле беше доста заинтересиран за
тоа да најде еден згоден псевдоним. Тоа е обичај доста чест
кај поетите, да бараат псевдоним. Еве, да речеме - Рацин,
Венко Марковски... Но, од таа работа ништо не стана. Дој-
доа настаните, 11 октомври. Чашуле замина во одред, по-
сле беше во затвор, дури и таа заедничка збирка што
стоеше извесно време кај мене, и таа пропадна во војната.
Не знам на кој начин.
Тоа беа Ваши препишани песни? Можеби ги имате...
Конески:
Па, да. Да. Некои од нив се сочувани. Во мојата збир-
ка „Песни,” објавена 1953 година вклучив песни што беа
предвидени за тој избор „Тополи крај реката”. Не се голем
број оние што се изоставени, но сепак за некои сметав дека
119
не се доволно издржани за да бидат објавени. Еве, таа „Пес-
на за Ташето” не е објавена. И она „Писмо до мајката”. Но
Радомир Ивановиќ ја објави песната под наслов „Во темна
балканска ноќ”. Таа е напишана случајно кога Германците
го нападнаа Советскиот сојуз. Ама, без јас да знам, барем
не се сеќавам дека сум знаел... Главно, тоа е еден израз на
тежина, на мака во ситуацијата во која ние се наоѓавме то-
гаш, под таа окупација. Тоа е протест против таа окупација
и израз на некаква верба дека народот, на крајот, сепак ќе
победи.
Кога веќе се запишавте на студиите во Софија, каде
живеевте, со кого се дружевте и воопшто како ги решававте
секојдневните прозаични проблеми?
Конески:
Јас во Софија бев колку што беше најнужно. Инаку,
повеќето време во Прилеп го поминував. Во Софија, заедно
со уште двајца свои пријатели, студенти од Прилеп,
живеевме во една собичка во куќичката на Крсте Гермов
Шаќир, војводата Шаќир, во кварталот „Захарна фабрика”.
Тоа е квартал населен со македонски семејства, преселни-
ци. Еден реон многу скромен, има мали куќички во дворо-
ви. Ние кога тргнавме да бараме стан во Софија, тројцата
прилепчани, студенти, тогаш од центарот одевме се пода-
леку, се подалеку. Нигде не не примаа. Веројатно не бевме
ни многу угледни. И, дојдовме до периферијата. Таму
Шаќир, кој што беше тогаш во дворот на својата куќа, не
виде, не праша што бараме. Рековме дека бараме стан и тој
тогаш ни понуди да живееме кај него.
Секој би помислил, без да го знае ова што го рас-
кажувате дека сте отишле по некоја препорака.
120
Конески:
Не. Не. Не. Сосем случајно. Сосем случајно. И јас
сум и должен да го споменам тоа, бидејќи во тоа семејство
на Шеќира ние бевме вклучени, така да кажам, како негови
синови, како негови деца. И така бевме третирани. Не
можам да ја опишам скромноста на таа куќичка. Таа беше
приземна, сосем неугледна. Вода имаше во дворот само.
Ние живеевме во една собичка со доста слаба изолација.
Зјаеја прозорците. Ни беше доста студено. Но, сепак, се
чувствувавме добро во таа средина. Секое утро Шаќирица
ни даваше чај, се разбира, без шеќер. Шеќерот сами тре-
баше да си го обезбедиме. Во едни канчиња војнички, голе-
ми. Се сеќавам дека тешко беше да ги држи човек од
жештината. И, толку многу се сродивме со тоа семејство.
Веројатно сте воделе и некои разговори, зашто ста-
рите луѓе сакаат да прикажуваат со помладите?
Конески:
Шаќир со нас имаше многу често разговори. Се
сеќаваше за своето минато кога бил војвода во Прилепско,
војвода на Внатрешната организација Споменуваше дека
но нашата куќа наминувал, во Небрегово. Ги знаеше моите
предци. Ми објаснуваше како дошло и до тоа да се отцепи
тој реон под влијание на српската пропаганда. Според не-
го главната причина бил секташкиот однос на градското
раководство спрема селата и спрема луѓето, вклучени во
организацијата, што имале некои фунцкии, а произлегува-
ле од тие села Тој секташки однос придонесол, тој така об-
јаснуваше, за тој расцеп. И, после, акцијата, да речеме, што
ја водел Глигор Соколовиќ, оди кон тоа селата да се прибе-
рат, за да може притисок на градот да се прави. Во тој пог-
лед, Шаќир кажуваше дека за три-четири години доста таа
работа напреднала, така што дури можеле да бидат бојко-
121
тирани одредени дуќанџии во градот од страна на селата.
Но, сето тоа го кажувам зашто претпоставува уште еден
поглед на тие работи, а тоа треба да го расчистува, јасно,
историската наука. Шаќир кажуваше дека сето тоа било со
Уриетот некако запрено. А Глигор Соколовиќ е загинат де-
сеттата година, на враќање од Прилеп во Небрегово, на па-
тот што води преку Сивец. Ние толку се сродивме со
Шаќира што... Еднаш, еден мој колега, Бугарин, ми пред-
ложи да живеам бесплатно кај него, оти кај Шаќира сепак,
некоја мала кирија плаќавме, што е јасно, да живеам
бесплатно кај него само да може со мене да учи старогрчки
заедно. Да му помагам јас во тоа. Јас се поколебав. Се раз-
бира, тоа беше една понуда и му кажав на Шаќира каква
шанса ми се отвора. И тој ми рече: „Блаже, зар ќе не на-
пуштиш!”. /Се смее/ и тоа беше доволно јас да се откажам
од понудата. А после Шаќир како што знаете, тој се пресе-
ли со семејството во Скопје.
Се сеќавам. Се сеќавам на неговата крупна фигура,
така со брада и живееше...
Конески:
Да. На Водно живееше.
А дали можете да кажете нешто за неговите погле-
ди?
Конески:
Тој беше сосем на линијата на македонската само-
стојност и ние претставувавме, така да кажам, една мала
македонска група, мал македонски кружок во неговата куќа.
И не случајно тој после и дојде во Македонија. По војната
122
се пресели од Софија. Спаѓаше во редот на оние луѓе што
го поздравија создавањето на македонската република, беа
за македонската самостојност.
И остана до крај...
Конески:
Остана до крај, до крај. Тука е умрен.
И Стале Попов за него има...
Конески:
Стале Попов одеше кај него, го распрашуваше. Во
„Толе Паша” го споменува. А има и некој друг текст. Неш-
то како романизирана биографија на Шаќир војвода.
Можам да кажам, се сеќавам за еден момент, затоа што се
работи за Јован Ѓуров којшто е друг јунак на Сталета, ма-
риовски војвода. Шаќир и Јован Ѓуров биле опколени од
Турците во Прилеп, во некоја куќа, и дале отпор. Тогаш
еден офицер, од меѓународната контрола, Италијанец, ста-
пил како посредник и животта им ја гарантирал, ако се
предадат. Дека нема да бидат ликвидирани. Се советувале
Јован Ѓуров и Шаќир. Шаќир вели: „Како ќе се предаваме?!
Нели сме ние народни борци?!” А Јован Ѓуров рекол: „Е,
голема работа! Кнезот Крапоткин целата руска флота им ја
предаде на Јапонците, па еден Шаќир и Јован Ѓуров на
Турците ќе им се предаделе - чудо големо!” И вели Шаќир:
„По тој аргумент /се смее/ и јас се согласив.” Па така се
предале, па после биле судени, осудени, па по Уриетот
ослободени.
123
Бидејќи ги продолживте истите студии во Софија,
веројатно продолжија и се продлабочија Вашите интереси-
рања за македонскиот јазик. Сте морале да се запознавате
со трудовите на познати слависти. Наоѓавте ли поткрепа во
нив во прилог на самостојноста на македонскиот јазик?
Конески:
Јас сум барал да дојдам до такви податоци. Колку
што сум можел. Ако не се лажам, тоа е во Софија, извесно
време работев врз семинарска работа за Димитар Матов.
Димитар Матов е еден велешанец. Бил доцент на Софиски-
от универзитет. Еден славист, ученик на Ватрослав Јагиќ.
Јагиќ го споменува него како еден од своите најдобри
ученици, покрај Облака. И тоа во Историјата на словенска-
та филологија. Димитар Матов умира млад, на триесет го-
дини, на операција. Јас имав семинарска работа за неговата
дејност. Работејќи околу него, читајќи текстови негови, за
него, јас добивав увид и во една поширока литература, каде
што се споменуваат и различни погледи за македонското
јазично прашање. Најмногу, мислам ми направи впечаток
становиштето на Ватрослав Облак, во неговата книга „M acedonische
S t u d i e n ”, каде што тој вели дека не е работа на
филологијата на кого му припаѓаат македонските говори.
Тоа не е работа на филолошката наука. Тоа е работа на ис-
торијата, имено на свеста. Тоа е смислата на неговото ис-
кажување. Доаѓав до текстови што споменуваат бележење
на Македонците на посебна етнографска карта словенска.
Тоа е картата на Комаров, издадена во Русија, мислам во
1889 година. До споменувањето на оние искажувања на
Драганов, дека Македонците се посебен народ. И искажува-
њата на Јагиќа сум можел вака да ги сретнам. Јас во таа ра-
бота, мислам дека не се лажам, тука се натрупуваат некои
моменти во паметењето, па може да се мешаат, мислам де-
ка дојдов и до оној приказ на Теодоров Балан за книгата на
Мисирков „За македонцките работи”. Има еден долг приказ
124
на Алексадар Теодоров Балан, тогаш професор на универи-
зитетот во Софија, за книгата на Мисирков. Со големо...
А без да ја знаете Вие книгата?
Конески:
Книгата не ја знаев. Се сеќавам дека ја побарав книга-

та во универзитетската библиотека во Софија и мене
службеникот ми рече: „Зошто Ви треба таа книга?” Јас не
знаев дека е таа в о ...
Под клуч.
Конески:
Да, под клуч. Јас реков: „Па, имам...професорот ми

даде таква семинарска работа. Но, книгата не ја добив.
Можам да кажам дека и во Софија, исто како во Белград, во
оној круг кај што јас се движев, значи, меѓу пријатели, сту-
денти, имаше полно разбирање за тоа дека Македонците се
посебен народ, дека тие создаваат своја литература. Треба
да ги разликуваме оние националистички кругови од про-
гресивните, и меѓу младината, кај кои што прашањето за
македонската посебност со симпатија се...
А на каков начин тие тоа го дознаваа?
125
Конески:
Па, ние бевме пријатели.
Преку Вас?
Конески:
Па, да. Да. Д а. Д а . Ние бевме пријатели. Разговаравме
за македонските поети, за Венко Марковски, за Кочо Рацин.
Веројатно човек секогаш не можел да не каже дека и сами-
от нешто пишува. Тие теми биле присутни. Или, просто се
подразбирало дека е така. Сакам да кажам дека и во Белград
и во Софија јас сум имал средина во која македонските на-
пори за создавање на самостојна литература и самостоен
јазик наоѓале на симаптии, а не на некаква груба реакција.
Со оние луѓе што биле способни на груба реакција, ние не
сме имале ни контакти. /Се смее/. Секој си го избира своето
друштво.
Јас имав на ум да Ве замолам да направите една пара-
лела меѓу средината во Белград и средината во Софија на
Вашата студентска средина, но Вие ја проширивте и на
друг план темата Всушност, тоа е посебна тема...
Конески:
Цане, гледајте, разликите меѓу Белград и Софија се
големи. Само нема зошто ние да ги опишуваме. Пред се
Белградскиот универзитет имаше автономија Тоа значи
дека не смееше униформиран полицаец да влезе внатре.
Тоа беше законски гарантирано. А во Бугарија ситуацијата
политичка беше подруга Таму, пред Универизитетот
имаше полициска бутка. Но, ова што јас Ви го кажувам, тоа
126
е нешто многу подалбоко. Тоа излегува надвор од ситуа-
цијата во дадена земја, од политичките односи, од тоа кој е
на власт, какви методи спроведува... Ова е контакт на гене-
рација што расте и што создава врски, свои пријателства,
независно од тие услови. И, јас сум сведок за тоа дека јас
сум имал другари и во Белград и во Софија и во Крагуевац,
што наполно ја разбирале мојата ориентација. Не сум имал
некои тешки ситуации во тој поглед. /Молчи подолго вре-
ме, па сосем тивко продолжува/.Таа младина на Балканот,
голку имала меѓусебни симпатии, се надевала дека ќе се
создаде подобар живот и отаде е разбирливо тоа примање
на туѓите определби, признавање на правото на самосто-
ен...
Имало меѓусебни разбирања, толеранција.
Конески:
Да, толеранција.
Дали имавте познанства со бугарски писатели. Вие
сте биле студент, но...
Конески:
Меѓу моите пријатели, студенти, имаше, се разбира,
луѓе што веќе се интересираа за литературата, пишуваа и
попосле се афирмираа како писатели. Но, со некои бугар-
ски писатели не сум имал контакт. Единствено на читање,
по Универзитетот што ги приредуваа. Багрјана сум ја
слушал, Рајчев, Ангел Каралијчев... Отаде сум ги видел
тие луѓе, од тие читањ а. Се разбира во тоа време доста ја за-
познав бугарската литература, бидејќи ја изучувавме, нор-
мално, имавме таков предмет. Особено се упатив во
127
бугарската литература од деветнаесеттиот и почетокот на
дваесеттиот век, бидејќи пред тоа во Белград доста малку
знаев за бугарската литература Го знаевме, главно, Ботев
пред тоа. Вазов. Романот „Под игото” беше преведен на
српски. Знаевме за „Бај Гањо” од Алеко Константинов. Не
можам да кажам дека поновите фази баш така добро сум ги
следел. По симболизмот бугарски, сум читал одделни ав-
тори само, од поновите периоди. Но симболизмот го знам
веќе доста добро.
Јаворов.
Конески:
Јаворов, Пенчо Славејков, Дебелјанов, Лилиев. Ретко
се случуваше да земам некое списание, каде што се пласи-
ра тековната продукција Сум ја читал Багрјана, јасно. Ми
направи голем впечаток Атанас Далчев. Јас го сметам за
еден од најголемите бугарски модерни поети. Тој нема го-
лема продукција. Јас мислам дека има само две збирки. Но,
многу е добар.
Познато е дека по војната во Бугарија воопшто не
беше ценет, бидејќи неговото творештво го сметаа за дека-
дентно, според критериумите на социјалистичкиот реали-
зам. А ние, кога почнувавме да пишуваме поезија, младите,
овде во Скопје, многу го читавме. Тој е по потекло Македо-
нец.
Конески:
Да, тој му е брат на скулпторот Љубомир Далчев, ав-
тор на споменикот на Гоце Делчев, овде во паркот скопски.
128
А меѓу професорите, дали Ви остави впечаток некое

име тогаш?
Конески:
Сите беа добро подготвени професори и не би сакал
особено некој да изделувам. Да го споменам, сепак профе-
сорот Мирчев бидејќи беа интересни неговите предавања
по историјата на бугарскиот јазик. Не беше воопшто нека-
ко блескав предавач. Напротив, дури имаше некои труднос-
ти во изразувањето. Меѓутоа, неговите предавања се
одликуваа со прегледност, логично претставување на фак-
тите и со богат материјал. Инаку, од славните професори
можам да го споменам Арнаудов. Тој предаваше нешто ка-
ко увод во литературната наука и држеше курсеви од
светската литература. Тој беше, можеби, најпопуларен како
професор, најголем аудиториум имаше. Држеше предава-
ња во една голема сала. Секогаш салата беше преполна.
Можам да кажам дека мене неговиот начин на излагање
многу не ме привлекуваше. Тој беше речит, имаше течна
фраза Но, имаше нешто мазно во неговото говорење, што
ме одбиваше. А штом зборуваме за професорите, на при-
мер, можам за професорот Кошутиќ, од Белград, од кого го
научив рускиот јазик, да расправам со денови. Тој е влезен,
така да кажам, веќе во еден устен студентски фолклор. И,
кога сме се наоѓале ние што сме биле негови ученици, сме
можеле за него да расправаме многу долго и долго. Но, тоа
е позната тема како учениците се сеќаваат за своите профе-
сори и како ги прикажуваат.
Јас сега само би го спомнал фактот, и тоа е друга те-
ма, дека вие му се спротивставивте на својот професор
Мирчев и му дадовте еден навистина достоен одговор.
9 129
Конески:
Па, добро. После тој настапи лошо против нашиот
јазик и јас бев должен да му одговорам. Мене ми е жал што
тој се јави во таква улога Некои дури после ми објаснуваа
дека тоа не дошло баш по негова иницијатива. Но, добро,
фактот е факт. Ние моравме да дадеме одговор.
Во Софија останавте до...
Конески:
Јас бев во Софија, се разбира, по два-три месеци во
време на семестрите, до првата бомбардировка на Софија.
Тоа е крајот на четириесет и третата година. Тогаш Уни-
верзитетот во Софија се затвори поради бомбардировките.
Со тоа јас и го завршив бројот на семестрите. Значи, нека-
де во декември четириесет и третата година
Но, Вие си завршивте, дипломиравте.
Конески:
Се вратив во Прилеп. А дипломирав некој месец по-
доцна, кога беше отворена испитна сесија.
130
V
/20. 03.1985 и 29. 03.1988/
1944 година во Горно Врановци... Од

лектор на „Млад борец” до претседа-
тел на Друштвото на писателите на
Македонија... Учество во Комисијата
за јазик и правопис.... За базата на ли-
тературниот јазик и за минорните
прашања... Во ситуација на дискон-
тинуитет страничните патишта до-
биваат важност... За мекитекон-
сонанти и темниот вокал...
Како дојде до Вашето поврзување со партизанските
единици? Познато е дека во 1944 година вие веќе се наоѓате
во Горно Врановци.
Конески:
Во Прилеп имаше некои групи во кои пред тоа ме
вклучуваа. Меѓутоа на деветти септември 1944 година гра-
дот беше преземен од партизаните и неколку дена тој беше
ослобеден од Германците. Тогаш се сретнав со своите при-
јатели Владо Малески, Киро Хаџивасилев, Крсте Црвен-
ковски и така натака, партизани, и по неколку дена
Германците настапија откај Битола и едно повлекување на
партизаните тогаш имаше од Прилеп. Јас претходно оти-
дов во Небрегово и отаде бев повикан да се јавам во Присад.
9* 131
Тоа е село на Дервен, на патот Велес - Прилеп. И отаде до
Извор отидов и ме упатија преку Лисиче во Врановци. Во
Врановци бев вклучен во редакцијата на „Млад борец”. Во
една куќа беше сместено раководството на НОМС, на мла-
динската организација и редакцијата на „Млад борец”. Јас
бев вклучен во таа редакција, нешто како во својство на ко-
ректор, лектор. Ако се сеќавам добро, тогаш во моментот
Борче Миљовски ја водеше редакцијата. Климе Мазов беше
исто така во таа редакција. Постојано беше присутна Лил-
јана Чаловска. Но, јас мислам дека таа претходно била ре-
дактор на „Млад борец”, не во тој момент. Но, не останав
долго во оваа редакција, бидејќи мене ми дадоа задача да
организирам преводачко одделение при Агитпроп на ЦК и
Главниот штаб.
Зошто беше нужно тоа преводачко одделение?
Конески:
Продукцијата се засилуваше. И издавањето на мате-
ријали се засилуваше. Беше веќе една мала печатница
оформена во Врановци. Се подготвуваше првиот број на
„Нова Македонија”. Очевидна беше потребата повеќе таков
материјал да се продуцира. А главниот извор беше преве-
дувањето, било на вести, комуникеа, на некои говори, ста-
тии или на одделни брошури. А исто така беше потребно
да се врши и јазична редакција на материјалите што изле-
гуваа На целата таа издавачка дејност, требаше да и се да-
де, колку што можеше повеќе, единствен јазичен облик.
Ете, поради тоа беше создадено тоа одделение.
Тука во Врановци, по деветти септември, веќе сте
вклучени директно во борбата на свој начин. Но, ете, по-
блиску сте до материјата што Ве интересирала цел живот.
132
Си спомнувате дека во тие услови тогашни, сте се итнере-
сирале, и сте добиле еден увид во сето она што е печатено
во илегалност, во бригадите и на други места. Па, велите
самите, дека некои ставови кај Вас сте ги коригирале.
Конески:
Да. Јас во редакцијата на „ Млад борец” имав веќе ра-
бота со доста материјали. После се запознав и со некои веќе
излезени публикации и видов дека има одредени, така да
кажам, изразени тенденции во развитокот на нашиот пис-
мен јазик. Дека делум тие тенденции се согласуваат со она
што беше мој индивидуален опит, а делум не. Мојата прет-
ходна работа премногу беше базирана на состојбата во
прилепскиот говор. Значи, сепак се карактеризираше со
еден вид локална ограниченост. А јас многу брзо сфатив
дека треба, она што е изразено како тенденција и санкцио-
нирано во една поширока употреба во пишувањето, во обја-
вувањето во текот на Народно ослободителната војна,
треба да биде усвоено, треба да се води сметка за тоа. Се
разбира, немаше некоја јазична изедначеност тогаш во
ништо. Но сепак, основните работи беа веќе доволно јасно
искристализирани.
Дотогаш беше доволен и фактот дека не се пишува
ни на српскохрватски, ни на бугарски. Локалните илегал-
ни и јавни изданија беа пишувани на дијалектите. На при-
мер „Дедо Иван” и „Октобрис” во Куманово, на кумановски
дијалект. Тоа е јасна тенденција да се пишува на свој
мајчин јазик.
Конески:
Добро. Но веќе имаше во 1944 година доста текстови
по кои беа превладани тие чисто локалистички карактерис-
тики. И, јас водев сметка за тоа. Јас бев доста добро школу-
133
ван и за мене не беше тешко сите тие работи брзо да ги
сфатам и да си создадам една претстава кои тенденции се
изразени во развитокот на нашиот писмен јазик. Јас тре-
баше да се сообразам со тоа. Тоа е момент кога, така да
кажам, јас повеќе усвојував отколку што имав намера да на-
лагам нешто што со своите претходни размислувања и во
своите претходни опити, за самиот себеси сум го правел и
сум го заклучувал.
Вие тогаш веќе сте знаеле за одлуката на АСНОМ ма-
кедонскиот јазик да се прогласи за службен јазик во Феде-
рална Македонија. И тоа за вас значеше нешто...
Конески:
Имаше дури и еден мал текст „Времени правила за
македонскиот јазик”, што требаше да послужи како едно
упатство каков избор да се прави, што да се претпочита.
Тие беа по службен пат усвоени, или...
Конески:
Не. Мислам дека тие правила немаа никаков офици-
јален карактер. Биле од некоја група изработени... Знам, го
споменуваа и Мане Чучков дека учествувал во таа група.
Тоа беше краток текст, нешто како практично упатство ка-
ко да се пишува на македонски јазик. Не бев задоволен од
тој текст...
Во основа што се изразуваше во него?
134
Конески:
Не можам да се сетам. Од стручна гледна точка, ми-
слам, не беше издржан текст. И, тоа мене ми даде една иде-
ја јас да настапам со некои предавања во Врановци за
македонскиот литературен јазик. Одржав две такви преда-
вања И третото го подготвив, но тоа не беше одржано.
Дали тие беа во рамките на некој историски осврт за
развојот на македонскиот јазик или пак се однесуваа на ак-
туелните прашања во врска со нормирањето на нашиот ли-
тературен јазик?
Конески:
Текстовите се загубени и јас не можам сега точно да
ги реконструирам. Мислам дека и едното и другото беше
присутно. Значи, имаше малку и свртување кон историја-
та, но особено беше присутно тоа разгледување на пробле-
мите на денот во врска со потребата да се унифицира
македонскиот литературен јазик. Можам да кажам дека ин-
тересот за тие предавања беше многу голем. Ги држевме во
една просторија што служеше за такви цели во Агитпро-
пот. И м аш е дискусија А горе-долу, моите основни идеи
можат да се следат, иако се тие текстови загубени, по некои
мои објавени текстови во 1945 година, пред се онаа
брошура...
Предавањето во Народниот универзитет во Скопје.
Конески:
Д а Исто така во 1946 година во „Нов ден” беа излезе-
ни некои статии за оформувањето на лексиката на маке-
донскиот литературен јазик. Тие работи можат отаде да се
видат. Основните мои становишта. Инаку имаше една иде-
ја тие мои текстови, оти беа пишувани предавањата во Вра-
новци, веднаш по ослободувањето на Скопје да бидат
објавени. Но, не се објавија и се загубени. Не знам дали
негде ќе се најдат.
Значи, составот на слушателите на тие предавања не
беше од обични борци, туку тоа беа членови на Агитпроп,
интелектуалци...
Конески:
Да. Да. Д а Тие што беа членови на АСНОМ и така
натака, колку што можеле во една мала просторија да се со-
берат, луѓе што имаат интерес за таа работа
Како се чувствувавте во тие моменти кога се создаваа
услови да ги реализирате Вашите идеи за македонскиот
литературен јазик? И воопшто, дека Вас и вашата генера-
ција Ве очекува голема работа на тоа поле?
Конески:
Гледате, прво треба едно да се сфати, дека никакви
големи идеи во мојата глава немало, никакви претстави за
некоја улога Јас сум се вклучил скромно во една практика
тогаш. И како човек што сум имал извесна лингвистичка
подготовка. Сум видел дека можеби подобро од некои дру-
ги можам да ги следам појавите во тој процес на создавање
на нашиот литературен јазик. Јас барем, а мислам дека и
повеќето луѓе од мојата возраст, не биле исполнети со не-
каков патос во однос на задачите што стојат пред нив. Ние
сме пристапувале кон тоа практично, гледајќи да го
136
свршиме она што стои пред нас по мерата на своите разби-
рања и можности. Ете, тоа е еден мал опис на општата ду-
ховна состојба, на пример, во која сум се наоѓал јас, а
верувам и сите оние луѓе со кои што јас сум соработувал и
што ми биле блиски и што биле од мојата генерација, што
се интересирале за литературата, па и се обидувале било во
поезијата, било во прозата, било во публицистиката.
Општиот ентузијазам од слободата е еден историски поз-
нат факт. И ние сето тоа го доживувавме. Но, јас вршев
нешто што на некој начин беше вклучено во мојот домен,
во мојата специјалност. Особено во ситуација кога немаше
многу луѓе што беа лингвистички образовани во нашата
средина. Можеа на прсти да се избројат.
Веројатно Вие сте биле еден од најподготвените,
според тоа како после течеше развојот.
Конески:
Па, сега, не знам јас за тоа. Во секој случај работев на
македонската литература. Јас пишував. Јас бев претстав-
ник на една генерација што веќе живееше со таа мисла де-
ка треба да создава македонска литература Можеби имало
и други, што биле и поподготвени, ама немале таква ори-
ентација во својот живот. Тие можеле да му пристапуваат
на тоа прашање од извесна дистанца, а јас, сепак, сум бил
вклучен во таа работа. На крајот на краиштата јас сум автор
на текстови, поетски, од тоа време и од поранешните годи-
ни, што и денеска се печатат, дури и се преведуваат и на
други јазици. Спрема тоа јас вршев една работа што
спаѓаше во кругот на мојот најтесен интерес. А тоа беше
интерес на млад автор, ориентиран на македонскиот јазик
и интерес на млад славист, исто така што ги правеше први-
ге чекори во изучувањето на македонскиот јазик.
137
За кои ваши песни може да се рече дека се напишани

тогаш до доаѓањето во Скопје?
Конески:
Тоа се првите дваесет песни во збирката „Песни”,
што излезе 1953 година, односно првите триесет текста та-
му се пишувани од 1939 до 1945 година. Тука се и некои
песни од „Стариот нотес”. Можам да кажам дека, особено
во рускиот превод на моите стихови, доста се од тие први
песни вклучени.
Кај нив патосот не е така пренасилен, како кај некои
песни од други наши автори. Затоа и денеска тие не му се
одбивни на читателот.
Конески:
Добро. Тоа е сепак еден фонд, што сведочи дека јас
сум бил човек вклучен во тој процес на создавање на маке-
донската литература. И, сум имал извесни резултати во тој
поглед. Како таков човек јас сум се вклучил и во ова време,
при крајот на 1944 и 1945 година, и во работата врз дефини-
тивното оформување на македонскиот литературен јазик.
Тоа не е нешто случајно дојдено. Меѓу другото, јас не се
поканив самиот да учествувам во тоа Јас бев ангажиран.
Бев вклучен во тие тела што требаше да решаваат за доне-
сувањето на македонската азбука и на македонскиот право-
пис. Сигурно дека во тој поглед, она што јас го покажав со
предавањата во Врановци, имаше свое значење. Очевидно,
луѓето можеа да оценат дека, сепак јас до некаде се разби-
рам во таа материја. И дека можам да придонесам.
138
Од тоа време се сеќавам на една Ваша песна за деца,

беше објавена во еден од првите броеви на „Пионер”, ми-
слам во почетокот на 1945 година.
Конески:
Колку што се сеќавам, можеби ја презеле од „Млад
Борец”, уште дури кога на шапилограф се издаваше. Знам
дека имав една детска песна. Покојниот Климе Мазов, тој
имаше една многу силна меморија, многу ме задираше,
честопати ме задираше заради таа песна А меѓу другото,
шам дека исто во „Млад Борец” објавив еден превод на
песна од Сурков „Бранач на Сталинград”.
А по ослободувањето на Скопје на каква работа бевте
ннгажирани?
Конески:
По ослободувањето на Скопје мене ме ангажираа за
лектор на Македонскиот народен театар. Тоа беше првата
моја служба Ништо јас не сум избирал. Таму каде што ме
праќаа, таму одев. И, како млад човек на дваесет и три годи-
ни, плус како селско дете во кое не е развивана некаква ам-
биција, нити ориентација кон кариеризам, ништо јас не
сум одбивал. Она што ми се нудело сум го примал и сум го
сметал тоа за нормално. Кога дојдовме во Скопје, по 13 но-
ември 1944 година, наскоро беше свикана онаа Комисија за
јазик и правопис. Ми се чини дека таа беше создадена од
Президиумот на АСНОМ. И јас бев вклучен во таа Коми-
сија и таа заседаваше. Главна улога во неа имаше Венко
Марковски. Меѓутоа, сета работа беше набрзина свикана и
139
неорганизирана И, јас стекнав впечаток дека набрзина са-
каат да решат едно прашање што бара малку поопстојно
разгледување и размислување.
Тоа беше веднаш во ноември?
Конески:
Во ноември. Во ноември. Да. И, тогаш, што беше дос-
та неочекувано, како оној што уводен реферат поднесе во
таа дискусија, се јави Ѓорѓи Киселинов. Мене не ми се сви-
де целата работа. И, јас ја напуштив таа комисија. Ја на-
пуштив наполно по своја волја. Без никакви сугестии.
Просто затоа што нејќев да учествувам во една работа што
ми се чинеше уште недоволно добро организирана и про-
мислена. Особено не ми се свиде тоа што прозвучаа некои
такви гледишта дека можеби треба да бараме помош од
руски научници за тоа како да се реши нашето јазично
прашање. А исто така, во тој уводен реферат на Киселинов,
се говореше - ова ќе го направиме така, за да бидат задо-
волни нашите северни соседи, она ќе го направиме онака
за да бидат задоволни нашите источни соседи. Јас сметав
дека нашето јазично прашање ние самите треба да го
решаваме и никој нема право да ни се меша во тоа, нити
може односот на еден или на друг сосед да биде за нас од
некакво значење при решавањето на едно такво прашање
во нашиот културен развиток. Јас просто решив да не
учествувам во тоа, во работата на таа Комисија. Тоа
реш ение можеше да значи, практички, дека јас воопшто и
немаше да се појавам како некаков учесник во донесување-
то на македонската азбука и правопис. Меѓутоа, настаните
после се развија поинаку. Таа Комисија донесе некаков свој
предлог, меѓутоа АСНОМ не го усвои тој предлог. Зошто?
Како? Јас во тоа не навлегувам. Јас нити тоа го знам. Јас
бев само еден член на таа Комисија, којшто по своја волја,
140
по своја иницијатива, без никаква сугестија, го напушти
тоа.
Не Ви приговори некој за тоа?
Конески:
Ми приговорија. Бев викнат од Ченто и од Панко

Брашнаров на советување - зошто така правам? Јас реков
дека е тоа мое уверување, мое лично сфаќање. Откако АС-
НОМ не го усвои тој предлог, беше создадена нова комиси-
ја од страна на поверенството за просвета на АСНОМ. Тоа
веројатно е веќе почетокот на 1945 година. Во таа Комисија
исто влегов и јас. Беше и Венко Марковски, Васил Иљоски,
Владо Малески, Крум Тошев, Киро Хаџивасилев, Густав
Влахов. Составот може да се види, бидејќи и е објавен во
„Македонски јазик” документот што таа го донесе, со пот-
писи на членовите на Комисијата. Оваа Комисија рабо-
теше подолго време по проект што се разгледуваше по
делови и целосно, беше усвоен по делови и целосно. На
трети мај 1945 година излезе решението на македонската
влада за тоа дека се усвојува составот на азбуката, а подоц-
на, на седми јуни, излезе решението на Министерството за
просвета, со кое се усвојуваше првиот македонски право-
пис. Каков бил тој проект, по кој работела оваа Комисија,
може да се види, имено, во книшката, издадена тогаш. Се-
кој може да просуди дали е тоа проект работен внимател-
но, со познавање, систематично, или, е можеби, аматерска
работа. Тоа подлежи на научна оценка.
Кој ја беше дал основата на тој проект на македон-

скиот правопис?
141
Конески:
Јас го подготвив поголемиот дел, додека Крум
Тошев го подготви делот за интерпункцијата.
Тој правопис беше во сила се до 1952 година.
Конески:
Да, кога излезе оној од мал формат, а всушност поо-
бемен од првиот и со некои нови решенија. Јас веќе реков
и пак сега ќе истакнам, тоа за мене беше доста важно. Тоа
беше сфаќањето дека не можеме да дозволиме некој отстра-
на да се меша во решавањето на нашето јазичко прашање.
И вие ако ја читавте мојата мала брошура, што го содржи
она предавање од 1945 година, веројатно ќе најдете таму
одгласи имено во таа смисла. А тие не се, не се случајно та-
му вклучени, ами претставуваат реакција на поинакви раз-
бирања.
А дали кај Вас имаше и некои колебања, да речеме, во
потесна стручна смисла?
Конески:
Јас самиот имав колебања во однос на решавањето на
некои прашања. И во врска со азбуката, и во врска со право-
писот. Тие колебања си имаат свој корен во мојата практи-
ка уште од порано. Ако се следат моите концепти од
порано, ќе се види дека еднаш сум правел ваков избор,
другпат инаков. Но секогаш кај мене решавало тоа - дека
дефинитивниот облик на нашиот литературен јазик треба
ние сами да го направиме. А не да се случи така, што некои
други да се вмешуваат како советници, како инструктори и
142
така натака И, за мене лично, можеби јас претерувам во од-
нос на истакнувањето на тој момент, работата врз македон-
скиот правопис во 1945 година е сепак еден прилог кон
самостојноста на македонскиот културен развиток. И при-
тоа земете дека тоа стана во време кога многу атрактивно за
нас изгледаа некои центри надвор од М акедонија Еве, овде
можеме да побараме бидејќи книшката ја имате кај себе,
некое место, што ќе го илустрира ова што јас го застапував.
Еве тука, околу лексиката, да речеме...
Конески:
/Ја зема својата книшка „Македонската литература и
македонскиот литературен јазик”, 1945, Култура, Скопје/.
А, вели: „Кај нас навидум најлесно го нашле тука крајот
оние што велат, дека се што ни треба за апстрактен израз,
па ќе си го земеме направо од руски”. А јас на тоа реагирам.
И, тоа го наречувам јазична дембелана, со тогашниот свој
стил, кој што е /се смее/ посочен, поживописен, отколку
овој стил со кој денеска се служам. Тоа е еден момент, во
кој дошло до израз чувството дека ние треба самостојно да
го бараме патот во однос на развитокот на нашиот литера-
турен јазик. А не однапред да се потчинуваме на некои об-
расци.
Веројатно се сметало дека ние немаме толку образо-
вани, стручни луѓе по тие прашања во тоа време. Еве, освен
Вас, бил и Киселинов, кој исто имал филолошки знаења...
Конески:
Немојте да ги споменувате луѓето, затоа што јас за
иуѓето не би сакал да зборувам во овој разговор. Инаку
143
можам само да кажам ова, дека ќе беше една голема хипоте-
ка ако со потпис на Киселинов излезеше македонскиот
правопис. Зашто, истата личност само неколку месеци
пред тоа, пишуваше сосема друго во „Целокупна Б’лгари-
ја”. И дури сега ние ќе знаевме како од некои страни ќе го
ползуваа тој факт. Ние уште не си даваме сметка за тоа.
Верувате ли дека, ако се беше наложило некое пои-
накво решение, дека развојот на нашиот литературен јазик
ќе тргнел во некоја друга насока?
Конески:
Па, не знам. Само, ќе имаше една анархичност, нес-
реденост. И, во секој момент нам под нос ќе ни го пикаа
тоа дека „вашиот правопис е потпишан од тој и тој. Тој
поднесол главен реферат”. Луѓето тогаш можеби немаа до-
волно слух за таа историска димензија.
Добро, Вие ги изнесовте тие две изразени тенденции
во работата на првата комисија, кои што биле и во извесна
острина поставени, па како резултат на тоа е и Вашето на-
пуштање на таа комисија А веќе во вториот состав - имаше
ли исто така спротивставување, различни гледишта?
Конески:
Па, се разбира, се разбира. Имаше. Имаше многу дис-
кусии, контроверзи и така натака. Докажувавме. Отстапу-
вавме. Самиот проект, за којшто зборував, не го доби својот
облик одеднаш... Зачуван е и во ракопис мојот текст, мојот
дел во тој проект. Тој ракопис веќе одразува една фаза нап-
редната во дискутирањето на целото прашање, каде што и
јас сум отстапил од некои работи што сум ги застапувал.
144
Други, исто така, се согласиле со нешто, против кое од
почетокот настапувале. Тоа е на повеќе седници дискути-
рана материја и може да се каже дека дефинитивниот текст
е, она што се вели прочистен текст, нели. Таму се земени
формулации прифатени од сите, откако претходно се воде-
ла опстојна дискусија на повеќе заседанија.
Дали, да речеме, аргументациите на одделни учес-
ници, се засновувале врз некои примери, во практична и
теоретска смисла, од историјата на нашиот јазик? Дали, за
пример, беа познати гледиштата на Мисирков, се употре-
буваа ли тие како аргументи во дискусиите?
Конески:
Мисирков мене лично не ми беше познат тогаш. Да-
ли на некој друг му бил познат, јас тоа не можам да судам.
Јас верувам дека тоа би било кажано и цитирано...
Конески:
Но, колку што се сеќавам, навистина, неговото име
не прозвуче тогаш, барем не поизразито. Јас прв напишав
приказ на книгата на Мисирков кај нас, но 1945 година, во
„Нова Македонија” излезе, откако оваа работа беше
свршена. Кога бев во јуни 1945 година во Софија со Митко
Зафировски, тогаш ја прочитав таму книгата на Мисирков.
Си направив белешки и објавив една опширна статија под
наслов „Една македонска книга”. И тоа беше прв чекор на
популаризација на Мисирков кај нас. А за мене тоа беше
првиот момент на запознавање со неговата работа.
Меѓутоа, натаму се покажа дека претходно Рацин веројат-
но имал достап до неа, Коле Неделковски имал и други.
10 145
Тоа можело на некој начин да се предава, бидејќи се невид-
ливи каналите по кои може една мисла да дејствува.
И факт е дека принципите на Мисирков, главно не се
изневерени со првиот македонски правопис. Изгледа, таа
материја историски легнала на своето вистинско место,
преку практиката, се разбира.
Конески:
Во таа смисла сакав да продолжам. Најбитно е тоа
што и без непосредно користење на Мисирков, нашите
реш енија од четириесет и петтата година, главно, главно
се движат во тој круг, каде што и тој ги бараше решенијата
на својот проект. Тоа значи дека е тоа еден процес, што во
одредени моменти на својата кулминација, доведува до
слични реш енија Најважното беше што Мисирков за ос-
нова на нашиот литературен јазик ги земаше централните
говори. А тоа прашање воопшто не се дискутираше кај нас
четириесет и петтата година Тоа се подразбираше. Може
да кажеме дека, прашањата што се дискутираа, беа од мино-
рен карактер, бидејќи најсуштественото прашање, базата
на литературниот јазик, тоа беше решено. Никој не се сом-
неваше во тоа Никој не стануваше да рече: Не, чекајте, не е
тоа база, ами, база се, на пример, говорите од Штипско или
Струмичко и така натака. Е, а самиот избор на базата веќе
претполага цел ред еднакви решенија натаму, во изборот
на цртите на литературниот јазик. Плус, ние имаме еден
развиток, да речеме, ако се работи за правописот, што не
води назад докај Џинот, од кога почна еден процес на мо-
дернизација на правописот. Тој процес е постепен. Мисир-
ков прави голем чекор напред во поглед на таа мо-
дернизација на правописот. Сето тоа е еден напластен
опит. И други фактори тука дејствуваат. И, се разбира, и тој
развиток мораше да дојде до израз во периодот на дефини-
тивното оформување на македонскиот литературен јазик, а
146
нога се работеше за основите на кои ќе биде поставен него-
виот правопис и неговиот азбучен систем.
Значи, сепак, еден континуиран тек. И тој си имал
една своја кохезиона матица...
Конески:
Па, да, не мора да има... Гледате, на пример, Цане. На
пример, Жинзифов, јас сега скоро го читав, не знае за
Крчовски и за Пејчиновиќ. Но тоа не значи дека не знаел
неговиот претходник, Џинот. И дека можеби посредно и
тој не примил нешто и без да има непосреден допир со
нивните книги, дека не примил нешто од нив. Патиштата
по кои се развива еден историски процес и во областа на
културата се многу различни, честопати невидливи. Во си-
туации кога нема еден изразит континуитет, а тоа е нашата
ситуација, тие, како да кажам, странични патишта, доби-
ваат во својата важност.
Во тие денови можеби и за Пулески не сте знаеле.
Јас претпоставувам затоа што не го искористувате негово-
то становиште во она свое предавање...
Конески:
Неговите текстови беа тешко достапни. Требаше во
мекои библиотеки да ги бара човек и јас...
А знаевте за него?
10* 147
Конески:
Па, јас мислам дека сум знаел. Ако не по друго, по
тоа што Белиќ го користи неговиот материјал во онаа своја
студија за галичкиот дијалект. А јас ја имав и ја познавав
таа студија на Белиќ. Меѓутоа, подоцна јас сум го читал,
текстовите на Пулевски сум ги читал подоцна. Веќе 1948
година јас пишував за него во онаа книшка за македонски-
те учебници во деветнаесеттиот век.
Ако сакате, би било интересно - кај запнуваше при
оформувањето на азбуката? На кои пунктови беа дилемите?
Конески:
Најважното колебање беше како да се одбележат ме-
ките консонанти. За Љ и Њ сите се согласуваа дека треба да
се земат овие букви што ги имаме денеска. Тука немаше
дилема. Меѓутоа, имаше дилема околу означувањето на Ќ
и Ѓ. И тука, јас во прво време бев за тоа да се земат оние
букви што ги викаме обично српски. Додека други Не се
согласуваа со тоа. Јас се определив за тие букви, не поради
некаков стремеж да биде нашата азбука поблиска до срп-
ската. Тој мој избор беше направен порано лично за самиот
мене. Ако се земат моите нотеси од војната, ќе се види дека
јас не секогаш сум мислел дека тие букви треба да се земат.
Ами има К со мал ер зад него, Г со мал ер. Имам К со ка-
пичка над него. Пример за тоа земав од старословенските
споменици. Бидејќи во старословенските споменици е тоа
знак за обележување на мекоста. Се колебав во обележува-
њето на Ѕ. Едно време Ѕ го пишував со 3 па горе како оној
знак што во латиницата се пишува над Ч и Ж. И, кога ја
пишував таа своја граматика во Прилеп, за која говоревме,
по сите тие колебања во мене надвладеа уверувањето дека
од практична гледна точка, затоа што се изразити буквите,
а сите други комбинации имаат мана што визуелно се
148
мешаат со К и Г, јас решив да се определам за тој избор.
Меѓутоа, тој избор јас не го направив без да земам предвид
еден историски факт. А имено, претходно, читајќи стари
наши текстови од осуманесеттиот век, од почетокот на де-
ветнаесеттиот век јас видов дека слични букви се употребу-
вале. На пример, во кодикот на Трескавечкиот манастир, па
кај Пејчиновиќ. И, према тоа, за мене тие не беа српски
букви. Меѓутоа, јас наскоро морав да увидам дека јас преви-
дувам една работа. Тука постапував како обичен, да речам,
запишувач, фонетичар. А го превидував социолошкиот ас-
пект во однос на изборот на јазичните особености. Јас са-
миот по својот опит не можев да знам дека можеби во...
...Кај неинформираните.
Конески:
... кај една многу поширока средина во Македонија
тоа други асоцијации побудува, еден таков избор. И, социо-
лошки се сврзува со други реакции. Јас тоа брзо го увидов.
Немав доволно опит. И, од тоа се откажав јас. Отстапив. Та-
ка што дојде до обележувањето на тие букви со акцент, со Ќ
и Ѓ, што веројатно пак беше по мој предлог, затоа што јас
знаев дека во лингвистичката транскрипција тоа е обичај,
со такви знаци, мекоста да се обележува.
Околу темниот вокал дали имаше некои дискусии,
с тавови?
Конески:
Не. Во нашата Комисија немаше. Сега, можеби се
лажам. Не знам. Во претходната Комисија имало. Но, јас
гаа работа не ја следев, нели. Ова беше главната дилема.
149
Понекогаш си мислам дека можеби беше добро што тоа се
почувствува како невралгична точка бидејќи за многу по-
важните прашања многу полесно се согласувавме.
Ова за темниот вокал Ве прашав, зашто не само во
научните текстови има потреба, туку се чини понекогаш и
во обичното пишување. А гледам, во своите трудови, кога
сакате да бележите некоја дијалектна особеност, каде има
потреба од темниот вокал, Вие го бележите со едно вакво а.
Конески:
Да, тоа е потреба... Во тоа е работата што дијалектите
имаат многу повеќе гласови, отколку што ние си замислу-
ваме. И, ако одиме по дијалектите ние никогаш азбука не
можеме да составиме. За дијалектите ние создаваме транс-
крипција, пригодна за дијалектите. Исто и за текстовите
од минатото. Меѓутоа, по мое мислење, една многу голема
грешка ќе се направеше ако се воведеше уште една буква.
Еве од која гледна точка. Затоа што, имено, во тој однос
има големо разнообразие во нашите дијалекти. Тогаш
луѓето ќе пишуваа РБКА, МБКА. Потребата од обединува-
ње и во еден таков момент плус тоа што беа земени за ос-
нова централните говори, во кои нема фонема за темен
вокал, освен како маргинална во градските говори, го нала-
гаа прифатеното решение.
А во турцизмите, евентуално?
Конески:
Па и во турцизмите често пати се заменува со А. Тие
два моменти и плус практиката, ние знаеме дека и Мисир-
ков пишувал така, па тоа не е случајно, па уште и Џинот го
150
испушта еровиот вокал при Р, сето тоа мислам водеше до
едно вакво, навистина рационално решение.
Овој ваш аргумент има длабока научна основа и ми-
слам придонесува за еден почист однос, т.е. не дава
можност за забуни, а исто придонесува полесно да се усво-
јува литературната норма
Конески:
/Се смее/ Ви се молам, јг з и к ќе пишуваа денеска во
практиката. Разбирате. А централните говори, нашата ди-
јалектна основа, не бараше да се оди кон таков симбол.
Напротив, ја исклучуваше таа потреба. И тогаш внесување-
го на тоа би било, да речеме, барање на нешто што е валид-
но за другите дијалекти. А тоа значи ерозија на веќе
избраната база. Добро, ова се подробности, за кои можеби и
не треба да разговараме овде.
Тие нешта ги има во Вашите трудови и познати се
Вашите становишта.
Конески:
Ги им а Сигурно. Но, има и други работи, Цане, што
јас ги чувам за случај некој многу паметен да се покаже.
Има некои што ја знаат историјата од тоа како се расправа
на кафански маси. Но, не ја знаат како била вистински.
Мислам дека во овие искажувања би требало да има и
нешто што не е толку познато...
151
Конески:
Извинете. Не мора се да се каже. Затоа што не е се

важно. Не е се важно. Јас би имал, на пример, да кажам
нешто и за Кочо Рацин. Мислам, што сум чул, како мисле-
ле за него, што мислеле. Тоа не го кажувам, затоа што ми-
слам дека е тоа, дека би било недостојно од моја страна, јас
некаква случајност таму да ја потенцирам. Не може тоа.
Гледајте, да Ви кажам јас. Треба да има едно здраво разби-
рање за тоа - што е историски валидно, а што е ирелеван-
тно. Историски валидно е што Венко Марковски, на
пример, е прв потпишан на македонскиот правопис. А јас,
ако треба, ќе кажам дека тој не беше првиот што му се по-
нуди да го потпише. Потпишуваа други, па имаше празно
место и тој горе потпиша. А после стана негатор на својот
сопствен јазик. Ова, историски е валидно, што тој го пот-
пиша, а ова сето е, ова што сега јас расправам, тоа сето е
анегдота. И, тоа нема никаква историска валидност. Исто-
риска валидност е тоа што тој учествуваше во таа Комиси-
ја. Мене никој не ме принуди јас да учествувам во првата
комисија. А после измислуваат фабули. /Се смее/. Меѓутоа,
јас гледам на сето тоа, на сите тие прашања, не како пљам-
пач, ами како историчар. Ова е важно, нели.
Па Вие самите кажувате сега дека сте отстапиле од

извесни свои стојалишта. Но бидејќи некои работи досега
не сте ги изнеле...
Конески:
Не. Не. Друго е јас да пишувам мемоари. А овој раз-

говор има таков карактер што треба да води сметка за исто-
риската димензија.
152
Добро. Да не се мисли дека се одело така мазно. Има-
ло, уште во почетокот, судири, спротивставувања. Што е
логично, зашто прв пат се прави договор за тие суштински
прашања...
Конески:
Тоа и говори дека дискусијата била слободна. А кој
кого можел да го натера да потпише?!
Но, сепак се експлоатира темата, особено од страна
на источните соседи, дека по диктат на Белград, сме праве-
ле азбука и правопис.
Конески:
Тоа е измислица. Тоа е совршена изм ислица Мене
ми е познато дека никаков диктат немало.
Вие ова и го имате веќе кажано...
Конески:
А, од друга страна, не само мене. Јас не бев сам. Ние
бевме комисија Ж иви се луѓето. Нека одат, нека ги
ирашаат дали имало диктат. И во која форма се изразил тој
диктат. Па, ние се боревме за тоа, самостојно да го решиме
тоа прашање и ние така и го решивме. А, дали некој ќе ве-
ли поинаку, тоа е негова работа. Дали некој тука ќе ни
признава заслуги или не, тоа ми е мене малку важно. Јас
никаква, никаква тука заслуга не барам за себе. Нити е тоа
за мене важно. Јас сум професор и сум писател. Јас имам
текстови и мене ќе ме судат потоа. Ако некој мисли дека јас
153
многу држам до тоа што во 1945 година сум се нашол во
ритуација нешто да помогнам околу решавањето на ја-
зичните прашања кај нас, многу се лаже. /Се смее/. Јас
воопшто не мислам дека за мене се сврзани некои историс-
ки заслуги. Нити чувствувам потреба за тоа, нити ми е тоа
потребно. На кого што му е потребно, нека го бара тоа. Но,
ќе кажам. Моите заслуги се содржат во текстовите што сум
ги напишал, во тоа што сум бил професор, нели, сум вос-
питувал генерации.
Во граматиката, во историјата на јазикот
Конески:
Така де. И тоа сето е оценувано. И позитивно, и кри-

тички, и негативно, и откажувано, и така натака. Тоа си е се
во ред. Само, со ова што го кажувам, сакам да го изразам
своето лично чувствување спрема тие работи. Нека биде
јасно дека јас можеби немам апарат за тоа, не сум мислел
дека некаква историска улога имам.
Тие настани после стануваат историски. Прв роман,

прв пат официјално усвоени азбука и правопис, и така ната-
му. Но, да одиме потаму. Вие отидовте за лектор во Маке-
донскиот народен театар. Кажувате дека сте се грижеле и
за репертоарот, еден вид драматург сте биле.
Конески:
Да. Да.
154
Па станало и свечено отворање на театарот со

претстава. Само, тука кратко време сте биле, веројатно.
Конески:
Да. На кратко време. Јас го преведов „Платон
Кречет”. Тоа беше онаа претстава со која се отвори теата-
рот. Потоа бев во Агитпроп, па во Министерството за прос-
вета.
После Театарот бевте во Агитпроп?
Конески:
Да. Така нешто. Или, едновремено. Имаше едно
кратко време. После во Министерството за просвета. И тоа
до 1946 година, до декември, кога се отвори Филозофскиот
факултет, каде што својот работен век го минав. На крајот
на 1944 година „Остен” го издадовме. Издадовме два броја.
Јас бев во редакцијата Таму има мои текстови без потпис,
и во поезија и во проза. Почнавме веќе 1945 година да се ор-
ганизираме. Во февруари, мислам во издание на „Остен”
излезе таа книшка „Гладна кокошка просо сонуе”. Јас го
имав тој настап на Народниот универзитет во Скопје.
Тоа било на 26 мај 1945 година. Тоа е денот на
одржувањето на Вашето предавање, што после беше објаве-
но во книшката „Македонската литература и македонскиот
литературен јазик”.
155
Конески:
Да. После почнавме да се интересираме за организи-
рање на уметничкиот живот. Знам дека прво формиравме
Друштво на писателите и уметниците. Тоа беше заедничко
Друштво. Јас знам дека го правев статутот на тоа Друштво.
Еден краток статут. Па, есента 1945 година почна да изле-
гува „Нов ден”, списание, како орган на тоа Друштво. Два
броја излегоа таа година. И тоа беше веќе наше вклучување
во литературата. И мое вклучување. Излезе поемата „Мос-
тот”. При крајот на таа година или есента, исто излезе и
мојата збирка на македонски народни песни. Тоа е антоло-
гија на Македонската лирика Во „Нов ден” објавив и ста-
тии за македонската литература. Исто и за јазикот.
Тоа ни биле нам први помагала во учењето. „Нов
ден”, Вашето предавање, статиите и така натаму. Но веќе
рековте дека сте имале напишано еден скеч, како студент
во Белград. Потоа друг во Прилеп, кој што сте го пратиле
на слободна територија, па се загубил. И ете, доаѓа третиот
драмски текст „Гладна кокошка просо сонуе”, кој е игран,
па и печатен како посебна книшка. Би Ве прашал, како се
случи токму Вие да дојдете на работа во Театарот?
Конески:
Како се случило, јас тоа не знам. Имаше персонално
одделение. Прво, кога дојдовме во Скопје ние од она преве-
дувачко одделение, што јас го формирав во Врановци, до-
бивме некоја просторија во зградата на сегашното
Собрание на СРМ. И, можеби по неколку дена, таа персо-
нална служба нас не распредели - еден ваму, друг онаму...
А мене ме определи за лектор во Народниот театар. Мене
никој не ме праша. Нити јас како сосем млад човек, тоа ми
беше прва служба, чувствував некоја потреба да дојде до
израз моето мислење за изборот на моето работно место.
156
Знам, некои луѓе, тоа го паметам, доста се интересираа ка-
де ќе бидат поставени. Можеби самиот театар ме барал, ми-
слам Ќостаров, Милчин, со оглед на тоа што им требаше
човек да води сметка за јазикот. Театарот е важно место ко-
та се работи за јазичната култура.
Каква беше ситуацијата во Театарот? Како тој ја
почнуваше својата дејност?
Конески:
Пред да биде отворен официјално нашиот театар,
имаше гостувања на некои трупи театарски, партизански.
На пример, дојде од Белград една трупа во која влегуваа
такви артисти што после стекнаа голема слава, како Раде
Марковиќ, Оливера Марковиќ, Љуба Тадиќ. А и наши тру-
пи настапуваа, на пример друштвото „Мирче Ацев”.
Освен Ќостаров и Милчин, кој ја сочинуваше таа пр-
ва екипа на театарот?
Конески:
Како што реков, главни фактори беа Ќостаров и
Милчин. Знам дека тие речиси секидневно, покрај другата
работа имаа таканаречени аудиции. Целта беше да се соста-
ви поширок артистички колектив. А во него беа веќе
вклучени нашите реномирани артисти Тодор Николовски
и Петре Прличко. Покрај нив, беа таму присутни, како
луѓе што веќе се занимавале со артистичка дејност М илена
Година, Димче Трајковски и неговата сестра Елена
Тешанова, Предраг Дишленковиќ и неговата сопруга
Блашка. И од помладите исто Благоја Црвенковски и Трај-
ко Чоревски. И, се прошируваше тој колектив преку чести-
157
те аудиции. И тука се вклучија Тодорка Кондовска, Вера
Вучкова, Мирко Стефановски, Оливера Филипова, Драга
Арсениевиќ, Добрила Пуцкова. Кандидатите идеа со
текстови од некои пиеси, што требаше да ги знаат веќе и ги
изговараа слободно, не да читаат, и едновремено се трудеа
да остават што подобар впечаток со својата гестикулација и
со сето она што влегува во глумата. А со мене, не знам да-
ли споменав, работеше и Гого Ивановски, којшто ми пома-
гаше во пречукувањето на некои текстови за театарот.
И, како почна да функционира тој прв ансамбал?
Конески:
Во прво време немаше поголеми драмски текстови.
Се даваа претстави со агитки, со едночинки. А некои од
тие текстови јас ги адаптирав, зашто ги земавме од некои
други наши театри. Знам дека еднаш требаше со голема
брзина, за кратко време, да се спреми некоја претстава и ар-
тистите не можеа да го научат текстот на памет. Им ги по-
деливме препишаните нивни улоги, а Ќостаров дојде на
идеја да ја спушти белата завеса и артистите зад таа завеса
како некакви силуети да настапуваат. Меѓутоа, беше не-
предвидено дека се гледаа и листовите што тие ги држеа
пред себе. А со доста големо залагање и со патос ги изгова-
раа текстовите. Впечатокот визуелно, беше многу комичен
баш поради тоа нивно старање. Тоа беше тој почеток и тој
живот во театарот во првите, четири-пет месеци, дури јас
бев таму. Тоа беа, така да кажам, коктел-приредби пригод-
ни, со гостувања и од страна на некои групи. А се приби-
раше и нов кадар, па постепено се создаде еден колектив со
којшто можеше да се подготви и онаа целовечерна
претстава „Платон Кречет”, со која беше официјално, ми-
слам на трети или четврти април 45-та година прогласено
отворањето на Македонскиот театар.
158
Тогаш нашиот јазик се уште не беше нормиран. Ка-
ко артистите го говореа на сцената. Колку Вие влијаевте на
нивниот говор?
Конески:
Некакво ниво сепак беше постигнато, бидејќи овие
партизански трупи имаа, иако ограничен, говорен опит.
Мојата работа беше да го дадам писмениот текст. И тој да
биде коректен. А потоа водеше сметка Милчин, којшто од
секогаш обрнувал големо внимание на јазикот. Тие водеа
повеќе сметка за јазикот од таа страна. Јас можам да кажам
дека премиерата на „Платон Кречет” беше репрезентатив-
на и во тој поглед. Во постигнувањето на една, сепак
издржана говорна форма на нашиот јазик на сцената. На
тоа се обрна доста големо внимание. Иако јас лично не бев
ангажиран во процесот на тоа конкретно моделирање на
говорната форма на сцената.
А дали имавте влијание на репертоарот?
Конески:
Мислам, не. Не но, во некоја мера, со оглед на тоа
што читав руски. Тогаш беа на мода некои руски пиеси.
Беа упатени на мене и како на преведувач. Јас го преведов
не само „Платон Кречет”, и уште некои драмски текстовИ
од руски јазик. За некои и не се сеќавам. Знам дека заеднО
со Киро Хаџивасилев, од Маргарита Алигер го преведовме
текстот „Зоја Космодемјанскаја”. Имаше таква нејзина
драма. Моја работа беше само да ги преведам стиховите.
Има партии во стих. И секако, да водам сметка воопшто за
изразот јазичен на тој текст. Мислам дека неколку такви
пиеси јас преведов. А тоа беше и некој удел и во создавање-
159
то, во креирањето на репертоарот, зашто, ако немаш кој да
ти преведе, тогаш немаш ни текст да го изведуваш. Не ми е
останато во сеќавањето дека имаше баш некое долгосрочно
планирање на репертоарот. Впрочем, јас бев во самиот
почеток. После си отидов, веднаш по оваа претстава „Пла-
тон Кречет”, ако не и порано, јас веќе бев на друга
должност.
А каква беше судбината на Вашата едночинка „Глад-
на кокошка просо сонуе”? За неа, само според насловот, се
сеќавам дека ја играше и нашата драмска секција во
Учителската школа.
Конески:
Таа едночинка ја дадоа во Народниот театар овде, во
февруари 1945 година. Главната улога ја играше Петре Пр-
личко. И, таа доживеа успех на премиерата.
Какво е нејзиното сиже на кратко?
Конески:
Тоа е хумористичен текст, во еден чин. Се работи за
една комична ситуација, во која ги поставувам некои при-
врзаници на монархијата. Тогаш беше актуелно избирање-
то на формата на државата. Се разбира, се знаеше дека тоа
ќе биде република, федерално устроена. Но сепак, во
меѓународниот контекст не беше без значење да се крева
глас против монархијата Ние тогаш го издававме „Остен”
и во него таа тема ја обработувавме. А со оваа моја ед-
ночинка почнавме и да издаваме серија на публикации на
„Остен”. За жал таа серија остана само на еден број, само на
таа едночинка
160
Што стана со неа по премиерата?
Конески:
На премиерата случајно се најде и Радован Зоговиќ,
гогаш дојден во Скопје по некоја работа. И Радован оценил
дека е многу добра едночинката, ама дека не е опортуно
баш во тој момент да се инсистира врз таа тема. И посове-
тувал да не се прикажува натаму. Веројатно била меродав-
на политичката клима во тој момент. /Се смее/ Почнале
разговори со Шубашиќ во тој момент и не требало да се
иритира другата страна или некои луѓе, што на некој
начин биле сврзани, можеби не цврсто, со другата страна.
Таа едночинка доживеа само премиера. Но во провинција-
та, јас случајно знам, еднаш во Струга, и подоцна, ја
слушнав преку гласноговорникот. На улица се слушаше.
Го читаа текстот.
Со сигурност може да се рече дека таа живееше на
сцената, но преку активноста на аматерските драмски гру-
пи. Но, она друштво на уметниците, постоеше кратко вре-
ме, после се пристапи кон формирање на Друштвото на
писателите на Македонија. Како се одвиваше таа актив-
ност?
Конески:
Во 1946 година веќе се пристапи кон образување на-
Сојузот на писателите на Југославија. Тогаш беше одржан
и првиот конгрес. Пред конгресот требаше да се форми-
раат републичките друштва на писателите. Но, составот на
друштвата подлежеше на една претходна, така да кажам,
санкција на тој централен, иницијативен одбор за форми-
рање на Сојузот на писателите на Југославија, со седиште
11 161
во Белград. Иво Андриќ беше ангажиран во тој одбор. По-
тоа, се сеќавам Исидора Секулиќ. Главен фактор беше Ра-
дован Зоговиќ, како претставник на Агитпроп на ЦК.
Имаше учесници, претставници од сите републики. Од Ма-
кедонија бев јас.
Како се вршеше зачленувањето на писателите во

друштвата, односно во Сојузот?
Конески:
Ние од Македонија предложивме осум членови и

двајца кандидати. Тоа беше првата јатка. Тој наш предлог
беше продискутиран и беше усвоен од организациониот
одбор. Всушност, за секој човек посебно се расправаше та-
му, мислам на сите писатели на Југославија. И се
решаваше дали да биде примен или не во Сојузот на писа-
телите, а тоа автоматски значеше дали треба да влезе во
составот на своето републичко друштво.
Таа процедура важеше за сите, и за веќе афирмирани

писатели?
Конески:
За сите. Имаше посебна дискусија, се сеќавам на при-

мер, дури и за Тин Ујевиќ, со оглед на некои работи што
му ги замераа. Дури тој не беше од политички причини ни
примен во Сојузот на писателите на Југославија. Тогаш, во
првиот момент. За секој човек посебно се дискутираше.
162
Па, тоа било голема работа, со оглед на бројното
членство во Сојузот.
Конески:
Имаше повеќе состаноци. Освен тоа имаше референ-
ти од републиките и прифаќањето на некои предлози
одеше брзо. А имаше некои случаи, каде што се јавуваа ди-
леми, разногласности.
Тој избор на членовите можеби за другите републи-
ки бил полесна работа, бидејќи таму имало веќе и афирми-
рани автори?
Конески:
Јасно. Ние немавме афирмирани автори. Меѓутоа,
ние логично, требаше да бидеме вклучени во структурата
па Сојузот на писателите. И се направи, по мое мислење,
она што беше можно и колку што беше можно, да бидеме и
ние, барем за почетокот претставени, сепак на еден при-
фатлив и достоен начин. Затоа не се одеше кон голем број
на членови во составот на нашето Друштво. Но, се избраа
луѓе што на некој начин барем со своите први работи вету-
ваа дека ќе придонесат нешто за македонската литература.
Тоа и се потврди натаму.
Вие бевте прв претседател на Друштвото на пистате-
лите на Македонија.
11* 163
Конески:
Да, јас бев тогаш негов претседател. И, наша делега-

ција учествуваше и на првиот конгрес на Сојузот на писа-
телите на Југославија во Белград. Можам да ви кажам дека
не ми беше лесна таа задача. Јас бев млад човек. Второ, неа-
фирмиран. Почетник. И оддеднаш требаше да се најдам во
кругот на така истакнати писатели, како оние што ги спо-
менав во тој одбор. Еден голем психички напор требаше да
издржам за да го најдам своето место, да го определам за
самиот себеси своето место во тој круг. Јас не сум го
доживувал така лесно тоа. Тој психички напор ми беше
тежок. Јас сфаќав дека, така да кажам, се мешам во една ра-
бота /се смее/ до која уште не сум...
За која уште немате покритие.
Конески:
/Се смее/. Но, барем во тоа бев сигурен, не си вообра-

зував дека нешто значам. И, веројатно, тоа ми помагаше да
се поставам добро и некако тоа создавање на нашето
друштво да оди на поелегантен начин, да се сфати како
нешто нормално, а да не придобива некои признаци на
претенциозност, на самопрогласување. Во секој случај,
многу пати во животот јас сум бил во таква ситуација.
Кои беа првите работи на Друштвото на писателите

на Македонија? Дали се сеќавате? Во што се состоеше не-
говата активност?
164
Конески:
Тогашните форми беа доста интересни. Една од фор-
мите беше одржување на неделните состаноци, на кои чле-
новите, па и други луѓе, читаа свои творби. Се отвораше
дискусија, се расправаше по тие текстови. Имаше понеко-
гаш и доста бурни дискусии, спротивставување на гле-
дишта. Освен тоа понекогаш се избираа теми за кои се
водеше расправа. А натаму идеа читања, како и денеска,
книжевните читања. Имаше контакти со други друштва,
соработка, прифаќање на писатели гости. Било од Југосла-
вија, било од странство. Почнаа да идат и писатели од
странство кај нас. Ние доста брзо го решивме прашањето
за сместување на Друштвото. Во 1948 година ние ја насле-
дивме зградата што тогаш му беше доделена на Друштвото
За соработка меѓу Македонија и СССР. Тоа е истава зграда.
Тогаш беше мала. После таа беше доградувана. И, имавме
тогаш, понекогаш и пошироки состаноци. Едно време
имавме и некаква поширока програма, од поширок култу-
рен карактер, што се одвиваше во просториите на
друштвото, каде што се отвори и клуб. Клубот стана една
форма за собирање не само на писатели, ами на сите умет-
ници, па тогаш имаше случаи на настапи на музичари, би-
ло со предавање, било со некоја изведба на певци и
слично.
Се сеќавате ли конкретно на некој разговор околу не-
кое литертурно дело, воопшто на атмосферата?
Конески:
Се сеќавам, само, мислам не би имало потреба сега
баш да изделувам некој посебен пример. На крајот на
краиштата можам една работа да ви соопштам, вака, како
илустрација за таа наша дејност. А таа има и една мала ко-
мична страна. Имено, кога се одржа прва изложба на
165
Друштвото на ликовните уметници на Македонија, ние,
еден состав на Друштвото одржавме состанок на кој ги из-
несовме своите впечатоци од таа изложба, сметајќи дека е
тоа потребно да се направи, бидејќи немавме подготвен
ликовен критичар. И со колективен ум, така да кажам, дој-
довме до некое мислење, па после некој зеде на себе и да
го формулира тоа наше становиште.
Тоа беше објавено некаде?
Конески:
Да. Во „Нова Македонија”. Тоа беше отпечатено под
индивидуален потпис, а не како...
Кој се потпиша?
Конески:
Ако се сеќавам добро - Киро Хаџивасилев, којшто не
беше член на друштвото, но соработуваше блиску.
Кои идеи струеја најмногу, со што ви беше мислата
преокупирана, на сите членови на друштвото во тоа време?
Конески:
Јас не можам сега за се да се сетам, нити ова што ќе
го кажам треба да го земете како нешто сосем сигурно и
166
прецизно формулирано. Имаше и конкретни поводи. На
пример, еден конкретен повод за расмислување беа подго-
товките за одржувањето на првиот конгрес на Сојузот на
писателите на Југославија. Ние требаше да дискутираме
како ќе настапиме таму. Кој ќе настапи. Со какви теми?
Инаку доминираше тогаш поетиката на социјалистичкиот
реализам и ние се стремевме да ја популаризираме.
Нашите судови доста зависеа од она што го изискуваше таа
поетика.
Со каков впечаток останавте од тој прв конгрес, што

се одржа во 1946 година во Белград. Кои прашања домини-
раа? Кој од македонските писатели настапи таму?
Конески:
Се што паметам тоа е онаа атмосфера во Коларчевиот

универзитет. Имаше реферати, имаше учество во дискуси-
ја, настапуваа различни луѓе. Но, право да ви кажам, јас и
немав тогаш вистинска претстава за тоа што значи кон-
грес. Имам едно незгодно својство да сум многу слаб
слушател на такви конгреси, собирања, симпозиуми. Дури
потоа постепено свикнував на конгресите. Повеќе ме инте-
ресираше контактот, во паузите, со луѓето, запознавањето,
отколку она што таму се кажуваше. Што можело да се
кажува? Па, се знаат идеите што тогаш доминираа во однос
на литературата. Знам дека главен збор во организирањето
на конгресот, не во самите настапи, водеше тогаш Радован
Зоговиќ. Знам дека од нашите, од Македонија, настапи Вен-
ко Марковски. Неговиот текст е печатен во „Нов ден”.
Може да се види за што говорел. Единствено се сеќавам де-
ка тој негов настап беше базиран на становиштата на То-
дор Павлов во неговата теорија на искуството.
167
А веројатно за вториот конрес што се одржа во 1952 -
та во Љубљана се сеќавате повеќе, бидејќи тој беше поат-
рактивен. Долго потоа се спомнуваше настапот на Крлежа.
А и воопшто, беше дојдено време кога идеолошкиот мраз
попушташе...
Конески:
И за вториот конгрес можам да го кажам истото, дека
баш многу до мојата свест не допреле со својата исклу-
чителна важност тие пораки што ги споменавте. Повеќе
паметам сцени од нашето патување во возот. А на самиот
конгрес во Љубљана, сигурно дека она што го говореше
Крлежа, остави впечаток. Меѓутоа, мене становиштето на
Крлежа ми беше познато и од порано, бидејќи јас уште
пред војната ги следев неговите текстови во списанијата
„Данас” и „Печат”. Ја следев неговата полемика. И, право
да ви кажам, тој момент за мене лично не беше којзнае ка-
ко длабоко доживување. Повеќе паметам една сцена што се
одигра тогаш. Милан Богдановиќ претседаваше на една се-
сија на конгресот и доби збор Станислав Шимиќ, критичар
од Загреб, брат на Бранко Шимиќ, големиот поет. И, изгле-
да дека на Милана не му се допаднаа становиштата што ги
изнесуваше Шимиќ и му упадна. И приближно рече дека
него го чуди како можат такви идеи уште и во ова време да
живеат. А тогаш, Станко Шимиќ, којшто беше жив, ситен
човек, како агресивно петле, да кажам, му се сврти од го-
ворницата накај него и му рече: „Дури сум јас жив и тие
идеи ќе живеат”. Нели е ова еден убав пример за тоа дека
духот не може лесно да се потчини и да се вкалапи. Ете, тој
момент повеќе ќе го паметам, отколку рефератот на Кр-
лежа. Јас се извинувам, ама веќе реков како ги доживувам
сите тие собири. Тоа зависи, веројатно, од мојата природа.
Уште како ученик, иако бев многу мирен кога седев во клу-
пата и оставав впечаток дека слушам, јас, заправо, ништо не
168
следев од она што го кажуваа професорите. Се минеше
покрај мене и бев како исклучен од училната.
Но, штом сме во тоа време и во темите на тоа време,

би Ве молел за еден краток одговор. Каков беше вашиот од-
нос спрема литературните конфронтации? Или, како сега
гледате на тие бурни полемики?
Конески:
Мене тој шум ми пречеше. Јас бев уверен дека некои

моменти надвор од литературата, па и моменти лични,
играат поголема улога во таа конфронтација, отколку вис-
тинските прашања на литературата, на литературната тео-
рија, околу кои може да се делат мислењата на луѓето. Тоа
го мислев и тогаш. За потврда на тоа може да ја земете мо-
јата статија „За македонската литература”, излезена во „По-
литика” мислам 1956 година.
А после препечатена во Вашата книга „Ликови и те-
ми”.
Конески:
Да, јас ја препечатувам во своите комплети. Таму
може прецизно да се види моето изнесено мислење за тоа -
во македонската ситуација што значи реално модернизмот
и реализмот. Изнесувам едно свое гледиште дека е посебна
ситуац ијата во литературата што допрва се создава. И дека
за таа ситуација, поделбите што важат во други некои сре-
днни, имаат поинакво значење.
169
Писателите се уште не беа до толку издиференцира-
ни на творечки план, за да имаат и наполно издиференци-
рани теоретски становишта, какви всушност однапред
застапуваа.
Конески:
Па, не беше нашата литература дојдена до тој степен
на својот развиток за да може реално да се постават некои
конфронтации. Ние имавме други задачи.
Главната карактеристика на дотогашниот наш лите-
ратурен развој Вие ја означивте, мислам, со она чувство за
полифоничноста на нашиот уметнички јазик...
Конески:
Точно. Ние имавме други дневни задачи. Јас инси-
стирам во таа своја статија на согледувањето на тие наши
специфични задачи. И, за мене, вклучувањето во тие рас-
правии беше до некаде механичко а не природно вклучува-
ње, што би се базирало на нашата реална ситуација во
книжевната дејност и во книжевниот живот.
Вие директно не се вклучивте. Зошто?
Конески:
Не се вклучив поради тоа. Не гледав потреба. Јас во
својата статија истакнав дека некои што се декларираа за
реалисти, најуспешни свои текстови напишаа на модер-
нистички начин. А некои модернисти, обратно, беа најус-
пеш ни применувајќи ја реалистичната постапка. На што се
170
сведуваат тогаш тие конфорнтирања? Само на извесни дек-
ларации, а за литературата не се важни манифестите, нити
декларациите, нити објавените становишта, а е важен
книжевниот резултат.
Добро, сепак објаснението сепак можеби лежи во ба-
рањето на поголема слобода за творецот? Да не се спречува
ниедна творечка постапка?
Конески:
Па, до тоа се дојде. Не? Таа слобода, макар до некоја
мера, ја имавме. А се натаму што беше, требаше да покаже
некаков резултат. А знаеме како се постигаат резултатите
ио литературата. Тие треба да бидат конкретни. А не зави-
сат тие од некоја веќе дадена апстрактна слобода или сло-
бода дадена во правна смисла.
171
VI
/23 и 28. 03. 1988/
Учество во формирањето на Фило-

зофскиот факултет во Скопје... Од
предавач до редовен професор... Соз-
давање на млад научен кадар... Спи-
санието „Македонски јазик”... Човек
се раѓа како педагог... „Речник на ма-
кедонскиот јазик”... За зрелоста на
нашата средина... Придонес во фор-
мирањето на Македонската академи-
ја на науките и уметностите... Семи-
нар за македонски јазик и литерату-
ра... Акција за научни контакти со
светот... За Андре Мазон и Андре Ва-
јан и за други слависти...
Од податоците што ги давате за себе се гледа дека
1945 година се земал некој замав на сите сектори. Во многу
од нив сте се вклучувале и Вие. Во театарот не останавте
долго време?
Конески:
Не. После бев префрлен во Агитпроп на ЦК. Но ис-
то, кратко време, пролетта 1945 година. А потоа преминав
во Министерството за просвета.
172
Што мислевте за својот позив тогаш? Имавте ли не-

која лична ориентација?
Конески:
Јас лично одев каде што ќе ме пратеа. Во тој момент
немав некоја своја идеја каде треба јас да се вклучам, во која
работа, и што треба да биде мој животен позив. И, како што
реков, третата работа ми беше во Министерството за прос-
вета. Јас мислев дека сето тоа е логично. Ме преместуваа,
сепак, во сектори, што имаа врска со мојата струка, со моето
образование. И бев задоволен. Кога бев во Министерството,
гаму останав подолго време, тогаш во 1946 година дојде и
онаа идеја да се отвори факултет. И тогаш мене од името
на Министерството ме вклучија во групата што требаше да
прави подготовки за отворање на Филозофскиот факултет.
Кои беа другите членови на таа група?
Конески:
Не знам, дали ќе се сетам за сите, но, беше Ѓорѓи
Шоптрајанов, како човек со веќе извесна универзитетска ка-
риера. Беше Поленаковиќ, Петрушевски од Белград. Јас
имав доста голема работа. Меѓу другото, одев и контакти-
рав и со повеќе луѓе, за да ја добијам нивната согласност да
дојдат за професори овде.
Наши луѓе или некои од другите универзитети?
173
Конески:
Тоа беа и наши луѓе. На пример, знам, и со овие што

беа во самата група, Поленаковиќ и Петрушевски тогаш беа
во Белград. Јас со нив контактирав. А тогаш во Белград ис-
то се случуваше да разговараме и со луѓе од други средини
во Југославија и од различни струки. На пример, знам дека
заедно со Петрушевски разговаравме со професорот Мит-
риновиќ, кој што после стана овде шеф на катедрата за ма-
тематика и е заслужен многу за нејзиното формирање.
Разговаравме со еден хемичар, Јелачиќ. Тука не се дојде до
договор. Тој не се прифати да дојде.
Тие катедри беа во составот на Филозофскиот факул-

тет?
Конески:
Филозофскиот факултет ги обединуваше и хумани-
тарните науки и природно-математичките. По тие контак-
ти и преговори, за кои бевме задолжени ние, и не се
сеќавам уште кои канали се користеа, се доби првиот сос-
тав на Филозофскиот факултет. Така што есента, негде во
ноември 1946 година, беше одржана и првата седница на
наставничкиот совет. Тогаш јас бев избран за предавач по
македонски јазик, заедно со Крум Тошев. Ние негде во де-
кември ги почнавме своите предавања. Прв настапи Тошев,
на 15 декември. Тој имаше прв час на нашата група, а после
и јас, можеби следниот ден.
Уписот на студентите веќе беше извршен?
174
Конески:
Да. Да. Примањето на студентите беше претходно
извршено. Беше оформен наставничкиот совет, техничката
служба, административната служба.
Зарем не се наследи некое искуство од бившиот фак-
тултет што постоеше во стара Југославија?
Конески:
Некои професори што биле на тој факултет, или ба-
рем асистенти, беа вклучени во нашиот состав. Да речеме,
освен Поленаковиќ, Урошевиќ, татко му на Влада
Урошевиќ, по географија. Меѓутоа, необично важно беше
што се наследи библиотеката. Тоа е јатката на нашата се-
гашна Народна и универзитетска библиотека. А всушност,
гоа беше збир од семинарските библиотеки на стариот фа-
култет. Во времето на војната, бидејќи се отвори бугарски
факултет тука, во тие семинарски библиотеки поставиле и
книги донесени од Бугарија, еден доста богат фонд. И така
гоа ние го имавме за почетокот, како заеднички фонд во На-
родната и универзитетската библиотека. Ние бевме прину-
дени од почеток да ги создаваме своите семинарски
библиотеки. И, се сеќавам, имавме само една просторија јас
и Тошев. Еден кабинет. Во тој кабиенет имаше еден шкаф,
во којшто почна да се создава нашата семинарска библио-
тека. Почетокот го направивме со тоа што прибравме ду-
пликати од фондот на Народната библиотека. После
постеспено тоа се разраснуваше, така што денеска библио-
теката во семинарот за македонски јазик е доста богата.
Вие кога првпат застанавте на катедрата пред студен-
тите?
175
Конески:
Датумот на своето настапување не го паметам, нити
паметам што сум говорел. Ја паметам возбудата на Тошев,
кога излегуваше од тој наш кабиент, /се смее/ како одеше.
Тој настапи на 15 декември, а јас веројатно еден ден, или
два-три дена потоа. Инаку, јас повеќе паметам како се под-
готвував за предавањата. Јас требаше да го земам курсот
„Увод во општата лингвистика”. Ние планот го правевме
по углед на планот на групите за јазик во Белград. Во тој
план, имаше предмети што јас ги владеев добро. Не тре-
баше специјално подготвување за тоа. На пример, старо-
словенскиот јазик јас многу добро го владеев. Можев
веднаш да пристапам кон предавање. Јас бев подготвен не
само со оној квантум што е потребен нормално за еден сту-
дент, ами многу пошироко бев информиран, да речеме, за
старословенскиот јазик.Читав репрезентативни учебници
на руски јазик, на немски јазик. Освен она што го добивав
од наставата на факултетот, јас сета таа информација уште
како студент ја усвоив. Меѓутоа, овој предмет, увод во
општата лингвистика, беше нов општо, на сите наши уни-
верзитети. И знам дека имав тешкотии дури најдов некои
помагала, што ме ориентираа како да навлезам во целата
таа материја, дури не создадов извесен свој план и дури пр-
вата година не мине и не се собра потребниот материјал за
предавања по тој предмет.
Дури дојде нашата генерација на Вашите предавања
1949 година или 1950 година, веројатно веќе ги бевте над-
минале тие тешкотии. Можам да кажам дека, можеби и по-
ради вашите убави предавања, уводот во општата
лингвистика ни беше најсаканиот предмет.
Конески:
Тој предмет после долги години го држев, потоа ме
наследи Оливера Јашар Настева. Многу подоцна. Јас исто
го предавав старословенскиот јазик многу долго време. Та-
176
му ме наследи Рада Угринова. А мене ми останаа до крај
два курса по Историјата на македонскиот јазик. Значи, Ис-
торија на македонскиот јазик и Историја на јазикот на сло-
ненската писменост во Македонија. Тие два курса ги водев
до крајот на своето активно професорување на факултетот.
Андревски:
Какви беа првите студенти? Имаше ли интерес за ма-
кедонистиката?
Конески:
Во почетокот ние немавме многу студенти. Па и
воопшто на нашата јазична група не се запишуваа голем
број студенти. Меѓутоа, во почетокот имавме многу добри
ст уденти. Подборот беше добар. И затоа можевме брзо да
создадеме една група од млади работници, што на стартот
се вклучија во работата како асистенти прво на самата гру-
на за македонски јазик, потоа и во Институтот за македон-
ски јазик, што го формиравме 1953 година. Тоа беше среќна
околност. Луѓето беа и позрели. А и дојдени, така да
кажам, од љубов на нашата група. Ги влечеше предметот.
И, тие имаа успех во студиите. Од нив се создаде оној кадар
што после целата работа ја влечеше напред во областа на
изучувањето на македонскиот јазик и воопшто со развито-
кот на македонистиката. Потоа, подоцна, ситуацијата се из-
мени. Се отворија други факултети во Скопје. Медицината,
техниката, почнаа повеќе да ги привлекуваат добрите кан-
дидати со оглед на тоа што ветуваа подобра позиција во
животот. Нам ни остануваа, така да кажам, оние што не
можеа на друго место. Често пати. Не обопштувам, бидејќи
имаше секогаш и добри студенти, што по некоја своја жел-
ба доаѓаа кај нас. Но, имаше еден добар дел што по нужда,
бидејќи не успеваа на друго место да се пласираат, се при-
бираа кај нас. И тогаш, јасно, самиот интерес за предмети-
те опаѓаше. Не можеше колективот вистински да заживее,
иа се заинтересира за некои прашања. Тешко можеше да се
ирганизира некоја дискусија на одделни научни теми. Но
12 177
некако работата одеше и натаму. За среќа секогаш имавме
барем извесен број луѓе што се јавуваа како научна прино-
ва.
Андревски:
Јас се сеќавам кога го слушав кај Вас првиот час по
старословенски јазик. Вие бевте многу сериозен. Тоа ми
направи впечаток. Тогаш првпат читав старословенски
текст. Ние го вртевме некако на руски, а Вие рековте -
читајте како што е напишано. А тоа, всушност ни беше и
полесно.
Конески:
Д а . На руски. /Се смее/
Какви беа Вашите врски со студентите. По кои
прашања најмногу соработувавте меѓусебно?
Конески:
Еден професор мора да има врски со студентите. На
часовите, преку семинарските работи. Тогаш имавме и
дипломски работи. Тоа беше многу важна форма. Секој
што дипломираше требаше да даде еден текст посериозно
обработен. Често пати тој текст требаше да значи некој,
макар мал, придонес кон македонистиката. Едно ис-
тражување. Ги воведувавме студентите во тие методи. Јас
можам да Ви кажам дека од тие дипломски работи шест об-
јави нашата катедра. Тие се користат и денеска, се цити-
раат во научната литература, во славистиката. Кога бев јас
во Њ ујорк 1961 година и шетав таму по една авенија, одед-
наш гледам - библиотека. Тоа е централна, градска библи-
отека во Њујорк. Решив да влезам во зградата. Во еден
огромен хол ги видов оние каталози. Знаете како изгледаат
тие. Кутии. И, не знам што ми дојде на ум - дај да видам, да
не има случајно некоја од тие семинарски работи мои. От-
178
иорам по имињата, да речеме -Видоески. И го наоѓам „По-
речкиот говор”. Угринова - „Говорите во Скопско”. Сите
наши печатени дипломски работи беа таму, во таа библио-
тека. Ги набавила. Не знам на кој начин. Тоа беше многу
фина форма на воведување на студентите во научна работа.
И, тука соработката беше многу блиска меѓу професорите и
студентите.
Денеска не се прави така?
Конески:
Не. Не денеска, ами доста одамна. Прво, кога почнаа
таканаречените реформи на високото школство, една идеја
беше што побрзо да се создава кадар. А тогаш се бараше да
се отстранат тие форми што изискуваат повеќе залагање кај
студентот и му пречат да дипломира. Се разбира, ги уки-
маа по барање на студетската организација дипломските
работи. А потоа, самиот наставнички совет, или, да кажам,
колегите од другите катедри почнаа да ни прават пречки,
излегувајќи од тоа - што сега баш само една катедра да из-
длва такви студентски работи?! И, средствата ни ги скрати-
ја. Поминаа неколку години и одеднаш нам, кои толку
ефикасно таа работа ја водевме во однос на вклучувањето
ма студентите во науката, почнаа да ни солат памет дека
ние студентите не ги вклучуваме во научната работа. А тие
јл уништија, истите тие реформатори ја уништија таа
наша акција. И мене ми беше страшно криво. Јас страшно
се лутев на тоа кога ќе речеа -,,а, не водат сметка катедрите
за вклучување на студентите во научната работа”. И отто-
глш, бидејќи една работа кога ќе се расипе после тешко се
поправа...
Кога ја почнавте својата педагошка и научна дејност
излегува дека Вие сте имале околу 25 години.
12
* 179
Конески:
Да, 25 години. Бев ангажиран, како што реков, прво
како предавач. По некоја година бев избран за вонреден
професор, а во 1957 година и за редовен професор на Фило-
зофскиот факултет. Од првата група студенти, бидејќи
меѓу нив имаше добри работници, се создаде млад научен
кадар. Зајакна самата катедра, а исто така беше можно во
1953 година да формираме и посебен Институт за македон-
ски јазик, оној што сега го носи името на Крсте Мисирков.
Со тоа беа поставени добри организациони основи за рабо-
та во областа на македонскиот јазик. И за научната работа и
за педагошката дејност. Јас лично доста време посветував и
на своето образование. Сакав да имам што поширока ин-
формација од мојата специјалност. Секидневно читав, ус-
војував и самиот јазици што не ми беа познати дотогаш, а
беа потребни за мојата работа, за моето специјализирање.
И секогаш она што самиот го усвојував, се трудев да им го
пренесам на своите студенти на еден колку што можам по-
јасен начин. Јас тврдев дека не знам една работа дури не
можам достапно на студентите да им ја објаснам. Ако не
можам нешто на студентите да им го објаснам, значи дека
самиот тоа се уште недоволно сум го усвоил.
Во прво време литературата од тој вид беше тешко
достапна, а нашата ги правеше своите први чекори, со не-
кои помали прилози. И тоа треба да се знае.
Конески:
Јас се трудев да им дадам помагала на студентите.
Иако јас не го предавав современиот јазик, ја напишав онаа
опширна Граматика на македонскиот јазик. Првиот том из-
лезе педесет и втората година, а вториот педесет и четвра-
тата. А подоцна, во 1965 година излезе и мојата Историја
на македонскиот јазик. Потоа излезе еден избор на тексто-
ви за изучување на историјата на јазикот на словенската
писменост во Македонија, правен заедно со мојата колешка
180
Оливера Јашар Настева. Многу важно беше што ние созда-
довме списание за македонски јазик и лингвистика.
Тоа е списанието „Македонски јазик”, што почна да
излегува во 1951 година. Многу, многу скромно изгледаше,
но беше прифатено како насушна потреба.
Конески:
Тоа прво излегуваше како билтен на нашата Катедра,
а потоа стана орган на Институтот за македонски јазик. Тоа
стана едно место каде што се пласираа нашите работи од
областа на македонскиот јазик. Едновремено и се стимули-
раше, а донекаде можеше и да се планира ангажирањето на
што поширок круг соработници од нашата средина. А
почнавме да привлекуваме соработници и од другите цен-
три од Југославија и од странство. Во списанието „Маке-
донски јазик” досега се излезени голем број трудови од
странски и од југословенски слависти. А тоа се трудови
што му се посветени на македонскиот јазик. Се разбира,
тоа имаше и свое посебно значење во однос на афирмација-
га на македонскиот јазик, зашто таа афирмација ни беше
потребна.
Убаво се сеќавам, ова списание во прво време имаше
голема улога во практиката на нашиот јазик. Расчистуваше
некои дневни проблеми. Во таа смисла соработуваа во него
наши современи писатели, новинари...
Конески:
Во почетокот ние бевме свртени изразито кон ја-
шчната практика. После, кога се јавија и други списанија и
кога имаше и друг простор што може да биде искористен
за таа цел, ние го ориентиравме списанието „Македонски
јазик” повеќе кон научни проблеми. Го ослободивме од таа
181
грижа за секидневната јазична практика, бидејќи неа ја
презедоа други списанија, како што е „Литературен збор”
или некои рубрики во весниците. Едновремено нашата ра-
бота, се разбира планомерно, не стихијно, се ширеше во
некои области. Како најважна акција можеме да го сметаме
тогаш проектот за Македонскиот речник. Идејата беше
пласирана во истото време кога ние ова списание, „Маке-
донски јазик”, го инициравме. Кога јас ги пишував грама-
тиките, веќе тогаш се направија првите чекори за
реализација на тој проект. По педесет и третата година, ко-
га беше формиран Институтот за македонски јазик, тоа
стана и главен проект на Институтот. И, како што знаете,
во шеесеттите години сукцесивно излегоа три книги на
Речникот на македонскиот јазик, со што сигурно, се сврши
една важна работа во областа на нашиот јазик, бидејќи по-
јавата на Речникот значеше и извесна стабилизација на
лексиката на нашиот литературен јазик. Сето ова, што го
споменав така малку несредено, се јави по некоја концеп-
ција. Не доаѓаше случајно. Сето произлезе од една замисла
за тоа што треба да добие приоритет за нашата дејност во
областа на македонскиот јазик. Што се однесува до работа-
та со студентите, исто ги вклучувавме во научната работа,
преку оние дипломски работи, што тогаш беа задолжител-
ни, што јас ги сметам како нешто слично на сегашните ма-
гистерски работи. Сега магистерските работи, се разбира,
обично и значат нешто повеќе, и тоа е продолжување на
студиите. Инаку јас сметам дека студентите имаа добар од-
нос спрема мене и ретко, речиси не паметам некој неудо-
бен случај.
Мислам не ќе се најде ниеден Ваш бивш студент од
сите генерации, што ќе тврди нешто спротивно.
Конески:
Иако важев за доста строг професор, јас заправо не
бев строг во однос на оценувањето, особено, на испитите.
Меѓутоа, некој респект имаше спрема мене кај студентите
182
и тоа придонесуваше и да се подготвуваат подобро. Инаку,
јас како педагог дојдов до едно сфаќање и го изразив во ед-
на максима. Јас велев подеднакво ми се драги и добрите и
слабите студенти. А зошто? Добрите го усвојуваат нашето
знаење, но и нашите заблуди. А слабите не го усвојуваат
машето знаење, но се ослободени од нашите заблуди. Така
што во развитокот, во конечниот резултат и едните и дру-
гите придонесуваат да се постигне нешто добро.
А имавте ли Вие една претходна подготовка за педа-
гошка работа?
Конески:
Немав подготовка во формална смисла. Значи, нити
сум бил на некој стажантски курс, нити сум предавал пора-
мо. Сум предавал по војната одвреме навреме, само на не-
кои курсови, што е малку да се смета за педагошка работа.
Меѓутоа, јас мислам дека човек се раѓа како педагог. И јас
лично имав на кого да се угледам. Самиот правев избор
ирво меѓу своите професори од кои сум учел. Размислував
кој предава подобро, кој предава полошо. Освен тоа имав
своја ориентација и во научната литература. Јас сум привр-
заник на јасноста. Сум ги следел оние научници, лингвис-
ти, слависти што умеат јасно да ја изложат материјата, не
се губат во фрази. А тоа, значи дека не се плашат ни да ги
покажат границите на своето знаење, односно незнаење.
Затоа, мислам, и во предавањата, што јас ги импровизирав,
јас лично имав само некои мали потсетници за предавања-
та и во она што го пишував како научен текст, се трудев да
бидам јасен. И на еден што пократок, поекономичен начин
да го пренесувам тоа што имам да го кажам.
Како беше организирана работата врз Македонскиот
речник? Оти, тоа е голема материја, за чија обработка тре-
183
баше и повеќе луѓе. Па се вршат разни испитувања, кон-
султации...
Конески:
Прво имаше една комисија од тројца. Тука беа профе-
сорите Петрушевски, Тошев и јас. Таа направи ин-струк-
ција за тоа како треба да се работи Речникот. Некои
модификации беа после внесувани, во текот на работата.
Требаше прво да се обезбеди материјал, да се ексцерпира
материјал од текстови. Некои текстови се ексцерпираа це-
лосно, од некои избор се правеше. И така, добивме една
картотека, еден почетен фонд. А во текот на работата тој се
богатеше. Во таа ексцерпција учествуваа голем број луѓе.
Но по формирањето на Институтот, па се до излегувањето
на Речникот, главно во Институтот тоа сето се правеше.
Се извинувам, зар подготовките за Речникот беа
почнати пред формирањето на Институтот?
Конески:
Пред да биде создаден Институтот веќе таа комисија
беше создадена, и инструкцијата беше...
А во чија надлежност? На Катедрата?
Конески:
Не на Катедрата. Таа комисија беше од тоѓашните
просветни органи создадена, од Министерството за прос-
вета. Но, се разбира, Катедрата беше место каде што таа ра-
бота почна да се одвива, пред да биде создаден Институтот.
Без да биде тоа формално задача на Катедрата. Тоа си беше
184
посебно тело, посебна комисија. На крајот на краишата тоа
беше и една подбуда за формирање на Институтот. Да
може да најде свое место овој проект за Речникот. И тогаш,
нормално, во рамките на Институтот натаму работата се
вршеше. Јас бев редактор на Речникот, а имав составувачи.
Тројца. Тогашни асистенти - Димитровски, Корубин и
Стаматоски. И јас и тие во текот на работата се старавме да
биде збогатен речничкиот фонд. Тој се пополнуваше по
различни начини и се пристапи и кон обработка на мате-
ријалот. Познато ни е во каков облик излезе Речникот.
Имаше една голема незгода, голема тешкотија, што тре-
баше да се совлада. Неа ја причини земјотресот. Излезе пр-
вата книга и веднаш потоа дојде во прашање довршу-
вањето на овој наш проект, бидејќи земјотресот не смете.
Меѓутоа, материјалот го извлековме, го пренесовме во Ве-
лес, дури не се создадоа повторно услови за работа на Ин-
ститутот.
Кога се земаа извесни текстови за обработка, се це-
неше нивната вредност како јазичен материјал, нели? Што
влијаеше - дали некој текст безрезервно ќе биде ексцерпи-
ран, а во некој друг ќе се изврши селекција?
Конески:
Се прават два вида ексцерпции - една е комплетна.
Се врши подбор на текстови според нивното значење. Има
и селективна ексцерпција, кога оној што врши испишува-
ње на зборовите се задржува само на поинтересни случаи.
Но и претходно се прави еден список на зборовите. Ние не
бевме во многу добра ситуација во тој поглед, со оглед на
тоа оти македонската проза беше доста слабо развиена то-
гаш. Ги користевме, се разбира, народните умотворби и
оние првите подобри прозни текстови. А исто така вршев-
ме ексцерпција и од поезијата. Но, за добивање на матери-
јал за еден речник пред се е важна прозата. После се
185
пополнуваше тој фонд во споредување со други речници
на јужнословенските и словенските јазици. Интернацио-
налниот фонд исто така се пополнуваше со користење на
речници на туѓи зборови и се собра еден доста богат мате-
ријал, колку што е нормално да се очекува од таканаречен
среден тип речник каков што е нашиот, од околу шеесет и
пет илјади единици.
Се сметаше ли тогаш дека се земени, главно, сите
зборови? Оти, сега веќе е јасно, дека можеме да бидеме не-
задоволни, па ќе речеме дека Речникот треба да се допол-
нува.
Конески:
Тој треба постојано да се дополнува. Знаете, тука си-
гурност не може да има. Може многу работи да се про-
пуштат. Тоа не е мала работа да се оперира со бројки како
што се педесет, сто илјади. Тоа се илјадници единици. И
може нешто да се испушти. И за развиен литературен ја-
зик се смета дека шеесет, седумдесет илјади единици го
сочинуваат фондот што е доволен за речник од среден тип,
не од енциклопедиски тип. И нормално можеме да смета-
ме дека основното било опфатено тогаш. Пропусти сигур-
но има.
А како е со научната терминологија, со термините во
разни научни области?
Конески:
Научната терминологија не може да биде вклучена
комплетно. Инаку, само во медицината има триста илјади
термини. Тие заправо и не припаѓаат кон речникот на на-
186
иионалниот јазик, ами кон речникот на одделните профе-
сии, на одделните струки. И, се разбира, за тоа треба посеб-
ни терминолошки речници да се прават. А еден речник на
литературниот јазик треба од терминологијата да го
вклучи тоа што е пошироко познато, и со кое оперира еден
образован човек. Кога еден образован човек чита, тој разби-
ра и некои математички термини и некои термини од тех-
никата, од биологијата и така натака. Тој фонд треба да
биде привлечен. А некои сосем специјални термини не
можат да бидат внесени, бидејќи нема никаква смисла. Нив
не ги употребува говорителот. Тие се во употреба само на
специјалистите. И само тие ги разбираат.
Сметате ли дека, особено со големиот подем на
нашата проза во последниве години, ќе има чувствително
збогатување на лексиката.
Конески:
Сигурно. Сигурно. Има повеќе многу нови единици
што треба да бидат вклучени. Се разбира, пак низ подбор,
бидејќи се што ќе употреби еден автор исто така не спаѓа
во националниот речник.
Зошто? И, малку чудно, нели?
Конески:
Па има таканаречени о к а з и о н и зборови што ав-
торот ги прави, да се изразувам малку попросто, по свој
ќеф. И, тие се употребени во даден момент за дадена цел и
тука живеат, во тој момент и во тој контекст без да влезат
но поширока употреба. Тоа се оказиони зборови. Затоа не-
кои автори и не треба да очекуваат дека макар кога ќе вле-
187
зат тие нивни зборови во еден речник за општа употреба. А
друго е прашањето ако се прави исцрпен речник. Таму
може и оказионите единици да бидат споменати. Меѓутоа,
речникот на литературниот јазик секогаш подразбира под-
бор. Во него влегува она што има некоја поширока санкци-
ја, а не она што некој човек искомбинирал, секако, не
случајно, ама само за даден момент и за дадена ситуација.
Понекаде има и една појава некои локализми или не-
кои деформитети да се протураат како новитети.
Конески:
Зависи дали е дојден погоден момент за нешто да се
пласира. Дали самиот тој елемент што се пласира попол-
нува некоја празнина, дали доаѓа до усвојување во колекти-
вот. Од сето тоа зависи дали ќе биде еден збор прифатен
пошироко или не. И дали ќе биде вклучен во речникот. Во
нации со поголема традиција, академиите имаат задача пр-
венствено да се искажуваат дали некој збор ќе влезе во
речникот или нема да влезе. На пример, Француската ака-
демија има таква задача. Се цени, кога ќе се јави некој нов
збор, или ново значење на некој збор, дали може да се даде
санкција за таа новост или се остава надвор од фондот на
националниот речник.
А сепак животот може да се служи со таа новост, со
тој нов збор.
Конески:
Се разбира, затоа и се јавил тој. Ама една од грижите
за јазичната култура се состои во тоа да се сфати дека не
може се што е создадено од индивидуалниот дух, не може
188
се да влезе во колективната ризница. Нешто ќе отпадне. Ту-
ка има просејување.
Денеска место се изразува некое незадоволство од
употребата на нашиот литературен јазик во јавното кому-
ницирање. А рековте дека треба да има просејување. Кој
треба да го прави тоа?
Конески:
Тоа треба да го прават сите. Сега имаме премногу
форми. Само, зависи како сме организирани, колку сред-
ства имаме. И зависи дали баш секогаш сме ефикасни. Има
премногу форми сега. Од институти, катедри, семинари,
курсови, воопшто образованието, весници и слично. Сето
тоа дејствува и резултатно дејствува. Ако човек има една
визија малку поширока, тогаш се е резултатно. Само, не
може преку ноќ да се создаде нешто за кое е потребна голе-
ма работа и голема усилба. Обично се незадоволни оние
што ништо не работат, а мислат дека некој треба да им
направи Речник преку ноќ. Нека повелат, тие нека напра-
ват. На секого му е дадена можноста да ја изврши таа рабо-
та. Само е малку тешко тоа да се прави.
Јас мислев и на оние луѓе кои што можеби имаат не-
која јазична култура, но не се специјалисти за овие
прашања. И тие одвреме навреме ќе изразат некое незадо-
нолство од јавната употреба на овој или оној збор.
Конески:
Тоа се нормални реакции. Секаде тоа го има. Затоа и
Ви споменувам за некои културно постари, поразвиени
средини. Тие имаат и поголема материјална можност, да
189
речеме, да изберат четириесет луѓе, на кои никаква друга
должноет не им даваат, освен еднаш месечно да се соберат
и за еден збор да дискутираат. А јас Ве прашувам кој мене
би ми дал таква можност. /Се смее/. Разбирате? Меѓутоа, во
наши услови, сепак се прави доста. Во таа реакција на
одделни луѓе има нешто многу здраво, бидејќи се по-
кажува каде треба евентуално да се интервенира. Но, поне-
когаш може да има дури и нешто многу болно. Може тоа
да биде случај на обична алергија. Некој е алергичен на
мирис, некој на боја, некој може на збор да биде алергичен.
И сега, прашање е на оценка што е во таа реакција нависти-
на здраво и што води кон едно прочистување на атмосфе-
рата, а што е резултат на обична, да кажам, алергичност на
некои лица, коишто својата болест ја прават проблем на ко-
лективот. Има луѓе што од се се лутат. /Се смее/.
Точно. Сме добивале такви опширни писма... А се-
пак, сметате ли дека можат да бидат загрозени некои про-
цеси во развојот на нашиот литературен јазик. Особено
што ние не сме изолирана средина, па не можеме да стави-
ме некакви цврсти бариери пред непожелните влијанија.
Конески:
Од нас зависи дали нашата јазична средина ќе биде
загрозена или не. Ако гледаме реално, ние имаме огромен
напредок во литературата и во науката за овие неколку де-
цении. Земете ја само литературата, земета ја македонската
проза. Четириесет и петтата година воопшто ја немаше.
Некои мали раскази. Скромни. А денеска ние имаме многу
добри романи, што можат да стојат во секоја литература.
Имаме една засилена продукција. Тоа не зборува за еден
процес што водел кон упадок, ами зборува за процес што
водел кон издигање. А што во нашата средина има луѓе не-
доволно и образовани и самосвесни да ги ценат тие успеси
и да ја читаат таа литература, и да се воспитуваат на неа, и
190
својот јазик да го градат на неа - тоа е друго прашање. Тоа
е прашање на самата зрелост на нашата средина. И тука
има многу компоненти. Треба тоа да се расчлени. Тоа е за-
иача на една голема социолингвистичка студија.
Има и генерации што порано се школувале на други
јазици...
Конески:
Не е важно тоа. И овие, што напишале најубави рабо-
ти на македонски јазик, исто учеле на различни јазици.
Важното е дали тој човек навистина го сака и има ли сим-
патија за она што како духовна вредност се создава во него-
вата средина. Или му е потчинет на чувството на
инфериорноста, што дури потценува се што добро ќе се
направи во неговата средина, мислејќи на тоа дека другите
подобри работи создаваат, што на крајот на краиштата е и
точно. Ама наша задача не е да се потчинеме на таа ситуа-
иија, ами да се трудиме колку што можеме да го достигне-
ме она рамниште, што е постигнато сегде во културниот
свет. А кај нас има една категорија луѓе, во различни спе-
цијалности, што се, би рекол, недоволно културно зрели,
па и недоволно свесни како припадници на една средина
што сака да се афирмира. Тие се готови многу лесно да
паѓаат во апатија, во песимизам и дури црната страна, иако
таа постои, уште поцрна да ја прават, а светлите моменти
да не ги забележуваат, бидејќи не се ни способни за симпа-
тија. Ним им пречи ако некој во нивната средина нешто
постигнал.
Има луѓе што со некоја аверзија се однесуваат спре-
ма преведените дела од странските литератури на маке-
донски јазик. Бездруго, има и послаби преводи, но...
191
Конески:
Е, тоа е... Затоа велам дека тие работи се комплицира-
ни. Притоа треба да им се каже дека има македонски прево-
ди што и тие со задоволство би ги читале. А прашањето
што навистина има лоши преводи, тоа е веќе друго
прашање. И, тука не е крив јазикот / се смее/, ами се криви
лошите преведувачи и нивните работодатели. Тоа спаѓа
веќе во чиста социологија. Да. И, јасно, ние губиме ако да-
ваме слаби преводи. Подобро е помалку да преведуваме, а
да бидат издржани преводите, отколку на макар кого да му
даваме... И нормално, ќе има и такво негодување. И јас не
би читал лош превод, кога можам да читам на оригинал,
или на некој друг јазик подобар превод.
Повеќе или помалку Вашето име е сврзано со форми-
рањето на низа значајни културни и научни институции.
Мислам дека е таков случајот и со формирањето на Маке-
донската академија на науките и уметностите.
Конески:
Академијата беше формирана во 1967 година. Јас
лично во овој случај не бев еден од иницијаторите.
Зошто? Мислевте дека не е време, дека не се создаде-
ни потребните услови?
Конески:
Па, не знам. Не бев некако сигурен. Просто, не бев за-
интересиран, разбирате. Меѓутоа, дојде до таа иницијатива
и тогаш мене ме ангажираа. Тоа не беше случајно.
Причината беше таа што јас веќе бев дописен член на ака-
192
демиите во Загреб и во Белград. И, требаше сепак малку по-
веќе да придонесам за формирањето на една таква институ-
ција и кај нас. Требаше прво да се создаде матична
комисија, што ќе го избере првиот состав на Македонската
академија. Јас одев до другите академии. Се консултирав.
Се доби тој состав. Секоја од академиите даде по еден свој
претставник во нашата матична комисија. А од Скопје вле-
говме во нејзиниот состав Поленаковиќ, Ксенте Богоев, ка-
ко тогашен ректор и јас. Матичната комисија ја спроведе
постапката, што е нормално во такви случаи. Реферати тре-
баше да се напишат за кандидатите, да се даде оцена. Тоа го
паправија оние членови од другите академии. И потоа се
изврши избор врз основа на тие реферати, што беа ум-
ножени во посебна книшка. Прво беа избрани четириесет
члена. Тоа стана во Охрид, на едно заседание, мислам при
крајот на август 1967 година.
Тогаш вие бевте избран и за прв претседател на Ака-
демијата, нели?
Конески:
Таа есен во Скопје. Тогаш се конституираа и телата
на Академијата: претседателство, одделенија, така што то-
гаш јас бев избран за претседател. Веднаш требаше да се
решаваат многу технички прашања и прашања сврзани со
правните акти, кои требаше да го регулираат работењето
на Академијата. Немавме простор. Во почетокот на 1968 го-
дина, пролетта, успеавме да ја добиеме зградата на Шка-
перда. За тие месеци го донесовме Статутот, другите
правни акти. Ја вклучивме нашата Академија во составот
на Советот на академиите на Југославија.
А веројатно стапивте во први контакти со некои ака-
демии надвор од Југославија?
13 193
Конески:
Една од првите работи ни беше да ги известиме ака-
демиите во светот дека е формирана нова академија во
Скопје. Напишавме едно такво писмо и го испративме.
Имавме доста добар одглас. Поздрави од многу страни
имаше. И од тука натаму се почна по некој план да се одви-
ва. Правевме и програма на Академијата, за непосредна ра-
бота и на подолги рокови. Почнавме да ги развиваме
службите при Академијата, библиотеката, архивот, адми-
нистративните служби. Бевме доста зафатени и со изград-
бата на новата зграда. Осум години јас требаше, главно, на
тие работи да бидам посветен.
Два мандата.
Конески:
Два мандата, да.
Вие, како познавач на нашето минато и како негов
меродавен толкувач, особено во полето на културата и
просветата, дали гледате некоја претходница на овие ин-
ституции, за кои веќе зборувавме? Може ли така да се рече
за некои пројави во минатото наше...
Конески:
Бидејќи тоа некои го велат - може да се рече. Само,
тоа е смешно. Но тоа некои го прават, да речеме и во други
земји. Одеднаш едно студентско друштво се зема како
почеток на академија. Тоа зависи од чувството за добар
вкус, дали човек така ќе настапи или не. Јас лично тие ра-
боти не ги сакам. Тоа се пресилувања во смисла на праве-
194
ње на митови. Не велам дека само ние тоа го правиме. Во
сите народи има таква наклоност, да речеме, за стотина го-
дини или двесте почетокот да го поместат наназад.
Можеби нам ни е тоа потребно. Но сепак, во некои
реални рамки...
Конески:
Не, потребно ни е ние да работиме. Потребно ни е да
бидеме ефикасни, на пример, во Охрид денеска, а не да
правиме од Охрид и она што било и она што не било.
Го спомнавте Охрид. Ете, таму се одржува и Семина-
рот за македонски јазик и литература. Имавте ли Вие учес-
тво во неговото покренување и обмислување?
Конески:
Имав. Идејата не беше моја, но особено ја форсираше
Владо Малески. Тогаш мислам дека тој беше во Комисијата
за културни врски со странство. Тој беше загреан. После и
мене ме ангажираа и така се советувавме и почна да работи
тој семинар. Мојата идеја беше повеќе да каниме одделни,
веќе изградени научни работници, да им даваме научен
престој тука или да печатиме нивни работи. Јас мислев де-
ка можеби понеекономично е одржувањето на вакви семи-
нари. Меѓутоа, времето покажа дека има смисла и таа
форма, бидејќи тие семинари дадоа свои резултати.
Се мисли дека обично помалите нации, понеразвие-
ните култури организираат вакви форми. Мислам дека тоа
н е е точно.
13* 195
Конески:
Не е сосем точно. Не е точно, бидејќи, во некои земји
има голема традиција на одржување на вакви семинари,
курсови. Земете ја Франција.
Да, таму даваат дури и едногодишни стипендии за
странци, кои сакаат да изучуваат некое прашање од култу-
рата, науката итн.
Конески:
Да. Да. Има и посебни курсови. Не само во Париз.
Знам, на времето во Гренобл, можеби и досега тоа трае та-
му, одеа дури некои гимназисти, јас кога учев гимназија, во
летниот период да го учат францускиот јазик.
И оваа форма на дејстување, меѓу многуте други, по-
кажува дека врските со светот на културен план се многу
важни за една нација, при се што таа нација ќе ја чини во
материјални средства. Но јас сепак би сакал да ве вратам
малку наназад, да се потсетите за Вашите врски со светот,
односно со одделни луѓе или институции, а со кои врски
се афирмирала нашата култура, особено нашиот литерату-
рен јазик.
Конески:
Во почетокот, кога ја формиравме Катедрата за маке-
донски јазик, ние, со Крум Тошев, воспоставивме контакти,
главно, во Југославија. Меѓутоа, од 1950 година почнавме
една далеку поширока акција. Се решивме да стапиме во
контакт со светот, притоа мислам на славистиката, на
нашата специјалност. Важен чекор во тој поглед беше ини-
196
цирањето на списанието „Македонски јазик”. И, тогаш
почнаа од различни земји да се јавуваат луѓе, наши колеги,
што не посетуваа. Меѓу првите, знам, беше Реџиналд Де
Бреј, тогаш професор од Лондон, којшто сега живее во Ав-
стралија како пензиониран професор и е странски член на
Македонската академија на науките и уметностите. Резул-
татот од таа негова посета беше за нас важен, затоа што тој
го вклучи македонскиот јазик во својот учебник за словен-
ските јазици, кој што стана стандарден за англоамерикан-
ските универзитети. Исто така дојде од Хелсинки профе-
сорот Валентин Кипарски, со својата сопруга. Нив ги прид-
ружив јас лично и до Прилеп, Охрид. Приближно во исто-
то време, негде во почетокот на педесеттите години. А
секако беше посебно значајна посетата на Хораст Лант,
професор на Харвардскиот универзитет во Кембриџ, во Со-
единетите држави. Тогаш уште млад професор. Тој беше
учесник на еден семинар за нашите јазици на Блед. Таму
се запознав јас со него и потоа тој дојде во Македонија. Ос-
тана, мислам цели два месеца и за тоа време собираше ма-
теријал за својата Граматика на македонскиот литературен
јазик. Наскоро таа книга излезе. Овде во Скопје ја печатев-
ме и содржеше не само граматички опис на нашиот лите-
ратурен јазик, ами и еден избор на текстови од ма-
кедонската литература и еден речник од околу осум илјади
збора, македонско - англиски.
Андревски:
Мислам дека тоа беше прва граматика на македон-
скиот литературен јазик, наменета за странство?
Конески:
Да. Таа книга е, се до денеска, најчесто цитираната
работа кога станува збор за македонскиот јазик. Таа придо-
несе многу за афирмацијата на нашиот јазик меѓу славис-
тите. Пишувана солидно, со еден метод современ, таа и по
своите квалитети го привлекуваше вниманието. А освен
197
тоа откриваше и една нова област интерсна во рамките на
славистиката. Тогаш почна нашата акција и таа се разви-
ваше се пошироко, така што, можам да кажам, дека во еден
период, можеби од петнаесет години, скоро и немаше по-
виден славист од светот да не беше дојден во Скопје,
пречекан од нас, да не држеше овде предавања. А едновре-
мено со тоа одеше една размена и ние почнавме да добива-
ме покани, да одиме во различни центри во светот и во
словенските земји. И во други земји. И, сето тоа се разви во
една многу богата соработка. Ние списанието „Македонски
јазик” многу брзо почнавме да го отвораме и за македонис-
тички прилози од странски слависти, како и слависти од
другите центри во Југославија. Една оцена за таа наша деј-
ност дојде наскоро од познатиот италијански лингвист
Пизани, којшто напиша дека просто зачудува енергијата со
која од Скопје се води акција за афирмација на македонски-
от јазик. Втора оценка, што ми е мене позната, тоа е од по-
којниот професор од Белград, Бошковиќ, којшто рекол дека
ние не чекавме признание со скрстени раце, ниту само во
рамките на Југославија, ами одевме во светот. И тоа приз-
нание го добивме од светската славистика.
За да дојдат тие признанија секако е вложена една
огромна работа?
Конески:
Не само од мене. Од сите мои колеги. Таа работа не
можеше со силите на еден човек да биде свршена. Ние дол-
го време бевме и главен доставувач на македонската лите-
ратура за славистичките библиотеки во светот. Се
допишувавме, пакувавме и пречевме на факултетската ад-
министрација, меѓу другото, со големи издатоци за
поштенски пратки. И, јас 1964 година, на едно заседание на
Друштвото за македонски јазик и литература, можев да
поднесам реферат под наслов „Афирмација на македонски-
198
от јазик” во кој веќе маса вакви работи, што одеа во прилог
на таа афирмација, можев да приведам. Натаму дојде вове-
дувањето на македонскиот јазик или како посебен предмет,
или во рамките на компаративната словенска граматика, на
повеќе универзитети во светот. Се јавија повеќе специјал-
ни трудови посветени на нашиот јазик. Почнаа дисерта-
ции да се изработуваат. Било со наша помош, со тоа што
докторантите овде престојуваа извесно време, било и неза-
висно. И сето тоа беше уште збогатено со нашето вклучува-
ње во работата врз меѓународни лингвистички проекти.
Пред се во рамките на славистиката. Но и надвор од неа.
Како пример ќе го посочам нашето учество во изработката
на општословенскиот, на карпатскиот и на европскиот
лингвистички атлас. Тоа се големи меѓународни проекти
во кои учествувавме и ние и каде што е соодветно застапен
македонскиот јазик. Сега веќе тие проекти се напреднати
толку, што веќе излегуваат одделни томови, па и ние ќе из-
даваме некои томови од општословенскиот и од карпатски-
о т атлас, овде, во Македонската академија.
Се извинувам. Мислам дека имало слависти и од по-
рано што се интересирале за македонскиот јазик. Не биле
први овие што пројавиле љубопитство во педесеттите го-
дини, кога веќе беше формиран македонскиот литературен
јазик.
Конески:
Да. Се разбира, имало луѓе што биле поблиску запоз-
нати со македонската лингвистичка ситуација или, како
што се вели сега, социолингвистичката ситуација и пора-
но, дури и пред војната. Еден центар е Париз, каде што ра-
ботеа професорите Андре Мазон и Андре Вајан. Тие веќе
во периодот меѓу двете светски војни имаа објавено некои
капитални дела за македонските дијалекти.
199
Вие сте се среќавале со нив?
Конески:
Како не. Како не. Вајан стана и член на нашата Ака-
демија. Кога јас го поканив да стане нејзин член, тој веќе
имаше околу осумдесет години. И ми одовори на мојата
покана дека во негови години почести не се бараат, ама и
не се одбиваат /се смее/. Инаку, и Мазон и Вајан во Париз,
во Институтот за словенски студии, го издаваа многу поз-
натото списание „R e v u e d e s e t u d e s s l a v e s ”. Тоа из-
легува и до денеска. Мислам продолжува да излегува.
Веднаш по првите броеви по војната веќе го нотираа тоа де-
ка е создаден, е унифициран, нормиран, македонскиот ли-
тературен јазик. Отворија дури посебна рубрика во
библиографијата за македонскиот јазик. И таму ги нотираа
наш ите работи што излегуваа во првите години по војната.
Низ предавањата на факултет Вие не запознавте со
нивните гледишта за македонските дијалекти.
Конески:
Да, тие ги проучувале македонските дијалекти. Тие
биле на Солунскиот фронт. Двајцата. И, таму се запознале
со говорите во Леринско, во Костурско. Добиле и материја-
ли. Некои пишувани текстови прибирале од тој терен. И
отаде потекнува нивниот интерес за македонистиката.
Инаку, Мазон, којшто беше постар, со славистика се бавел
поодамна, уште пред Првата светска војна, како лектор во
Русија.
Можеби тие и немале комплетен увид во нашата ја-
зична ситуација, особено во одделните пројави кај нас за
200
создавање на македонски литературен јазик, а сепак, низ
своите научни анализи, ја истакнуваат посебноста на маке-
донскиот јазик.
Конески:
Сега, тоа треба малку повеќе да се објаснува. Тие ги
обработуваат македонските дијалекти како посебна група.
Се разбира, секогаш во компарација со бугарските и срп-
ските дијалекти и со соодветни извори, како стои во тој
иоглед, каква е состојбата. Меѓутоа, Вајан има една значај-
на статија „Проблемот на словеномакедонскиот” излезена
пред војната, каде што му е блиску сфаќањето дека има
перспектива да се оформи посебен македонски литерату-
рен јазик и дека почетоците негови треба да се бараат веќе
по 19-от век. И, така и стана. Така она што се случи кај нас,
цојде како...
...како потврда на таа негова теза.
Конески:
Инаку, да речеме, аналогно нешто имате и во други
земји. Да речеме, во Советскиот сојуз. Таму е многу важна
работата на Селишчев, којшто има ред студии дадено за
македонскиот јазик. Неговото гледиште не е така јасно во
поглед на можноста на македонскиот јазик како посебен да
се третира. Тој обично ја истакнува блискоста со бугарски-
от јазик, дури и во насловите на неговите трудови. Меѓу-
тоа, тој го разбудил меѓу своите ученици интересот за
македонската дијалектологија, за лингвистичката ситуаци-
|а по Македонија. Па дури и имал еден курс специјално за
македонскиот јазик на Универзитетот во Москва, непос-
рсдно пред војната. И, во советската енциклопедија од 39-
та година, од перото на неговиот ученик Бернштејн,
излегува статија за македонскиот јазик, како за посебен ја-
201
зик. Непосредно по војната, Бернштејн дава во списанието
на Академијата на науките во Москва едно Резиме на сво-
јот труд веќе напишан за македонскиот јазик. За жал, тој
труд после не се појави, со оглед на некои историски окол-
ности, што настапија 48-та година.
Но независно од тоа, може да се рече дека имаме еден
поширок интерес за нашата ситуација во поглед на јази-
кот.
Конески:
Од ова се гледа дека веќе и таму, во СССР, имало под-
готовка да се прими новата реалност. Исто во Полска, во
Краков. Пред војната работел во Македонија, на теренот,
професорот Мјечислав Малецки. Особено работел во Со-
лунско. Тој има значајни трудови дадено за дијалектите од
солунскиот крај. И тој ги согледува специфичностите на
македонската дијалектна група, без во тоа време да говори,
за една група врз која се оформува посебен литературен ја-
зик. Тоа уште не било доволно познато, нити тие процеси
биле уште така да кажам, од славистиката доволно евиден-
тирани. Но, веќе неговите ученици, на таа база, се предрас-
положени за да ја прифатат онаа ситуација, што кај нас се
создаде по прогласувањето на нашата Република и норми-
рањето на нашиот литературен јазик. Еден од неговите
ученици е Збигњев Голомб кој што има огромни заслуги за
изучувањето на македонскиот јазик, посебно во балкано-
лошка перспектива. А интересна е ситуацијата со Лант и
со Кипарски. Лант првпат се заинтересирал во Прага, кај-
што бил на специјализација и кајшто професорот Антонин
Фринта држел еден факултативен курс за македонскиот ја
зик.
Која година?
202
Конески:
Па, негде, веројатно 47-та, по војната. Точно не паме-
гам. А професорот Фринта јас го запознав. Тој беше веќе на
90 години кога јас го запознав. 'Гој се бавеше со лужичко -
српските јазици. Значи со мали јазици. И веројатно отаде
се заинтересирал за македонскот јазик како за јазик на мал
народ и одржал специјален курс во Прага за оние што сака-
ле, за волонтерите, што сакале да го слушаат. Л ант таму ги
слушал неговите предавања и отаде потекнува неговиот
првобитен интерес за македонскиот јазик, па после со мене
се запозна на Блед и дојде кај нас и ја напиша таа грамати-
ка. А Кипарски во Хелсинки се запознал со покојниот Пен-
ко Здравковски, којшто беше југословенски амбасадор во
Финска. И отаде неговиот интерес за Македонија. И со за-
лагање на Пенко Здравковски тој дојде кај нас. Го водев и
во Прилеп и во куќата на Пенко Здравковски го запознав со
неговите браќа, роднини и така натака.
Овие врски постепено стануваа и лични врски, па се
продлабочуваа контактите.
Конески:
Како не, како не. Ние навистина стекнавме доста
мријатели. И меѓу постарата генерација на слависти,
коишто не прифаќаа така да кажам со внимание. И меѓу
своите врсници. Тука веќе можеме да зборуваме и за лично
пријателство. Да Ви кажам, тоа е многу важно, затоа што
кога еден човек лично го познаваш, самото тоа те за-
должува да се однесуваш повнимателно и спрема работата
што тој ја врши. И да мислиш на своите постапки. Ако не
го познаваш, нема да водиш толку сметка нити за него, ни-
ти за она што тој го прави. И нема доволно респект да се
пројавува во тој случај. Јас прво си мислев дека развивање-
то на премногу контакти, меѓудржавни, меѓународни,
203
можеби и многу средства ангажираат. Не бев свесен колку
се исплаќаат тие средства поради овие моменти што сега
ги истакнав. Сето тоа се испалаќа.
Дали се сеќавате за некоја средба со тие луѓе за
нешто што подолготрајно се задржало во Вашето сеќава
ње?
Конески:
Како не, може многу за нив да зборувам. Има толку
многу /се смее/ што не би знаел што да изделам. Добро да
Ви раскажам само за контактот со постарата генерација,
Што се однесува до моите врсници - се знае. Ние сме се
спријателувале, сме се наоѓале, сме биле заедно и на весел
би и во шеги. Шеги сме правеле и на собири. И се до
пишувавме. И така натака. Но, можеби е поинтересно
нешто да ви раскажам за запознавањето со луѓето од поста-
рата генерација, што беа дури над 60 или 70 години, кога
ние ја почнавме својата работа. Два такви случаја ќе ви рас-
кажам. Прво за Тадеуш Лер Славински, шеф на славистика
та на Јагелонскиот универзитет во Краков. Еден од
најпознатите полски слависти. Тој дојде овде во Скопје во
педесеттите години, негде можеби околу 56-та година и јас
го придружував. Пак го посетивме Охрид, Прилеп и кај ме
не дома тој направи посета. Тогаш моите родители живееја
во Прилеп. Јас и не знаев тогаш, а подоцна дознав, и од не
го и од неговите пријатели, дека тој бил многу пријатно
изненаден од атмосферата во нашата куќа и од мојот однос
спрема родителите. И тоа му се свидело толку што на некој
начин сум направил впечаток на него и тој ме покани мене
една година или две потоа. Ме покани во Краков. Јас држев
таму предавање на славистичката нивна група. Тоа зна-
чеше отворање на сите врати за соработка со полската сла
вистика. Тој беше академик. Тој мене толку ми покажи
внимание што дури направи еден прием во својата куќа зи
своите пријатели, професори, каде што веројатно учеству-
иаа можеби дваесеттина души. И таму да ме претстави, да
пм расправа како бил со мене во Македонија, што видел и
така натака. Интересно, дека тогаш јас се подготвив за тој
прием. Тоа требаше да биде негде околу пет попладне. Ми
ја даде адресата и јас одев таму. Се разбира, како човек што
води сметка да се претстави добро при посетата, купив еден
добар букет цвеќиња за госпоѓа Лер Славински. Ја најдов
улицата „Алеја Словацкијего”, знам - број еден. Пред да
влезам во зградата, гледам пред мене еден човек. И тој вле-
гува. По изглед, исто како да оди во посета. И јас си за-
клучив дека тоа е еден од оние гости што ги поканил
професорот Лер Славински. И, одам по него, по скалите.
Тој влегува во една врата на првиот или вториот кат, и јас
влегувам по него со оној букет. Излегува еден непознат
човек и ме гледа зачудено - што барам јас сега со тие
цвеќиња /се смее/ ги носам малку сепак несрачно. Сум вле-
г о на погрешен кат и реков - извинете, јас сум поканет кај
професор Славински, ми се чини дека сум ја згреш ил вра-
тата. И, тој ми покажа дека е еден кат погоре.
Сте го згрешиле „нивото”, а сепак на ниво сте се
претставиле со букет.
Конески:
Вториот случај што ќе го раскажам е за стариот про-
фесор Макс Фасмер, од Берлин, еден, исто, од најпознатите
светски слависти, автор на Руски етимолошки речник. Тоа
е едно капитално дело. Освен тоа, има една студија „Слове-
ните во Грција”. Многу важна за нас, ако се работи за исто-
ријата на нашиот јазик.
Тие трудови се користени кај нас?
205
Конески:
Па да, да. Еве, да речеме јас го цитирам во својата Ис-
торија на македонскиот јазик. Тоа се фундаментални дела
на Фасмер. Тој кога дојде, веќе беше во години. Близу
осумдесет години. Дојде од Софија. Не случајно, ами во
Белград требаше да заседава меѓународниот славистички
комитет, кајшто Фасмер исто требаше да присуствува. И,
имал неколку дена слободни пред тоа и решил да дојде во
Скопје. Ние го примивме, му го покажавме градот, семина-
рот и јас го поканив да држи предавање пред нашите сту-
денти. Тој беше изненаден. „Како”, вели „вие еден
германски професор каните да држи предавање пред
вашите студенти. Јас”, вели, „тоа не го очекував. Па, позна-
то е како постапувале спрема вас Германците, Хитлеровци-
те”. А јас му велам: „Професоре, тоа е друга работа. Вие сте
за нас голем научник, голем славист, Макс Фасмер, од ко-
гошто ние учиме. И што понормално, кога сте вие веќе ту-
ка, од тоа да Ве поканиме да држите предавање”. Тој вели:
„Така, како што постапувате вие, не би постапил тој и тој”.
/Се смее/. Едно име цитираше не од нашата земја, за среќа.
Јас тоа прашање воопшто не си го поставував. Инаку тој е
познат антифашист. Таа негова реакција ми остави голем
впечаток.
Ова се само сеќавања за две Ваши средби за два
случаи, како што рековте. За некои вие имате и пишувано...
Конески:
Да. Да. Сега се сетив можам тука да го приклучам п
сеќавањето за славниот професор Роман Јакобсон. Со него
се запознав на меѓународниот славистички состанок во
Белград, одржан 1954 година. Тој ми пристапи тогаш со
еден многу интересен предлог. Ми рече. „Дали би сакале
мојот реферат да го преведете на македонски. Јас да и>
206
читам на македонски на состанокот”. Во разговорот сфатив
дека тој бил во дилема на кој јазик да настапи. Дали на ан-
глиски или на руски. На англиски да настапи поради тоа
што беше веќе професор во Америка. Но, чувствувал незго-
да да не зборува на руски поради тоа што е познат руски
интелектуалец. И, во таа дилема, како човек со жива фанта-
зија, дошол на мислата дека излезот е во тоа да му го преве-
дам јас текстот на македонски и тој да го чита и со тоа да
направи впечаток, а едновремено да ја избегне оваа ситуа-
ција, оваа дилема. Но јас го разуверив. Реков дека тоа сепак
ќе се прими прилично чудно и со резерва. И, после, кога
дојде редот на неговиот реферат, тој кажа една-две речени-
ци на англиски и продолжи на руски јазик.
Идејата негова е мошне интересна, при се што се
шае дека неговиот интерес за македонскиот јазик не бил
некаде изразен.
Конески:
Па, специјално тој не се интересираше за македон-
скиот но се разбира тој беше еден од најпознатите славис-
ти, беше упатен во се што се случува. На времето бил
личен пријател на Мајаковски. Дури е и споменат во една
песна од Мајаковски, по име.
Дали се сеќавате кога Вие првпат сте присуствувале и
првпат сте настапиле на некој меѓународен научен собир?
Конески:
Па, прво на меѓународниот собир во Белград, 1954-та
година. Тоа беше меѓународен славистички состанок, еден
мил конгрес. Таму настапив со реферат. Потоа во Москва,
207
1958-та година на светскиот славистички конгрес. После се
заредија и конгреси и симпозиуми и многу пати потоа сум
настапувал.
Какви искуства сте извлекувале од овие настапи и
воопшто од атмосферата што владеела на тие собири?
Конески:
Има интересни моменти. Да речеме, имаше ситуа-
ции и конфликтни на меѓународните конгреси. Нас не на-
паѓаа бугарските слависти. По мое мислење ние добро се
поставувавме, затоа што не бевме агресивни. И со тоа ние
добивме поени. Јас лично сфатив дека на меѓународен те-
рен е најлошо да бидеш агресивен и со некои свои идеи да
се тупаш в гради и да инсистираш на некоја своја вистина.
Зошто мислите токму така?
Конески:
Прво, луѓето тоа не ги засега. Тие си имаат други
проблеми, надвор од балканските меѓунационални односи
и се прилично поладни кога се работи за тие односи, от-
колку што сме ние загреани, внесени во тие наши распра-
вии, на нашиот терен. И секогаш, кога меѓу нашите луѓе ќе
се најдеа такви што сакаа да се покажат и да ја продаваат
својата голема македонштина, секогаш ние губевме. Јас
знам случаи кога ефектот ни го расипувале некои такви
луѓе. Сакајќи овде во весник да се истакнат, да ги забе-
лежат како поборници за македонизмот. Кога настапувале
такви луѓе сме имале штета, сме губеле од општиот ефект.
А општиот ефект бил добар кога ние сме биле воздржани,
односно кога сме изнесувале научни факти.
208
Веројатно едно такво Ваше становиште се темели врз
фактот што на тие собири не настануваат некакви спекта-
куларни пресврти?
Конески:
Тоа се разбира. Се разбира. Прво, мнозина воопшто
немаат однос спрема тоа што нас не интересира и спрема
нашата проблематика. Оние што имаат однос, имаат свое
мислење. И тоа не се менува преку ноќ, нити со некакви
ораторски настапи. Нити некој ќе биде фасциниран од тоа
што некој ќе продава од меѓународна трибина висока маке-
донска национална свест. Таму се гледа што кажуваш, дали
донесуваш некакви научни резултати. Дали си доволно
шлифуван да комуницираш со луѓето, како што се очекува
од образован човек. Дали умееш да создаваш пријателство?
А продавање на идеолошки или други стоки или некакви
истакнувања со национален патос, тоа таму нити прави
впечаток, нити се цени.
14 209
VII
/3. 07.1985/
Во почетокот - доминантност на со-

цијалната тема... Доменот на поезија-
та и доменот на науката... Поезијата
ја дели човековата судбина... Избор
на податоци за поетска порака... Не-
поетичното може да стане поетично...
Важноста на контактот со другите
традиции... За интелектуалната храб-
рост на оголената мисла... Времето
активира, времето заборава...
Како Вие денеска гледате на Вашите први поетски
книги, поемата „Мостот” и стихозбирката „Земјата и љу-
бовта”, објавени во 1945 односно 1948 година? Нив кри-
тичарите ги спомнуваат кога се искажуваат за тој период во
кој и кај нас владееја принципите на социјалистичкиот ре-
ализам.
Конески:
Мислам дека во тие работи морало да се одразува она
што можеме да го наречеме дух на времето. Друго е
прашањето дали ќе го определиме тоа со некаква етикета,
како што е, на пример, социјалистичкиот реализам. Што се
однесува до мене, сигурно, и за мене беше важна социјал-
ната тема. Времето беше такво што по опитот на војната
210
навистина таа тема се јавуваше како доминантна, независ-
но од тоа дали, можеби, и се инсистирало на таа тема. Но, и
самиот автор беше психолошки упатен на тоа да бара не-
кои теми со поопшто значење. За мене лично, секако, бил
важен и мојот претходен опит, бидејќи јас и неколку годи-
ни пред тоа сум пишувал на македонски. Од друга страна,
мислам дека е важно за мене лично што, имено во тоа вре-
ме, ја напишав песната „Тешкото”. Еден таков текст стои
сам за себе и тој не може да се омаловажува. Инаку, не би
рекол дека тој период беше особено плоден кај мене во од-
нос на поезијата, на лириката, иако и во „Мостот” има ба-
рем некои партии што стојат.
И во збирката „Земјата и љубовта” има такви песни.
Конески:
Сигурно. Сигурно. Во секој случај би инсистирал на

гоа дека моментот беше таков што уште за некое време тре-
баше да се чека па повторно да се сети важноста на интим-
ните теми. Впечатокот од војната, од сето тоа страшно, што
ее доживеало, беше се уште премногу голем. Од друга
страна, се разбира, имаше и една идеолошка определба де-
ка треба да се оди кон социјалната тема, па ако сакате - кон
афирмирањето на поставките на социјалистичкиот реали-
чам. И тоа, едното и другото, не можеше да не се одрази ба-
рем кај повеќето автори во тој период, особено и поради
тоа што нашата литература беше кревка. Тоа беа навистина
самите почетоци на нашата литература. И, требаше да по-
мине уште време, да созрева и индивидуалниот и општес-
шениот опит. А сепак, и во тие рамки се постигнало
нсшто. Затоа го истакнувам примерот со „Тешкото” и веќе
тоа може да не исполнува со извесно задоволство.
14* 211
Но после дојде до попуштање, ригорозните пречки
беа донекаде отстранети, се зазеде еден послободен став во
однос на творештвото.
Конески:
Немаше многу време тој систем да се затврди кај нас.
Затоа ние не можеме да судиме по својот опит многу за не-
го. Сигурно дека таму каде што се затврдил и каде што по-
долго време тој систем се спроведувал штетите за
литературата биле големи. За наша среќа, периодот кога се
инсистираше на тој систем, беше кај нас краток. Инаку, од
слободата никогаш и не произлегува автоматски резултат
на творечката дејност. Човекот треба да знае да ја искорис-
ти слободата и да ја осмислува. Самата по себе таа ниш то
не создава.
Пред малку го спомнавте индивидуалниот опит. Вие
бевте веќе доста оддалечени од Вашите први искуства кога
го напишавте есејот „Еден опит”, кој претставува извесна
синтеза на Вашите дотогашни искуства и погледи за пое-
зијата. Чувствувавте потреба и на таков начин да се ис-
кажете? Да не заборавиме дека со својата поетика Вие се
занимавате и во повеќе свои песни.
Конески:
Текстот „Еден опит” мислам дека го напишав летото
1978 година во Дојран. Самиот немав намера да пишувам
еден таков текст. Меѓутоа, преведувачот на мојата поезија
на полски јазик, Богдан Дроздовски, ми побара еден текст,
во кој што ќе ја изложам својата поетика, бидејќи книгата
со тие мои преводи на полски јазик требаше да излезе во
серија, во која е обичај авторот да настапи со едно такво ис-
212
кажување. Јас имав во себе, се разбира, еден систем. Тој
систем сум го изразувал и сум го следел. Но никако тој
систем не сум сакал да го средам и да го усогласам, така да
кажам - да можам прецизно да го изложам. Ми се чини, по
редакцијата што можев да ја следам, дека доста интересни
работи таму сум кажал.
Потоа објавивте десетина такви текста.
Конески:
Да, би можело една мала книшка да се издаде од тие
мои размислувања за литературата, посебно за поезијата.
Но, јасно е, тоа не е чисто научно, строго научно пристапу-
вање кон материјата. Тука не може да се бара термино-
лошка строгост. Кон тоа и самиот не сум се стремел. И пак
се сведува се на една лична поетика, на една ориентација
што јас сам за себе сум ја создавал во областа на литерату-
рата. Во даден момент ми се чинеше дека нема да биде без
интерес со тие погледи да ги запознаам и другите.
Кога рековте дека тој свој систем не сте сакале да го
средувате, да не се плашевте да не дојдете до некое норми-
рање и на своето творештво, а и воопшто...
Конески:
Не, не, такво нешто не сум чувствувал. Прво, не сум
чувствувал потреба. Второ, како научен работник знам дека
треба многу труд за да се домисли докрај една таква мате-
рија. А јас немав време. Немав ни можност такво време да
најдам за едно домислување на овие прашања до самиот
крај, до создавање на некаков кохерентен систем. Се што
213
можеше да понудам, до тука одев, е изнесување на некои
впечатоци.
Мислам дека искуството на еден творец е многу по-
важно од тоа на еден научник, особено кога се работи за
творештвото. Научникот не се допрел со таква жар до таа
материја.
Конески:
Она што авторот го изнесува секогаш може да по-
служи како податок. Тоа е интересно пред се како податок
за натамошни теоретски изучувања на една опширна мате-
рија. Бидејќи сите тие прашања дури и не можат да бидат
изучени на тесен материјал, само на она што го дава еден
автор. Изучувањата се резултатни на една поширока и ком-
паративна основа.
Можеби се лажам, но имам впечаток дека Вие во таа
своја работа и давате предност на науката, особено кога
зборувате за иднината на поезијата?
Конески:
Јас и давам предност само во нејзиниот домен. А ни-
како друга предност. Меѓутоа, некои мислат дека поезија-
та, интуитивното познавање, може да ја замени науката.
Јас во тоа не верувам. Поезијата си има свој домен, науката
си има свој домен. Тоа е моето уверување. Но, тие домени
не се со ѕид преградени. Тука има интеракција, заемно про-
никнување. Меѓутоа, сепак се знае што е област на литера-
турата, или пошироко, на уметноста, а што е област и
метод на науката.
214
Во „Еден опит” и Вие зборувате за иднината на пое-

зијата. Од каде во наше време таа загриженост за иднината
на поезијата?
Конески:
Па, нашето време е воопшто време на загриженост за
судбината на човештвото. Тоа е примарно. Сето друго е се-
кундарно. Со човекот живее се она што тој го создава и со
неговиот упадок, а дури викаат и со неговата пропаст, се
разбира и тоа ќе си оди, сето тоа што тој го создал. Така
што, можеме со исто право да говориме за опасноста во ид-
нината и за науката...
За се, за сета цивилизација...
Конески:
Па, да. Тоа е една дилема сега пред човека - кој пат да
го избира, мислејќи на иднината. И, се разбира, не е лесно
патот да се најде. И отаде и загриженост. А, ако некој
пишува за поезијата и живее со поезијата, му се чини дека
најважно е /благо смеење/ дали таа дејност има перспекти-
ва. Всушност, сите човечки дејности имаат или немаат
перспектива, зависно од тоа какви патишата натаму ќе из-
бере човештвото и до какви решенија ќе стигне.
Некои се плашат дека модерните средства за комуни-
цирање, за доживување на извесни области од уметноста,
ја потиснуваат поезијата на заден план.
215
Конески:
Ова што го говорев е важно за мене - тоа е иднината
на човештвото. А од инакви, некои нови медиуми на кому-
ницирање поезијата нема што да се плаши, бидејќи основ-
ниот медиум на комуницирање секогаш бил и секогаш ќе
биде зборот. А поезијата се базира на зборот. Таа е, значи,
уметнички обработен збор. Спрема тоа, дали во даден мо-
мент има криза во однос на рецепцијата на поезијата, дали
публиката во даден момент повеќе или помалку се интере-
сира за поезијата, тоа е едно прашање интересно, ама не е
тоа судбоносно во однос на поезијата, зашто, тие ситуации
се менуваат.
Тој што пишува не прашува дали ќе има некоја упо-
требливост неговата поезија.
Конески:
Па, тој се надева. Тоа е важен момент - да смета авто-
рот на одглас. На крајот на краиштата уметноста и живее
по тој начин што од авторот проток оди до публиката и
одглас се враќа назад. И, може да има осцилации во тој пог-
лед во одредени епохи. Само, тие осцилации воопшто не
можат да не загрижат, што се однесува до иднината на ед-
на таква активност. Загриженоста произлегува од неверува-
њето во иднината на човештвото, од очекувањето на, така
да кажам, еден краен упадок, враќање во дивината, или ду-
ри од тотално уништување на човештвото, кон кое би воде-
ле нуклеарни војни и така натаму.
Всушност, човекот со себе ја носи поезијата. Дури
живее тој, ќе живее и таа, зашто таа е емоција, мисла, го-
вор...
216
Конески:
Јас во својот есеј „Еден опит”, на самиот крај, тоа го
велам, дека поезијата е вечна придружничка на човекот и ја
дели неговата судбина.
Факт е дека Вашата поезија наоѓа одглас, особено во
нашата средина, кај нашиот човек. Тоа е сепак еден доказ
дека интересот за поезијата се уште е жив. Ако ги бараме
причините за ова, можеби една од нив ќе најдеме во спон-
ганото настанување на идејата за песната и во оној конкре-
тен податок од кој тргнувате, а со кој читателот иден-
тификува некое свое доживување, некое свое чувство. Иако
самиот податок не е гаранција за квалитетот на песната.
Всушност, станува збор за Вашиот особен пристап кон те-
мата.
Конески:
Допуштам дека пристапите можат да бидат различни
кон темата. Не можам во моментов да Ви кажам колку такви
пристапи во некоја парадигма можат да се изделат. Ми-
слам дека е за мене точно тоа дека тргнувам од нешто кон-
кретно. Но, добро рековте, самиот податок не ја создава
песната. Јас нешто во реалноста забележувам. Или самиот
јас, независно од опсервациите на другите, или при-
држувајќи се кон опсервациите на другите. Јас тогаш, се
разбира, вршам избор на некои релевантни подробности.
Не е се во дадена ситуација, како податок, од иста важност.
Треба да се изберат податоците што ќе водат кон поетската
порака. Јас во таа смисла сум пишувал дека во еден тип
лирска песна, тоа значи дека може да има не знам колку ти-
пови, но во еден тип што јас особено го практикувам, се
ризликуваат две рамништа. Рамништето на описот, на под-
борот на подробности, конкретни, и рамништето на пора-
ката преку поентата на песната. Сето тоа што на еден
217
начин како податок сме го избрале, добива едно поунивер-
зално значење. А тоа веќе не е опис на една конкретна си-
туација, ами ја открива сферата на една уметничка порака.
Ете тоа е еден тип лирска песна, што јас доста често го
практикувам и затоа, веројатно, тоа и го забележале и кри-
тичарите и читателите. Јас имам за себе тука една слика
што сета таа постапка ја прикажува и што сум ја нарекол за
себе п а н т е р о в с к о к .
Мошне интересно... Ако сакате некои подробности

во врска со тој скок.
Конески:
Замислете пантер во моментот кога очекува да се фр-

ли на жртвата. Тој прибира податоци со сите свои чула: со
слухот, со мирисот, со очите. Сигурно, отфрла се што
може само да му пречи, од шумови, од бои, од различни
мириси кои не го водат до целта, до лоцирање на антило-
пата. Целата таа веќе пробрана инфорамација тој ја
вклучува во себе до оној момент кога го прави скокот. И, ја
постига целта, нели. Мислам дека оваа слика Ви го при-
кажува методот што преѓеска го објаснував. Она што Вие
го викате конкретен податок, тоа е веќе п о д б и р а њ е , со
уметничка цел на важни податоци, а не на случајни. И на
крајот, преку поентата, како преку некој скок, се стигнува
до целта, што во случајов е уметничката порака.
Што претставува за Вас поимот уметничка порака?

Или, што е тоа уметничка порака?
218
Конески:
Уметничката порака е значење на песната. Тоа
значење претставува отворена сфера. Тоа може да се збога-
тува во чинот на комуникација, бидејќи читателот внесува
пак некои свои елементи, што значењето или пораката ги
збогатуваат. Може и за самиот автор дури тоа значење да
биде отворено, зависно од понатамошниот негов опит, за-
иисно од моментот на навраќањето на истиот текст. Во се-
кој случај, исто така и за генерациите е тоа една отворена
сфера, бидејќи и секоја генерација принесува нешто ново,
восприемајќи го дадениот поетски текст.
Рековте дека вршите избор на податокот. Можеби не-
ма случајност во тој чин, туку има податок кој повеќе Ве
засега на некаков начин.
Конески:
Е, па, тоа е податок што води до пораката. Ако јас
пишувам песна под наслов „Штип”, јас можам со безброј
подробности градот Штип да го опишувам. Но, избирам са-
мо неколку - д в а р и д а . И тоа - со сиви погледи. Сум
можел да речам со жолти, со зелени, но јас нејќам да бидат
тие погледи зелени, јас сакам да бидат сиви, бидејќи тоа
м и потребно на крајот за еден контраст што се добива во
ноентата на песната - „стисната студена насмевка”. Нас-
мевката може да биде со различни нијанси. Може да биде
широка, добродушна. Мене не ми е потребна добродушна
насмевка. Мене ми е потребна скржава насмевка, затоа што
моентата се јавува тогаш кога јас го поставувам прашањето
дали воопшто во една таква средина можела малку да
поживе љубов.
Една љубов.
219
Конески:
Е, тоа значи дека на нивото на опсервацијата јас веќе

вршам избор на податоци. Тоа е она што пантерот го врши
/се смее/ фиксирајќи го ловот. Не треба да го заведува него
мирис на лилјан, ами мирис на живо тело, нели. И, не тре-
ба да го заведува шумењето на лисјата, ами шушкањето на
тревата по која оди животното што треба да биде уловено.
И така натака, и така натака. Е, од тука трга создавањето на
песната, од тој момент на фиксирање на релевантни пода-
тоци. Тоа е за мене една способност на јасно согледување,
интуитивно согледување на тоа што е битно во ситуација-
та. И што може да се сврзе со едно универзално значење.
Бидејќи песната сведена само на конкретен податок не е
ништо. Таа треба да носи некаква порака поетска. Некаква
уметничка порака. Песната се создава со првиот збор, но
таа е создадена дури кога ќе добиеме една порака што гн
надминува како сума тие конкретни податоци, се јавува ка-
ко една автономна значенска сфера.
Заокружува една идеја.
Конески:
Да. Да. Така може да се рече.
Ова што го говоревте за конкретниот податок и за по

ентата, за пораката, може да се илустрира и со Вашата пес
на „Куманово”, во која некои читатели го разбраа само
податокот, како да се работи само за гоштевање со цревца и
мезелаци, а поентата не успеале да ја сфатат.
220
Конески:
Добро, /се смее/ може и шеги да се прават. И, може

сето тоа да има и една симпатична страна, ако тие што тоа
го прават, го прават со симпатија спрема авторот. Меѓутоа,
ако се остане само на тие податоци, тогаш е шегата оправ-
дана. Безусловно. Но, ако се заклучи дека врз тие податоци
е некаква порака поетска упатена, тогаш шегата може само
условно да се прифаќа. А песната е песна, независно од тоа
какви зборови, какви лексеми се во неа употребени. Некои
експериментираат со формата. Луѓето зборуваат дека може
да се експериментира со елементи на содржината. Дека и
нешто што изгледа непоетично, може да стане...
И на крајот да се дојде до сознанието дека треба

човек да се праша „Дали попушти мојата волја, или по-
пушти вашата волја?” Всушност се работи за нешто многу
суштинско, за оној веќе можеби исчезнат „еден изглед за
иднината”, значи за губењето на надежта во животот. Тоа е
тој втор кат, на кој можеби некој и не може да се искачи...
Конески:
Не може секој со јасност да ги гледа работите. Прво,

тоа не е лесно. Тоа е еден огромен напор. Па, ако сакате,
тоа е и способност и несреќа. Се да видиш, да го доведеш
во центарот, во еден фокус, да стане јасно. Тоа не е така
лесна работа.
А токму тоа јасното доведува до драматични пресвр-

ти, до некое ново, несекојдневно сознание...
221
Конески:
Е, сега, оттука пораката пренесува нешто над кое
луѓето се замислуваат и кое можеби не им е така јасно. Го
насетуваат, го доживуваат на некој начин, а можеби не
можат со прости реченици да го искажат. Инаку, во однос
на комуникативноста, баш поради тоа што луѓето се разли-
куваат, мора да има разлики. Јас мислам како што устрој-
ството на видот има разлики меѓу суштествата, така има и
во други сфери разлики. И од нив произлегува, сигурно,
тоа што некој, независно дали е поет или научник, работи-
те ги излага јасно, друг поматно, друг уште поматно.
Значи, мора да има една скала тука. Не можеме ние да има-
ме само едно видување како можно и препорачливо. Мора
да има скала. Меѓутоа, таа скала пак, треба да има една своја
граница. А границата е поставена таму до каде што оди
можноста за комуницирање меѓу луѓето. Штом престанува
можноста за комуницирање, тогаш немаме ни уметнички
чин, бидејќи нема можност за трансмисија. Она што умет-
никот го доживува, не може да му биде соопштено на чита-
телот. И според тоа, барем по мое мислење, херметичката
поезија во вистинска смисла, не поезијата што се дешиф-
рира потешко, ами таа што не може никој да ја дешифрира,
нема код за нејзиното дешифрирање - таа поезија не е пое-
зија. Да не се сфатиме погрешно. Често пати како херме-
тична поезија се подразбира од некои и поезија со која
самите тие не можат да комуницираат. Тоа не може да биде
пресудно. Може да има поезија што тешко се восприема...
Тешко се наоѓа клуч до нејзиното разбирање.
Конески:
Но, сепак го има. Таа сепак комуницира. И може, како
што реков, во една цела скала да се дојде до она што
можеме да го наречеме комуникативна поезија. Едниот
степен не го исклучува другиот степен. Меѓутоа, штом ќе
се премине границата која од сферата на комуникација во-
222
ди во сферата на чисти шумови, во сферата во која не се
пренесуваат никакви пораки, никакви значења, тогаш прес-
танува човечкото комуницирање, па спрема тоа престанува
и можноста нешто да се сфати како уметнички текст, или
како научен текст, сеедно, или како публицистички текст,
како есеистички текст. Што значи есеистички текст, ако јас
не го разбирам она што авторот го кажал?
Добро, некои сакаат да речат дека не секој е и подгот-
вен за соодветна област во уметноста или науката...
Конески:
Не, не. Јас мислам на подготвените, се разбира. Ми-
слам на подготвените. Но, ако не може ниеден подготвен
дн се најде, тогаш минусот останува на страната на оној
што соопштува, а не на оној што треба да разбере.
Вие сте се определиле за јасноста, но не за голата ед-
моставност. Сте воделе сметка, до извесни граници, за фак-
торот време и средина. Друга е едноставноста на еден
Стале Попов. Тој е роден така да пишува и има огромен
број обожаватели. Но, Вие не правите отстапки за оние кои
не можат да се вклучат во извесни обрасци на комуницира-
ње.
Конески:
Нити сум мислел да правам. Јас никогаш не сум раз-
мислувал за тоа дека треба на некој начин да се сообразу-
вам со некое ниво на публиката. Јас сум почнал да
пишувам на македонски во едно време и сум ги создавал
тие свои текстови така како што ми се чинело дека треба да
бидат создавани. Ако се тие приемливи и денеска, а некои
223
се, очевидно, значи јас сум успеал. Ако не се приемливи,
тоа е друго прашање. Се разбира, не е случајно од каде
стартувам јас.
Точно. Стартот е мошне важен. И во однос на поеди-
нецот, и во однос на традицијата на средината.
Конески:
Меѓутоа, тоа може да биде моја шанса, а не минус. И
тоа го истакнуваат некои припадници на стари литерату-
ри. Читајте ги предговорите на нашите антологии, да
речеме на француски. Што пишуваат за нашите антоло-
гии? Има такво мислење дека се среќни Грците, среќни се
балканските народи и други некои народи, што можат да
тргаат од едно ниво на поголема непосредност, наивност.
Кој е среќен, кој е несреќен - тоа е друго прашање. Тоа е
прашање за социолошки студии. А социолошките студии
не се спроведуваат со некакво интуитивно заклучување. Јас
сум тргнал од некаде и важно е дали сум дал извесни ре-
зултати. И други си тргаат од извесни стартови, тука гра-
ница не би поставил. Ако даваат резултати, се е во ред. Ако
не даваат резултати, тогаш - и тоа е една обична појава, би-
дејќи не може се што се пишува да биде резултатно. На
пример, мене постојано ми е пред очите една паралела
меѓу нашето сликарство и нашата поезија. Јас чувствувам
во своите први текстови некоја свежина на бојата, каква
што ја има на платната на Лазар Личеноски. Тоа е мое, ва-
ка, лично чувствување. Тоа би произлегувало, така да
кажам, од истата позиција на нашиот старт. Па после, и
нашиот книжевен израз и нашиот сликарски израз си
имаат свој развиток. Се оди во различни правци. Тука има
важност и контактот со други традиции и сето е тоа нор-
мално, нели. И тука, на теоретска основа, на ништо не тре-
ба да му се става забрана. Но, и ниеден метод не треба да се
наградува со едно автоматско признавање на резултатите.
224
Резултатите подлежат на провера. Само резултатот по-
кажува дали нешто спаѓа во литературата или не. Тоа е мо-
ето мислење. Јас, веројатно, и самиот во текот на времето
сум менувал нешто во начинот на своето пишување.
Секако, имате менувано. Но сепак сте следеле еден
свој внатрешен импулс.
Конески:
Уште еднаш сакам да подвлечам дека тргам не од не-
која проценка оти мојот народ стои на вакво ниво, па јас ќе
пишувам вака, а би можел да пишувам многу поинаку, ами
тргам од едно спонтано чувство дека ова ми се нуди во вр-
ска со моето доживување интимно, ова ми се нуди како из-
раз и тоа го користам. Се надевам дека сум постигнал
резултат. Отаде секогаш сум поаѓал. И, се разбира, ниеден
од нас не треба да биде замислуван само во рамките на сво-
јата средина. Ние сме сепак начитани луѓе. Пред се во сло-
венските литератури, па и пошироко. И јас, како релативно
млад човек, сум бил начитан. Така што својата варијанта
сум ја барал низ таа маса на податоци што сум ги добивал,
прз опитот јазичен на својата средина, но и врз опитот од
својата лектира
Значи, тука се соединуваат оние три елементи, што
нне ги истакнувате: традицијата, авторот и колективот. А
она што доаѓа од страна, мора на некој начин да с е ...
Конески:
Точно, точно. А како автор јас веќе може да распола-
там со еден цел друг фонд, кој што се вклучува или не се
пк пучува резултатно во таа традиција што мене ме опреде-
15 225
лува. Исто како во калемарството. Имаме дрвчиња, круши,
во Мариово, а имаме можност да ги калемиме. Ако се фати
калемот, тоа значи дека сме постапиле добро. Ако не се фа-
ти, тогаш сме направиле еден опит, потребен, ама безре-
зултатен. Ете, тоа е тоа.
Кога сме на темата едноставност, комуникативност,
се сетив и за една Ваша мисла дека песната треба да биде
доведена до проѕирен израз и да кажува нешто многу сери-
озно.
Конески:
Тоа е мое... Она што мене ми лежи, што е мое
сфаќање. А тоа исто е и во науката. На пример, има научни-
ци што се искажуваат јасно. Има други што тешко можеш
да ги следиш. Оној што се искажува јасно, очевидно, тој
мора да признае каде му се границите на знаењето. И не
зборува за она што не го знае. Од друга страна тој мора да
вложи огромен напор како да ја пренесе својата мисла на
другите. Треба да го води една љубов спрема неговите
ученици и сите оние што ги користат неговите работи.
Треба, во секој случај, едно додатно настојување за тој да
може појасно да ја изрази својата мисла. А плус на тоа, тре
ба интелектуална храброст, бидејќи јасната мисла е оголе-
на мисла. Таа е незаштитена, без оружје и самата себеси
само со своите мускули се брани. Додека нејасната мисла
може секогаш да се изместува - „ова сакав да кажам, она са-
кав да кажам”. Кога читав една книга, мала, од покојниот
професор Радосав Бошковиќ -„Поредбена граматика на
словенските јазици”, пишувана совршено јасно, јас почув-
ствував потреба нему да му пишам, дека ја поздравувам не-
говата интелектуална храброст. Бидејќи од таа јасност
поизлегува таа интелектуална храброст. Ова сето сакам да
го кажам не за автоматски да потценам некои работи што
226
се можеби пишувани со потежок стил. На крајот на
краиштата секој не може да пишува на исти начин.
А и не е пожелно. Ќе ни биде мошне здодевно...
Конески:
Т очно. А често пати и предметот е таков што тој не
може да биде изложен така, што на поширок круг да му би-
де тоа излагање достапно. Ова го кажувам само да се разбе-
ре дека јавноста и простотата не е простотилак, ами дека
треба голем напор за да се дојде до тој резултат. И дека е
тоа комплицирана јасност во смисла на постигањето, на
нејзиното постигање, дека треба цел ред мисловни опера-
ции да доведат до една таква проѕирност.
Враќајќи се на теренот на поезијата пак ќе ги спом-
нам двата ката во Вашата песна, наспроти лавиринтите на
некои поекстремни експериментатори. Ако Вие тргнувавте
од народната поезија, сега за старт има други модели. И
воопшто, добро рековте, на ништо не треба да му се става
шбрана.
Конески:
Видете, не може тука навистина да се даде еден ре-
цепт. Прво затоа што психофизичките типови се различни.
Некој не е склон кон метафора по својата психофизичка
природа, кон таквото изразување. Дури, теоретски тоа е
разгледувано. Да речеме дека има писатели што се служат
со метонимија. Тоа е еден тип. Не бараат метафорични ук-
раси. А има и такви што ја претпочитаат метафората.
Значи, во човечката природа веќе е таа разлика вложена.
Второ, разликите произлегуваат од моментот. И трето, се-
15* 227
когаш може да има навраќање на една основа, што веќе на
еден начин претходно била искористена. Во еден друг мо-
мент, друг автор може да се врати кон иста основа, бидејќи
сме ние уште вклучени во некои четири децении развиток.
Ние сите тие работи не сме ги доживеале.
Првин се задоволувавме до извесна степен и со фак-

тографскиот приод, со не мала доза на документарност.
Особено, да речеме во прозата, во драмата.
Конески:
Моравме тие жанрови да ги освојуваме. Па после

нешто што ќе произлегува од самиот наш интерен разви-
ток, така да кажеме. Она што ќе го доживееме како на-
враќање на наши постари обрасци - сето тоа е можеби пред
нас. Не треба да не изненади ако некој се врати на некои
форми од народната поезија. Впрочем, во старите литера-
тури тоа го гледаме. Васко Попа на што се враќа?
Точно. Точно.
Конески:
На малите форми: загатки, пословици, нели. Сето тоа
е, така да кажам, предвидено, можно. Она што теоретски
мора да се констатира, тоа не е дека едниот начин треба да
се претпочита, а не другиот. Теоретски, можеме да кажеме
дека во сите времиња, за секогаш е важно дали се добива
поетска порака. Само метафори, без поетска порака, не
претставуваат песни.
228
И дали таа поетска порака е новост, оригиналност?
Конески:
Добро. Па, треба да биде, треба да носи нешто ново,
ако ја сметаме за поетска порака, ако е нешто самобитно. Ие
во смисла на рационалните компоненти, ами нешто што
човека го тера да затрепети кога ќе комуницира со тој
текст. Да рече - па, има право авторот. Исто така, со
придржување само до јасноста, не се гарантира воопшто
успех. Тоа е еден од можните начини да се дојде до порака.
Под уметничка порака разбирам уметнички валиден резул-
тат. Не нешто што може во реченицата да се каже - јас
кажувам тоа и тоа и тоа. Тоа не е ништо. Треба, тоа што го
кажуваш да зазвучи со звук на еден уметнички текст. Ако
не се дојде до тоа, и овој другиов начин не постига резул-
тат. Значи, теоретски е јасно само едно. Дека начините
можат да бидат различни, дека разликите произлегуваат,
меѓу другото, и од психофизичките својства на различните
човечки суштества. Но, резултатот, теоретски е јасно, дека
резултатот треба да доведува до поетска порака. Ако ја не-
ма неа, нема поетско дело.
Сега нешто околу факторот време. Се случувало еден
поетски резултат во одредено време да не биде откриен.
Или, еден поетски резултат во одредено време да биде пре-
форсиран. А штом измине времето, односно, се врши сме-
на на генерациите и на другите историско-социјални
услови станува едно превреднување. Поранешните докази
за тој резултат, понекогаш, подоцна, исчезнуваат, се топат.
Конески:
Точно. Замислете еден ваков фрапантен случај. „Пан
Тадеуш” од Мицкјевич, кога излегол, тоа е мислам 1834-та
година, бил примен доста ладно од Полјаците. А тоа е врв-
229
но ниво на светската литература. Зошто? Други идеи умо-
вите ги окупирале во тоа време. Тие мислеле дека тоа е
важно. Она што нив ги окупирало. Тоа сигурно било
важно. Но нека е и најважно. А описот на едно детство во
литванско село дека нема никаква особена улога во разви-
токот на светскиот дух, во смисла на филозофијата што то-
гаш доминирала. Меѓутоа, поминува време и тој ист текст
станува со право национална епопеја на полскиот народ.
Заправо, тоа е едно чудо како воопшто можело таков текст
да биде создаден, со такви квалитети. И, на изглед опис,
обичен опис на селскиот живот, на тие традиции во кругот
на ситната шљахта во Литва, тоа е еден чудовишен текст,
имено, по јасното согледување и стравично јасното фикси-
рање на некои работи во животот. Е, секој случај си бара
свое конкретно објаснение.
На наш терен можеби, исто така, има повеќе такви
случаи.
Конески:
Секако. На пример, Кирил Пејчиновиќ сигурно не
живеел така или Марко Цепенков, во свеста на публиката
до времето кога јас ги напишав предговорите за Кирил
Пејчиновиќ и за Марко Цепенков. И во едниот случај, и во
другиот, има објаснение. Јас и ги давам тие објасненија во
тие свои текстови - зошто веднаш, да речеме, не биле нив-
ните записи примени и оценети така како што за-
служуваат? Причините можат да бидат различни, сосем
различни. Но, тоа се случува. Очевидно е така. И времето
може нешто да активира, а може нешто да посипе со забо-
рав. А има и некои чудни појави. На пример, имало период
кога Дикенс бил потценет во Англија, во првите децении
на овој век. Нам сето тоа ни е неразбирливо, но ете се
случува. Тоа спаѓа во социологијата на уметноста и тука
има различни случаи. Една епоха цени вака, друга инаку.
230
VIII
/24. 03.1988/
„Како ги подготвувам збирките пое-

зија”... Сеќавања за црквата во Не-
брегово... Црквата не е плевна,
амбар... Дрвото не се суши одеднаш...
Закон на месото и на крвта... Злобата
е болест... Против дивинизирањето
на поетот... Поезијата - неминовна
духовна манифестација... Тажаленки
за загубените пријатели...
Вчера ми ја подаривте Вашата најнова збирка поезија
„Црква” за што пак Ви благодарам, особено поради задо-
волството од читањето на Вашите најнови песни. Би
можеле да разговараме за нив, зашто тие, веројатно, се
уште кружат поактивно во Вашите размисли. Па бидејќи
станува збор за целосна поетска книга, би Ве прашал - како
ги подготвувате своите книги поезија?
Конески:
Како? Специјално не правам проект, не предвидувам
кога ќе излезе збирка. Но, се собираат текстови. Понекогаш
се случува и повеќе текстови, во пократок временски срок,
да напишам. И, кога ќе се достигне еден квантум што кај
нас е примен како можен за објавување на книшка, тогаш
јас издавам книшка. Бидејќи во еден временски отсек може
човека да го интересираат определени проблеми, тогаш се
231
случува збирката да биде и кохерентна, иако не е планира-
на однапред.
При тоа компонирање на збирката, секако вршите
некоја селекција?
Конески:
Селекција се врши во смисла на она што не
издржува некаков авторски критериум. А не вршам селек-
ција во смисла да биде баш и тематски изедначена. Затоа
што и речиси нема поетска збирка да е во таа смисла кохе-
рентна.
Зошто имате таков став? Ова Ве прашувам бидејќи кај
нас често се инсистира на кохерентноста на збирката. А и
за некои Ваши поетски книги некои критичари констати-
рале дека кохерентноста не им е белег.
Конески:
Не, тоа е предрасуда. Земете кој сакате поет, која сака-
те збирка. Песната е мала форма, нели. И сега треба да има
обработување на еден предмет за педесет, да речеме, песни
да бидат поврзани тематски. Инаку, едната ќе биде со една
тема, другата со друга. Мотивите се различни. Тоа е случај
со секоја поетска збирка. Ако се замисли малку човек, бес-
мислено е барањето за една таква кохерентност, која им
припаѓа само на збирки што обработуваат од повеќе страни
една иста тема.
Да, варијации на тема, да речеме...
232
Конески:
Трепетлика... И сега, на таа песна можете сто песни
да напишете. /Се смее/. Тогаш може да се рече дека се обра-
ботува еден мотив и подбудата е една. Меѓутоа, нормално,
поетот како некаков сеизмограф го бележи она што го оку-
пира во моментот, што го возбудува и сега тоа се ниже и се
добива еден квантум од текстови, што можат при погодни
услови да бидат објавени во збирка.
Се зборува за збирки како за една целост, но исто та-
ка практиката покажува дека се истакнуваат одделни песни.
Конески:
Да, песната е целост. Исто како што е расказот це-
лост. Или и романот. Не може поради тоа што е песната
мала форма, да се бара една збирка од песни да биде кохе-
рентна, како што е еден роман. Исто како што не може од
една серија романи да се бара да бидат на иста тема. /Се
смее/. Тоа е толку јасно. И во најславните збирки на светот,
да речеме во збирката на Бодлер, не? - па, таму има толку
различни теми, различни мотиви, а врската ја создава авто-
рот. Личноста на авторот стои зад тие текстови и поради
тоа се добива, на крајот на краиштата, впечаток на некаква
целост.
Кои се елементите на тие врски?
Конески:
Човекот е во прашање. Секој автор е човек со опреде-
лен темперамент, карактер, навики, интереси.
233
Став, определување.
Конески:
Па, да.
И, на крајот, кога сметате дека книгата е готова да се
даде во печат?
Конески:
Приближно тогаш кога ќе сетам дека во еден период
оној подем веќе малку спласнува и дека ќе настапи период
на молчење, период кога нема да пишувам нови текстови.
Тие текстови веќе нема да се нижат еден по друг. Запира
тоа и ако се добие едно количество на текстови, што одго-
вара на нашите норми за издавање на поетски книги, јас
предлагам да излезе таква книга.
А Ви се случувало ли, откако ќе ја предадете, да се ја-
ви некој сомнеж, некој глас за интервенција, да речеме за
поинаква структура?
Конески:
Јас, оние текстови што имам да ги објавам, обмисле-
но ги подредувам. Не е случаен нивниот редослед во кни-
гата. Гледам да има тука некаква врска од текст до текст.
Правам некоја своја групација. После може да се случи да
напишам и некој нов текст и да го додадам. Инаку, нешто
особено да менувам? Не. Таква потреба не сум почувству-
вал, бидејќи веќе кога текстовите биле напишани, јас сум
се потрудил да им дадам некое место во збирката. Тоа е об-
234
мислено доволно. Прекројување не треба да се очекува.
Или може да се очекува во некоја мала мера. Некои песни
кореспондираат повеќе меѓу себе и така ги редам. Меха-
нички не ги поставувам.
Што претставуваше за вас таа црква што Ве инспири-
ра за оваа подолга песна, што е и носечка во тој фонд од
песни во збирката „ Црква”?
Конески:
Тоа е црквата во моето село. Јас ја носам во живо
сеќавање. Дури и нашето училиште - таму учев во прво
одделение, во селото - беше во дворот на црквата, во една
помошна зграда. Во самиот двор има и неколку гроба. Тука
е и гробот на мојот дедо. Сме оделе при различни обреди,
како што е нормално, во црквата. Ме интересирале оние
икони. Има еден примитивен живопис по ѕидиштата.
Кој беше заштитникот, светецот?
Конески:
Еве сега да Ви кажам не знам. Баш тоа прашање си го
поставив себеси. Мора да има име. Но, не било тоа име по-
пуларно кај населението. Црква! Се знае - црква. Морам
некого да прашам.
Дали сте се информирале за тоа - кога е градена?
235
Конески:
Знам, приближно. Тоа е во минатиот век. Осумдесет-

тите години. Ја сликале некои мајстори, да речам, наивис-
ти. Мислам дека е некоја тајфа од Крушево. Јас споменувам
таму каков бил пеколот. Тие сцени сум ги запаметил уште
како дете. Тоа е сосема примитивен живопис.
Како дете Вие тука сте се движеле. Што сте задржале
во своето паметење за збиднувањата поврзани со црквата?
Имате ли Вие некое доживување?
Конески:
Се се правело околу таа црква. Тука веднаш, под црк-
вата, е средселото. Гробиштата се до црквата. Се било тука
сконцентрирано - празници, веселби, различни собири, за-
копи. Во самата песна споменувам. Секое Коледе, секоја Ва-
силица, целиот јавен живот на селото е сврзан со таа
скромна црквичка. Тука има многу настани. Земете само
еден впечаток од задушници на гробиштата. Тоа плачење
на жените, тоа посетување на гробиштата на Дуовден со
бардиња, накитени со цреши, па како се поставуваат тие,
пред камарчињата. Сите обреди што ги има во нашата тра-
диција се сврзани со тие места. Тоа се култни места за се-
лото.
Како сте ги доживувале сцените од живописта?
Конески:
Мене ме интересирале тие сцени. Пред се од пеко-
лот.
236
Зошто баш пеколот?
Конески:
Видете, таму се претставени ѓаволи и ѓаволите во пе-
колот ги мачат грешниците. Тоа е обична сцена од тие
наши цркви, во деветнаесеттиот век особено. Има една
шема по која се прикажува пеколот и по која се прикажува
рајот. Тоа сум го гледал. Ѓаволот во нашата детска фанта-
зија има многу важно место, бидејќи за него детето дознава
и од приказни. И со него го застрашуваат. Се разбира, јас
тоа не сум го посматрал како живопис.
Но, дали една таква поделба рај - пекол доведувала во
Вас до некои прашања за доброто, за злото?
Конески:
Не, не. Од сето тоа што сум можел на ѕидиштата да
го видам ме привлекувале одделни сцени. Да речеме - во-
деничар со воденички камен околу вратот. Го мачат затоа
што тој, воденичарот, крадел од уемот, од брашното што го
мелел. Земал повеќе отколку што требало. Или слични так-
ви сцени. Еве, овие бајачки...
Обично си има некој ред, канон. Оваа сцена дали е
преземена од некоја друга црква или пак е вметната од
животот на таа средина, за да служи како укор?
Конески:
Не. На повеќе места ја има оваа сцена, колку што сум
гледал. Едно време јас имав дури една идеја, што сакав да
237
ја пласирам - некој да се зафати, од историчарите на умет-
носта, да го обработи прикажувањето на пеколот во
нашите цркви. Тоа би била една многу интересна студија,
мене не ми е позната таква, што сето тоа би го обработила
и можеби би нашла и врски, а и некои разлики во при-
кажувањето на пеколот на наивистички начин, со опирање
на народната традиција, на приказните, на верувањата,
опирање врз фолклорот.
Песната „Црква” на извесен начин го симболизира
Вашиот живот. Јас така ја сфаќам.
Конески:
Ако Вие така сте ја сфатиле, значи тоа и го има. Она
што е тука земено како впечаток, како еден објект и како
еден настан, тоа станува еден симбол и за целиот живот.
Може да се применува тој симбол спрема мојот живот,
може да се применува спрема животот на секој човек.
Може да се применува спрема животот на една средина.
Може тој симбол да има значење и спрема целата наша
традиција, историја и така натака. Сето тоа влегува веќе во
интерпретација на текстот онака како во даден момент
читателот го доживува.
Да. На тоа укажува втората строфа:
На самото мое детство, значи,

последните жилки му се ништат,
и еве се копачи и мојот најдлабок корен,
а како да сум го предусетил тоа
одамна во мене неспокојства тиштат
и одамна сум морен.
238
Конески:
Правам тука една идентификација. Читателот може
да прави исто така идентификација за себе, а и тоа да го
прави во различна широчина.
Можеби е избран погоден мотив - црквата. Црквата е
еден храм една градба несекојдневна, како и човечкиот
живот. Градба исполнета со таинства, исто како и животот.
Конески:
Во ред. Тоа е така, но при создавањето на овој текст
тоа не било присутно во мојата свест. Јас тоа исто го знам
добро. Јас почувствував само болка зашто се руши црквата
во моето село. Очевидно таа болка не била случајна, ами
таа била заради сето ова што после ние можеме да го образ-
лагаме. Нели? Не е тоа рушење на плевна. Не е тоа рушење
на кошара, дури ни на амбар. Ами е рушење на црква. А ако
тоа за мене нешто значи, произлегува од тоа дека нависти-
на едно такво место, воопшто за колективот, обележува
нешто што не е секидневно. Нешто што спаѓа во доменот
на светото, на возвишеното. Се разбира, тоа се наши разми-
слувања, со кои објаснуваме зошто едно такво чувство има
во нас. А самото чувство е елементарно. Тоа не бара за себе
подруги објаснувања. Тоа го имам, тоа постои. Јас во
случајот сум реагирал како човек што носи едно такво
живо чувство. Знаете, оти некој може сето ова да го знае,
сега што го говориме, а да нема чувство за тоа, да не го
чувствува. Тој може да се реши и песна да пишува на оваа
тема, поради тоа што знае дека црквата не е кошара. Ама,
песната нема да биде добра. /Се смее/.
Оттаму Вие не зборувате за катедрала, туку за една
блиска селска црква.
239
Конески:
Сум ги видел сите тие катедрали и сум воодушевен
од нив, но само мојата селска црква значи за мене она што
јас го кажувам тука.
Уште од првиот стих „нека е проклет часот кога ми
кажаа” се гледа дека веста за уривањето на црквата во Не-
брегово длабоко Ве погодила. Како дојде до Вас таа вест?
Конески:
Тоа беше минатата година во јуни. Седевме со
нашиот пријател Миле Попоски во бавчата на клубот и ме
праша тој од кога не сум бил во Небрегово. Јас му кажав.
Вели - знаеш ли дека црквата се урива. Реков - не знам. Но
таа вест некако ме возбуди. И тогаш во моментот немав ни-
каква намера да пишувам за тоа или да размислувам повеќе.
Но следниот ден, исто таму на маса, во друштво, просто
почнав да импровизирам некои стихови. Целата таа песна
е импровизирана на кафанска маса во текот на две вечери.
После извршив само една мала редакција. Имаше малку по-
веќе строфи, отколку што има сега. Некои, ми се чинеше,
дека не се најдобри строфи, ја рушат целоста. Нив ги из-
бришав и го поправив текстот колку што можев. И, така е
тој текст, всушност, импровизиран. Текст што ја илустри-
ра онаа моја теорија за тоа дека песната се создава некако
сама од себе и после ја откриваме.
Ве молам, едно сурово прашање: кој ја уриваше цр-
квата?
Конески:
Никој не ја уриваше, сама се урива. Удрил гром во
црквата. Почнала да се урива. Сега е селото веќе на гасење,
240
се раселуваат луѓето. Не е организирано да може тие по-
правки да ги врши на време. Јас не сум бил, па да ја знам
вистинската состојба.
А што ќе речете ако животот Ве демантира. Ако некој
се крене и ја поправи црквата?
Конески:
Имаше веќе такви иницијативи.
По објавувањето на песната?
Конески:
Да. Да. Оваа песна беше повод за некои да се зами-
слат и евентуално да преземат нешто. До каде се тие ини-
цијативи дојдени - не знам. Или се спласнати можеби? Од
моја страна е доста што ја напишав песната.
За секој случај, црквата ќе постои. Барем во песната.
Конески:
Не. Ако сакате точно да ви кажам, дури и битолскиот
владика мене ми вети да појдеме заедно на самото место и
вети дека нешто ќе преземе. Меѓутоа, има неколку месеци
оттогаш и тој не се јавил, што не значи дека не презел
нешто.
16 241
По прочитувањето на збирката песни „Црква” може
да се рече дека во неа постојат сите Ваши теми, што ги
имате и во поранешните збирки: љубовта, омразата, сомне-
нието, тагата, поразот, надежта. Неисцрпни теми...
Конески:
На оваа Ваша забелешка можеби е добро да Ви го
соопштам мислењето на Иван Лалиќ. Јас му ја пратив оваа
книшка и тој вели: „Чувствувам континуитет од „Чешми-
те”, „Послание” до оваа збирка”. Така што, на некој начин,
може да се смета дека се тие и една целост. Очевидно е дека
тој има право. И Вие имате право. Значи, во еден подолг пе-
риод ме интересираат не темите, темите се вечни, ама
имам некој агол свој на гледање, тоа е неповторливо,
којшто во даден момент доаѓа до израз. Инаку, во поезијата
- и љубовта, и омразата и се друго - безброј пати се обрабо-
тувани. Па, и кај еден и ист поет. Но има периоди во кои
тој открива некој посебен агол на посматрање и зависно од
опитот, од ситуацијата во која се наоѓа и повторно, и по не
знам кој пат, се враќа на она што е животен интерес, егзис-
тенцијален интерес за секој човек, па и за него, за поетот.
Како што во Вашата творечка постапка и давате пред-
ност на спонтаната побуда, Вие, и порано и сега, го форми-
рате ставот спрема животот, според кој треба да се
прифатат и изживеат спонтаните човечки манифестации.
Песните „Брачен пар”, „Грешни жени, „Улавштини” и
други се пројавуваат на таа линија. Ж ивотот е составен од
низа детали, коишто не треба да се пренебрегнуваат и
човек треба да им се препушти, за да рече - ете, живеам! -
не очекувајќи притоа само големи возбуди и само големи
настани.
242
Конески:
Па, мене ми се чини дека е тоа така. Јас се согласувам
со тоа што Вие го кажувате. Има нешто елементарно, што
инаку не се чини важно.
Да не беше овој Ваш пристап спрема деталот, во тие
дребни мигови и нешта да се бара убавината на животот,
убавината на љубовта и пријателството, би можело од не-
кои други песни да се извлече заклучок дека Вие сте песи-
мист. Но... Се разбира тука не доаѓате Вие до една
рамнотежа по некој рационален пат, туку тоа така го чув-
ствувате.
Конески:
Да. Еве, јас сум размислувал во последно време, на
истава тема што Вие ја начнавте. Особено во врска со при-
јателството. Сега пред некој месец умре еден од моите нај-
добри другари од детството, Милорад Најдановиќ. Познат
книжевен историчар, писател. Човек што има оставено зад
себе едно навистина вредно дело. И по обем и по квалите-
ти. И сега, кога размислувам за него, мене ми доаѓаат пред
очи, имено, оние ситни работи, на кои се градело нашето
пријателство. И, ако треба, да кажеме, нешто за него да
соопштам, да напишам, како главно ми се јавува она што е
елементарно и што за другите не е важно. Како главно ми
се јавуваат оние мигови, што сме ги минеле како сосем
млади луѓе, заедно а не она што претставува неговата ин-
телектуална личност, она што тој го постигнал. Не она
што можеби во неговиот живот може да се издели и како
крупен гест и како видно постигање. И скоро си велам: -
види, па ти си егоистичен. Ти, мислејќи на својот прија-
тел, поголема важност му даваш на она што е само за тебе
важно, а не за другите. - А тоа се тие елементарни вред-
ности во животот. Еден пријатен разговор, една шега, еден
16 * 243
обичен излет негде, некое наивно доживување. Тоа е сето
поважно сега, кога човек прави еден биланс од она, што
инаку го сметаме за нешто многу битно во животот, што го
цениме повеќе кога не размислуваме вака, како што јас сега
размислувам. Но, сега да Ви го споменам Л ав Толстој, би-
дејќи „Војна и мир” повторно ја читав до скоро дури
можев, на руски јазик. Во најдраматичните моменти кнез
Андреј, кога е ранет во битката на Аустерлиц одеднаш
чувствува дека облаците...
Да, кога лежи под дрвото...
Конески:
..дека облаците над неговата глава се поважни од се
што му се чинело многу важно во животот: од успехот на
Наполеона, од не знам она што се вика, во една идеална
смисла, љубов или татковина. Од тие сите крупни поими
овие елементарни работи му се гледаат побитни. И, што е
сето тоа, вели тој, спрема она сино небо, што е над мојата
глава и оние облаци што сега по тоа сино небо некаде пату-
ваат.
Да, но човек не е секогаш во таква состојба тоа да го
сфати. Изгледа, нешто треба да се случи, да удри некој
чекан, да настане некој прелом, па да дојде до...
Конески:
Точно, точно, секогаш се открива како нешто ново,
затоа може за него да се соопштува и на поетски начин.
Инаку, од покојниот Митрев имам научено една работа. -
Во што е смислата на пиење ракија? - Да ни ја направи во-
дата слатка! /Се смее/. Всушност, тоа е клуч за разбирање
244
на овие ситуации. Ракијата е голема работа. Виното е голе-
ма работа. Но, ние забораваме дека сепак и од ракијата и од
виното е поважно она што е поелементарно. А тоа е водата,
и тоа го откриваме одвреме навреме и не еднаш за секогаш.
Треба пак човек да се напие, да му се запече желудникот и
да му се врати тоа чувство за елементарното. А во него, во
тоа елементарното, се состои нешто што е многу побитно.
И за него и за животот воопшто.
Во таа смисла, само како пример, низ песната „Врска
со животот”, и Вие повторно ги откривате тие елементар-
ни нешта во еден обичен пејсаж што го пленил Вашиот
поглед. Просто набројувајќи ги тие подробности на пеј-
сажот, ќе заклучите оптимистички:
Сето тоа е толку вешто смислено

и сплетено,
само за да те приврзе кон животот.
А еве, и во оваа книга, вечните теми за љубовта, за

осаменоста, пак се најавуваат.
Конески:
Тука веќе се чувствува една позиција на човек завле-
зен во години.
И подложен на една посурова рационалност. Но, се-
пак, не ги одминува неспокојствата и радостите на живо-
тот.
Конески:
Да, тоа што јас таму сум го кажал може да се смета за
една сосем спонтана реакција на она што човек го почув-
245
ствувал. Понекогаш си мислам дека можеби постарите
луѓе се премногу затворени, чувајќи некаков привид на
достоинство нерадо ги соопштуваат своите чувства. Но тоа
постепено се отклонува, се проширува и тука просторот на
искажување.
Значи, сметате дека секој човек, независно од годи-
ните, ги чувствува овие односи со животот, со жената и та-
ка натаму.
Конески:
Па сигурно, сигурно. На различен начин, сигурно.
Еве, сега ќе видите, во мојот дневник што ќе го објавам,
има еден текст за еден вистински случај. Се однесува на
покојниот Ристо Проданов. Мислам дека „Осаменост” е на-
словот, кога тој вели: „Како не влезе некој човек па макар
мајка да ми окара”. Толку има потреба за контакт, што дури
дозволува дека би се израдувал не на израз на симпатија,
ами и на грубост би се израдувал, само да не биде изолиран
од луѓето, да не биде оставен така како што бил оставен.
Да почувстува дека постои, па независно од...
Конески:
Гледате, заправо во таа мала случка е една длабока
трагедија изразена, длабока болка. „Како не влезе некој па
макар мајка да ми опцуе”.
Се чини дека годините за вас не се важни. Се уште е
присутен темпераментот во откривање на убавините на
жената...
246
Конески:
Добро. Јас на едно место реков дека дрвото не се

суши одеднаш, ами постепено. Така што тие сензации не-
како остануваат. Се разбира, далеку од тоа тие да бидат она
што биле во младите години.
Но ова покажува сепак една виталност. Една мисла
што не се подава на сушење.
Конески:
Во една од поранешните збирки јас велам: „Најди
малку свежина во својата душа”. Немој да се предаваш. Ба-
рањето на една таква свежина е заради тоа што таа му дава
не само смисла на животот, ами навистина и овозможува
човек да ги поднесува сите тешкотии, на коишто е из-
ложен. Да може да ги изживува сите разочарувања. Тоа е
една чувствена мобилизација.
А дали можеме и свесно да влијаеме на својата волја?
Конески:
Зборот свесно претполага, така да кажам, еден прис-
тап кон тоа - рационален. Всушност, патот не е рациона-
лен, по кој доаѓаме до таква свест. /Се смее/. Самото наше
битие не тера така да заклучиме. Самата потреба да
дишеме, да наоѓаме сили за живот, да наоѓаме отпорност
во себеси, не тера на тоа. Без да тргаме од некои теореми,
претходно обмислени.
247
Но, секој човек го нема тоа. Некој се чувствува старец
на педесет години, а некој е исполнет со младешка
свежина и на осумдесет години.
Конески:
Точно. Но јас мислам дека повеќето луѓе реагираат
на овој начин. Бараат во себе извесни сили. Исто рас-
кажувам јас една анегдота за онаа старица што рекла, а таа
анегдота ја имам чуено од покојниот Иван Точко: „Денеска
не само што ме огреа сонченце, ами ми дадоа и кафенце”.
Значи, нашла нешто во животот што ќе ја израдува, за да
може да го збогати тој свој живот. Тоа е нормално чувство.
Не велам дека нема исклучоци и дека нема разлики во тој
поглед меѓу луѓето. Но по законот на животот тоа чувство
мора да биде вградено во секое живо суштество, па и во
човекот. Тоа, ако сакате, толку нема врска со свеста, па
можеме да го наречеме закон на месото и на крвта. Она
што е родено, - за мртвите предмети не знаеме како им е , -
за да живее така мора да се однесува, не само да следи не-
какви рецепти филозофски. Иако, се разбира, сите ние и
такви рецепти имаме и ги слушаме во вид на совети, во вид
на упатувања од постарите и така натака. Се запознаваме со
нив во литературата. Но најважното е, што е во секое живо
суштество присутен законот на месото, месото, крвта. Тоа
чувствува болка. Тоа чувствува глад, чувствува жед и тоа
мора на некој начин да се бори за своето вегетирање. Тоа
сето мора да наоѓа израз и во поезијата. Јас мислам, да
можат дрвјата или тревките да пишуваат поезија, тие исто-
то тоа би го обработувале.
Можеби и подобро од луѓето.
Конески:
„Дај ми капка росичка!” /Се смее/.
248
И во оваа книга сте возбудени од човечката злоба?
Конески:
Има страшни ситуации во животот. Страшни. Јас та-
му ја квалификувам и како еден вид болест.
Да, така е речено.
Конески:
Јас тоа не сум го измислил. Мнозина размислувале
на таа тема и се согласувам со оние мислители и поети
што стојат на такво становиште, дека навистина овде се ра-
боти за едно чувство што го носат болни, нервно болни
индивидуи. Или, неидентифицирани лудаци. А такви има
мнозина околу нас. Тие не се нормални и се готови
страшно да мразат.
М ислите дека тоа е во генот...
Конески:
Па, се се развива од семето. Тоа го има обработувано
доста Чеслав Милош, којшто обрнува внимание дека Исус
Христос ниш то друго не правел, ами изгонувал бесови од
лудаци. /Се смее/. Секаде околу луѓе опседнати од бесови.
И, тој има една песна за мечката, американска мечка. Што
нм доаѓала на луѓето и постојано им правела незгоди.
Меѓу другото, до прозорците ќе дојдела, тропала, а кога ја
отепале, видела дека таа страдала од забоболка. Значи, не е
случајно тоа. Нешто ја терало. Една болест ја терала да
иостапува така. Често пати луѓето измислуваат конфликти.
249
Го усложнуваат и својот живот и животот на другите го за-
горчуваат.
Ама не се свесни за тоа.
Конески:
Не се свесни. Создаваат лажни проблеми, само затоа
што се болни.
Но, како што велите, има спас и од нив - „да не им ги
бодеме очите, штом тие лево, ние - десно!” Ние зборувавме
за Вашата поетика, а таа еве сосема јасно, недвосмислено
избликнува во една Ваша нова песна за песната. Се залагате
за нејзината автономност, за нејзината самоникнатост:
И песната е дел од флората,

таа никнува како смреката,
како бамјата, како гравот.
Прими ја таква каква што никнала,
а не да ја ниш тиш според некаков вкус
и некаква поетика,
да ја фаќаш за грло,
заради некаква странична идеја,
како што се обиде Мајаковски.
Кој ти дал, најпосле, такво право?
Се знае што е етика.
Има тука континуитет во ставот кон поезијата уште

од првата песна за песните, т.е. за стиховите -,,јас мислен
дека тие случајно се јавуваат, а сега гледам дека тие ме
обврзуваат”.
250
Конески:
Кога бев помлад една одбојност чувствував спрема
обработката на вакви теми. Ми пречеше кога некои поети
премногу зборуваа за поезијата и за себе како поети.
Меѓутоа, после, за изненадување на самиот себеси, видов
дека и кај мене се насобраа постепено доста такви текстови.
И сега имам поголемо сфаќање за тие поети што порано
малку сум ги кудел, бидејќи моето становиште беше, и сега
всушност тоа не е променето, дека не треба да се дивини-
зира поетот. Дека нашиот занает е исто занает како и дру-
гите. И треба да се цени мајстор во секој занает. А не
автоматски приоритет да му се дава на занаетот, па со голе-
ма буква да се пишува поет и поезија. И така да се создава
една сосема романтичарска слика и за мајсторот и за
мајсторијата.
Значи, ореолот околу нив, всушност нивната након-
теност со предрасуди, Вам не Ви се прифатливи...
Конески:
Не. Во своите текстови за поезијата не одам кон не-
какво боготворење на поетот и поезијата. Но сепак, чув-
ствувам потреба себе да си ја објаснам поезијата како една
манифестација на духот, што некои дури многу ја потцену-
ваат, нели. И да се прашам - каква е смислата на таа духов-
на активност. Ете, околу тоа се движат моите размис-
лувања А јас, пишувајќи повеќе песни за зборот, за поези-
јата, воопшто не се истакнувам ни себеси, нити другите
поети над другите луѓе. Тоа не го правам. Не ми е тоа на-
мерата. Намерата ми е да си објаснам во што е потребата од
едно такво искажување, каде не води едно такво искажува-
ње и дали тоа е неминовно во животот, една неминовна
наша духовна манифестација. Јас така и мислам дека е не-
миновна духовна манифестација.
251
Може и во тоа се состои всушност етиката на таа про-
фесија.
Конески:
Точно. И во тој случај инсистирам на тоа навистина
да се дозволи да може песната да си расне како лебот што
си расте. А не да се потчинува на некои догми, да биде соз-
давана само како илустрација на некоја теза. Ете, тоа е онаа
идеја што јас ја застапувам.
И во оваа збирка имате песни посветени на одделни
личности, Ваши пријатели. Тие се починати. Зошто чув-
ствувавте потреба и со песна да им го продолжите живо-
тот?
Конески:
Тука исто нема некоја претходна намера. Прво ја на-
пишав песната за Гуте на самите гробишта. Бев на закопот
и кога тргна спроводот накај гробот, јас седев, имав едно
ливче и тука ја напишав. Тоа беше една сосем неочекувана,
моментална возбуда. Нешто слично е со Божиков, со кого
што јас бев добар пријател и самата вест, кога ја разбрав, ме
доведе до тоа. За Мошин песната ја импровизирав дури
опелото траеше во црквата „Свети Димитрија”. Тоа се луѓе
кои јас навистина сум ги чувствувал некако блиски. Дури,
на пример, со Гуте, ние сме соседи, не сме комуницирале
често, но вака ми беше драг човек. Е, песната „Васил
Чипов” ја напишав подоцна. Некако исто ми беше драг тој
човек, самотник. И точно е речено во таа песна, дека јас сум
минал покрај Островско Езеро, од каде што е тој родум, и
на некој начин ме тиштеше кога јас доцна разбрав дека тој
починал, дека бил закопан. Јас не бев присутен. Ме мачеше
252
просто таа мисла, дека еден долг спрема таков самотен
човек не сум извршил. И на крајот на краиштата, еве, на
овој начин се оддолжив. Тие четири текста така се настана-
ти. А јас, поради тоа, не сум станат сега човек што се спе-
цијализира за надгробни говори, иако за жал, во последно
време и тоа беседништво морав да го развивам.
Мислам дека тоа не се приватни песни. Пишувајќи
за Божиков, на пример, Вие како да ја раскажувате судбина-
та на пошироката наша заедница. Што Ве сврзуваше со
Божиков?
Конески:
Добро. Се јавуваат асоцијации. Со него се среќававме.
Никогаш сами. Обично со пријатели. На некои седници се
среќававме заедно. Со него и со Диме Солев. Ме привлеку-
ваше неговата ведрина. Ми беше интересен со некои свои
манифестации. А се разбира, ме импресионираше и со сво-
јата дарба како пејач. Има луѓе што ме привлекуваат. За
нив, и без да си давате сметка, мислите и им ги знаете и
слабите страни и добрите страни. Целосно ви се симпа-
тични. И одеднаш, кога ќе ги снема, чувствувате дека
нешто сте загубиле, дека сте вие осиромашени по нешто.
И тогаш - потреба самите една жалба да искажете, една
тажаленка човечка. Тоа е еден вид тажаленка, само не на-
рачана, не по професија правена, ами така му доаѓа на чове-
ка, бидејќи во такви ситуации зборот е навистина поне-
когаш и бесмислен. А без него не се може. Многу потребен
е зборот во такви тешки ситуации, при разделба со драги
луѓе.
253
IX
/28. 06.1990/
И поетскиот занает да не се загуби...

Јасноста овожможува поголема кому-
никација... Ниеден образец не е
општоважечки... Филозофска компо-
нента во поезијата е егзистенцијал-
ната компонента... Поезијата не е
зададена тема, таа е внатрешен проб-
лем... За бесрамноста на литература-
та... Човечката смисла на ма-
кедонската акција... Размислување за
љубовта... Исказот не е само форма...
Натуралистичко рекламерство во со-
времената поезија...
Еднаш рековте дека толку убави песни има на-
пишано во светот што просто се прашувате дали вреди да
се пишува. Токму така. Што мислите сега?
Конески:
Па, сега, не треба ниеден занает да се загуби. И, си-
гурно, има причина за обновување. Дури, и кога се кажува
истото, не е сосема исто, кога нов индивидуален опит го
потврдува. Во таа смисла.Тука иде предвид и обновувањето
на јазикот, бидејќи јазикот се менува. Обновувањето на ред
254
работи што се сврзани со животните околности. Просто
речено, и тој занает си трае, затоа што треба да се задово-
луваат некои нови вкусови, нешто да се репарира, нешто да
се крпи. /Се смее/.
Како што велите во песната „Занает”.
Конески:
Да. Да.
Вашето поетско дело веќе се заокружува. Во него
можат да се најдат цели области убаво омеѓени, а кои заед-
но чинат една хармонична целина со смислата што ја
зрачат. Како се отвораа со текот на годините тие творечки
соѕвездија? Имавте ли сознание дека постепено искажувате
еден неискажлив свет, свет на искуства и уверенија?
Конески:
Па, не како претходна намера. Сето тоа си доаѓаше
но некаква своја логика. Јас, заправо, и доста ретко пишував
поезија, за да можев уште од почетокот да предвидувам или
дури и да планирам некои области што треба да ги попол-
нам. Со текот на времето се јавуваа текстови, што повеќе
или помалку, се поврзуваа меѓу себе, па и во мојата свест
после се обликуваа некои идеи, така што мислев дека е доб-
ро да си најдат свој дефинитивен израз. Ништо не е тоа
претходно замислувано, ништо не е правено како некаков
претходен поетски проект, така да се изразам. Тоа идело
точно онака, како што реков уште некаде во 1954 година во
поведната песна во „Везилка”, „Во песните”:
255
Неук си мислев
дека тие така случајно се јавуваат
а сега назад погледнувам
гледам,
па тие ме обврзуваат.
Значи, веќе постепено се создало нешто што во нив

лежи како идеја што ги обединува. Па тоа е и едно стано-
виште, што би требало да го обврзува и авторот.
Може ли да се рече дека Вашата поезија наоѓа пого-
лем одглас кај нејзините не малубројни восприематели за-
тоа што тргнува од секојдневното, од видливото и слу-
шливото за секого, но со оној творечки додаток, кој е неј-
зин битен елемент: во познатото да го открива непознато-
то. Ова го имаат елаборирано и некои разгледувачи на
Вашето дело.
Конески:
Јас сакам во своето искажување да бидам јасен. Таков
навик имам. Не само во поезијата. Тој навик сум го стекнал
и како педагог, и како научен работник. И, секако дека
човек што на тој начин се изразува, овозможува полесна ко-
муникација со луѓето. А тоа е една погодност. Полесната
комуникација е една погодност за контакт со публиката,
ако се работи за литературата. Ако се работи, да речеме, за
педагошката дејност, сигурно дека кај студентите е пооми-
лен оној професор, што може на разбирлив и јасен начин
да им објасни некои тешки поими. А јас сум се трудел, се-
когаш тоа да го правам. Дури сум се искажувал така, дека,
на пример, ако јас не можам една работа јасно да им ја пре-
несам на студентите, значи дека и јас не ја знам доволно.
Кривицата е во мене, не во нив. Очевидно, кај луѓето има
различни својства да се искажуваат на еден или друг
начин - појасно, позатворено, похерметички. Некој се ис-
256
кажува понакитено, некој го редуцира до крајно можни
граници изразот. И, јас си имам, сигурно, низ целиот тој
распон си имам некој свој стил.
Вие зборувавте за едоставноста во Вашата поезија, ко-
ја е речиси, секогаш нагласувана. Во извесни моменти таа
беше и погрешно сфаќана, дека тоа е така ... едноставност
која дошла сама од себе. Но, има и такви искажувања кои,
обратно, тврдат дека до неа не се доаѓа лесно. Всушност,
дека главната одлика на Вашата поезија е мошне сложена.
Конески:
Па, сега, кој мисли оти тоа е лесно, нека проба сами-
от. Всушност, тоа е одлика на еден стил. Не е тоа одлика са-
мо моја. Можам јас цела серија имиња да приведам што
спаѓаат меѓу протагонистите на таквиот стил. И од мина-
тото и денеска. Тоа е еден стил што можеме да го означиме
со стремежот за редуцирање до најнужното. И во совреме-
ната поезија кај различни народи има многу такви поети.
Јас лично мислам дека тие спаѓаат во челниот одред на
современата поезија. А не одат негде на опашката.
Меѓутоа, во некои поетики, што добиле можност да бидат
валидни пошироко, па и се форсирале преку некои центри,
особено кај нас, важат норми подруги, што да речеме, авто-
матски етикетираат се што е надвор од тие норми, како ис-
кажување од втор ранг. Кривицата е во тие поетики, а не во
искажувањето на поетите. Поетите си се искажуваат така
како што ним им лежи. А некои теоретичари мислат дека
го пронашле клучот за дадена епоха и дека нивната шема
решава се. Ова одговара, ова не одговара. Ова е ново, ова е
старо.
Ако клучот и шемата одговара или донекаде значат
нешто во науката, во уметноста што значат тие?
17 257
Конески:
Исто е тоа. Исто и во науката се прави. Во сите духов-
ни дејности има еден стремеж кај определен тип на ми-
слители, теоретичари, својата гледна точка да им ја
наложат на другите. Тоа се луѓе што многу ја сакаат и сце-
ната. Сакаат и публицитет. И, така да кажам, продаваат ум
на секој друм. И ја заведуваат простотијата. Меѓутоа, во це-
лиот свет, независно од тоа што тие си говорат, било во на-
уката, било во уметноста, било во другите духовни
дејности, има луѓе што знаат дека е тоа само еден можен
избор и дека како таков и тој може да има резон и да се бра-
ни. Но не е општ. Ниеден образец не е општоважечки. Она
што важи за едни, не мора да важи за други. И, на крајот на
краиштата, кога ќе мине извесно време, се гледа дека пра-
вото е на страната на оние луѓе што оделе по својот темпе-
рамент, по своите наклоности, по своите разбирања, а што
не се поведувале по поетики наложени за моментот и глас-
ни дури да те заглушат. Зашто тоа заглушување ќе исчезне
и останува на крајот она што треба да биде резултат на ра-
ботата на еден писател, на еден музичар, сликар и така на-
така и тогаш се сумираат постигањата.
А за оној битен елемент во Вашата поезија, што во
познатото го открива непознатото, а кое својство кај вос-
приемачот предизвикува возбуда?
Конески:
Тоа го истакнуваат мнозина како нешто што треба да
се смета за суштествено во уметничката дејност, посебно
во поезијата. Андриќ, баш се сеќавам, има една ваква фор-
мулација: во поезијата е најголем успех да го изненадиш
читателот со нешто што е просто, што нему му изгледа ка-
ко обично, познато. Тука да најдеш момент на изненада.
Тоа можеме да го наречеме актуализација. И во смисла на
258
доживувањето, и во смисла на изразот. И, таа актуализација
освежува нешто што изгледа многу обично и просто.
И ова што го кажувате како теорија изгледа многу ед-
ноставно, но во практиката тешко остварливо.
Конески:
Се зависи од авторот. Еве, за да ја поткрепам оваа ми-
сла, се сетив за една мала песна од Ружевич, каде што е по-
ентата за тоа - како проодува дете. Има ли нешто
попознато од тоа дека секое дете на околу една година тре-
ба да прооди? Треба да стане на две нозе. А има ли нешто
повозбудливо?! И, тој вели - и еве, пак се случи чудо, проо-
де дете! /Се смее/. Тоа е таа негова песна Тој е поет што
може во обичното да најде изненада. А таа песна е дури и
теоретски важна за ова што го зборуваме. Бидејќи во сами-
от живот, не во искажувањето, не во некаква намера умет-
ничка, во самиот живот има маса такви, сто, милиони, не
знам колку пати доживеани работи, што секогаш не изне-
надуваат со својата убавина, свежина. И секогаш го
доживуваме како првпат тоа да се случило.
Што мислите за класификациите на Вашата поезија.
Има доста класификации, по разни основи. Дали се тие
придонес за поголемо нејзино разбирање или пак притоа,
понекогаш постои и опасност многу нешта, донекаде, да се
упростат или пак непотребно да се усложнат?
Конески:
Сигурно, штом се прават класификации има некаква
потреба од нив. Но, секоја класификација треба да се сфаќа
условно и можеби често пати во некоја функција што се
17* 259
фиксира привремено, за да се погледа на една целост од оп-
ределен ракурс. А потоа и да се заборави таа класификаци-
ја, па и од други видни точки да се фрли погледот. Лошото
е само тоа ако се смета дека една класификација го дефини-
ра апсолутно предметот. Таква можност нема воопшто ни-
ти кога се разгледува научно некој предмет, да речеме, во
физиката, во хемијата и така натака, во биологијата. А нема,
јасно, таква можност за класификација, што се ќе смести
каде што треба, нити во однос на разгледувањето на духов-
ните дејности на човека. Таму е уште помала можноста.
Во Вашата научна дејност како го применувавте ова
свое сфаќање?
Конески:
Јас лично сум човек многу слабо способен за класи-
фикација. Тоа го сметам како една слабост своја во научна-
та област. Но јас не можам да бидам поинаков. Јас секогаш
гледам да ги поврзувам плановите, а не да ги делам. Ако са-
кате, да Ве потсетам на својата граматика на македонскиот
јазик. Јас имам таму „Формите и нивната употреба”. А тоа
обично го делат, во Морфологија и Синтакса. Кај мене е
сето тоа сврзано заедно. Тоа е моја наклоност. Јас и кога
учам, читам и се упатувам во некои научни теории, нај-
тешко ми е да запаметам класификации. Веднаш ги забора-
вам. /Се смее/. А има цели култури, цели традиции, што се
необично склони кон прецизно класифицирање. Таква е, да
речеме, индиската филозофија. Во таа традиција се оди до
такво класифицирање, нели, ова спаѓа таму, она спаѓа она-
му... И, право да Ви кажам, мене тоа ми се гледа како еден
потребен пристап, ама многу сув. И, пристап што има сми-
сла дури ако во згоден момент се отфрли, откако ќе ја
изврши својата служба. А истото се однесува за класифи-
цирањето во областа на уметничките феномени. Треба да
има кај оној што пристапува кон таквите феномени, секо-
260
гаш можност за синтеза и за надминување на рамките, што
ги набележала една класификациона шема. Инаку, доаѓа до
упростување на опсервирањето.
Ја спомнавте филозофијата. Во Вашата поезија таа е
присутна како една мудрост, врз база на Вашиот животеи
опит. Мислам дека тоа се должи колку во основа на Вашата
природа, толку и на едно образование во таа смисла.
Можеби не систематско, но сепак, така да речам, сте го со-
бирале кајмакот...
Конески:
Не, јас немам, ако се работи за филозофијата како так-
ва, јас немам систематско образование. Тоа и не му е по-
требно на човека во други области до таа мера, како што им
е потребно на самите филозофи или застапници на некои
области, што се блиски на филозофијата.
Поезијата е блиска и до филозофијата. Мислам може
да речеме така?
Конески:
Па, сега таа си е сепак автономна област. Не. Не. Таа
не е блиска до филозофијата. Може да бидат овие науки, ка-
ко што се психологијата, лингвистиката, социологијата во
некоја смисла. Пред се науките се блиски. Уметностите се
една област поавтономна од сите науки, па тие се дистан-
иираат и од филозофијата. Заправо, човекот се искажува та-
ков каков што е. Како јас да го делам своето стекнато
шаење од она што е да речеме, што се мои вродени својс-
тва? Тоа не може да се дели. Спрема тоа, ако е присутна
филозофска мисла во поезијата, таа е присутна затоа што
неа како свое лично доживување ја носи субјектот што го
261
создава поетскиот текст. Тој може да биде и неписмен
човек, а сепак да се искажува...
Се рекло - многу гоедари биле филозофи и многу
филозофи гоедари...
Конески:
Е, зошто? Затоа што е човек така создаден. А, ако е
неписмен, ако не го читал Платона, Сократа, Канта, тој
можел да слуша од стари, по нешто и во народната тради-
ција да собира, да кажеме, елементи што во комбинација со
неговиот личен опит, доведуваат до извесно животно ста-
новиште. И, тој таков каков што е, се искажува комплетно.
Јас дури за тоа сум пишувал во оној есеј „Еден опит”, и ми-
слам на пример, оние што ги создале митовите некогаш,
или оние што му дале облик на циклусот на песните за
Марко Крале во нашата јужнословенска традиција, дека
тие само на свој јазик го искажувале она што условно
можеме да го наречеме филозофски вистини. И тоа не по-
малку длабоки од оние што ние на свој јазик ги искажува-
ме. Тоа што ние често сакаме да го означиме со терминот
ф и л о з о ф с к а к о м п о н е н т а во поезијата, заправо е
егзистенцијална компонента, компонента на човековото
опстојување. И јасно дека за тоа мора човек да се искажува.
Тоа ќе биде искажано со поетскиот јазик од различни епо-
хи толку длабоко, колку што длабоко го чувствувал дадени-
от субјект. Независно од тоа со какво образование тој
располага. А филозофијата како наука, тоа е систем, се раз-
бира, од извесни погледи и тука треба да бидеш мајстор за
да ја водиш мислата по сите тие предвидени скали. Тоа не
може секој од нас да го прави.
Да. И тие што пишуваат за Вашето дело, во таа сми-
сла се искажуваат. Мислат на мудроста, на животниот
262
опит, како елементи што ја проникнуваат Вашата поезија и
ја издигаат на повисоко ниво.
Конески:
Тие на што мислат тоа треба да се види при читање-
то на нивните конкретни искажувања. Но, може да има ед-
на заблуда во однос на секое творештво, посебно на
уметничкото творештво. Во смисла дека човек нешто зами-
слува, па после лепи. И, во таа смисла може да се рече: А,
тој, еве сега обработува, како што се обработува писмена за-
дача на училиште, обработува една тема, па добро му
дошло тоа што знае нешто и од филозофијата, знае нешто
и од математиката, знае нешто и од биологијата, од исто-
ријата и така натака. Тоа е погрешно. Создавањето на песна
или на некое друго уметничко дело, не е обработка на зада-
дената тема. Тоа е решавање на еден внатрешен проблем,
процес на растење на нешто во човека, што си добива, еве,
свој вербален израз или некој друг израз, ако се работи за
некоја друга гранка на уметноста. Или си наоѓа израз во
научна формулација и така натака. Тоа е еден процес на ге-
нерирање на извесни вредности зародени во душевноста
на човекот. А не е пишување на тема. Ако бидеме искрени,
ние ќе треба да видиме дека и без да знаеме понекогаш сме
пишувале на тема, на зададена тема. Но, тогаш немаме ус-
пех. /Се смее/.
„Сеизмограф” ја нарековте Вашата последна збирка
поезија. Мислам дека нема да се згреши, па и во врска со
ова што сега го кажувате, ако тој наслов стои врз сето Ваше
поетско творештво. Тоа е Вашето творештво - еден супти-
лен сеизмограф, на Вас како личност, на оваа средина, а не
само во ова време, - сеизмограф и на возбудите и на колек-
тивот и на единката, на мудроста, на осаменоста, на колек-
тивните пориви, на издигнувањата, на упадокот на
човечките добродетели и така натаму.
263
Конески:
Сепак, мислам дека овој наслов пред се и припаѓа на
таа збирка. Тој може да се проширува, како и секој наслов.
Но, нејзе и припаѓа, меѓу другото, и поради историјата ка-
ко е таа настаната. Тоа е моја единствена збирка напишана
во краток срок, од околу триесет до четириесет дена. Тоа е
бележење од ден на ден, понекогаш и од час на час на не-
кои настроенија од тој временски распон...
Без некоја порешителна намера по секоја цена да бе-
лежите по нешто секој ден?
Конески:
Не. Сигурно не. Тоа јас никогаш не сум го правел.
Никогаш не сум пишувал со намера еден квантум да пос-
тигнам во даден временски распон. Ќе се разбудам наутро
со една мисла, со некаква возбуда. И ја фиксирам тоа утро.
Другото утро пак ќе се разбудам и имам нешто друго да
фиксирам. Нели? И така, за триесет, четириесет дена тоа е
создадено. Потоа таа потреба престанува. Инаку, би било
страшно да пишуваш секој ден по неколку песни. Се случи
така и таа збирка затоа со право го носи тој назив. И, во ед-
но време доста разнишано, разгранувано, во кондензиран
вид дава претстава за тоа како се чувствува личноста. Ми-
слам дека е тоа збирка полна со актуелност. Дури, јас сум
уверен, мината година таа излезе, нели, дека сега е уште
поактуелна /Се смее/. Можеби сега некои луѓе можат по-
добро да ги разберат тие текстови, отколку тогаш. Тоа го
судам по тоа што некои викаа - па, ти треба да се искажеш!
Па, реков - јас сум се искажал, само, вие не го читате тоа.
Јас сум се искажал како поет и како научник, сметајќи дека
мојот збор тука може нешто да значи. Мојот збор во сите
други ситуации станува безвреден и затоа немојте од мене
да очекувате јас да држам говори, да настапувам на митин-
зи. /Се смее/. За тоа се создадени други луѓе.
264
Во ова време дали има можност да се чуе и еден таков
глас, глас низ поезијата?
Конески:
Тоа е друго прашање. За тоа ние не можеме да суди-
ме. Нашите можности се ограничени. Самата сила на пое-
зијата зависи од многу работи и, се разбира, и таа е
ограничена. И спрема тоа, работите стојат така како што
стојат. Не можеме ние да направиме повеќе отколку што
ни е дадено.
Рековте дека песните за „Сеизмограф” сте ги фикси-
рале наутро. Значи ли тоа дека идеите Ви се раѓаат наутро,
по сонот, кога човек е некако прибран во себе.
Конески:
Колку што знам, има некои психофизички типови.
Еден до определен дел од денот е поактивен, друг во друг
дел и така натака. Единствено што можам да кажам за себе,
тоа е дека јас спаѓам во оној психофизички тип што е поак-
тивен во првата половина на денот, односно наутро. А по-
сле, попладнето и вечерта, јас обично тоа време со години
сум го користел повеќе за информации да добијам. Нешто
да прочитам. Меѓутоа, кога ќе се јави идејата, дали при бу-
дењето или во текот на денот, тоа е непредвидлива работа.
Често, она што можеме подобро, отколку со зборот идеја,
да го означиме со зборот јатка на песната, се јавува во една
единствена реченица негде во текот на денот. Па после,
околу таа јатка се создава текстот. Може при случајно
шетање негде одеднаш - оп! на човека некоја комбинација
ќе му се јави, па се разбира...
265
Важно ли е притоа дали е човек сам или е во
друштво?
Конески:
Тоа нема улога. Барем за мене тоа не е толку битно,
затоа што јас сум способен на концентрација и во
множеството. И таму кај што има врева. Не можам само,
можеби, секогаш да седнам, нешто да доработам во таква
ситуација. Јас сум растел во интернат. Секогаш сум рабо-
тел меѓу други. И исто така сум работел многу во библио-
теки. А, Ве изненадив кога Ви кажав дека песната „Црква”
сум ја напишал на маса во клубот, неочекувано за самиот
себеси. По делови. Можеби на два-три пати. Еднаш нешто
ќе забележам, а после го проверувам и поправам, дополну-
вам. Втор пат нешто друго, некој друг дел и најпосле се до-
бива целоста. Ете, гледате.
Ако Ве остават на мира таму, пријателите?
Конески:
Па, јасно, јас тогаш не учествувам. Јас си наоѓам мо-
ментално и концентрација и свој простор. Да речеме, тие
си разговараат нешто или играат карти. Мене ме оставаат
на мира и јас како во вид на моментална забава, нешто си
чкртам. Често пати човек така прави. Или црта некои лико-
ви, или цвеќиња црта... Јас имам некои песни што сум ги
напишал во текот на конференции. И тоа, земајќи хартија
прво не со намера да пишувам песни, ами од нервоза
нешто да забележам. Па, оп! - ќе се случи како во некаква
игра да се јави таа јатка на песната, и една кратка песна ќе
се оформи.
266
Всушност, во моментот на инспирацијата, за Вас не е
важно дали сте осамен. А таа тема, осаменоста е присутна
во Вашата поезија од сите периоди. Крлежа се искажува за
човечката осаменост како за траен извор на поетското вдах-
новение. Притоа го цитира и Ибзен дека човекот е најси-
лен кога е сам. И во „Сеизмограф” осаменоста е присутна
како тема. Во која мера осаменоста беше Ваш непријатен
придружник во животот, а во која мера ви ја влеваше онаа,
така да речам, инаетчиска енергија, да истраете во животот
и да творите, да создавате...
Конески:
Јас мислам дека не се разликувам тука од другите
луѓе. Секој човек е подложен на тоа чувство на осаменост
до чувството на напуштеност, па дури и беспомошност.
Ибзен рекол така, а други викаат - човек умира сам, што е
за мене многу поважно. Спрема тоа, нормално е едно такво
чувство да се искажува во поезијата. И, може да кажеме, де-
ка тоа е онаа доза на бесрамност на литературата, за која
зборува Толстој, што таа мора да ги открива тие работи кај
човека. Мнозина, што се далеку поосамени, молчат за тоа и
таа своја осаменост ја носат како животен крст. Ама, еден
што стекнал навик на пазар да ги изнесува своите чувства,
тој мора за тоа и да говори. И отаде може повремено кај не-
го да се буди и она чувство за бесрамноста на литературата.
Да. На тој начин тој разрешува нешто во себе. Доде-
ка, оној што молчи, што не се искажува, тоа може да го до-
веде и до јажето или до пиштолот.
Конески:
Па, добро, луѓето и читаат поезија често пати, ако го-
вориме грубо, за употребната вредност на поезијата, таа и
се чита затоа луѓето да видат дека не се само тие осамени,
267
дека не се само тие навредени, не се само тие жртви на не-
кои илузии. Дека и копнежот и маката, па и среќата, ја де-
лат и со други индивиди. Инаку, навистина јас сум склон
кон она што можеме да го наречеме песимистичко во-
сприемање на животот. И, доста болезнено. Иако една са-
модисциплина довела до тоа, јас тоа да не го покажувам
многу често, сепак, спаѓам во оние што доста болезнено ги
примаат животните ситуации и сум склон да ја чувствувам
осаменоста, изолираноста, напуштеноста. И, затоа и дошло
тоа до израз во мојата поезија. Во онаа песна за Мајаковски
зборувам за таа огромна оддалеченост и од најблиската
душа. Тоа е еден израз на таа осаменост на индивидот.
Ова особина кај Вас ја сметате како нешто во составот
на Вашата природа или пак е последица на некоја животна
ситуација?
Конески:
Уште од детските години јас сум бил склон кон едно
такво восприемање на животот. Уште од претшколската
возраст. Оти, ние малку го потценуваме детето, во смисла
на тоа како суди за животните ситуации. И се лажеме во тој
поглед. Уште во рани години може кај човека да се разви-
јат овие својства, како својства на неговата природа - да е
преосетлив, да чувствува некои навреди, да не ги заборава.
Сето тоа да ја обременува неговата потсвест и повремено
да се буди со оживена болка. Тогаш се говори и за некои
трауми што остануваат од детските доживувања. И, тоа оди
така постепено. Јас не знам, не сум сигурен, дали кај сите
луѓе не е развиена таа способност? Само знам дека кај не-
кои луѓе е многу развиена таа способност во целост да ја
сфаќаат една ситуација, моментално интуитивно да ја ос-
мислуваат, со сите елементи што ја чинат дадената ситуа-
ција и во тоа осмислување да доминира, да речеме, често
пати, тоа чувство на беспомошност, напуштеност. И, си-
268
гурно, има многу такви луѓе со таков опит. А, можеби од
тие луѓе се регрутираат оние што сакаат нешто н да кажат
за доживувањата, па одат во литературата, во другите умет-
ности и слично.
Тоа е исто и теза во теоријата на литературата. Или,
што рекол Њ егош - без мака се песна не испева.
Конески:
Да. Да. На тоа се сведува. Кога се вели „без мака”, доб-
ро Вие го толкувате, не е во прашање мачноста на работа-
та, ами маката како извор на песната. /Се смее/. И, исто,
нели - без муке се сабља не сакова. Мислата е дека маката
го тера човека да се снабди со сабја, а не дека е мачно сабја
да ковеш. И тоа не е лесно, сигурно, ама маката го тера
човека да побара сабја.
Но, не се баш ретки моментите кога Вас Ве носи и ед-
но спротивно чувство на песимистичкото гледање на све-
тот. Во „Сеизмограф” имате и една таква песна, за пре-
малата кај човека, за немоќта...
Конески:
Треба да се совлада премалата.
Чувај се од таква премала, човече,

ти не си роден туку така,
води сметка...
269
Конески:
Добро, тоа е заправо, една постојана борба кај човека
- да го сочува својот интегритет и да не се предаде на тие
рушителски сили. Човекот е секогаш поприште на борбата
меѓу доброто и злото...
И во песната „Македонски поети” имате еден таков
приод.
Конески:
Не треба човек да се предаде на плиток цинизам и
нихилизам. Се може да се негира во животот од таа пози-
ција на циник и нихилист. Се. Меѓутоа, ние знаеме дека
животот претставува вредност и во таа смисла треба да нас-
тојуваме, и кога се работи за нашиот сопствен интегритет
и за нашата позиција меѓу другите луѓе, треба да настоју-
ваме да го осмислуваме животот. И, јас велам, дека дури и
како македонски поети, значи на една многу ранлива пози-
ција, сепак можеме да сметаме дека нашата акција има
човечка смисла. Тоа - човечка смисла - покажува за што се
работи. Не се работи за натчовеци, нити се работи за нешто
што му припаѓа на божество. Се работи за она што човек во
животот може да го направи, а сепак на него и на тоа, да не
се гледа со презир, со потценување. Има во тоа нешто што
мораме да го цениме и тоа е судбина на човека - во своите
рамки, во својот формат да дејствува, така да кажам, како ед-
на личност што создава простор за духовно дишење и за
себеси и за другите.
Голема среќа би било така да размислуваат и така да
се однесуваат сите луѓе.
270
Конески:
Тоа е една позиција што, јас мислам, ја држат свесно

или несвесно повеќето луѓе. А има некои, за кои народот
вели дека им е криво и што се родени. Тие се можат да пот-
ценат, се можат да омаловажат. Нивната позиција не ја
одобрувам. Така, во таа песна „Македонски поети” јас тргам
од констатацијата дека тоа е можеби најзалудната работа
на светот, да бидеш македонски поет, а сепак како два сил-
ни бора шумат Рацин и Вапцаров и пак е се со човечка сми-
сла исполнето. И, во тој поглед може да биде личноста
задоволна, ако ја замислуваме како гласноговорник, како да
настапува и на Вембли, а не во една така мала средина како
што е македонската. За личноста таа човечка смисла е по-
деднакво голема и овде и во поширокиот свет.
Во таа смисла Вие само условно велите дека е залуд-

на работата на македонскиот поет...
Конески:
Залудна е работата на македонскиот поет, затоа што
е, имено, ограничена на една сосем мала средина; што се
јавува во услови неповолни, тешки, што таа не донесува
некаква компензација нити во смисла на публицитет, нити
по смисла на не знам ти што. Но, таа не е залудна во оваа
друга смисла, за која говорев, дека и во таа ситуација, нели,
се исполнува една човечка димензија со содржина. И затоа
греба да бидеме задоволни. Мнозина, да речеме, што сакаат
да им звучи името на сите меридијани, може да страдаат од
гоа. А јас овде велам дека сепак, дури во такви услови, има
можност да се внесе една човечка смисла во животот. И де-
ка тоа го постигнуваат луѓе, да речеме, како што се Вапца-
ров, Рацин. Затоа велам дека тие шумат како силни борови.
271
Во „Чешмите”, во песната „Размислување за љубов-
та”, Вие напишавте една поетско-филозофска порака:
„Ништо посериозно од љубовта не суштествува, ништо
што би го оправдало повеќе самото наше суштествување”.
Ваква една мисла, речиси, не стреснува со својата едностав-
на вистина. Но Вие секако до неа не дојдовте по едноставен
пат. Таа е, донекаде, средишна точка воопшто во Вашата
поезија.
Конески:
Тоа е, мислам, сумирање на еден изминат пат, на
еден животен опит, кога љубовта се стекнувала, се губела,
и тогаш се знае и нејзината вредност. И, ете, тоа е ис-
кажано исто како една вистина, што секој човек треба да ја
открива сам за себе.
Некој може да ја открие, а некој, ако е можно, треба и
свесно да си ја всади таа вистина.
Конески:
Она што други го кажуваат може само да ни помогне
за себе да го формулираме она што сами ќе го почувствува-
ме. Без тоа, без ние да почувствуваме, нема никој ништо да
ни открие. Тоа што други ни кажуваат само помага да се
развие нешто што е во нас заложено. Или нема да дојде до
нашиот слух, ако немаме такво нешто заложено во своето
чувство.
Љубовта секогаш останува голема тајна. Дури и то-
гаш, кога мора да се пројавува „преку нас, ломни, грди,
272
смешни, страшливи, мизерни” како што велите. Тоа е, ве-
лите, нејзината несреќа?
Конески:
Ние, како човечки суштества сме ограничени веќе
поради ограниченоста на нашите сетила, со кои го прима-
ме светот. За филозофите е јасно дека една несовршена од-
ломка на светот и на чувствувањето на светот доаѓа до нас.
Од тука се јавува незадоволството кај човека, што нема ка-
пацитет во почист вид да ги доживее овие работи, што се
исполнети со посебно значење и посебна смисла. На при-
мер, да го доживее целосно и во чист вид чувството на љу-
бовта. Насетуваме дека може тоа чувство во еден почист
вид да не осветли внатрешно, а ние сме ломни, огра-
ничени и ние сме едно, како што велам јас таму, ако се
сеќавам добро, едно непогодно жилиште за тие чувства. Е,
тоа е, сега, трагичното чувствување на ограниченоста на
човековата сила во егзистенцијата.
Тоа трагично чувствување. Кога само ќе го замисли-
ме бескрајот на космосот, веднаш стануваме ограничени во
своите можности. Барем сега, и ние.
Конески:
Се разбира, тука секогаш има и странични некои
фактори. И тие се предмет за анализа. Но, ова е филозофска
тема - ограниченоста на човека, на неговите сетила во вос-
приемањето на светот. и во откривањето на неговите
сушности. Дури, кај некои мистици таа идеја е страшно
нагласена. Сега скоро излезе во „Разгледи”, во превод, од
Вилијам Блејк текстот „Венчавање на рајот и пеколот”. Та-
му е страшно многу подвлечено тоа несовршенство на вос-
приемањето на светот преку сетилата и е подвлечена една
мистична вера дека може ќе дојде една таква преродба на
човекот - божеството да му се открие во својот вистински
18 273
сјај. За него, како за мистик, тоа е недоволно допирање на-
самото божество до човека. Бидејќи преку неговите сетила
ограничени не може во чист вид да допре божествената си-
ла. А тој е уверен дека нешто такво може да настапи. Но тоа
е сврзано и со преродба на самите сетила на човека или и
со други начини на воспоставување на контакт со чистите
појави во космосот и доживување на нивното совршенство.
Тоа е кај мистиците многу присутна тема. Но исто така и
кај филозофите рационалисти. Само, по друг начин тие тоа
го објаснуваат и со други термини му пристапуваат на тоа
прашање.
Но, и такви какви што се, можеби нашите сетила по-
некогаш затапуваат од банализирањето на некое чувство,
па и на чувството на љубовта?
Конески:
И мене ме интересира многу таа тема. Се уште не
сум ја довел до нивото на јасност, за да можам да ја ис-
кажам во некој есеј. Слушам песни. Шлагери. Се што
кажуваат за љубовта, се е како податок точно, а се ми звучи
банално. Она што можам да заклучам, тоа е дека сепак тоа е
еден вид натурализам. Тој вели, да речеме - јас страдам, јас
плачам, ти ме остави... Е, изгледа дека поетот треба да каже
некако поинаку за да не падне во таков натурализам. Зашто,
она што изгледа точен опис на чувствата, всушност до на-
туралистичка слика го принижува доживувањето. Но, уште
не знам во што е тајната тука на поетскиот збор што го де-
ли од баналноста на текстовите на овие шлагери, притоа
велам, не на сите. Зашто, има и такви шлагери во кои се из-
бегнала таа баналност. Па има во народните песни, уште
повеќе, некои начини да се избегне баналноста и да се су-
герира едно чувство, кое што не се сведува на онаа груба
сентименталност, пијано искажување на некои доживува-
ња со зборови што прво ти паднале на памет. Се е точно
прикажано, а се го принижува чувството. /Се смее/.
274
Може го принижува затоа што многу често се повто-
руваат истите зборови, истите односи. Како да е сето тоа во
некоја шема...
Конески:
Тоа ме доведува до идејата дека она што условно
можеме да го наречеме начин на кажувањето е едновреме-
но и откривање. А, ако нема такво откривање, ако е начинот
на кажувањето излитен, тогаш одиме во баналност. И она
п ј т о јас го кажувам може да се сведе на тие компоненти
што ја сочинуваат содржината на еден банален шлагер.

Ама го кажувам на таков начин што и тој како да открива
нешто ново, надвор од каталогот на случките. Е, тука има
некоја граница што го дели поетскиот збор од натуралис-
тичкиот исказ. А сега за сега не можам уште кратко тоа да
го опишам. И затоа морав со повеќе зборови да се по-
служам, за приближно да ја илустрирам својата мисла.
Еве, во збирката „Сеизмограф” Вие една народна пес-
на актуализирате и можеби тука се наоѓа извесен клуч
зошто таа делува свежо. Иако велите дека тоа е стилизација
на народна песна од Кочанско.
Ој Лозано, Лозано, девојко,

која гора зиме е зелена.
Бршлан гора зиме е зелена
па и она самотворна не е.
И она се уз камен узвива.
Конески:
Добро, тоа е цитат од народната песна со некои мали
ннтервенции. Е, сега натаму иде...
18* 275
Ој Лозано, Лозано, девојко,

чија ли е душа огневита?
Моминска е душа огневита
па и она самородна не е,
и она се уз ерген вивнува.
Конески:
Тоа е едно, да кажам, обновување на сликата, би-
дејќи во народната песна не се зборува за огневита душа.
Се зборува за убава душа. И, од огневита јас одам до она с е
в и в н у в а. Значи тоа е едно обновување на сликата. Таа
слика ја има и во народниот образец. Само, овде е можеби
поживо претставена. Бидејќи таму, сепак, се јавува некое
повторување на тоа дека само покрај ерген девојчинската
душа се открива со својата убавина и сушност. Јас овде ис-
тото тоа го кажувам, позајмувајќи ја сликата на допирање
пламен со пламен. А често пати пламенот е, имено, мета-
фора за душата. Значи, двете души се допираат. И, во тоа
имате едно, можеби мало откривање. Ова што сега го гово-
рев ми се чини дека подобро можам да го објаснам на при-
мерот на науката, на хуманитарните науки. Во оглед за
еден писател, за Џинот да речеме, се употребува една сума
од реалии, нотирани факти, познати. И, нив ги среќаваме
во два текста, од два автора. Во еден и во друг. Површно
речено - па овој вториов ништо не открива ново, сето е
познато! Ама тој вториот, ако тоа успеал - истите тие рабо-
ти ги кажал на таков начин, што е тоа веќе откривање, една
нова откривачка димензија се добива. И не останува тоа на
нивото на банално редење на факти, како што е тоа, да
речеме, често случај, ако минеме на шлагерите, во нивните
текстови. Тука е негде тајната. Значи, исказот не е само
форма. Исказот во себе ја инкорпорира содржината на та-
ков начин, што тој може да биде заслужен таа да звучи како
нова содржина и ново откривање. И во науката и во поези-
јата. Оние што мислат дека историската наука се содржи во
276
мотирањето на фактите, тие сметаат дека е многу важно кој
прв ги регистрирал тие факти. Но тие се лажат. Затоа што
истите тие факти може друг да ги подреди така и да ги ос-
мисли така, со еден својствен говор, што самиот начин на
нивното излагање да значи откривање. Не е откривањето
само ископување, да речеме, нешто од земи, ами открива-
м»ето содржи многу повеќе.
Зависи во кој агол ќе се стави, под која светлина...
Конески:
Е, да. Да. Во таа смисла се објаснува она што јас го
правев, па и малку помогна оваа народна песна.
Оној збор самотворна не е во оригналот на народна-
та песна?
Конески:
Не знам. Мислам дека го има во народната песна. Са-
мо, не можам да се сетам. Јас ја добив таа песна во препис
на рака од Димче Беловски. Тој ја прочитал некаде, од не-
која збирка од Кочанско. Може нешто и да сум варирал во
првата и втората строфа, но народната песна содржи таква
сложена придавка - самосвојна, самотворна. - Па, тоа е, да
речеме, еден настан во деновите на пишувањето на „Сеиз-
мограф” и тој настан послужил за оваа песна да ја на-
пишам како варијација на народна тема.
Многу убава песна. Бисер!
277
Конески:
Таа е убава. Мислам, самата народна песна.
Еве, едно прашање, можеби во стилот на шлагерите.
Која љубов повеќе го инспирира човека, поетот: реализира-
ната или нереализираната, среќната или трагичната?
Конески:
Што знам?! Тоа се фази. Можеби се нуди, особено,
што би рекол Тин Ујевиќ, з а к р и к она кога љубовта е
веќе мината, а сепак живее во веќе осамениот човек. Да
речеме, има врска меѓу две суштества, има зближување, и
може да дојде, поради различни околности, до крај. Но тоа
е крај само условно. Од тогаш натаму може уште посилно
чувството да стане и да трае со години. И тогаш е многу
добро за поетски монолози. /Се смее/. Вели, Хајне - ако са-
каш двајца да се љубат, едниот прати го на север, другиот
на југ. /Се смее/. И тогаш, тоа предоживување на љубовта, е
она доближување до идеалот на Блејк, до поголема чистота
на чувството, доближување, без пречки од дневните рабо-
ти, до божествената сушност на љубовта. А трагизмот е
присутен, за жал. Тогаш тоа може уште со години да трае,
дури најпосле не тивне во сонот, во последните одблесоци
на соништата. А од време на време ќе се јави...
Тоа, сонот, значи дека човек старее, а љубовта не. Вие
пеевте за љубовта на млад човек, но, ете, се искажувате и за
љубовта на постар човек. Можеби вие не верувате во жена
та, но во љубовта верувате. Затоа велите: „Таа го преобразу-
ва брлогот. Таа ги распоредува частиците на нашето тело
спрема еден непознат пол во вселената. Повеќе од се друго
таа е наш говор со вселената, насетување на нејзините дла-
бочини. Се заштитуваме со разумот и должноста, а зар е
278
гоа доволна причина да се наруши таа чудесна молитва”.
Млад човек не може да искаже вакви мисли за љубовта?
Конески:
Е, тука морам да Ви противречам, бидејќи кога тоа го
папишав, јас бев релативно млад. /Се смее/.
Но, ова е од збирката „Чешмите”. А таа е објавена во
1984 година. Тоа е од онаа иста песна „Размислување за љу-
бовта”.
Конески:
Не. Не, Цане. Тогаш кривицата е до мене. Тој текст е
напишан уште во седумдесеттите години. А можеби да е
првпат објавен во „Чешмите”. Зашто, некои текстови јас не
сум се реш ил да ги објавам на времето кога се напишани.
Знам дека во „Записи” објавив неколку прозни текстови, во
вториот дел. „Мајска ноќ” и така натака. И овој текст е
пишуван тогаш. Значи, јас тогаш сум се самоцензурирал.
Не сум го објавил тогаш, сметајќи дека, можеби, треба
уште да лежи, да проверам, да не претерувам нешто. Сосем
сигурно е ова што Ви го кажувам дека тој текст е пишуван
во исто време кога и оние текстови од „Записи”. Спрема
тоа, затоа и реков - јас сум бил релативно млад човек.
Ова сознание стои и сега, во оваа Ваша возраст?
Конески:
Опитот е сега многу погорчлив. Затоа старите луѓе
молчат за тие работи. /Се смее/. Во секој случај на едно мес-
го велам, баш во „Сеизмограф”:
279
Ти што кажуваше
иако тогаш зелен и неопитен,
дека не само со телото,
ами и со душата
жена се сака,
еве сега да видиш и да сетиш
за сигурно
дека било токму така.
Ова размислување е од порано. Јас, се разбира, го

одобрувам и сега. Но, сега во „Златоврв” имам песна „Љу-
бов”. Велам - во што ќе се претвориш ти? Јас сега не знам
во што се претвора. Само знам, велам, дека не би сакал да
ме напушти. А во што ќе се претвори, какво ќе биде тоа
чувство, јас тоа постепено откривам. Сигурно дека, тоа и го
кажувам, јас би сакал да остане тоа чувство со мене до зад-
ниот час. Само, не е тоа исто како чувството на младиот
човек. Си има други димензии. Но, она за што јас разми-
слувам, тоа е - дека е тоа една недоволно откриена сфера.
Старите биле принудени да молчат, да зачуваат нешто од
својот дигнитет и да бидат ценети на соодветен начин. Ви-
каат дека има многу табу теми. Една од табу темите е оваа,
многу подлабока отколку што се другите забрани.
Можеби затоа таквата поезија се пишува во младос-
та?
Конески:
И јас, всушност, се прашувам, зошто, главно, поези-
јата на млади години се пишува? И, одговор наоѓам во тоа
- не е што секнува силата на поетскиот исказ кај човека,
ами во тоа што секнува смелоста да биде искрен. И, како
што често радо го употребувам тој збор - од кукавичлак.
/Се смее/. Од кукавичлак старите не зборуваат за љубовта.
Зашто, тоа е веројатно нешто сосема друго. Јас веќе знам
280
дека е тоа нешто друго. Ама не знам толку колку што знаат
оние на седумдесет и пет години, на осумдесет години.
Нели? /Се смее/. Затоа и велам - во што ќе се претвориш?
Ако ова жилиш те било несовршено, кога сме биле млади,
каква е оваа сега деградација, да кажеме, на тој станбен
простор за љубовта?! Во ситуација кога силите попуштаат.
Кога станува се појасно она што го рекол Њ егош - нема
вече бруке од старости! /Се смее/.
Добро, тоа е една биолошка фаза. Меѓутоа, рековте,
со неа доаѓа и една табу тема. Мислам, веќе во нашава сре-
дина, а да не зборуваме за оние поразвиените, веќе се пре-
минува преку тоа, не се гледа така како порано.
Конески:
Слушајте, да Ви кажам. Тоа е едно големо прашање.
Сега, на пример, е дозволено да употребуваш секакви збо-
рови, да пројавуваш смелост, да речеме, во внесувањето во
поезијата зборови за означување на функциите на генитал-
ните органи, да внесуваш псовки. Тоа не е ништо. Тоа за
мене не е никаква иновација. Тоа е една обична натуралис-
тичка постапка. И, тоа е само обид да ги фасцинираш мало-
граѓаните, а заправо да ја скриеш вистината. Вистината е
многу потрагична. Проштевањето од животот - тоа е една
голема тема, трагична. И, таа не може да се скрие со циниз-
ми. Зборувањето за тие теми на таков начин, тоа е само од-
вратност една. Одвратност. И тоа се што се пишува такво,
тоа ќе пропадне како карактеристика на едно време што ја
загадувало природата. Па и тоа е едно загадување на духов-
ниот простор на човека! А многу школи се базираат на тоа.
Има сега многу традиции поетски што на тоа градат. Осо-
бено жените почнуваат да се истакнуваат. Гледам, по
нешто што читам во избори, во Америка некое ж ениште,
поетеса, наоѓа во тоа некоја откривачка смелосг, шго
кажува што правела во Бостон, што правела во Чикаго, каде
281
и е поубаво во тој нејзин сладок живот. И, тоа го кажува на
еден одвратно циничен начин. Тоа не е за мене нити от-
кривање, нити смелост. Подобро би било, ако е таа ста-
ричка, или да не говори за тоа, или да каже што значи
проштавањето од животот, од илузиите на младоста. И, да-
ли, да речеме, една жена воопшто може од тие илузии да
се прости?! Има работи што јас сум ги запаметил. Да
речеме, една карикатура од Илија Бешков. Насловот е
„Пролет”. И што е ? Една стара жена излегла како на ве-
ранда и нешто од својот веш простира и така ужива, со та-
ков израз, како да е уште млада. Една трагична ситуација. А
тоа е така убаво прикажано. Или, една сцена, што во Москва
ја доживеав, во ЦУМ. Чекам да купам нешто. Пред мене ед-
на жена, стара, на околу седумдесет и пет години, сета су-
ва, избира комбинезони. А јас нестрплив, немам многу
време. И, таа ќе земе еден, па ќе го стави вака на градите, па
гледа како и стои. А мене тоа ми е ... Јас сум и лут, затоа
што сум и нестрплив, и ми е комично. И, овде кога дојдов,
тоа и го раскажувам на една своја пријателка, како згодна
анегдота. Таа ме прекори. Ми рече: „А, што сакаш ти? Па,
таа на тој начин го брани своето човечко достоинство”.
Тоа што Ви го рекла Вашата пријателка, тоа е точно.
Слично уверување нам ни даваше и нашата и Ваша прија-
телка Цветанка Трпкова. Таа имаше обичај да рече: „Се до-
терувам, зашто сакам да бидам спастрена, зашто не дај
боже нешто да ми се случи, на улица да паднам! Не сакам
луѓето да видат на мене некоја стара или нечиста облека.”
А сепак и се случи да загине, на пат.
Конески:
Ете. Ете. Тоа значи нешто. Исто, како што во „Нечис-
та крв” ли беше или во некој расказ од Бора Станковиќ?
Еден богат човек, трговец, оди по патишта. Секогаш носи
ќесе со сто наполеони. Ако го убијат разбојниците, да има
28 2
што да земат од него. Да не речат - еве отепавме една
мрша. Тој, тоа како бакшиш им го носи. Е, тоа се откри-
вачки работи. Не?
Во Вашата поезија со љубовни мотиви, за жената
надвладува етеричниот елемент, додека еротскиот е по-
придушен. Имавте ли Вие некој став за ова? Или, тука пред
се се работи за Вашата природа како таква?
Конески:
Немам никаков специјален став. Текстовите по некој
ред иделе. Веројатно доста значи и мојата лектира, тоа што
сум го читал кај други поети. И, веројатно, при тоа чита-
ње, сум избирал нешто или ми се свиѓало баш нешто што
и одговара на мојата природа. Па, едното комбинирано со
другото, то ест, природата комбинирана со тоа што сум го
избирал од поетската традиција, доведува до тие текстови.
Но, сепак, имате став. Вие сте против вулгарностите,
против претераната слобода во опишувањето на доживува-
њата меѓу мажот и жената.
Конески:
Ние говоревме за тоа. Јас мислам на еден вид натура-
листичко рекламерство во областа на таканаречената сов-
ремена поезија. Всушност, за мене тоа не е поезија. Јас се
искажував против еден начин кој што е реклама и како се-
која реклама бара постигање на публицитет. А се сведува
на рекламирање, ако сакате, и на своите гениталии, кај из-
весен број современи поети и поетеси. Особено кај поете-
си. Тоа не е за мене поезија. Тоа е израз, уште една
283
манифестација на потрошувачкото општество, во кое рек-
ламата доминира.
Јас го спомнав придушениот еротски елемент, а
Старделов, да речеме, ми се чини во песната „Три жени”
открива дека се чувствува некоја сексепилност.
Конески:
Јас мислам дека сето тоа не излегува од рамките на
исказот на мнозина поети што мене ми биле драги и ми се
драги. Тука нема ништо особено, посебно, карактери-
стично. Сетете се и Вие, да речеме, еве, на оние поети, што
ги знаеме, како Пушкин, Лермонтов и така натака.
284
X
/29. 06. 1990/
Настанувањето на циклусот за Мар-

ко Крале... Генезата на циклусот
„Проложни житија”... Ана Пенинг-
тон... Враќање кон изворната тради-
ција на секуларните житија...
3а повеќето Ваши песни Вие имате речено дека сте
ги напишале спонтано, без некое програмирање на својот
стимул. Но, за циклусите за Марко Крале и за Проложните
житија, ми се чини имате изјавено дека таква намера сте си
поставиле одамна и ете, полека ја реализирате. И, дури, тие
циклуси ги сметате се уште отворени. Не би сме рекле не-
завршени, но отворени.
Конески:
Тоа е потреба една идеја да се доведе до крај, откако
таа веќе се јавила и дури била реализирана и во некои кон-
кретни текстови. На пример, циклусот за Марко Крале јас
почнав да го реализирам негде педесет и седмата година.
Прво настана, мислам „Стерна”. Потоа „Одземањето на си-
лата”, уште тогаш. А неколку години подоцна „Марковиот
манастир”. По настанувањето на „Стерна” и на „Одземање-
го на силата”, јас веќе имав некаква концепција за поголема
целост. И знаев што би можел еден таков циклус да
содржи. Дури, во некои од моите нотеси јас имам кратко
забележано некои теми, што треба натаму да се обработат.
По, можам да кажам дека и во тој случај темите се открие-
285
г
ни во тек, во самиот процес. А бидејќи првите песни од

циклусот за Марко Крале „Стерна” и „Одземање на силата”
ги импровизирав и чувствував дека нешто сум постигнал,
сепак нејќев да преминувам по некаков план кон обработка
на другите делови од тој циклус. Затоа чекав цели дваесет
години дури тој се оформи. Што значи, не по намера да го
завршувам циклусот, ами по стимули што доведуваа со ис-
та спонтаност да настанат и другите текстови во тој цик-
лус, со каква што настанаа првите, „Стерна” и „Одземање
на силата”. Сега, по оној „Епилог”, тој циклус го сметам за
завршен. Додека „Проложните житија”...
Извинете, рековте „ги импровизирав”. Што треба да
подразбереме под тоа?
Конески:
Многу брзо пишување. На еден здив. Тие се и објаве-
ни, речиси, онака како што се нотирани при првото
пишување. И тоа е пишување кога се јавува нужната дикци-
ја за да бидат тие текстови создадени. Без таква една дикци-
ја, без да ме влече еден таков ритам, не можат да бидат
успешно создадени такви текстови. Тие не можат да бидат
создадени успешно само затоа што ги знаете идеите што
треба да ги искажете.
Сите тие имаат мото. Вие тргнувате од него. Тоа е
составен дел на песната.
Конески:
Мотото е мото. И, како такво е во функција на песна-
та. Но, треба да дојде соодветен момент кога поетот ќе
може да ги изговори тие текстови со дикција што им е
286
соодветна. При сите разлики што можат да се јават во те-
кот на пишувањето, - еден текст може да го пишувате по-
бавно, може на него да се навраќате и повторно, може да не
биде тој фактички создаден со исто такво темпо и со иста
таква инспирација, како што е претходниот, - но ефектот
мора да биде исти. Кога тој се чита за читателот треба да
биде ефектот исти. А тоа не може да се постигне ако се оди
само по некоја обработка на мотивите по начин што му
лежи на есејот или на некој трактат. Тоа мора да биде на
начин што и одговара на поезијата. Јас мислам дека при се
што јас знаев што ќе кажам во тој циклус за Марко Крале,
добро е што јас не брзав, ами ги чекав соодветните момен-
ти кога настанаа и текстовите што ми недостигаа. Сега
сметам дека е тој циклус заокружен. Воопшто и не поми-
слувам јас да го дополнувам како таков. Е, „Проложните
житија” може да се сметаат за отворен циклус.
Зошто?
Конески:
Затоа што тоа е една серија на портрети.
Речете нешто за неговата генеза.
Конески:
Едно лето во Дојран јас работев врз таканаречниот
„Станиславов пролог” од 1330 година. Тоа е еден ракопис,
препишан во Лесновскиот манастир во таа година, а името
го носи по препишувачот Станислав. Станислав тој про-
лог го препишувал. Прологот е книга со кратки житија на
светителите за секој ден во годината. Проложни житија се
кратки житија. Јас се интересирав и за структурата на тој
пролог, а уште повеќе за неговиот јазик, и напишав една
287
студија за јазикот на Станиславовиот пролог. Во текот на
таа работа врз прологот ми дојде мислата - зошто не би
можело да се напишат житија, не за истакнати, ами за
обични луѓе.
Еве еден пример каде што научната работа не му
пречи на поетот, туку и му помага.
Конески:
Во овој случај така излезе. Тоа се, значи, животописи
на личности што добиле посебен статус во една традиција
религиозна, црковна. Се работи за големи личности. Но, во
животот, покрај нас, минат многу такви свети ликови, со
невидливи ореоли. И никој не ги прогласува за маченици.
Никој не ги прогласува за светци. Никој нивните морални
вредности не ги истакнува, а често пати јас сум бил од тие
вредности фасциниран. Така настана идејата да портрети-
рам некои од обичните луѓе, од простите луѓе, што за мене
носеле ознака на некакво величие. И почнав со она кратко
житие на Бона. Неа ја нареков светица. Нели? А потоа пор-
третирав уште некои други личности, што јас директно
сум ги гледал, што ми направиле впечаток или за кои ми
било раскажувано во мојата семејна традиција. Тоа не е
циклус што се завршува. Тоа е една отворена форма. Дали
ќе напишам нешто такво натаму, не сум сигурен. Но, не е
исклучено.
Секако. Добрите луѓе што со своите морални особи-
ни претендираат на таков ореол, ги има уште.
Конески:
Има повеќе такви луѓе. А формата - еве дури во рам-
ките на тој пролог црковен, не само триста шеесет и пет
житија има, ами во еден ден можат повеќе такви житија да
288
се читаат - значи не е ограничена. /Се смее/. Не е огра-
ничено колку ќе бидат имиња прославени.
Можат ли тие во нашево време, кога овие добродете-

ли, неизмерната добрина, саможртвата, не се толку забе-
лежителни, можеби, или не се видливо изразуваат, да
послужат како модел кој треба да се следи, заради оној по-
спокоен, урамнотежен внатрешен живот на човекот?
Конески:
Па, штом јас сум го истакнал примерот на тие луѓе,

и некаква надеж има во мене дека тој пример ќе дејствува и
на моите читатели. Но, во животот секогаш се присутни
такви луѓе, и денеска, меѓу нас. Јас велам за Свети Спири-
дон Нови дека дури по неговата смрт се сетиле дека цел
живот како бумбарче шетал меѓу нив еден светија. Е, меѓу
нас исто има такви луѓе, а ние треба да ги видиме. Ние чес-
то пати сме свесни за тоа дека такви благородни луѓе вле-
гуваат во кругот на нашето внимание, со нешто не
привлекуваат, а понекогаш не сме ни доволно сигурни зап-
раво дека станува збор за еден таков контакт со благородни
личности.
Може треба некоја дистанца...
Конески:
Па, потребна е понекогаш и дистанца. Потребно е
размислување.
19 289
Што значи дека некој наш современик ќе треба да
почека.
Конески:
Таму има, во тие личности, луѓе, што се мои постари
современици. Да речеме, тетка Менка. Тоа е моја тетка. Те-
тин Ристе, мој тетин. Тие навистина живееја многу долго.
Тетин Ристе умре на сто и пет години. Јас го паметам
одамна, од детинството. И во различни фази сум го запаме-
тил, се до она негово одење пеш во Битола да носи леб на
затворениците, да им носи леб и пиперки. Па, и од тие зат-
вореници сум слушал за него - како го дожувувале тоа кога
ќе добиеле леб од него, сторени пиперки, она сиромасите
што можат да донесат, нели, кога ќе добиеле! Поп Спиро
јас го знам. Точно го портретирам како што сум го запаме-
тил. Орде е, самоубиецот, еден мој постар роднина. Само
три години постар.
Ми се чини дека е многу интересен оној лик на поп
Спиро. Типичен претставник на нашата средина.
Конески:
Ние го примавме, секогаш го очекувавме во нашата
куќа. А потоа, често пати моите постари луѓе, и татко ми го
споменуваа, раскажуваа за него анегдоти, се смееја. Лете,
кога ќе дојдеше, тоа беше настан. Попот беше многу кус,
малечок, неизраснат. И тоа јас не го измислувам во песна-
та. Се сеќавам дека му купуваа камилавка.Татко ми беше
иницијатор меѓу пријателите, да го заличат малку. Беше
човек на зборот како сабја остар и особено лошо настроен
спрема жените. Јас еден цитат давам од него. Тој ги ви-
каше „штракаталки”. Тоа не е измислено од мене. Тоа е не-
290
гово. Негов збор. Инаку, имаше еден глас таничок, сла-
бичок и пеењето му беше доста интересно, а интонација
западномакедонска, селска, типична селска интонација.
Тој, заправо, бил од Дебар, мислам, и останал сам. И нешто
имот што имал, му го подарил на манастирот Јован Би-
горски и живеел таму, да речеме, како калуѓер, а всушност
еден вид момок. Многу популарен беше. Не само кај нас, во
нашето село. Во Прилепско, во Прилеп, поп Спиро беше
популарен, бидејќи собираше прилози за манастирот Све-
ти Јован Бигорски.
Не беше многу стар?
Конески:
Колку години тој тогаш имаше, тоа може да се прес-
мета. Сепак, беше во години. Тој живееше до деведесет и
пет години. Неговиот гроб се наоѓа во дворот на Бигорски-
от манастир. И имаше една фотографија на поп Спиро на
гробот. Не знам дали се уште стои таму. Некогаш ако пој-
дете, погледајте. Коѓа ќе влеземе, чешмите се, па до самата
црква од десно, на малку поизвишено место, има гроб. Тоа
е гробот на поп Спиро. И, не е ова измислено од мене дека
навистина некаков култ почнал околу тој гроб да се созда-
ва. Тоа е исто вистинска работа - да идат, да палат свеќи.
Можеби е тој последен меѓу таквиот вид луѓе. Или
со нешто го залужил тоа внимание?
Конески:
Тој е неповторлив, бидејќи е тој носител на една
идеја - да го крепи тој манастир, да работи за него, целиот
во тоа внесен. Друго ништо тој и немал од животот. Човек
19' 291
од народот. Човек необразован, простосрдечен, прост, вака
простодушен. Без никаква зла мисла, зла намера. Целиот
на показ. Неповторлив. По тип би ме потсеќавал на
Пејчиновиќ, со тоа што Пејчиновиќ е, се разбира, далеку
од него пообразован. Но, по оној жар, со која својата мисија
ја врши, би ме потсеќавал на него и можам да го сметам,
еве, како еден од неговите последни ученици, адепти, што
учителот не можеле ни да помислат да го стигнат, но се-
пак, нели, во некои работи оделе по неговата трага.
И тие си имале своја цел во животот.
Конески:
Да. Мислам во песната за поп Спиро јас и тоа го ис-

такнав.
Во нашата средина порано веројатно таквите лич-
ности ги имало повеќе и веројатно сите тие можат да се
постават под тој аршин, што се изразители на оние понис-
ки слоеви, што не научиле многу па да го заборават своето.
Конески:
Е, тоа е. Тоа е. Точно рековте. Тој е од тие ниски сло-

еви излезен, а човек со една мисија во многу скромни рам-
ки. Тоа е сепак човек со една мисија, што значи дека
неговиот живот бил осмислен. А беше фигура што пре-
дизвикуваше просто, вака, незадржливо смеење, без да се
види луѓето да сакаат злобно да му се подбиваат ги распо-
ложуваше луѓето кон едно такво хуморно однесување.
292
Па, веројатно давал и повод. Можеби не се држел
построго, како свештено лице, туку како обичен човек...
Конески:
Се разбира, имаше разлика меѓу неговото држење и
држењето на учените калуѓери, па и на поповите, се разби-
ра. Тој како да беше влезен без свидетелство во таа бранша.
/Се смее/. И предизвикуваше такво чувство на хумор... Земе-
те го само она негово реагирање спрема жените. Тоа
причинува секогаш комично дејство во една средина, оти
тука има и мажи и жени, кога ќе рече тој: „Јалеа, штрака-
талкана!” /Се смее/.
Сте запаметиле доста детали. Не само за поп Спиро,
и за другите, што Ви се ликови во „Проложните житија”.
Конески:
Повеќето нив лично ги паметам. И како такви сум ги
портретирал. А, да речеме, онаа, белата тетка, па портретот
на дедо ми, тоа сето го имам по кажување пренесено. Што
значи дека и во самиот колектив, во самата средина, тие
луѓе на некој начин предизвикувале интерес и се обрабо-
тува спонтано нивното житие, штом јас сум можел од
кажување некои ликови за себе прво да оживеам, па после и
да ги осмислам самиот со некаква порака, што треба и
пошироко да биде, ако е можно, прифатена.
Значи, некои добиле веќе една потврда, проверка во
средината, меѓу другите луѓе?
293
Конески:
Јас ќе Ви кажам. Имам едно писмо од покојната Ана
Пенингтон. Таа ги преведе и „Проложните житија” на ан-
глиски. Кога ги добив „Проложните житија” во нејзин
превод за да и го кажам своето мислење, таа ми пиша дека
плачела кога го преведувала оној текст за тетка Менка. Не
мина еден месец, почина Ана. Е, јас после размислувам -
што значело за неа читањето на тој текст? Таа знаела што
ја чека. Таа беше една таква личност, за неа би требало да
се напише житие. Една таква благородна личност. Таа
нејќеше на никого да му додева со своите маки. Исто како
мојата тетка Менка. И сега замислете, можеби таа на некој
начин и се идентификувала со оваа наша старица? Иако таа
беше млада жена, светски човек, оксфордски професор и ве-
ројатно, кога го читала тој текст, почувстувала нешто што
ја открива и нејзината судбина. И во тоа што таа ми го
пиша јас наоѓам потврда за она што и Вие го очекувавте де-
ка некои од тие текстови ќе имаат поширока рецепција, не-
кое воздејство ќе направат во колективот, во поширока
средина. Исто како што, да речеме, еден од моите преведу-
вачи, професорот Јенихен од Берлин, во „Одземањето на
силата” нашол еден текст што неговата лична судбина на
некој начин ја засегал и ја вглобувал во себе. Тоа го знам
затоа што и тој ми пиша. Една таква исповед во едно писмо
имам од него.
Ликовите во Вашите „Проложни житија”, тоа се, пок-
рај другото еден суптилен, еден мунициозен поетско-пси-
холошки вез за луѓе од нашата средина. И покрај тоа што
житијата се однесуваат на одделни личности, во нив дише
и се препознава оваа наша средина во едно време, коешто
можеби е веќе минато.
Конески:
Тука треба да се има секогаш предвид и моделот, оти
нешто е пренесено и од средновековниот модел. Но, се раз-
294
бира, тоа се рамки многу широко поставени. Некаде тие
доаѓаат повеќе до израз, некаде помалку. А сето друго е
вживување во еден лик. Тоа е една форма, што ја викаат
лирско-епска. Не е тоа чисто лирска форма. И затоа таа доз-
волува, и дури бара, и ред подробности, животни реалии,
за да биде како што треба и ситуацијата прикажана и ликот
да биде окарактерисан. Без тоа не може. Тука е еден жанр
на границата меѓу поезијата и прозата.
Кога во старите житија се набројуваат чудесиите
што ги правеле светците, тоа е речиси исто овде кога се ре-
дат добрините што ги правеле тие стварни личности.
Конески:
Во тој стар модел изразот е прозен, но често пати е
поетски интониран. А овде е обратно. Изразот е поетски,
но има често пати нешто што нормално и припаѓа на про-
зата, а е потребно за оживување на ликот и на средината во
која тој се движи. Овде мора да има и хумор и повеќе
начини на искажување.
Во старите житија хуморот не е присутен.
Конески:
Не. Таму не е. Јас говорам за моиве житија. Во стари-
те житија хуморот се брише поради тоа што се смета дека
предметот е сакрален. Меѓутоа, самите тие житија средно-
вековни, тие хагиографии, не се првпат тогаш изнајдени.
Тие се базираат на античките житија. А во античките
житија и уште колку има хумор. Да речеме, во оние пор-
трети што ги прави Плутарх или други некои историчари.
Па, ако ја следиме секуларната линија во хуманизмот и во
295
ренесансата, кај оние што одат директно од античките
житија, да речеме кај Бокачо, многу има елементи на ху-
мор. Се сеќавам, ми направило впечаток неговото житие на
Данте. Тоа е извонреден текст, пишуван во форма на ан-
тичките животописи и со такви заблежувања на хуморист,
што одат до таму што дури без хумор не е минат ни комен-
тарот за идеалниот однос на Данте спрема Беатриче. /Се
смее/.
Значи, Вие донекаде ги земате за пример античките
животописи?
Конески:
Јасно. Бидејќи јас, сепак, сум секуларен писател. Јас
не мора да водам сметка за тоа што религиозните текстови
го бараат - сакралноста да не се наруши, дека се треба да
биде сериозно, се треба да биде на некој висок стил изразе-
но. Јас се враќам, кон изворната традиција на секуларните
житија, од кои, заправо, произлегуваат и овие хагиографии
црковни, само со редукција на доста елементи. Јас се
враќам кон изворот, користејќи ги сите елементи што тој
ми ги нуди. Меѓу другото и хуморот треба да биде прису-
тен. Дури, има моменти на пародија, визави на црковните
житија. Да речеме, црковните кратки житија секогаш
почнуваат со тоа, дека светецот е рожба на благородни ро-
дители. И јас тоа го велам за Свети Спиридон Нови. Но, та-
му малку пародирам, дека стрини, тетки го изгледале и
кога пораснал „се виде дека остана кус”. Тоа е веќе пародија
на она што е задолжителен елемент во хагиографиите. И
задолжителен почеток, така да кажеме, во тие хагиографии:
да се говори за тоа оти светителот потекнува од видна фа-
милија, оти е воспитан во религиозен дух, оти од својот
почеток и бил потчинет на смерноста и на мудроста. Е, ов-
де јас имам сега можност да варирам на еден пародичен
начин.
296
Такви канонизирани проложни житија имавме и во
наши дни, биографиите на некои наши бивши функционе-
ри, каде се е подредено на...
Конески:
Има. Има. И не само таму. Бидејќи Вие сте човек од
Радио - телевизијата, а таму давате портрети, многу од тие
портрети на различни личности се сведуваат на некои
шеми, на кои јас никогаш радо не сум им се потчинувал.
Се знае, треба да се каже ова, треба да се каже она...
Има некој ред и тој ред ја уништува љубопитноста
на слушателот или гледачот.
Конески:
Ама, ја уништува и портретираната личност.
Во житијата Вие изразувате еден став кон споменот
на тие луѓе. Не само кон нивните добродетели. Истовреме-
но тие трајно Ве преокупираат. Ви значеле многу во живо-
тот и без нив Вие останувате посиромашен, односно
понемоќен. Мислам не е едноставно прашањето кога вели-
те по нивното заминување од овој свет - како јас пак треба
да го збирам светот на нов начин?
Конески:
Точно е. Тоа е точно. Секој од нас треба да се праша
кој придонесол за создавањето на она што го викаме наш
духовен простор? Наш внатрешен интегритет? Често па-
ти придонесле повеќе такви луѓе, од кои не останува голе-
297
ма трага од животот, отколку некои обрасци. Обично
прашате во тие анкети - кој влијаел на Вас? И, би сметале
за смешно да речам јас - тетка Менка. /Се смее/. Ама, овде
во песната можам искрено да кажам дека таа е позаслужна
за некакво мое ситуирање во светот и во сите дилеми, што
ги носи животот, отколку некои обрасци, што обично ги
бараат во претходниците наши, во историјата, во филозо-
фијата и така натака.
Да. Ова се усвојува по еден друг пат, емотивен пат,
уште од најраното детство. А другите, општопризнати
личности ги усвојуваме кога сме веќе повозрасни.
Конески:
Сега, Цане, да Ви кажам јас за тетка Менка. Таа ед-
наш дојде кај мене. Разговаравме. Тоа беше пријатна посе-
та. Си отиде. И, рекла. А тоа го разбрав и од други. - Јас
знаев дека на Блажета му е тешко и појдов да му помогнам.
Ама бидејќи тој ништо не ми се пожала, видов дека е до-
волно силен сам да се справи. И затоа ништо не му реков. -
Е, јас сега Ве прашам: ваква деликатност каде ќе сретнете и
дали е таа честа?! Јас мислам дека е многу ретка таа дели-
катност на судот. Таа почувствувала дека сега некое нудење
на помош може за мене да значи само некоја навреда. Ќе
доведе до ненужно расправање. А гледа, дека јас сум веќе
закрепнат да издржам самиот. И подобро - се завршува со
молчење. Да изгледа сето тоа како една посета. Иако е таа
дојдена да ме окуражи, ако почнам јас да кукам, да се жалам
во моментот. Каква сила на психолошки суд кај таа жена и
избор на правилна позиција! И, јасно, таа влијае на мене, а
не, да речеме, Шопенхауер и л и ... /Се смее/.
298
XI
/29. 06.1990/
Митот - форма на општочовечко ис-

кажување... Против националното
стеснување на митот... Актуализаци-
ја на митовите... Циклусот за Марко
Крале - без персонификација на зло-
то... Клучниот збор „зачнување”...
Одземање на силата - старо чувство
кај човека...
Зборуваме за легендите, за митовите, кои Вам Ви по-

служија како подлога за едни од најдобрите Ваши песни.
У ште од детство сте ги усвоиле нив и затоа успевате во нив
да пронајдете жар, од кој нов оган распламтувате. Дали
нашите митови имаат некоја своја посебна карактеристи-
ка?
Конески:
Во која смисла „нашите” го употребувате? М итот е

форма на општочовечко искажување...
Да. Меѓутоа, по својата рамка, по некои белези...
299
Конески:
Добро. Јас ја знам нашата варијанта на митот, но тие
митови не се наши. Тие се општочовечки.
Добро, одземање на силата, еве, тоа е...
Конески:
Тоа е присутно сегде, мислам, како идеја. Нема врска
дека е тоа карактеристика, да речеме, само на нашата тра-
диција. Меѓутоа, јас го знам во нашата традиција. Од своја-
та баба тоа сум го слушал и толку е тоа мое, да кажам, до
толку носи некои специфики, затоа што јас и паметам како
таа го изговарала тоа...
Сепак, има нешто посебно.
Конески:
Нема ништо посебно, ако сакаме некаква национална
ознака да му дадеме. Освен ова што Ви го кажувам. А тоа не
е малку. Јас не сум го слушал тоа, да речеме, од некоја баба
Англичанка. Нити од некоја баба Американка. Нити од ба-
ба Папуанка. Ами сум го слушал од баба Дунавка во Небре-
гово. Тоа е прво. А друго ништо посебно нема.
Добро, вели - кога господ си седеше една вечер и ср-
каше дробена попара, - секако, таква претстава за господ не
би имало во едно друго општество?
300
Конески:
Како не? Како не? Во секое такво општество, да го на-

речеме традиционално, патријахално, има такви претста-
ви. Не мора со истите зборови да биде изразено. Еве, сега ќе
ви кажам јас. Се интересирав едно време за тоа како се при-
кажува пеколот во сликарството. Во она наивно сликарство
но 19 век. И, мене, покојниот Паниќ Суреп, којшто имаше
доста увид во тоа црковно сликарство, особено на терито-
ријата на Србија, затоа што беше тој директор на Заводот
за заштита на спомениците, ми кажа дека во една црква е
насликан господ по создавањето на светот. Во Библијата се
вели дека седмиот ден се одморал, нели. И, тој е насликан
како шумадински селанец, со опинци, со оние чушки. А на
очите, за да не му пречи сонцето, шајкарка има ставено.
Спрема тоа, ете, тоа е тој господ. Мене страшно ме нервира
израз „македонска куќа”. Ме нервира израз „македонска
бавча”, затоа што такво нешто нема во историска смисла. А
„моја куќа” има, „моја бавча” има. И, јас ја доживувам мно-
гу поинтимно таа куќа отколку што некој може да си поми-
сли. Само, не ја доживувам во рамките на една апстрактна
ознака. Она што многу пати во некои статии се вика „маке-
донска куќа”, неа во уште почист вид во Едрене ќе ја најде-
те. И во Цариград.
Добро, а за песната?
Конески:
Исто и за песните.
М ислите на мелодијата или на... Особено мелодијата
- да
301
Конески:
Ама, мелодиите, само малку пошироко да слушате...
Нема песната граница. И тоа е израз општопознат, дека
песната нема граница. Веројатно ќе чуете и во Ирак такви
мелодии. И така натака. Јас не сум за тоа специјалист, ама
толку знам дека сето тоа нема граници, во кои ние во не-
какви учебници национални сакаме да го поставиме. Но,
добро, тоа е друга тема. Што се однесува до митот, тој е
уште поопшт, бидејќи тој одговара на одредени фази во
развитокот на човекот. На пример, има митови космого-
ниски - како е создаван светот. Тие митови се веќе во Би-
блијата фиксирани, во еврејската традиција. Ние можеме
да говориме само за одделни традиции во пренесувањето
на митовите. Тие се пошироки. Ги среќаваме истите мито-
ви космогониски кај угрофинските племиња и во „Калева-
ла”. Основата на тој спев е еден таков мит. Тоа што се
однесува до сфаќањето на светот преку митското мислење.
А што се однесува до една друга работа, што е по-
суштествена за мене - јас тоа го примам во дадена средина
од своите постари луѓе; како дете во едно село, јас и не
знам дека е тоа мит. Јас и не знам, не сум ни свесен. И кога
сум ги пишувал овие работи не сум бил свесен дека треба
на база на националниот мит да создавам пак нешто нацио-
нално. Тоа е во мојата крв. Јас нема што да размислувам.
Меѓутоа, има такви поети и не со малку звучни имиња,
што тоа не го впиле во себе. Бидејќи живееле во поинакви
услови, а после допрва преку читањето на Мирчеа Елиаде,
стануваат свесни за тоа што е национален мит. Прво, му
даваат национален белег. Затоа јас и реагирав против так-
вото стеснување на митот. А потоа создаваат самите нацио-
нални митови. А тоа не се воопшто митови. Тоа се
конструкции и нови лаги за разгорување на национализ-
мот.
Себеистакнување, по секоја цена.
302
Конески:
Па, да. Да. Тоа е создавање на база за нешто што е ка-
рактеристично за националниот романтизам од 19 век. А
не е карактеристично за митското мислење на човештвото,
коешто е најдревна форма на осмислување на космосот.
Нити сум читал јас за митовите, нити сум мислел да созда-
вам нешто од некаков национален мит. Само ми дошло
позгодно, затоа што ми било попознато во една традиција
локална, Марко Крале да го земам за централна фигура, а
не, да речеме Ахил или Хектор. Или Херакле. Нели?
И, веројатно, во прво време Вас Ве фасцинирала сама-
га анегдота?
Конески:
Ама, јасно. Особено дете кога ќе слуша, па тоа сето го
поврзува со објекти географски. Овде бил Марко, овде била
таа стерна... Па сето тоа на неговата фантазија влијае. И,
иако митот за Атлантида е познат, познат е митот за пото-
пот, позната е опасноста што му грози на човека од водата,
јас во нашата традиција, во својата локална традиција, до
чувствувањето на таа гроза сум дошол преку раскажување-
то за стерната, што ја градел Марко Крале. А не сум дошол
преку митот за потопот, на којшто ме учеле во основна
школа, во црковна историја. За мене тоа бил еден расказ.
Не повлијал многу. А, ова, ете, повлијаело. Што сум пос-
тигнал, тоа го кажува критиката.
Но, Вие не сте само пренесувач, само забележувач.
Вие изразувате еДен цел спектар многу важни пораки и ег-
зистенцијални суштини, валидни и за нашево време.
303
Конески:
Јас тоа и сум го објаснувал во оној есеј „Еден опит” -
што значи иновацијата на тие стари мотиви. Зошто јас
лично сум тргнал повеќе од нашите традиции во смисла
на конкретно пренесување на митски содржини. А не во
смисла на тоа дека се тие содржини кај нас пронајдени.
Но, тие кај нас имаат еден конкретен израз. И јазичен и ис-
ториски. Се сврзуваат за наши локалитети, за личности по-
некогаш и историски, па пренесени од историјата во
митот. Јас лично никогаш не сум го чувствувал во себе она
што го декларираат луѓе (гледам по нивните резултати),
што воопшто не знаат што е митско мислење. Никогаш тоа
не сум го чувствувал како нешто кон кое треба со програма
да пристапам. А тие пристапуваат со програма кон активи-
рањето на митовите и ги сведуваат на митови од 19 век. А
ова што јас го актуализирам, тоа се оние древни, најстари
митови, што во различни историски манифестации дошле
кај нас. А ние пак со нова лушпа ги обвиваме, за да ги ис-
кажеме со свој јазик своите размислувања, дилеми, тегоби.
Всушност, таа нова лушпа и привлекува, оти му дава
важни одговори на современиот човек.
Конески:
Да, тие повремено и се актуализираат. И порано. И
пред нас. По 14 век се кристализирале тие содржини и ред
нови елементи во себе впиле. А пред тоа, други биле
личностите, носителите на тие содржини, на тие борби,
дилеми. Можеби станало и неудобно тие имиња да се спо-
менуваат, бидејќи биле сврзани со паганството. Само еден
пример да Ви кажам. Зошто ние велиме „црна Арапина”?
Црна Арапина му е противник на светлиот јунак. А свет-
лиот јунак е Марко Крале. Тој се бори со црна Арапина.
Ама, има во постарата словенска митологија поим на црн
304
бог. Тој е демон на злото. Бидејќи станало неудобно за
христијанството симболи од паганстовото да продолжу-
ваат, се јавила потреба да биде тој демон на злото, на ноќта,
означен со ново име. Да биде наречен со ново име. А свет-
лото божество да биде наречено со името на Марко. За раз-
лика од она што е во нашата народна традиција и во
нашата народна песна, на Марко јас му давам димензија на
еден интелектуален тип. /Се смее/. Тоа е една прилична
разлика, не? Но во секој случај останува тоа дека е тој на
светлата страна. Тој е филозоф, ама на светлата страна и
визави на таа светла страна стои страната на злото. Кај ме-
не не ја застапува таа страна некоја конкретна личност. Јас
само велам - лошотијата, злото. Не велам црна Арапина.
/Се смее/.
Зошто така?
Конески:
Затоа што тогаш не би можел да го модернизирам
ова. Не би можел од Марко да направам интелектуалец, ако
одам кон старите персонификации.
Би биле поограничени во идентификувањето. Сама-
та идентификација би Ви ја ограничила можноста за осо-
временување на облиците на злото.
Конески:
А во современа смисла, ако еден лик ја застапува
светлата страна на животот, тој лик го претставувам како
лик на мислител, на човек што сака да фрли поглед и на
својата лична судбина и на судбината на народот, на
општеството. И да прецени и за својата лична кривица и да
20 305
се постави смело визави на тоа што совеста како одговор-
ност од него го бара. Ако сакам така да постапам, тогаш јас
ќе морам поапстрактно, како што тоа и се прави во совреме-
ната филозофија, да говорам за злото. Тоа има различни об-
лици и по различни богази, како што е таму речено,
патеки, тоа доаѓа. Главно борбата со него е вечна.
Има многу разгранети значења. Не е само едно. Зло-
то како такво не е само надвор од Марко, ами постои и во
Марко. Па, еве, „Стерна”, всушност таа е можеби една
нечиста човечка совест, која секогаш демне и заплашува...
Конески:
Се опфаќа. Тука има поврзаност. Дијалектичка повр-
заност. Еве зошто јас не можам црна Арапина да ја вместам
во Марка. Мене старите дистинкции ми пречат. Остануваат
опозициите, но тие веќе не можат да бидат разграничени
по таков начин. Ами мора да има и взаемно проникнување
меѓу принципот на доброто и принципот на злото. Често
пати човек прави зло, мислејќи дека се бори за доброто. И,
тоа е и опитот на Марко. Но тој едновремено сознава дека
не треба да резигнира. И кога го напушта бојното поле, тој
вели: „Само никој да не разбере за мојата смрт. Да бидам
сам со неа, како со невеста во ноќ на зачнување”. Тука е
клучен збор „зачнување.” Значи, мојата смрт ќе послужи и
натаму како некаков чин во таа вечна борба меѓу доброто и
злото.
Да речеме, во „Одземање на силата” може да се даде
и едно вакво толкување. Со нашето предавање и под-
ражание на некој идол, го губиме сопствениот идентитет
т.е. нашата сопствена сила. Или: биди спремен да ти биде
306
одземено она што ти е дарувано од друг, во секој момент.
До силата, духовна или физичка, треба да дојдеш сам.
Конески:
Може да се варира тоа. Меѓутоа, основната работа е
дадена, пред нас и пред нашиот животен избор, во самата
човечка егзистенција. Човекот е едно ограничено
суштество. А сепак способно да открива некои можности
подалечни. Да насетува, како што вели Његош, дека е тој
искра од некој пламен во космосот. А неговите можности
се ограничени. Тука и од тоа, доаѓа кај човека една голема
внатрешна борба. Па отаде тоа го доведува и до богобо-
рештво, спротивставување на божеството. Зошто, кога си
ме создал, си ме создал ваков? И да знам дека можам да
претставувам нешто повисоко, а едновремено да чувству-
вам дека сум немошен? Отаде кај луѓето е тоа старо, старо
чувство, уште од примитивните времиња, дека им е одзе-
мена силата. Во тоа е работата. А, се разбира, тоа може по-
сле да се варира.
Реков дека стерната може да биде и една нечиста
човечка совест која демне и постојано не заплашува. А Вие
велите - да се успокои во ширината. Значи, на тоа зло му
дошла кулминацијата, избило и се разлеало. Тоа е сепак
надеж, насетување на некаква перспектива дека доброто
пак може да се јави без да биде застрашувано од некого.
Конески:
Да. Да. Тоа е така. Добро сте го почувстувале тој мо-
мент. Таков тек на мислење имаше и кај мене кога ја обра-
ботував песната на Дагларџа, онаа што ја нареков „Полн
циклус”. Кај Дагларџа стои: - поинаку беше кога бевме че-
творица, младоста, љубовта, јас и смртта. Па после останав-
ме тројца, прво се губи младоста, па после се губи љубовта
20* 307
и на крајот останавме само јас и смртта. - А јас одам пона-
таму: смртта не надвладува, за да не остане и таа. Да биде и
таа уништена. - Тој е мојот придонес кон обработката на
идејата на Дагларџа. Тој запрел до тука, дека смртта ќе ме
покоси. Ама јас одам натаму. Со тоа и самата смрт ќе се
убие. Затоа што и смртта е конкретна, не е апстрактна. Ние
сме обично свикнати да мислиме дека само животот е кон-
кретен. Јас имам еден живот. Ама, истиот јас имам и една
индивидуална смрт. Се свршува мојот индивидуален
живот, но со тоа и мојата индивидуална смрт. Е, сега, ако
сето тоа го сведуваме на две дијалектички спротивставе-
ности, опозиции - да речеме, добро - зло, живот - смрт, -
она што се чини дека победува, како на пример, смртта или
злото во даден момент, може да доведува до такво успокоју-
вање во ширината и да е почеток на нов циклус. Главно е
дека животот е една дијалектичка спрега и таа дејствува.
Можеби не е случајно што јас сум дошол на таа идеја да ја
усмртам и смртта. /Се смее/. Одејќи по логигата на Даглар-
џа.
Штом ние не постоиме, веќе и таа не постои.
Конески:
Малку е парадоксално, ама ако размисли човек, така
е. Ние обично кога ќе речеме смртта, ја замислуваме со
оној симбол нејзин, со коса, со костур, а таа си е индивиду-
ална. Кога ќе падне еден лист од дрвото, ние не мислиме
дека се случила смрт. А тоа е тоа. Но, затоа таму е направе-
но место за друг лист.
308
XII
/3. 07. 1990/
Поемата „Ракување” - резултат на

зрел опит... Идентификување со
личности од нашата традиција... Го-
лем поет не се подава на поетската
декламација... Од појавен облик до
симбол - задача на уметноста...
Спонтаната поетичност на песните
во проза... Задоволство од успешен
сонет... Постои ли Блажев запис... Ху-
морот и поезијата... Здравствуј, Зла-
товрв!... Самовилски ќерки...
Со текот на времето, откривајќи нови теми, Вие
речиси не се откажавте од оние први теми што Ве засегнаа
како човек и мислител, а што најдоа одраз во Вашата поези-
ја. Многу од прашањата Ве интересираат континуирано.
Дали сте размислувале околу ова?
Конески:
Може да се работи за тоа дека нешто човека трајно го
окупира некои негови проблеми, и дека околу тие
содржини повремено се создава потреба за искажување. А
тоа доведува до континуирање на теми од еден круг. Па по-
сле може да се јавуваат и нови некои проблеми, дилеми,
содржини. И така се проширува кругот на тематиката.
309
Очевидно, дека сепак нешто во човека има што се одликува
со некаква поголема трајност, го конституира на некаков
начин неговиот внатрешен живот и тоа доаѓа до израз во
различните фази на неговото егзистирање во светот.
Една од таквите теми, која се провлекува и до денеска
е земјата и љубовта. Па, враќајќи се на насловот на Вашата
втора книга поезија „Земја и љубов” и земајќи го предвид
сето Ваше подоцнешно поетско творештво, можеме да
кажеме дека под тој наслов може да стои и поголемиот дел
од Вашата поезија. Земјата и љубовта не се одделни теми,
туку кај Вас тие најчесто се испреплетуваат, давајќи и на
песната повеќезначенски слоеви, бидејќи мошне умешно
се проникнува интимното со универзалното, со пошироко-
то.
Конески:
„Земјата и љубовта” е еден доста стереотипен наслов,
но ја изразува таа работа на која Вие укажувате, дека има ед-
на сфера што можеме во потесна смисла да ја обележиме
како интимна и една сфера во која човекот се вклучува и со
својата, да кажам, припадност кон општеството и кон раз-
личните формации во тоа општество. Јасно, едното од дру-
гото не може да се дели. Или, може само условно да се
дели. Но, бидејќи е така и во реалноста, насловите стану-
ваат, во случајот, второстепени.
И во последната збирка имате песна на таа тема: тат-
ковината. Кажувате што е за Вас татковината и упатувате
еден револт- „на што сакате Вие да ја сведете?”
Конески:
Тоа е нешто што секој човек го интересира, па на
крајот на краиштата и општеството, дури, во она што го
310
предвидува и како свој начин на воспитување, на формира-
ње на луѓето. Ова што јас како последно го кажувам на таа
тема - татковината, сигурно не е сосем исто, како она што
порано сум го кажувал. На пример, во поемата „Ракување”,
каде што е тоа еден мотив доста истакнат. Тоа е оној дел
што му е посветен на поимот на родината, што ние сами ја
создаваме. Таа е настаната негде околу педесеттата година.
Значи, сепак, во првата деценија на мојата поетска работа.
И, сигурно, носи карактеристика на моите првобитни раз-
мислувања на таа тема.
И се уште е свежа, возбудлива до занес и трогнување.
Што е најважно - ништо не изгубила од својата актуел-
ност.
Конески:
Па, и јас се надевам. Тоа што тогаш го кажував беше
резултат на еден веќе доста зрел опит. Освен тоа сето тоа
стануваше во една критична ситуација за нас. И, кај мене
тогаш прв пат се јави онаа бојазан, дека она што го на-
речуваме како наша национална акција може да биде
спречено, па и уништено дури. И од тие размислувања
произлезе тоа што го напишав тогаш за нас како за создате-
ли на родината. А ми се чини пак, дека и оваа песна во „Се-
измограф”, се јавува во една ситуација исто така
драматична. И, можеби, тука има некој мост меѓу старото
искажување и чувствување и новото.
Во „Ракување” главни личности се, така да речеме,
Рацин и Неделковски. И порано, а и потоа, во Вашите пес-
ни се воспеани доста личности од нашето минато - Ж ин-
зифов, Прличев, Вапцаров... Побудите за ваква ориентација
се, веројатно, што во нив гледате стожери на нашето...
311
Конески:
Јас чувствував од секогаш потреба да се идентифику-
вам со тие личности и да се вклучам со нив во една тради-
ција. Меѓу тоа што е мој свет и тоа што било нивни свет, се
разбира, има разлики. Тие разлики се понекогаш многу го-
леми. Но, ме водеше чувството дека, сепак, сите тие прет-
ходници, ние можеме и да ги почувствуваме и да ги
разбереме многу подлабоко, па и нивните пораки да ги ос-
мислиме натаму, отколку што тоа можат други, што евен-
туално се интересираат за нив, за нивното дело, но на еден
маргинален начин. И, не ни бескорисно. Можеби, гледајќи
го во тоа, тие што го правеле, само она што може да се ис-
користи од дневен политички аспект. За нас контактот со
тие претходници е многу подлабок, поинтимен. Тоа сакав
да го истакнам во тие свои текстови: дури, излегувајќи од
тоа што го кажав во поемата за Жинзифов, дека тие имаат
право мене да ме судат, а јас нив. Контактот и до таа мера
се искажува, се изразува.
Штом мислите дека доаѓа до еден таков меѓусебен
суд, значи дека во тој контакт станува збор за нешто многу
битно. И за нив, и за нас.
Конески:
Битно е тоа што јас кон темата на татковината и на
нашите претходници во создавањето на таа татковина не
пристапувам апстактно, од гледна точка на тоа дека се ра-
боти за некаква историска, државноправна целост и за
нешто што не задолжува со свој кодекс, и спрема кое треба
со должноста на граѓани да се однесуваме. За мене тоа е
многу конкретно согледување на индивидувалната судби-
на на културно-творечките личности. И затоа јас се на-
враќам кон своите претходници, пред се во онаа сфера, во
која јас работам. Нити традицијата ја согледувам во некак-
312
ва апстрактна смисла, а не гледајќи ја реалната судбина на
тие луѓе што се заслужни за втемелување на таа традиција.
Бидејќи кај нас се работи за мала средина, за заостаната
средина со ограничени можности, судбината на тие
личности е посебно интересна. И, дури е посебно интерес-
на смислата на нивната акција. Зашто таа смисла може
многу лесно да се негира од едно скептично становиште и
становиште на циник, против кои становишта јас секогаш
станувам. И затоа и во онаа песна „Македонски поети”, су-
мирајќи го ова што го мислам, јас велам дека сепак има и во
таа акција некаква „човечка смисла”.
Она што Вие го истакнувате дека секогаш барате не-
кој друг агол, мислам важи и за поезијата што Ви е инто-
нирана патриотски. Патосот, декларативноста, речиси ги
нема во поезијата од овој вид.
Конески:
Не е ни задача поетот да настапува како оние што
прават текстови за новокомпонирани народни песни и што
задоволуваат една друга потреба и потреба на луѓе од опре-
делено ниво. Работата на поезијата е да бара некои по-
суштествени елементи во она што можеме да го наречеме
историска традиција, културно-историска, национална и
слично. И така се прави сегде. Колку што јас знам сегде
поезијата така постапува. Дури е многу интересно што та-
канаречената патриотска декламација е најмалку застапена
во поезијата на големи народи. Во таа смисла јас, да речеме
во руската поезија, тешко да изделам голем поет што се по-
дава на патриотска декламација. А ние знаеме каква е таа
традиција, каква е таа историја. И, најпосле, каков е патрио-
тизмот на тој народ, покажан многу пати во текот на исто-
ријата. Сега, гледате дека, како одиме од Пушкин,
Лермонтов, Тјутчев, Фет - еве, Фет бил дури и офицер, па и
Лермонтов бил - ако одиме се до Блок и така натака, нема
313
да забележиме во таа голема поезија патриотска деклама
ција. Теми што се сврзани со татковината, се разбира, има-
ме многу и кај нив, но тие сите откриваат некои подлабоки
аспекти, отколку што е она што се сведува на патриотското
тупање по градите.
Избегнувајќи го декламаторството, патриотското ту-
пање по градите, а залагајќи се за посуштествените еле-
менти, кои имаат подолга трајност, поезијата го обезбедува
своето присуство во повеќе поколенија на една средина.
Конески:
Таа мора така да постапува ако сака да остане поезија.
Не само спрема тие патриотски теми. Спрема сите свои
содржини треба така да постапува.
Допирот со природата кај Вас, или како спомен, или
како следење на разни појави во неа, е една друга тема чес-
то присутна во Вашето поетско творештво. Дрвјата, расте-
нијата, цвеќињата, птиците и така натаму не се само декор,
туку тие Ве иницираат за откривање на поетски симболи
низ кои сакате да ги пренесете Вашите пораки.
Конески:
Природата е присутна во поезијата, во уметноста, би-
дејќи човек е во природата или со природата. Тоа е така и
не може поинаку да биде. Точно е дека јас извесни поетски
симболи наоѓам, имено, во природата. Бидејќи се грижам
малку и за својата бавча, одвреме навреме самиот себеси ќе
се прашам - што се таму станало симбол во мојата поези-
ја? Од оние цвеќиња, што се таму, од онаа трева, од онаа
жива ограда, од оние дрвја? Просто, човекот кога се движи
314
во една таква мала рамка, каде што сепак природата е при-
сутна, мислата одвреме навреме му се задржува на некои
феномени, што бараат да бидат искажани во поезијата пре-
ку симболи. Да речеме - две птици застанати на липата во
мојот двор, одеднаш ми откриваат можност да изразам ед-
на своја поетска мисла, една своја поетска идеја. И така, по-
водот го даваат тие дрвја, цвеќиња, што не опкружуваат, а
резултатот е тоа што тие на некој начин во поезијата ста-
нуваат симбол, преку којшто се искажува мислата. Дрвцето
пресадено од Кожув, станува симбол за некаква трајност, со
која човекот не е сроден, бидејќи е премногу ломен. Него-
виот живот е краток. Или, да речеме, ружата што цути во
почетокот на јануари станува симбол на тоа оти можеме да
дочекаме нешто во животот, светло, радосно, необично и
тогаш кога по сите правила тоа би било исклучено. А инте-
ресно е, ете тој симбол, којшто за мене открива една моја
интимна содржина, како се толкува после од други луѓе,
бидејќи и за нив е тоа симбол, ама сврзан со некоја нивна
внатрешна содржина.
Има ли некои искажани конкретни значења?
Конески:
Дека ружата процуте во почетокот на јануари, тоа е
совршено точно. Тоа не е измислено. Тоа се случи во моја-
та бавча. Конкретни значења. За Васил Иљоски тоа беше, да
кажам, едно ветување дека и на преклони години може да
се доживее убавина. За некои други наши познати, премно-
гу окупирани со националниот мит, тоа беше симбол што
укажува дека Македонија ја очекува, независно од сите
тешкотии, расцут! /Се смее/. Секој си трга по она што мо-
ментално го влече. А, заправо, таа можност ја добива затоа
што не се останува тука на опис на еден природен фено-
мен, ами тој се возведува до рамништето на поетски сим-
бол. Поетскиот симбол може да значи за еден едно, за друг
315
друго. Но, се разбира, во еден круг. Основната идеја е
можноста за процут. А вторично е кој каде се го очекува тоа
чудо. Издигањето на она што е појава, појавен облик, до
значење на симбол, тоа е задача на уметноста. Ако тоа се
постигне сте добиле уметничко дело и тоа веќе ги ан-
гажира луѓето на еден, на друг или на трет начин. Спрема
нивните склоности, спрема нивните моментални потреби,
спрема нивните проблеми и слично.
А сега ќе Ве изненадам со едно мало откритие.
Вашата прва песна во проза носи наслов „Јоргован”, а по-
следната, последната до овој момент, исто во проза се вика
„Магнолија”. И двете се за цвеќиња. Но, тоа не е се. Инте-
ресното е во тоа дека и првата и последната се однесуваат
на некои врски што ги создаваат и што се апелира на едно
паметење на тие врски.
Конески:
Да, тоа е случај пак на доведување до симбол на
нешто што ми го нуди природата. И, не случајно се работи
тука за јоргован и за магнолија, за изразито раскошни цве-
тови, со кои, нормално, се поврзуваат асоцијации за љубов-
та, за наклоноста, за убавината, за убавината што како
мирис ја одвева ветерот или како ливче од цутот ја кине.
Не е за мене случајно, навистина, што тие две песни се гра-
дат на слични симболи. И, веројатно, носат и слична ат-
мосфера. Јас не сум размислувал. Вие првпат ме потсе-
тувате на тоа. Јас мислам, и во едниот и во вториот случај
сум опишал едно свое непосредно доживување, а сум
почувствувал дека во тие две сцени има можност нешто да
се каже со поетски набој. И во двата наслови не се сугерира
веќе опис на јоргованот и опис на магнолијата, ами се суге-
рира дека со тие предмети на мислата ќе се искаже една по-
етска содржина и дека тие се веќе симболи што служат за
изразување на таа содржина. Дека се добива нешто што го
316
наречувам јас втор кат во својот есеј „Двокатна песна”. Пр-
во имаме опис на некои појави околу нас, а во поентата гле-
даме дека тој бил целесообразен опис. Дека тој доведува до
искажување на една порака на вториот кат, на повисоко
рамниште, со посредство на поентата.
И преку овие песни во проза, како и во другите по-
етски форми, изразувате некои свои носечки идеи, што
пленуваат со својата универзалност. Да речеме, во „Дрво-
то” онаа чудесна поента - чувај се насилниче од силата на
врзан човек!...
Конески:
Тука е исто дрвото како симбол земено. Симбол за
она што инаку се симболизира и со крстот. А крстот е цела
една вековна традиција, симбол на распнатост. На оној
што пострадал за спасот на човекот и што бил беспомошен
да се одбрани. Мојата идеја е поинаква. Не треба насилни-
кот да мисли дека е семоќен и дека оној што му се врзани
рацете нема своја сила. И гледате, дрвото може навистина,
бидејќи е беспомошно наспрема насилието, може да по-
служи за симболично искажување на една таква содржина.
Имате приличен број песни во проза. Каков е вашиот
однос кон оваа форма? Кои се причините одвреме навреме
да се определувате за неа?
Конески:
Па, јас, заправо, сум читал доста песни во проза и по-
некогаш сум останувал одушевен од нив. Да речеме, само
да ги споменам сега песните во проза на Тургењев.
Меѓутоа, кај мене, во текот на пишувањето, сум забележал
317
потреба за варирање. Да речеме, користам во ред песни
она што се вика врзан стих. Па потоа една подруга
содржина, не се потчинува на таква формална дисциплина,
и, ако сакам да ја изразам, морам да одам на некоја покомот-
на форма. Тогаш е тој слободен стих. А има една трета
содржина и таа се доближува до прозата и со прозен исказ
може да биде предадена. Секој текст, за да се излее, бара
свој калап. И, тука има цела скала на можности и може, во
практиката на еден поет дури, и тогаш кога тој настапува
со една збирка, може сите тие различни начини да дојдат
до израз. И кај мене се случува, во една иста збирка да би-
дат тие три начини претставени. Она што јас го пишувам
како песна во проза, не може адекватно да биде изразено во
слободен стих. Нити во врзан стих. Ете, во тоа е работата.
Тоа може најадекватно да биде изразено како гранична
форма меѓу поезијата и прозата. Кон прозата тоа припаѓа
повеќе затоа што може да се работи и за анегдота дури, за
опис на некој настан. Кон поезијата тоа повеќе припаѓа со
својот внатрешен поетски набој. Кога ќе го прочита човек
тој текст останува со впечаток дека го облеала, така да
кажам, силината на една спонтана поетичност. Независно
од тоа што има таму елементи на анегдота, елементи на
краток расказ и така натака, и така натака. Тоа е таа форма,
со која мнозина се служеле и, јасно, таа си стекнала право
на граѓанство.
Меѓу формите, рековте, има многу на скалилата, па
имате наклоност и кон сонетот. И него го негувате...
Конески:
Јас сонетот баш многу не го негувам. Ако се сеќавам
добро, јас имам напишано токму четиринаесет сонети,
колку што е потребно за еден сонетен венец. Случајно. Ни-
когаш не сум пристапувал со намера таа форма да ја форси-
рам. Но една форма, што има долга традиција, очевидно
318
дека не случајно се одржала. И, може, и мене, во даден мо-
мент корисно да ми послужи. Во што е работата? Сонетот
ни дава можност - во првиот дел за нешто кратко да рас-
кажеме, да развиваме некаква фабула, а во вториот дел, пре-
ку, така да кажам, густа сентенца, сето тоа поетески да го
осмислиме. Бидејќи се работи за форма традиционална,
многу пати проверена, самата таа форма, веќе кај читатели-
те има создадено свое корито на проникнување во нивниот
душевен свет. Свој канал.
Знаат, просто, како ќе им легне тоа...
Конески:
Како да избирате, да речеме, на радио... И знаете на
која станица, во колку часот има баш убава музика, било
симфониска, било од друг жанр, и веќе сте настроени таа
музика да ја восприемате. Веќе однапред со тоа чувство и
пристапувате и тогаш, со тоа, е олеснета можноста за кому-
никација. Во таа смисла може да се говори и за релативната
значимост на формите, па дури и на метарот. Јас морам да
кажам дека секогаш сум бил задоволен ако ми успее соне-
тот. Меѓу другото и затоа што се работи за македонски ја-
зик. Тие форми уште не се сосем легнати во него и едно
мало откритие е и за авторот - која ритмичка структура, кој
метар, се подава особено за предавање на една таква
содржина, што и во традиција и во своето чувствување ја
сврзуваме со звучење на сонетот.
Зборувајќи за начинот на Вашиот исказ, до која мера
ќе го прифатите мислењето на Георги Старделов, дека по-
етскиот запис е големо откритие на Блаже Конески и тој го
нарекува Блажев запис?
319
Конески:
Тоа може да биде точно до толку што може тоа да ми
лежи мене. А никакво мое откривање тоа не е ако се земе во
рамките на литературата пошироко. Сигурно има маса ав-
тори, на кои исто така им лежи тоа што можеме да го на-
речеме запис. Не само тоа. Јас не сум пристапувал кон тоа
со некаква систематика, нити пошироко тоа сум го обрабо-
тувал. Но, забележувам, како обичен читател, дека во совре-
мената поезија на различни меридијани, на различни
јазици, има многу поети, и тоа поети што уживаат углед,
баш во мојата генерација, кои таа форма ја користат. Нив
јас просто спонтано ги чувствувам како автори што ми се
мене блиски. Тоа значи дека пред мене, со мене, заедно,
или по мене, и во една епоха, што можеме да ја одбе-
лежиме како епоха на мојата генерација, дошле до сличен
начин на искажување. Јас дури мислам дека со време тоа ќе
доаѓа до свеста на критиката се повеќе и овие правови што
ги навеваат агресивните поетики, тие магли ќе се расчис-
тат и ќе се види дека на различни јазици, во различни де-
лови на светот, без непосреден контакт, во дваесеттиот век,
или во втората половина на дваесеттиот век, ако сакаме
временски да го поограничиме периодот, - се создавале по-
етски текстови, што уште не можат да добијат заедничко
име како правец поетски, но што се, по сушност, многу
блиски меѓу себе.
Очевидно дека тоа иде со развитокот на поезијата са-
ма по себе. Нели?
Конески:
Точно. Точно. Се случувало тоа и порано. На пример,
во 19 век имате огромен расцут на поезијата во форми што
ни се добро познати. А потоа, обновувањето на поезијата
оди преку опфаќање на нови содржини. Тие нови
320
содржини не можат да се искажат адекватно, по ист начин,
како што се искажувале во поезијата во 19 век. Во барањето
што е адекватен исказ на тие нови содржини? - незави-
сно од тоа каде тоа се прави, и независно од можностите за
комуникација и меѓусебна информација - се доаѓа до
слични решенија. И, затоа ќе забележите цел ред имиња,
тие за сега сеуште можеби не се поврзани меѓу себе во ед-
по соѕвездие, ама доаѓате до цел ред имиња кои, еве, да
речеме, таа форма на записот ја форсираат, затоа што таа
форма на записот одговара на проширувањето на поетски-
те содржини. Нешто што во 19 век не било замислимо како
содржина на песна, денеска е таква содржина. Ако е тоа
станато содржина на песна денеска, тоа си бара некоја нова
форма. Не може таа да биде родена под истиот знак како
поезијата на големите поети од минатиот век. Тука, гледа-
те, дека јас излегувам од онаа мисла оти иновација, а под
тоа разбирам успешно создавање на нешто што се разлику-
на од претходните модели, може да има ако едновремено
таа се врши на планот на содржината и на формата. Однос-
но, тоа е нешто што е неразделно сврзано едно со друго.
Мовата содржина бара нешто ново и во исказот. Тоа значи
дека она што јас како запис сум го искажал, тоа не може да
биде содржина на сонетот.
Значи, ваквите творечки приоди ги нагласувате како
автохтони, независно од регионот на нивната пројава?
Конески:
Апсолутно. А има многу аналогии. Јас кога ќе читам,
си велам - па, ова како јас да сум го пишувал. Читам прв
пат некои автори, дури после имињата им ги заборавам,
бидејќи тие не се многу присутни во оваа меѓународна ко-
муникација. Понекогаш негде ќе ги преведат или ќе доби-
јам нешто во оригинал. А, и ми велеле мене, да речеме
кога бев преведен во Романија викаат, ние имаме еден поет,
21 321
тој и тој, и Вие многу ни личите на него. /Се смее/. Значи,
и повратно публиката открива. А тој поет за мене поим не-
ма. И јас исто за него. /Се смее/.
Се насмеавте, па ме потсетивте за хуморот. За негова-
та употреба во поезијата. Бидејќи Вие тоа го практикувате.
И - доста ефективно и духовито.
Конески:
Добро е што го засегнавте тоа. Многу е интересно
дека некои луѓе воопшто немаат слух за хуморот во поези-
јата. Тие мислат дека поезијата треба да се исклучи од сфе-
рата на хуморот. И, ако текстот содржи нотка на хумор, тие
автоматски го бележат како послаб текст за тој автор. Тоа е
предрасуда. Тој може да биде слаб, ама не е причината во
хуморот. Причината треба конкретно да се определи
зошто е текстот слаб. А, ако ним им пречи хуморот да го
восприемат текстот како што треба, грешката е во нив. /Се
смее/. Оти, со горчлив хумор почнува „Фауст”: „Ах, јас, со
толку мака, ја простудирав филозофијата. И медицината. И
правото. На жалост - и теологијата. И, еве, пак, како некој
будала овде се движам”. /Се смее/. Таквите критичари би
требало да напишат дека почетокот на „Фауст” кажува оти
тоа е едно од послабите дела на Гете. Сигурно, и натаму
има цели партии каде што тој хумор доаѓа до израз во едно
такво дело. Па кај Шекспир, колку е присутен хуморот! И
да не кажуваме!
Веќе рековте и некои од Вашите „Проложни житија”
не можат да се замислат без хуморот.
Конески:
Јас таму не го внесувам програматски, ами по чув-
ство, дека тоа го бара нормалното развивање на темата, де-
322
ка треба таа нотка да дојде до израз. Ја збогатува темата. Но,
некои луѓе, кај кои владее еден вид догматизам во однос на
поезијата, секако нема тоа така да го сфатат.
Слично како и несфаќањето и присуството во Вашата
поезија на пиперките, на цревцата...
Конески:
Тоа сведочи нешто за тие луѓе. Пиперката во поези-
јата не е пиперка во нивниот ваган од туршија, што тие ја
следат со чаша ракија. Таа си има друга фунција, ако е
текстот добар. Ако не е добар, тогаш е сето право на нивна
страна. А има извесен број луѓе што се свикнати само на
поезијата што ја читале и ја рецитирале во основното
училиште и во гимназијата. Кај нив е присутно она дека
поезијата е строго ограничена по своите мотиви и по тоа
што може да има во неа достап. И дека сето друго е, да
кажеме, принижување на поезијата. Тие тука грешат.
Грешат против основното правило дека баш за да живее по-
езијата, има потреба и да ги проширува своите предмети,
својата содржина.
Во песната „Златоврв” Вие само со еден збор постиг-
нувате такво хуморно, или, би рекол, ведро расположение.
Само кога ќе речете - здравствуј, Златоврв! Во тоа обраќање
има не само некоја иронија, туку и една мисла за некое
дамнешно другарување на пријатели рамни еден со друг...
Конески:
Не е случајно избран тој збор. Тоа обраќање содржи
доста реминисценции за нас. Тука има и мала иронија и се-
беиронија. Одеднаш како да се изедначуваш со него, а це-
21* 323
лата содржина ја негира таа амбиција. Е, мнозина немаат
за тоа чувство и сметаат дека можеби си внесол во поезија-
та нешто што не и припаѓа. Се се решава конкретно. Како е
употребен елементот.
Многумина ќе се зачудат од употребата на тој руски
збор.
Конески:
Јас тука и сум размислувал. Баш тој руски збор,
којшто кај нас е познат и преку бугарскиот, ми нуди некои
асоцијации од мојата младост и така натака. А е збор што е
кај нас присутен. Не е тој надвор од нашата лексика. Јас
сум можел да му речам - добар ден! И, тоа не ми звучело.
Сум можел да му речам - здраво! И тоа не ми звучело.
Имам сто варијанти. И сум се решил на - здравствуј! Тоа е
на некој начин, за нас и посвечено и малку смешно и вед-
ро, што велите. И, ми се вклопило во мојата идеја подобро,
отколку некои други поздрави.
Ете, и Златоврв е една од тие локации што нашле
место во Вашата песна, во која исто сте го примениле оној
свој приод кон создавањето на песната.
Конески:
Златоврв, за нас што сме родени во Прилеп и при-
лепско, навистина е еден дел од нашата душевност. Како
некој стожер околу кој се вртиме. Тоа е многу изразит врв
и ние сме интимно многу сродени со тој врв над Треска-
вец. Како и самиот Трескавец, нели, со манастирот Треска-
вец. И од тука, нормално е тој Златоврв да го земам како
еден стожерен симбол во тоа што го кажувам. Идејата да
324
пишувам за Златоврв е кај мене стара. Можеби траеше де-
сетина години. А никогаш не успевав. Еве, тука е еден та-
ков случај кога знам, нели, рационално, дека се работи за
еден стожерен симбол, дека се работи за нешто што е
нажно за мене и за душевноста на цели генерации тука што
растеле. А не сум наоѓал можност тоа навистина да го из-
дигнам до скромното рамниште на еден поетски симбол. И
затоа, по некои обиди мали, секогаш слаби, сум се от-
кажувал. Само се сеќавам, на пример, дека првиот мотив
беше мотивот на змијата што се лизга по... А и тоа е негде
фиксирано, можеби пред петнаесет години, во некоја моја
белешка. А се случи кога одевме во Ресен. Со нас беше по-
којната Цветанка Трпкова. Таму требаше да се приреди не-
кој рецитал за мене. И, кога излеговме на Плетвар, тогаш
се случи тоа - з д р а в с т в у ј , таа интонација почетна да
ја добијам. Потоа, кога се вратив, многу лесно ја напишав
таа песна.
По толку обиди, веројатно својот збор го кажал и
Вашиот животен опит, бидејќи Златоврв е поим што кому-
ницира во вечноста.
Конески:
Јас не знам што е во прашање, оти тешко може да се
одговори на тоа. Единствено знам дека нешто мора, за да
стане песна, во даден момент, макар во зародиш, со поетска
дикција да прозвучи. Јас идејата ја носев, како што велам,
сматна идеја. Дури еве тој детал. дека змијата се лизга по
стените, постојано ми беше некако дека треба да влезе во
еден таков текст, па и беше нотирано тоа. Но, едно среќава-
ње лице в лице со з д р а в с т в у ј ! ј а даде таа почетна ин-
тонација и од неа настана песната. Сигурно дека е подобро
што подоцна настана. И поради опитот, оти, очевидно, ако
порано јас би го обработувал тоа би можело да се сведе на
она што јас го нареков пишување на тема. Јас знам дека ова
325
може да се искористи за симбол, јас ќе го обработувам како
симбол, ама тоа нема да стане симбол. /Се смее/. Така тоа
стана со Златоврв.
Вие откривате нови, но на некој начин и уривате из-
весни стари симболи. Не сопствени. Конкретно, симболот
за јунаштвото на девојката Сирма. Вие ја прикажувате како
жена, и тоа - несреќна жена.
Конески:
Па, добро, јас мислам дека отстапувам од таа едноли-
нејност во прикажувањето на тој лик во народната поезија
Затоа и пишувам за да фрлам и некаква друга светлина.
Инаку не би имало резон да пишувам за Сирма. Плус, тука
доаѓа предвид општо моето посматрање на психологијата
на некои жени, да кажам, бележити жени. И некои мои за-
клучоци врз тоа. И сето тоа во ликот на Сирма го
вклучувам, којшто од тој момент станува заеднички лик за
сите такви жени.
Во нашето време тој тип жени како да е поброен.
Ж ени самостојни, но со повеќе трауми...
Конески:
Не, јас мислам дека секогаш било тоа, но сега може
тоа да доаѓа до надворешен израз. Инаку, и самата Сирма
можеби била поблиска до она како што јас ја прикажувам,
отколку што е претставена во народната песна. Затоа јас тој
тип жени ги нарекувам самовилски ќерки. Значи, има еден
тип жени што излегуваат на некој начин од номралата, од
она што го сметаме за нормала. И, еве, таа станала ајдутин
и така натака, а таа си знае како и е. За неа е карактери-
326
стично што таа не може да се потчини на тривијалности,
на баналности. Таа не може на некој Трајче или Стојче на
тланикот да му седи. Ете, таква е родена. А што повлекува
тоа за неа, какви болки, какви последици, тоа исто таа сама-
та си знае. Јас малку се обидов да сугерирам нешто од тоа.
327
XIII
/31. 01. и 1. 02.1990/
„Крчмите”, прв расказ /1944/, а забо-

равен... Угледување на Чехов... Маке-
донскиот контекст во педесеттите
години не беше пресуден... Кафка,
Хемингвеј и Чехов... „Прочка” - авто-
биографски текст... Во литературата
нема недоживеано... Сите сме усни
раскажувачи... Зреењето и падот...
Анимални состојби... Берберницата
на Туте... Негативната конотација за
конструкцијата... Автоиронијата како
биланс... Ви светлината на хуморот...
Пакосниот балкански стил на хумо-
рот...
Сакам да разговараме за една Ваша дамнешна книга,
објавена во 1955 година, за Ваша единствена збирка раскази
„Лозје”. Најнапред - зошто таа досега остана единствена?
Конески:
Очевидно, не сум имал никогаш некоја намера посе-
риозна да се бавам со проза. И таа збирка на некој начин
случајно настана. Интересен е поводот. До 1954-та година
јас бев уверен дека ништо прозно не сум напишал. Кога,
претресувајќи некакво сандаче со стари свои ракописи, от-
крив една тетратка, пишувана со моја рака и во неа гледам
околу шеесет страници испишани со проза. И кога погле-
дав, тоа беше расказот „Крчмите”. Всушност, јас сум го на-
пишал тој расказ /потоа во своето сеќавање целата работа ја
реконструирав/ некаде летото 1944-та година. Потоа дојдоа
сите настани, промени и сум заборавил дека такво нешто
сум напишал. Тотално сум заборавил. Десет години тој
текст останал така настрана. Кога го открив, го прочитав и
видов дека со извесни корекции тој може да се објави. Јас
тие корекции ги направив. Не беа тие многу.
Некои интервенции во композицијата, веројатно.
Конески:
Не во композицијата толку, колку во некои епизоди.
Исфрлање на нешто, додавање на нешто. Не беа тие голе-
ми поправки. Тогаш се заинтересирав за тоа, и некои други
мотиви што ми се вртеа во главата, да ги обработам во рас-
кази. И така, во доста кратко време настанаа уште оние де-
вет текста. Збирката има вкупно десет раскази.
Времето кога излезе збирката раскази „Лозје”
всушност беше време на еден замав на поезијата, па затоа е
интересно ова Ваше појавување во прозата.
Конески:
Тоа беше навистина еден случаен стимул. Кога јас
почнав да ги пишувам текстовите и кога веќе почна пред
мене да се јавува идејата и за една збирка на раскази, се
случи јас да го импровизирам расказот „Песна”, така да
329
кажам на еден здив. Беше веќе тоа, летото педесет и четвр-
тата година, август месец, или самиот почеток на септем-
ври. Се најдов во зградата на тогашниот филозофски
факултет, близу до Вардар. Не во старата зграда, ами малку
подолу, оние училишта кајшто беа... Не беше работен ден,
а имав задача во амамот да отворам една изложба на
нашите ликовни уметници. Да речеме, тоа беше предвиде-
но за 11 часот. А јас имав време. Негде во девет ипол
можеби сум отишол на факултет. И таму, за да ми помине
времето, уште оној еден час, ставив една хартија на
машината и пробав некои свои впечатоци од посетата,
претходно, на еден манастир, на машина да ги забележам.
И одеднаш тргна тој расказ. Го напишав. Тоа е за мене
единствен случај. Јас никогаш не пишувам на машина,
ами се со рака. И тој е скоро без поправки после објавен по
онаа верзија тогаш што настана. Меѓутоа, пишувајќи, јас
заборавив на својата обврска за амамот, па некое време веќе
поминало единаесет, ме најдоа на факултет и после брзо
требаше да одам таму. Но, расказот веќе беше готов. И така
стигнав во амамот да ја отворам изложбата.
Грешката со амамот ќе ја заборавевме, но расказот ако

останеше ненапишан, ќе беше... а тој расказ Ви е, мислам,
стожерен, еден многу убав расказ.
Конески:
Па јас и затоа тоа сега го споменав, бидејќи знам дека

тој буди интерес. Тој е влезен и во некои антологии. Анто-
логијата на југословенскиот расказ, издадена во Лајпциг,
дури носи наслов по мојот расказ - „Петревата песна”.
Проширен е насловот. Кај мене е само „Песна”, а таму е зе-
мено и името на главниот јунак на расказот.
330
Дали искуството од преокупацијата со поезијата Ви
помогна во пишувањето на оваа книга? Еве, да речеме рас-
казот „Песна” во некои елементи се допира до поезијата.
Конески:
Јас не одев свесно кон поетизирање на текстовите.
Дури, поскоро би рекол, дека јас тоа го избегнував. Но, во
овој случај самиот мотив наложи еден таков поетски при-
стап. И навистина, тоа може да се смета и како еден вид
песна во проза. Целиот тој текст. Инаку, јас не сум
пишувал проза затоа што, можеби, не сум стекнал ни на-
вик да пишувам проза. Секогаш сум бил многу зафатен со
ред задачи. И практични, секидневни, како наставник, како
човек што бил задолжен и во некои форми на општестве-
ниот и културниот живот. И, просто, поради немањето на
време, јас сум се искажувал, главно, во поетска форма. Сега
можам да кажам дека не е „Лозје” единствена моја прозна
книга, бидејќи дојде и "Дневникот ’.
Да, јас имам предвид. Еден ден ќе Ве замолам и за не-
го да разговараме.
Конески:
Но и тој дојде многу подоцна, поради истата
причина. Инаку јас, како човек што читал доста проза, сум
имал знаење за тоа како се прави расказ. Самото тоа што јас
сум можел „Крчмите” да ги напишам 1944-та година, со 23
години, покажува дека јас дотогаш сум ја усвоил таа форма,
но не сум ја практикувал. Требало да пишувам некои поо-
бемни работи, пред се во областа на науката. Моите најо-
бемни текстови се од областа на науката. А во литературата
331
требало да се задржам на кратките форми. Можеби тоа би-
ло и моја основна наклоност...
Сте имале ли некој автор, раскажувач, како пример за
углед и кој, можеби, посебно сте го сакале.
Конески:
Во прозата? Па, јас особено го сакав Чехов. Го читав
на руски јазик дури кога бев студент. Почнав и да ја преве-
дувам онаа негова подолга проза, „Степа”. Се разбира, Го-
гољ го читав многу, исто на руски. Пред се руските
раскажувачи ги читав. Од југословенските Андриќ сум го
читал уште како млад човек. Бора Станковиќ. Од бугарски-
те Јовков. Јовков ми правел исто впечаток.
Збирката раскази „Лозје” е меѓу првите збирки раска-
зи во нашата литература што тематски е свртена кон совре-
мениот живот на нашиот човек. Имајќи го предвид
времето во кое настана оваа книга, имавте ли некои диле-
ми, зашто таа како резултат претставува еден посебен при-
од во прозата. Таа е на чело на онаа композиција што го
крши мразот...
Конески:
Видете, за мене, мислам дека македонскиот контекст
во педесеттите години не беше присутен. Нити во однос
на поезијата - оти преѓеска рековте дека е тоа време баш на
посилен развој на поезијата во македонската литература
нити во прозата. Јас бев формиран порано. Никој уште не
обрнува внимание на тоа дека јас во белешките кон песни-
те кажувам колку мои песни се напишани, почнувајќи нег-
де од триесет и деветтата година па до четириесет и
петтата, кога беше и кодифициран македонскиот литерату-
332
рен јазик. Се создава впечаток дека на мене којзнае колку
влијаел тој контекст од педесеттите години. На мене не
илијаел, зашто сум јас, како почетник, формиран пред тоа.
Сум се изразил во песни што и до денеска се објавуваат и
дури влегуваат во антологии, во странски избори. Јас во
еден од своите есеи споменав, во есејот „Лирата”, дека во
приказот за изборот на мојата поезија во Шведска, во два
листа беше целосно цитирана една од моите први песни,
„Старата”. Спрема тоа - што можеле да значат за мене пе-
десеттите години? Она што и за сите луѓе што почнале да
пишуваат пред војната. Тие години за мене не значеа
ништо во однос на она што се вика обновување на поезија-
га. Тие значеа само во практична смисла, тоа што јас можев
да објавам веќе некои текстови, што претходно не можеа да
се објават, бидејќи вкусот беше поинаков.
На тоа мислам јас и во прозата.
Конески:
Исто јас сум ги напишал „Крчмите” 1944-та година.
На сум ги заборавил. Мене македонскиот контекст - тоа,
другите писатели македонски што пишувале тогаш - не
ми значело многу ни во однос на прозата. Јас сум почнал,
све, и порано да пишувам. А од друга страна сум имал и на
кого да се угледувам. Го споменав Чехов, па и други... И тоа
настанало кај мене независно од она што го доживувале
моите помлади колеги.
Точно, но тие објавувале во тоа време. Вие, проза...
Конески:
Не е тоа битно. Она што тие објавувале, што објаву-
вал Бошковски, што објавувале други, за мене, како кон-
текст литературен, и во смисла на она што јас го на-
речувам окружение, литературно окружение, во кое еден
човек се нурнува како автор, не значело многу. Јас и ги об-
јавував во „Нов ден” тие текстови од Владо Малески, од
Чашуле, од Јован Бошковски. Ова си е дојдено кај мене не
толку во врска со тој контекст, колку како еден нормален
мој развиток почнат порано. Разбирате. А што јас, од чети-
риесет и петтата година па дури не дојде една ситуација
така полиберална во однос на литературата, што не сум
можел да објавувам тоа што сум го пишувал, тоа е друга ра-
бота.
Сами не сакавте или имаше некои надворешни
пречки?
Конески:
Па, и едно и друго. Значи, прво, јас самиот сум морал
да се сомневам дали тие мои песни вредат да се објават. А
од друга страна, требало сепак да се прашам дали ќе бидат
прифатени. Јас уште во „Земјата и љубовта” објавувам не-
кои од тие песни, но секогаш ценејќи што може во момен-
тот да биде прифатено, со она што како извесен вкус се
наложи во моментот, па на што и јас му се потчинував. Не
по некоја присила, разбирате. Ами по тоа што така и сами-
те мислевме: дека дојде ново време, дека новото време бара
од нас да се застапиме за нови содржини. За тоа јас давам и
објаснение во некои свои есеи, во поново време објавени.
На тоа и мислев јас кога Ве прашав дали имавте не-

кои дилеми, зашто Вие од почетокот тргнавте по сопствен
пат, независно од тогашната наша проза, во која домини-
раше револуцијата, изградбата.
334
Конески:
Па, добро, еве, „Крчмите” се однесуваат на револуци-
јата, само не е стериотипно обработено, затоа што е тоа на-
пишано под непосреден впечаток. Ништо таму не е
измислено.
Мене ме изненадува фактот што токму „Крчмите” Ви
се напишани најпрво. Тие имаат во себе нешто од постап-
ката што подоцна стана актуелна кај нашата проза под вли-
јание на Кафка...
Конески:
Не. Не. Кафка исто го читал Чехова.
Да.
Конески:
Ние мислиме дека се почнува од Кафка. Пред Кафка е
Чехов. Пред Чехов има некои други. Сега, изворите се да-
дени од порано, и тој текст е настанат тогаш, за среќа јас
би рекол, кога оној модел што се наложи непосредно по
војната, не можеше на мене да влијае. Јас поблиску не го
знаев тој модел. Јас одев по моделите што мене ми ги ну-
деше мојата лектира. А гледав во животот што станува и
така тоа го опишав.
Расказот „Лозје” е предмет на доста анализи и е ис-
такнат како еден од најквалитетните. Од него зрачи едно
поголемо искуство, со оглед на повеќеслојноста и повеќе-
значноста што избива низ неговото суптилно вајање. Го
335
завршивте како еден вид загатка, недоречен. Но во пози-
тивна смисла. Оставено е место за повеќе асоцијации.
Конески:
Кога го пишував тој расказ, тргав од едно свое
доживување и од асоцијации сврзани со него. Јас тогаш
Хемингвеј не го знаев, но го знаев Чехов. А после разбрав
дека Хемингвеј учел од Чехов, дури, ако се работи за драма-
тургијата посебно, целата англосаксонска литература од
драмите на Чехов. Тоа подоцна го разбрав. Меѓутоа, јас
Чехов го знаев. Па, тоа е модел на расказ што е обичен кај
Чехов. Всушност, не е толку загатка, колку оставање на кра-
јот можност на читателот, со еден емоционален ангаж-
ман, да ја доживува содржината, без некоја нагласена
поента. Тоа е пак еден вид поента. Нели? А тоа е кај Чехов
обичен потход. Јас можеби подоцна од другите ги читав ав-
торите што се сметаа за модерни, но можам да Ви кажам
дека образец на расказот за Хемингвеј сум нашол кај
Гончаров, во руската литература. И тоа во роман, во рома-
нот „Обломов”, на две-три странички, во разговор меѓу два
лакеи. Едниот лакеј на Обломов, а другиот, некој комшис-
ки лакеј. Разговараат за своите господари. Дијалошката
форма преовладува. Тоа да се напечати, посебно како рас-
каз, тоа би можел човек да го потпише со името на Хемин-
гвеј. Тие се обрасци од порано дадени и после можеле да се
развијат. Се разбира, не тврдам дека Хемингвеј тргнал од
тука, ама сакам да кажам дека секој од нас можел во својата
лектира да најде обрасци што можел да ги развие, независ-
но од оние имиња што се наложиле како водечки во совре-
мената проза. Исто важи и за поезијата. Јас сум му
најголем должник, ако се работи за прозата, на Чехов.
Дали во генезата на расказот „Прочка” има автобио-
графски елементи? Нешто такво спомнавте самите Вие, ко-
га зборувавме порано.
336
Конески:
Да. Да. Тоа е автобиографски текст. Тој би можел со-
сем слободно да се вклучи во „Дневник по многу години”.
Се работи за смртта на мојата најмала сестра во Прилеп.
Тоа точно на една Прочка стана и тој впечаток останал кај
мене. Долго време тој мотив сум го носел. Ми се вртел во
главата, па сум се потсеќавал на подробностите, па сум за-
клучувал каква била ситуацијата на одделните таму
личности што се појавуваат во расказот, на возрасните, на
децата, и така натака.
Но, она контрапунктирање на две крајни ситуации:
веселото празнување на Прочка и тешкиот удар во семеј-
ството поради смртта, тоа проличува како вешто авторско
компонирање заради една поголема тензија.
Конески:
Не. И тоа не е измислено. Тоа така се случи. Не е тоа
настанато поради авторска вештина. А се разбира, ако оста-
ва впечаток и на нешто што е обмислено, тогаш тој
впечаток е нормален, ако авторот постигнал да се дистан-
цира од текстот толку да не звучи текстот приватистички.
Мислам дека прв услов за тоа, еден текст да биде успешен
и кога е наполно автобиографски, е постигање на една так-
ва дистанца, што авторот да не паѓа во приватизам, ами да
раскаже нешто како објективно дадено.
Каде би ја ставиле таа граница меѓу приватното и
она што е од поширок интерес?
Конески:
Се може да биде од поширок интерес. Само, тука,
оној што пишува, треба да има едно чувство да избегнува
22 337
некои интонации што ќе го спуштат текстот во таа сфера
на сосем приватното. Тој мора да се постави малку настра-
на, како опсерватор на она што самиот го доживеал. Значи,
да земе визура на опсерватор од страна, иако самиот тоа го
доживеал, и така да го просудува и да го процедува во
текстот. Тоа е најопшто речено. А практично како се изве-
дува тоа, зависи од многу работи, според видот на текстот.
А често пати зависи и од многу мали интервенции:
бришење на некои изрази што можат да влечат кон сенти-
менталност, отклонување на нешто што може да е важно
за нас како интимен мотив, но може да го остава рамно-
душен другиот човек.
Да нема отклонување од главниот мотив.
Конески:
Да. Има некој принцип што го организира текстот.

Текстот треба да биде организиран на таков начин што се-
кој што го чита да мисли дека тој го создава. А не да си ве-
ли - а, ова не требало да влезе, она не требало да влезе.
Текстот е тогаш успешен, кога оној што го чита си мисли
дека тој го создава во моментот. Ако авторот го постигне
тоа, тогаш се ослободил од приватизмот, независно колку е
тоа автобиографска работа. И затоа, прашањето за автобио-
графското во делото, за мене е секундарно прашање. Мене
ме чуди зошто толку често пати се убиваат да изнајдат што
е автобиографско. Но, ако читателот има илузија дека тој во
моментот како да го искажува текстот, во моментот на
читањето, тогаш е постигната целта и во тој момент стану-
ва совршено неважно дали текстот предава вистински
преживелици, вистински животни факти од опитот на ав-
торот или тој претставува слободна комбинација на извес-
ни факти.
338
Исак Сингер тврди дека во својата проза постојано и
се навраќа на улицата во Варшава во која живеел како дете.
Вели дека таа е негов книжевен рудник на злато. Истото го
спомнува и за Кнут Хамсун кој им се навраќа на своите
луѓе речиси во сите свои дела. Тоа значи, сепак, дека
доживеаното е многу важен елемент во прозата.
Конески:
Па, во литературата нема недоживеано. Само, може
да биде од мене доживеано лично, може да биде раскажано,
да сум го чул од друг. Па, можеби тоа што ми го раскажале
да направило на мене многу поголем впечаток од тоа што
самиот сум го доживеал. А може нешто и да измислам. А
може нешто и да сонувам. А може нешто и од литература-
та да земам. Сето тоа е доживеано. Во секој случај треба да
има канали за авторот да ја дознае реалноста. А тие канали
треба да комуницираат и со неговите читатели. Инаку ќе
изостане врската меѓу авторот и читателите.
Расказот „Прочка” го завршувате со овие зборови:
„Детето сега за првпат чувствува дека во душата може да
настане една студена празнина, од допирот на нешто не-
познато, страшно и бесмислено, и дека треба да му помог-
неме на човека да ја преболи својата болка”. Ова е еден вид
поотворена порака, која не се чувствува како придодадена.
Напротив, таа е ефектна и многумина критичари ја цити-
раат. Треба ли расказот да има порака и како таа треба да се
предаде?
Конески:
Во овој случај, јас барем сум уверен во тоа, дека го
пренесувам тоа што јас како дете сум го чувствувал во тој
22' 339
момент. Спрема тоа, тоа се вклучува како податок нормал-
но во расказот. И тоа може да биде порака. Но, тоа не е по-
рака, да речеме, на човек што сака да доцира. Колку да им
се чини на некои возрасни чудно, едно дете, да речеме на
десет години, може да ја прифати играта да им помогне на
големите. Големите се трудат да му помогнат нему, а дете-
то го дешифрира нивното држење и тоа од своја страна са-
ка да им помогне. Спрема тоа, јас мислам дека не ми е
дополнително таа идеја дојдена. Заправо, едно свое сеќава-
ње јас развивам, или еден свој впечаток од тогаш, кога сум
го доживеал тоа. Откривам нешто што во моментот глав-
ниот јунак на тој расказ, независно што е дете од девет, де-
сет години, го чувствувал. Јас за децата имам многу
повисоко мислење во смисла на нивното сфаќање на живо-
тот, отколку што обично се смета.
Дали мислите дека веројатно понекогаш и самата те-
ма, или мотивот, може да биде порака?
Конески:
Јас, Цане, сум убеден дека секој литературен текст е
порака. Јас многу радо го употребувам зборот порака, кога е
во прашање литературен текст. Јас мислам дека ние и
пишуваме за порака да пренесеме. И една песна, лирска, и
така натака, за нас мора да претставува еден важен вна-
трешен проблем, или, ако сакате, доживување, што има не-
какво значење за да биде соопштено. Ние не соопштуваме
се. Ако е нешто за нас багателно, ако не може да се сфати
како порака извесна, ние избегнуваме тоа да го соопштува-
ме, затоа што тогаш остануваме само брбливи луѓе, што ќе
им падне на памет кажуваат. А кога соопштуваме нешто, за
кое сметаме дека е важно, ние заправо правиме една порака.
Тоа е. Така што тука не би поставил граница. Може, на
пример, во поентата на еден текст да се почувствува по
нешто што е основната замисла или порака на текстот.
340
Може тоа да се почувствува и во насловот дури. Може во
првите реченици. Тоа е прашање веќе на композицијата, на
околностите и тука нема некое тврдо правило како треба да
се постапува. Но, текстот треба да соопшти нешто важно.
Ова што ние сега како порака го именуваме, во поетиката
на Лав Толстој, што јас стопроцентно ја примам, тоа вака
се дефинира: текстот треба да кажува нешто важно. Тоа е
една поставка, а три има само кај него.
Во Вашиот живот сте имале моменти кога сте
почувствувале болка, навреда. Дали тогаш Вие сте при-
фаќале некој да Ви помогне за полесно да ја преболите бол-
ката. Еве, преку расказов „Прочка”, како дете, тоа го
порачувате.
Конески:
Тука јас не се разликувам од луѓето. Секој човек прво
реагира на болката, на навредата, а е благодарен ако најде
утеха или ако некој му помогне. Јас тој мотив многу често
и во поезијата го обработувам. Дури имам и песна под на-
слов „Навреди”. А, ако сакате, во „Болен Дојчин” тоа е глав-
ната содржина. Човекот паѓа, човекот е слаб, се руинира и
бара поткрепа. Гледа дека самиот не може да се спаси. Сака
да се опре на некој близок, друг човек.
И во расказот „Изложба” ред околности придонесле
една детска надеж да се претвори во навреда. А и во својата
поезија Вие често се обраќате кон детството, кон децата.
Дали зачестеноста на ваквите мотиви е одек на живи спо-
мени од Вашето детство или пак низ несомненото ис-
куство на возрасен човек Ве засега и голиот факт дека
детето е незаштитено и од оние навреди и болки, од кои
може да биде заштитено?
341
Конески:
Случајот со тој расказ, поводот, е опсервирање на ед-

на ситуација животно реална. Тоа се случи при мојата по-
сета на изложба на детски цртежи во Белград. Јас целата
работа ја конструирав после. Но, точно е дека имаше мајка
и девојченце дојдени тука. И точно е дека имаше еден како
уметник тука, што се грижеше за таа изложба. Тоа беше ед-
на моја интуиција. Јас нити чув каков е разговорот меѓу
нив. Беше една моја интуиција дека може да се случува так-
во нешто. Особено затоа што и мајката и детето беа об-
лечени бедно, беа исплашени. Очевидно тоа доаѓање не
беше случајно, само од интерес да се посетуваат изложби,
дека има ангажман тука личен на детето. Во себе си реков -
леле, недај боже, сега едно такво дете да доживее разочару-
вање. И така настана тој расказ.
А всушност го видовте, го насетивте разочарување-
то ?
Конески:
Не, јас не можам да тврдам. Не можам да тврдам. Но,
тоа беше како што понекогаш човек седи, да речеме, во ед-
на сала, во кафеана, да земеме. И одеднаш му се чини дека
се што станува околу него - тој на некој начин го дешиф-
рира и на сето му наоѓа некаква врска. На целата таа атмос-
фера и наоѓа некаква врска. Е, тоа е еден таков случај на
такво поврзување на атмосферата со некои поводи од
нашето посматрање и потоа сврзување во една идеја, што
може пак да доведе до она што го нарековме порака.
Да, создава расказ.
342
Конески:
Па често пати така и создаваме. Видете, ние, заправо
мнозина, можеби и сите луѓе, но не се сите за тоа надарени
подеднакво, - ние раскажуваме, ние сме пред се усни рас-
кажувачи. И јас сум повеќе устен раскажувач, ако мислиме
на прозата, отколку раскажувач што седнува па писмено ги
бележи работите. Многу, особено од овие епизоди што вле-
гоа во мојот „Дневник”, се претходно безброј пати усно об-
работувани при седење со пријатели, при сеќавања за
некои настани, и потоа во даден момент доаѓа и потреба, а
не мора ни да дојде никогаш до таа потреба, нешто и да се
фиксира и писмено од тоа. Јас тоа го направив. Дури, мал-
ку и се плашев. Велам, а сега што ќе расправам со пријате-
лите, кога ќе седнеме пак. Нема да биде нашиот разговор
интересен. /Се смее/.
Во Вашето раскажување има некои „столбови” од ус-
ното народно творештво, од традицијата, од средината во
која сте растеле...
Конески:
Па, има. Ние и не сме свесни, можеби, за тоа кој е
оној систем вграден во нас по кој ние ги примаме впечато-
ците во светот и ги подредуваме. И тука, се разбира, она
што е во нашата средина, што се наложило, е многу важно,
многу важно. И сега, тој систем дејствува. Втора работа -
тоа е преработувањето на фактите, на реалиите, на живот-
ните ситуации во нашето сеќавање во различни фази. Јас
не можам да заборавам едно искажување на Иво Андриќ.
Тој велеше: „Само оние што лажат, без промена ја
кажуваат една ситуација”. А оние што ја кажуваат вистина-
та, секогаш ја изменуваат. Нели? Е, /се смее/ ако помисли
човек, и така е. Зашто, оној се плаши дека ќе биде фатен во
лага. А ние раскажуваме слободно, за да ни биде занимли-
во. Самата традиција на она, што го викаме муабет, е веќе
343
врска со нашата средина. Нашиот муабет треба да биде сла-
док. За да биде сладок, треба секогаш нешто да се додава, да
се изменува.
Зависи од соговорникот...
Конески:
И од соговорникот. И од нешто дополнително што
се вклучило во нашето сфаќање на животот и така натака.
И, ете тоа е... Тоа е основното во создавањето на расказот. А
другото е исто важно: начитаноста, изборот на некои фор-
ми. Но без тоа нема раскажувач. Никој не може да научи од
некои обрасци на големата литература како се раскажува,
ако во себе го нема овој механизам, којшто, се разбира, се
изградува кај него постепено и потсвесно пред се во
начинот на комуницирање во неговата средина. Па после
пошироко. Човекот со контакти, со патувања, со читање, со
учење се образува. И сето тоа се видоизменува. И сето тоа
се издига на едно повисоко ниво. Но, има една подлога што
ги крепи, а ако треба може и да ги прибере назад во себе,
макар и на некое митско рамниште, и фолклорно, и
нашите најголеми издигања. Во средниот век Марко Кра-
ле, јас за тоа сум пишувал, бил принц. А кога средниот век
пропаднал по турската инвазија, тогаш тој се спасува во
митот и во фолклорот и станува оној јунак што ние го зна-
еме. Таа е подлогата што ги спасува дури и големите и ам-
бициозни полети на мислата во дадена епоха. Но, од таа
подлога и се издигаат тие полети. Но се вкрстуваат со сти-
мули од други региони, со влијанија, да речеме, од центри
на изразита културна радијација во даден момент. Само,
мора да имаш почва па нешто од неа да никнува, па и да се
калеми.
Во таа смисла, секако, ако тој амбиент, таа почва сте
ја немале, Вашите раскази можеби не ќе го имаа тој шарм.
344
345
три години до осумнаесет - растеж. Потоа стагнација. Ако
е тоа точно барем парцијално, тогаш што се чудиме дека
детето сите тие работи ги чувствува, за кои ние после зема-
ме - бидејќи забораваме до извесна степен поради новите,
к о и маки како деца сме ги тргале и к а к о - си земаме
право да мислиме дека само ние животот од таа страна го
откриваме. И детето го открива. Јас стојам на она што сум
го рекол во „Прочка” дека наша должност е на децата да им
помагаме. И ние тоа го правиме. Дури, во една песна, баш
носи наслов „Деца”, велам - ги лажеме, свесно ги лажеме,
за да им го претставиме животот поубав. А притоа не си да-
ваме сметка дека детето, можеби, и нам ни помага. /Се
смее/. Тоа ни е далеку од мислата. А мене не ми е далеку од
мислата.
Па, ете, оној момент во расказот „Прочка”, на самиот
ден на смртта, по закопот - играта. Играта со јајцето, што е
обичај на тој ден.
Конески:
Детето ја прифаќа играта. Тоа е дури и начин, што на
детето и му лежи, кога сака да се оттргне од грубата реал-
ност. И, старата тоа го знае и таа не отстапува од обичајот.
А и детето знае дека треба да учествува во таа игра. Едно-
времено, онаа болка што ја има старата, и тоа ја има. Но,
влегува во иста игра.
Слична е драмата и во расказот „Потез”, Вие таму
сте успеале мошне прецизно, пред се на психолошки план,
на мал простор, преку една ригорозна селективност, да го
претставите последниот потез како краен пораз на една ам-
бициозна кариера врз црно-белите полиња. Пред малку го-
воревме за детските илузии, а сега би можеле тоа да го
346
прошириме и на амбициите на возрасните. - Кога амбици-
јата се претвора во пораз?
Конески:
Прашањево, мислам, често ми се јавува мене. И тоа е
присутно. И не ме чуди што и во раскази е дојдено тоа до
израз. Кај мене тој мотив е многу чест и во поезијата. Јас
на многу места зборувам за зреењето и падот. Тука е мета-
фората земена од флората. Плодот зрее и паѓа. Во „Болен
Дојчин” силата иде и се крши човекот како од премногу
род. Подемот и падот се сврзани во едно дијалектичко
единство. Во „Григор Прличев” - „секоја победа е дво-
лична”. Она што е победа, тоа веќе носи во себе некаков за-
родиш и на пораз. Има обратна страна. Тоа навистина
треба да се сфаќа како дијалектика. А не да се дели едното
од другото строго. Целиот мој циклус за Марко Крале ја
има како една од основните пораки, пак да речеме, таа по-
рака. Тука се работи за доброто и злото. Тоа е вечна борба.
Погрешно е да се мисли дека доброто ќе го згази за секо-
гаш злото.
Да, тоа е борба на спротивностите. На елементите,
појавите, состојбите, што со своите содржини се спротис-
тавени...
Конески:
Можеме исто така да зборуваме за светлината и сен-
ката. За животот и смртта. И така натака. Сето се тоа повр-
зани дијалектички феномени. Сакав ова во врска со тој
циклус за Марко да објаснам. Погрешно е на крајот да се
стекне впечаток оти пак злото го победува дефинитивно
доброто, дека злото дефинитивно надвасува над доброто.
Јас бев свесен за тоа дека не треба да остане таков впечаток,
како филозофски заклучок. И затоа на крајот велам во тој
347
циклус, во епилогот, дека Марко и својата смрт ја замислу-
ва како невеста во ноќ на оплодување. Тоа не е случајно
речено. Тој е поразен. Тој е резигниран. Само, вели - само
никој да не ја види мојата смрт. Продолжува борбата меѓу
доброто и злото. Онаа грешка што тој ја направил, тоа е ко-
га во еден момент мислел дека тој ќе му дојде докрај на
злото и дека дури е овластен својата вистина да ја налага
врз луѓето насилно, имајќи ја предвид таа крајна цел. И
јасно, потоа гледа дека имало, вели - и друга вистина, ос-
вен мојата. Тој доживува пораз, но нити со нашата победа,
нити со нашиот пораз не се свршува животот. Истите дија-
лектички закони ќе си продолжуваат да дејствуваат. Во
случајот со овој расказ се фиксира моментот на поразот. И
тогаш е јасно дека е тоа во него главно. Сето друго би било
декларација во тој случај, оти тој мој расказ не е како овој
ц и к л у с- сумирање на моите разбирања, ако сакате, и фило-
зофски, за животот. Тој расказ предава една ситуација кон-
кретна и инсистира врз моментот на поразот, кога човек ги
крева рацете горе и го фрла копјето в трње.
Расказот како кратка форма не дава можност да се
следи што станало потаму со поразениот јунак.
Конески:
Тоа е задача зад границите на тој расказ. По мотивот
тој е една опсервација. Значи, јас се чудам кога некои и
пишуваа од критичарите, дека се што е во „Лозје” на-
пишано, е автобиографско. Па, тоа може така да биде ако се
смета автобиографија се јас што сум видел. /Се смее/. Само
во таа смисла. Всушност, јас Ви реков дека „Прочка” преда-
ва едно мое автобиографско доживување. Во некои од тие
раскази има повеќе или помалку такви елементи, но доста
се во тие раскази такви содржини до кои сум дошол и сум
ги осмислил по пат на опсервација. Еве, во случајот, имаше
навистина еден турнир и јас бев присутен, бидејќи се ин-
348
тересирам за шахот. Ги гледам тие мајстори и тоа го ис-
комбинирав, а во нешто што влегло во мојот систем на раз-
мислување. Мојот систем на размислување е веќе овој, дека
има подем, но има и пад.
Интересно е, по ваквите порази што станува со оној
хуманистички интегритет на личноста. Има две солуции -
или една нова мобилизација или пак едно разградување
докрај.
Конески:
Останува надеж. Да речеме, во „Григор Прличев” ос-
танува надеж дека „ќе дојде едно ново племе што ќе ме сака
и прославува”. Има еден закон на семето. Дека треба да пад-
не, па ако е здраво ќе никне. Ако е глуво семе, нема да ник-
не. Тогаш, што пропаднало? Пропаднало она што и
немало живот во себе. Спрема тоа, тоа е веќе работа во
животниот тек и на сите тие закони. Ако сакате и на зако-
ните на цунглата. Животот и во една таква метафора го
прикажуваме често. Тука нема одговор еднозначен. Затоа
јас и сум рекол - одговорите се лесни кога се даваат еднаш
за секогаш. Ама тешки кога човек треба да ги дава секој ден
и секој час и за исти прашања. А тоа го кажувам во поемата
„Ракување”, педесет и втората година напишана. И тоа е
еден од основните мотиви во таа поема. На тој мотив се
вратив во една кратка песна сега во „Сеизмографот” под на-
слов „Македонски поети” - „Да ти се чини дека правиш
најзалудна работа на светот, па сепак, Рацин и Вапцаров,
како два силни бора шумат и пак е се со човечка смисла ис-
полнето”. Човечка смисла. Тоа е се релативно. Е, тоа е ис-
тата идеја, што секој момент треба да даваш одговор.
Одговори се даваат во системи филозофски. Апстрактно се
даваат. А за тоа што човек го доживува, одговорот се дава во
секој момент на животот.
349
Во расказот „Крчмите” поразените луѓе не се препоз-
наваат веќе како луѓе. Еден на друг тие се нафрлаат со една
анимална накострешеност. Значи ли тоа дека за нив нема
никаква надеж?
Конески:
Самата ситуација е анимална. Таа што се опишува.
Овој израз, јас сега скоро, по не знам кој пат ги вртам запи-
сите и тетратките на Иво Андриќ, и го наоѓам. Вели: „Се-
когаш кога ме довеле до анимална состојба ...” Значи, во
неговиот живот не еднаш тој бил доведен до анимална
состојба. Една таква анимална состојба е таа - еден ден во
војна. И тоа во момент кога веќе некаков расплет се гледа.
И кога актерите, вклучени во таа анимална ситуација,
единствен излез гледаат во пиењето. Затоа што, можеби
уште утре, ги чека одмазда на други. Тоа е една гадна ситу-
ација. Мислам за секого. А гадна е и за тие... Некои биле
агенти... Доаѓа до смена. Немаат никаква перспектива. Е,
како ќе минат, господ нека им е ...
Кој што дробел, тоа нека срка.
Конески:
Сега, можат да минат и подобро од некои што праве-
ле добро, ама /се смее/ тоа веќе е друга работа. Овде, точно,
се предава анимална атмосфера. И не може да биде поина-
ку.
Но, можеби и тоа не е најглавното, зашто сепак тука
има и едно друго прашање. Среде тие деградирани луѓе се
350
наоѓа еден млад човек, којшто се прашува - зошто човек да
не најде сили да се спротистави на таа деструктивна енер-
гија.
Конески:
Ако го сведеме на еден образец што го дава Његош
во стиховите: „Свет је овај тиран тиранину, а камо ли
души благородној” -тоа е чувството на една благородна
душа во таква анимална ситуација. Не може младиот човек
да измени многу. Можеби и ништо не може да измени, а
мора да страда. Ете, тоа е животот како што тој го гледа во
даден момент низ својот индивидуален опит.
Добро е што е така. Звучи поверодостојно. Но, ако
расказот се објавеше неколку години порано, една прет-
поставка, веројатно ќе имаше прашање - зошто тој млад
човек не е порешителен, не е определен за прогресивната
страна?
Конески:
Веќе четириесет и петтата година мене не би ми пад-
нало на памет таков расказ да пишувам, бидејќи мојот сис-
тем на мислење беше, така да кажам, веќе изменет. Се
окриваа доста перспективи, надежи. На младите им се ну-
деше можност да сработат нешто во нашата република. За
нас тогаш и македонската идеја и социјалистичката идеја,
беа многу силни двигатели. Сето тоа надвладуваше во тој
момент. Сигурно дека некои обрасци или шеми идео-
лошки, па и она што спаѓа во идеолошката индоктринаци-
ја дојде до поголем израз и бевме искрено готови во тоа да
се вклучиме, имајќи ја предвид убавата цел - да постигне-
ме нешто во животот. И веројатно јас ќе одев во шеми, ама
расказот „Крчмите” е слика, реална слика на еден ден во
она што ние го викаме окупација. И тука нема, или можеби
минимална улога има некаква идеолошка индоктринација.
351
Јас мислам дека со време се повеќе ќе има такви текстови
со настојување работите да се гледаат вон некои идео-
лошки доминантни шеми на времето. Со една разлика,
што мојот текст носи и документарна вредност. А овие се-
га што ќе се пишуваат, тие ќе бидат поубави дела книжев-
ни, позначајни, но нема да бидат сведочење за еден ден од
окупацијата. Во таа смисла тој е малку, да кажам, и репор-
тажен. Има елементи на репортажа.
Има елементи на репортажа во она редење на наста-
ните, но има откривање на интересни карактери. А на кра-
јот лебди прашањето - како доаѓа до тоа човек да се
потчини на една негова очигледна деградација?
Конески:
Јас за тоа не би говорел, бидејќи за тоа говореле мно-
гу луѓе. Особено не би говорел ако се замислам како сту-
дент што пишувал на таа дата, на таа тема и далеку бил од
тоа да ги решава тие прашања. Да останеме верни на знае-
њето на авторот во моментот кога тој текст го напишал.
Инаку, Толстој, Достоевски, други, тоа сето го расправаат.
Бидејќи зборувавме за расказот „Потез”, во кој глав-
ниот јунак, шахист, Вие мајсторски сте го предале во една
посебна психолошка состојба, - дали и самите во младоста
сте имале повисоки амбиции во врска со шахот?
Конески:
Јас со шахот доста се занимав. Него го научив, ми-
слам, во петтиот гимназиски клас во Крагуевац, во вишата
гимназија. Почнав многу да играм со другари, а едновре-
мено се заинтересирав и за шаховската теорија. Читав ра-
боти тогаш достапни во таа област дури и на германски
јазик. И, можам да кажам дека германскиот јазик јас пасив-
352
но сум го усвоил благодарение на тоа интересирање за
шаховската теорија. Бев добар играч на времето. Бев
вклучен во прилепската предна група и сум играл дури и
два пати во прилепскиот тим во меч со Битола. И тоа на пр-
вата табла. Тој интерес за шахот остана кај мене доста дол-
го присутен и напредував натаму. Имав и некои успеси
забележано со мајстори. На пример, со мајсторот Бидев,
којшто велеше дека е штета што јас сум ја сменил својата
ориентација и што не сум си останал на шахот. Повеќе ус-
песи би постигнал во областа на шахот. Па и со некои дру-
ги југословенски мајстори сум играл успешно. Никогаш
не сум имал категорија, нити сум бил заинтересиран за
тоа. Имав и функција во Шаховскиот сојуз на Македонија.
Јас бев прв негов претседател. И тоа го бев заборавил дури
не ме потсетија кога славеа педесет или четириесет и пет
години од формирањето на Шаховскиот сојуз овде во Скоп-
је. Тогаш установиле по записници дека јас сум бил на таа
должност, како прв шаховски функционер. Потоа, постепе-
но опадна тој интерес за шахот. Јас секогаш сум ги сакал
друштвените игри. За шахот е тешко човек да најде парт-
нер меѓу пријателите со кои контактира, а да оди да бара
добри играчи во шаховски клубови, тоа е често пати прак-
тички неизводливо. Со слаби играчи не е интересен да се
игра шахот. Јас така, потоа, повеќе се префрлив на табла и
на карти. Во картите омилена игра ми е преферансот. Јас и
табла и преферанс играв, а понекогаш и шах, се дури видот
не ми попушти. Сега веќе не можам со тоа да се занимавам.
Освен во тој расказ, Вие шахот како спореден еле-
мент го внесувате и во расказот „Љубов”, каде што, во бер-
берницата...
Конески:
Заправо, тој не е спореден елемент, бидејќи тука се
фиксира една доста интересна работа за друштвениот
живот во Прилеп во годините пред војната. Ние немавме
некои клубови тогаш, некои читални, каде што можеше да
23 353
се седи подолго време. Наши клубови беа тие берберници.
Околу берберниците се одвиваше некаков живот друш-
твен. Се собиравме гимназисти, студенти, ориентирани
прогресивно и таму го минувавме еден дел од денот. Дис-
кутиравме нешто. Игравме шах. Се наоѓавме. Па, обично,
од тие собиралишта одевме приквечер и на корзо да
прошетаме. За берберниците во Прилеп може да се пишува
доста од тој аспект. Јас дури мислам дека еднаш и напишав
еден текст. Само, ми се загуби. Мои сеќавања за берберни-
ците.
Има таму интересни ликови, ситуации. Во расказот
„Љубов”, мислам.
Конески:
Има таму. Да. Да. Па, таму се среќаваа и повеќе гене-
рации. Во таа берберница на Тутета, таа е одамна веќе
срушена, тука е сега главната улица во Прилеп, тоа беше
близу до онаа, сегашна градска кафана во Прилеп. Се соби-
раа најмалку три генерации. Пријатели на стариот Туте.
Оние што беа толкувачи на библијата.
Да. Еден од нив е и Соколе.
Конески:
Тие се собираа. Нив тогаш ги сметавме веќе за многу
стари луѓе. Па, бидејќи Ѓоре Туте, сопственикот на бербер-
ницата, имаше синови, некои повозрасни, некои помлади,
и покрај неговите синови се собираа пак луѓе од различни
генрации. Јас спаѓав тогаш во најмладата генерација. Пом-
лад од мене таму што идеше беше уште Александар Ежов.
354
Таму е впечатлив оној лик на слепиот, којшто игра
шах, а си има преглед на таблата...
Конески:
Тој има прототип. Тој се викаше Мечо, роден во
Прилеп, а израснат во Белград и дојде во Прилеп... Има
специјални табли за слепи. И фигури. Таму место боите
има вдлабнати полиња и полиња релјефни. И со прстите
тој оперира и знае каков е распоредот на фигурите. Има
преглед. На свој начин добива преглед на таблата. И со не-
го игравме шах. Тој е портретиран таму, така да кажам, од
живо. Потоа тој се врати пак во Белград. И, еднаш... Сега
јас не можам да се сетам кога, можеби дури и по војната,
негде во центарот на Белград, кај Нама, слушам глас на-
вечер - продава весници: „Новине, новине”. И, го познав
Мечо. Застанав, го гледам, сакав да му се јавам. Меѓутоа, си
велам сега, еве човекот си е ангажиран. Може да му пречам.
Може и да не се сети за мене. И, како што сум во такви си-
туации јас нерешителен, не му се јавив. Само, тоа беше по-
следен контакт со него...
А сега Ви е криво, веројатно?
Конески:
Криво ми е. Јасно. Жалам. Но во секој случај не сум
го заборавил Мечо.
Го имате многу сликовито претставено во односот со
другите. Интересно што не го третираат како слеп. Дури
си дозволуваат и шеги во врска со неговиот недостаток.
23* 355
Конески:
Сето тоа е навистина пренесувано од она што сум го
следел. Се разбира, по сеќавања. И неговиот начин на раз-
говор. Другите не се однесуваа лицемерно спрема него.
Тоа беше добро. Мене тоа ми правеше впечаток. Јас така, се
разбира, лично не можам да говорам, ама не ми беше не-
приемливо луѓе и така да се обраќаат. Инаку, таа берберни-
ца со својата атмосфера, трајно е во моето сеќавање
останата. Имам јас и песни што се сврзани за тој амбиент.
На пример, онаа песна за маслинките. Веројатно и во рас-
казот ги споменувам маслинките. Тука, пред берберницата,
течеше рекчето. Ние ја викавме Дабничка река. Сега е таа
покриена. Не може да се следи тука текот на реката. А, по-
крај реката имаше неколку маслинки. Тие држеа и добро
сенка. Па ја користевме и сенката да седиме таму, кога
беше пожешко. И, тие маслинки влегоа во една од моите
први песни.
Да, и во расказот спомнувате: водата, песокта, мириз-
бата, сенките и така. Но, нешто пак околу шахот и животот.
Каква паралела би направиле меѓу играта на шеесет и
четирите полиња и онаа на безбројните полиња на живо-
тот?
Конески:
Не сум правел за себе тука некои паралели. Не сум ја
користел јас шаховската табла или шаховската игра како
извор на метафори. Барем не често. Можеби негде и сум
употребил некои метафори од таа област. Но, ќе Ви кажам
дека, на пример, покојниот Никола Мартиновски, којшто
не играше шах, ама играше многу табла, тој постојано ис-
такнуваше дека таблата е вистинска слика на животот. Осо-
бено, ако знаете, Цане, табла - има една варијанта
„ѓулбеар”, каде што ситуацијата може за еден момент да се
356
смени. Некој имал предност, веќе во следниот момент
може да губи. Како и во животот што се случува. Меѓутоа,
таблата навистина може повеќе како игра да послужи за ме-
тафора на животот од шахот. Шахот е рационална кон-
струкција. И, тука оној што знае подобро да мисли секогаш
добива. А во таблата не е така.
Зарчињата во неа играат...
Конески:
Да, играат улога. И правилата се такви - на среќата да
и дадат голем простор. А во животот, она што го викаме
судбина, игра голема улога. Не само рационалното и добро
промисленото, ами и ирационалното. А често пати и глу-
поста. /Се смее/.
Рековте, судбина. Во „Прочка”, иако е присутно соз-
нанието за смртта, атмосферата е смирено болезнена, доде-
ка во „Крчмите” таа е морничава. Дали затоа што во едниот
расказ смртта доаѓа по налог на судбината, а во другиот
пак, по налог на луѓето?
Конески:
Јас излегувам од сеќавање за една случка во детство-
то и таа е поврзана со смртта. Не излегувам од некое прет-
ходно становиште спрема феноменот на смртта. А исто
така и во „Крчмите”. Давам жив впечаток од едно доживу-
вање, но веќе доживување на млад човек, којшто е поставен
во тешки услови во војната, под притисок на жестокости,
на неизвесности, на страв за животот. Тоа чувство е таму
искажано како едно непосредно доживување. Не како нека-
ков апстрактен однос или размислување за смртта. Јас за
смрт-та систематски никогаш не сум размислувал. Дури
357
сега, во последно време, почнувам малку повеќе да разми-
слувам. Нема ни две години кога ми поставија едно
прашање во интервју што беше објавено во Берлин: дали
јас размислувам за смртта. И тогаш одговорив дека не раз-
мислувам. Спрема тоа, можам да го поврзам овој одговор со
тоа што го реков порано, дека не излегувам јас тука од не-
кое становиште обмислено, па после да правам примена, да
избирам случки за да објаснам како се однесувам јас спрема
смртта. Инаку, во последно време почнувам да размислу-
вам. Дури, повеќе во песни на тоа му давам израз.
Јас мислев дека тука имаме две различни атмосфери.
Не е суштествено дали Вие сте размислувале, туку крајни-
от впечаток е таков.
Конески:
Добро. Јас прашањето го сфаќам. Дополнително се-
кој може да размислува за тоа, што е едното, а што е второ-
то. А мое е да објаснам како настанале тие текстови. Инаку,
и јас можам сега, кога ги читам повторно, чисто вака, од не-
која гледна точка да воспоставувам свој однос спрема тоа
што сум го кажувал еднаш и другпат. Но, тоа е веќе допол-
нителна конструкција. Тоа не е во основата на создавањето
на тие текстови.
А што мислите за една повидлива конструкција во
прозата, во расказот, па и во романот? Колку таа придоне-
сува едно дело да биде восприемено, а колку пак ги одвраќа
читателите?
Конески:
За тоа јас сум зборувал во еден есеј под наслов „Ар-
хитектонскиот принцип”. За мене е архитектонскиот
принцип една многу важна работа во духовните дејности
358
на човека воопшто. Не само во уметноста. Можеме да сме-
таме дека тука се работи баш за ова што го нарекуваме и ка-
ко конструкција, замислување на некаков план, поста-
вување на некаква композиција, во која треба да се вклучи
тоа што ние сакаме да го изразиме. Тоа е многу важно. Би-
дејќи јас тоа сум го објаснувал, меѓу другото кажувам дека
има различни начини на компонирање. И дека сите тие ако
се применат успешно, можат да бидат прифатени од чита-
телите. Мислам дека мојот однос спрема тоа прашање е
веќе со самото тоа искажан. Не треба да се чувствува наме-
рата. Не треба планот да ги боде очите кога читателот има
контакт со текстот. Инаку, без она што малку и упростено
конструкција да го наречеме, не може да има текст. Јас ду-
ри истакнувам дека архитектонскиот принцип има откри-
вачка функција во самиот процес на создавање на текстот
или и на научна теорија. Ако се избере добра композицио-
на шема, и при создавањето на една научна теорија може
да се открие нешто што човек не го подозирал кога тргнува
во испитувањето. А самата негова конструкција му помага
да дојде до откривање. И во уметничката работа тоа се
случува, бидејќи и избраниот архитектонски модел може
да придонесе за и неочекувано откривање на некои рабо-
ти...
Налага некои свои законитости...
Конески:
Да. Да. Да. Едно со друго се поврзува. Едно друго ге-
нерира и може да биде, да стане тоа навистина еден опло-
дувачки фактор во создавањето на текстот. Она што,
обично, во негативна смисла го наречуваме конструкција,
тоа треба да се избегнува. Конструкција во негативна сми-
сла, значи, е погрешен план. Во тоа е работата. Тоа ако го
примените на архитектурата, значи по една таква кон-
струкција да се направи зграда што не личи на ништо.
359
Без вкус.
Конески:
И без вкус. И без функција. И со скали приправани,
додавани. Е, тоа е. А често пати во зборот конструкција,
имено, ни звучи таа негативна конотација. Можеби е затоа
подобро да зборуваме за композиција во случаи на успешно
спроведување на еден план, а за конструкција повеќе кога
се работи за неуспех во тој поглед.
Да, нешто што нема живот, што нема душевна тем-
пература... Веројатно и тоа придонесува една проза да биде
со поголемо љубопитство и задоволство примена од чита-
телите, а друга пак, обратно.
Конески:
Па ете, тоа е. Тоа е. Кога нема ефект, се работи за кр-
пеница. Не за еден растеж на текстот природен, како што
расте тестото. Тоа е, значи, правење на некаква вештачка
градба. И во тој случај нема воздејство врз читателот. Об-
ратно, ако е нешто поставено на една основа што обезбе-
дува развивање на формата точно онака како што таа треба
да расцути, како цвеќето што расцутува - независно за каква
форма се работи. Дали е тоа некаква симетрична компози-
ција, дали е асиметрична, дали на прв поглед го избегнува
она класично одење од уводот, преку експозиција до за-
клучок. Независно по кои патишта ќе дојде до поентата - во
тој случај има уметнички ефект. И, тогаш е читателот задо-
волен од тоа. А обратно. Да речеме, особено тие конструк-
ции се прават кога се доцира, кога се излегува од некои
предрасуди, кога црно-бело се прикажуваат работите, кога
доминира тесната идеолошка свест, независно дали е по-
360
литичка или некаква друга, религиозна и така натака - то-
гаш се добива нешто сплескано, што не се развива по при-
роден пат како уметнички текст.
Има ли такви примери во нашава современа проза?
Не мора да спомнуваме наслови, туку само еден Ваш
впечаток.
Конески:
Јас мислам дека има многу во секоја проза, па и во
нашата. Има дури повеќе такви продукти отколку што има
добри. Но, не може се да биде успешно во една дејност. И
оној што кроел, требало да скрои долама, на крајот скроил
тутун-ќесе. /Се смее/. Една анегдота народна. Не може се-
кој да скрои долама.
Дали може да се стави знак за еднаквост меѓу љубов-
та на Петре во „Песна” и љубовта на Соколе во расказот
„Љубов”? И тоа е љубов и тоа е љубов. Но, што ги...
Конески:
Јас мислам дека тука можат некои паралели да се
прават. Прво, се работи за судбина на постари луѓе. Второ,
се работи за искрено чувство. А разликата, да кажам, би
произлегувала од разликата во темпераментот на главните
јунаци на тие текстови. Во „Песна” е повеќе интонирано
едно силно, остро и трагично доживување. И тоа доживу-
вање не подлежи на еден пристап од страна на авторот,
што би бил со хумор малку зачинет. А ваму, во расказот
„Љубов”, при сето разбирање што го има авторот за својот
лик, хуморот игра една значителна улога.
361
А во што Вие ја најдовте смислата за опишување на
заљубеноста на двајца постари луѓе? А не на љубовта на
некој млад човек?
Конески:
Јас мислам дека во расказот „Љубов” говорам и за
љубов на помлад човек. Но, веројатно, овде нешто ми на-
правило впечаток. Меѓу другото, можеби и тоа, што кога
сум ги пишувал тие раскази и јас сум се сметал за малку
постар човек. Иако сум имал триесет и четири или триесет
и пет години. Но, во тие години човек смета дека не е во
првата младост. Плус, еве да кажам - средба со такви моти-
ви во животот, што предизвикувале интерес кај опсервато-
рот. И сигурно дека, нешто што е малку подалеку од
обичното, од нормалното...
Поизместено...
Конески:
Поизместено, привлекува поголемо внимание. И,
служи веќе и за усна обработка, во вид на шеги, во вид на
закачки. Еве, се сеќавате во „Љубов” како оние младите Со-
колета го задираат. Тоа веќе во секидневниот живот стану-
ва тема и секој ден усно се обработува, по нешто се додава.
Се некому ќе му текне како главниот јунак да го стави во
искушение, како да го задре, како да ги насмее другите око-
лу.
И во двата случаи обземеноста од љубовниот занес е
голема, дојдена до она ниво на егоизам. Саканото
362
суштество да се има само за себе. Така е во секоја искрена
љубов. И кај младите. Но, кај Петре љубовта нешто создава,
твори. Создава песна. Творба од пошироко значење. Додека
кај Соколе, со неговите конкретни постапки, таа се сведува
на еден вид бламажа, служи за потсмев. Овие разлики дали
би можеле да се гледаат како разлики на моралот на две
различни средини - селската и градската?
Конески:
Не, не, не! Јас мислам дека тука не се работи за такво
делење. Се работи за ликови со свои карактеристики, за
различни темпераменти, за различни ситуации. Тие се
познати ликови во литературата. Дури се, така да кажам,
можеби малку и стереотипни. Овој од „Песна” повеќе се
доближува до Митке, а за другиот ќе најдеме ееееј колку
ликови на такви љубовници што служат малку за потсмев,
за подбив. Очевидно дека е во животот така, па и во литера-
турата тоа влегло, па и кај мене. И тоа е којзнае која репли-
ка во литературата на такви животни ситуации и на такви
луѓе.
Да, но сега тие се од нашата средина и оставаат
впечаток на нешто ново.
Конески:
Сигурно. Сигурно. На крајот на краиштата, еве, ти-
пот на Митке е фиксиран многу блиску до нас, во Врање.
Заправо, овде е една и иста културна средина, па и во иста-
та традиција како што е нашата.
А зошто се определивте за два ралични пристапи
кон овие два лика? Кон едниот настапувате поетски, со ед-
363
на лирска интонација, а кон другиот со не мала доза на
иронија и подбив?
Конески:
Јас би рекол дека настапувам не со иронија, а со благ
хумор. Јас одамна своите раскази не сум ги препрочитувал
и не се сеќавам... Ми се чини дека Соколе кажува за љубов-
та некои работи, дека е душата таа што сака. Нели? И, тој
мотив ми дојде сега во „Сеизмограф”, во една песна е обра-
ботен. Спрема тоа, ако на времето јас тоа само сум го фик-
сирал - покажување, на луѓе што тоа го доживувале тогаш,
јас сум сега задоволен што не сум се однесол со иронија
кон тоа. Можеби со благ хумор. Инаку, би требало сега су-
рово да го применувам тоа и на себеси. /Се смее/.
Иронијата и благиот хумор во некои Ваши раскази се
мошне успешно дозирани елементи, кои на раскажување-
то му даваат посебна привлечност. Кога првпат дојдовте до
свеста за оваа Ваша вродена особина и дали потоа, на некој
начин ја негувавте. Одвреме навреме ќе избие сосема на
место и со истенчено чувство за мера.
Конески:
Јас, како сосем млад човек, бев, доста задорничав. Го-
тов многу шеги да правам. Да ги пецкам понекогаш и да ги
нервирам другарите со своите забелешки. На пример, ми-
слам дека во поранешните разговори споменувавме дека во
Прилеп издавав како дете, свој хумористичен лист. И, таму
главен јунак беше мојот близок пријател Ибраим, којшто
сега живее во Цариград. Од него сега добив, за Нова годи-
на, честитка, испратена од Бруса. Ми кажува дека е таму на
гости кај својата ќерка. Таа е мажена, инженер. Има внука и
со внуката го поминува своето време многу убаво. Е, тој
Ибраим, мој близок другар, со кого секој ден се гледавме,
што има истргано од мене во тие наши гимназиски дено-
364
ви, заради таа моја закачливост, јас не можам да Ви кажам.
/Се смее/. Со време јас забележав дека треба тоа да го сма-
лувам се повеќе.
Тоа веројатно не било на некоја друга основа, да
речеме дека тој е Турчин, па...
Конески:
Не. Не. Никако. Такви работи немало. Кај мене се ра-
ботеше за наклоност за наивни шеги. Никогаш груби. Но,
беше тоа доста изразено. И, јас забележав дека има луѓе
што тоа не го поднесуваат. Доста се коригирав во тој по-
глед. Меѓутоа, кај мене, тоа својство да ги гледам работите
не само од трагичната страна, ами и како трагикомични,
тоа е останато како еден основен однос спрема светот. За-
тоа тоа доаѓа до израз и во моите текстови. И во овие мои
раскази. Па, тоа доаѓаше до израз и во мојата педагошка ра-
бота. Отпрвин, како млад професор, јас си давав малку по-
веќе слобода да се шегувам со студентите. А за моја среќа,
никогаш злоба не внесував во тоа. Јас и спрема себе уште
повеќе знаев да бидам свртен со истото чувство за хумор, па
ако сакате и за иронија. Така се постига некој баланс. А ако
на човека му се само другите објекти, а себеси се исклу-
чува, тогаш тоа е лошо. Тоа е веќе лоша карактеристика.
Знам дека човек што го поседува чувството на хумор, може
до потребната мерка да го доведе, со извесна мала самокон-
трола. Но би било штета тој да го елиминира. Бидејќи во
светлоста на хуморот многу работи се поинте- ресни во
животот и во литературата. Ако нема хумор во разговор,
ако нема хумор при седење на маса или при посета, тоа е
како да седи човек во маглив ден, во полутемнина.
Веројатно паметите дали во Вашето семејство имало
хумор, задевање?
365
л
Конески:
Имало секогаш. Кај постарите тој стил го имало, но
не во смисла на чаршиско задевање. Јас тоа не го поднесу-
вам. Мене кога ќе ми речат дека чаршијата има хумор, јас
со тоа не се согласувам. Јас мислам дека таму хумор нема.
Таму има пакосни шеги на луѓе што безделничат и гледаат
како да го понижат некого што мине тука. Тој хумор јас не
го примам. Ние сме од селска, патријархална средина и
нашиот хумор влече корени од анегдоти народни, хумо-
ристични народни песни, од едно постојано, да кажам,
хроничарско следење на настани што можат хуморис-
тички да се осветлат. И секогаш имало способни луѓе, и во
мојата потесна фамилија, на тој начин да го применат ху-
морот. На пример, мојот татко имаше голема способност за
имитирање. Тој можеше и гласот и држењето на другите
луѓе да ги имитира, а знаеше и да подбере анегдоти за нив.
Не да кажува што било, ами нешто што кога ќе се каже е
интересно, па служи и како пример за објаснување на не-
кои типични ситуации во животот. А имав и стриковци
што многу интересно раскажуваа.
Веројатно, од таму има нешто и кај Вас...
Конески:
Има останато. Да. Има останато. Јас секогаш сум
имал одвратност спрема чаршискиот стил. За мене е пора-
зен тој... Тоа е еден балкански стил на средина којашто е
доста стеснета, економски, како да кажам, на работ на рен-
табилитетот. Отаде пакосна. Готова секој туѓ успех да го
сведе до својата немош. Средина што располага со доста
време, тие својства ги развива. Мене тоа ми пречело. Јас
тоа не го примам, ако почувствувам чаршиска интонација
во текст.
•
366
Што го има и денеска.
Конески:
Да. Да. Има. Кај наши писатели има понекогаш
чаршиска интонација. Не само во литературата. Таква ин-
тонација има многу повеќе и во искажувањето на некои
луѓе што важат за интелектуалци. Независно во која об-
ласт, дали во хуманитарната или во областа на природома-
тематичките науки, може од начинот на размислување, од
системот на размислување, па и во подборот на лексиката,
и на самата интонација на фразата, да почувствувате влија-
ние на таа чаршиска подлога. Тоа јас го откривам брзо и
тоа ме одвратува.
Такви се понзкогаш оние самоповикани гласного-
ворници, што божем кажуваат нешто од името на народот,
на средината...
Конески:
Да. Само, тоа е народ што сам ќе го прогласиш за на-
род. Нешто ќе прогласиш за народ и од името на тоа ќе ста-
неш гласноговорник. А народот е една голема, многу
издиференцирана историска формација.
Во Вашите раскази опишувате различни средини,
или различни нивоа на тие средини. Во која од нив како
раскажувач се чувствувате најсигурен?
Конески:
Во тој однос решава субјектот, односно авторот. Ако
тој избере нешто што може да му лежи, средината, чисто
367
надворешно земена, не е битна. И тука, можам уште еднаш
да применам една максима од Гете: „Човек го гледа тоа
што го знае”. Тоа е за мене многу длабока мисла. Јас
можам да се најдам, да речеме, во високо општество, ама го
гледам тоа што јас го знам, што ми е мене потребно. И кога
ќе го кажам, под кое можам да се потпишам, без претензија
дека јас ја познавам таа средина. Ако сум бил негде, да
речеме сум бил во Индија...
Да, таму ги наоѓате македонските билки.
Конески:
Ама јас најмногу можам да земам становиште дека ја
познавам Индија. Но, еве, гледате, јас се наоѓам во таа сре-
дина и откривам нешто што знам, т.е. нешто што се
вклучува во мојот систем на размислување, на доживување.
И тогаш, јас како субјект настапувам суверено, сеедно што
немам ни поим нити за историјата нити за современата ре-
алност на таа средина. Никогаш, се разбира, не би се
решил, или лесно не би се решил, јас да го опишувам
животот на аристократите од објективна гледна точка и со
познавање на оние реалии, што се вклучуваат во текот на
тој живот. Меѓутоа, можам да се решам негде да опишам
било дипломати, било аристократи, негде во некоја ситуа-
ција што јас ја владеам. Во својот живот јас за музиката са-
мо една реченица сум напишал. И тоа говори добро за
мене, бидејќи јас не се мешам во работи што не ги позна-
вам. /Се смее/. Ако негде сум пишувал за една средина, јас
заправо сум пишувал за тоа каде сум се нашол, а не за таа
средина како таква.
Зборувавме за поразот како тема во другите раскази.
Во расказите за љубовта тој пораз се јавува на биолошка ос-
нова. Староста е пречка за реализирање на таа љубов.
368
Конески:
Секогш има граници за човека. И нормално е што
тоа може во различни видови и да се почувствува. Отаде е и
митот за одземањето на силата кај луѓето создаден. Чове-
кот - пред се како умно суштество, и покрај тоа што може
мислата да му оди до бескрај - колку е тој ограничен! Тој
не може да даде одговор на оние прашања што најмногу го
интерсираат. Прво, на прашањето - од каде се нашол и
зошто? Нели. /Се смее/.
А камоли каде ќе стигне?
Конески:
Ако човек сака да ја развие темата на поразот, може
сегде да ја наоѓа. Поради таа ограниченост. Но баш заради
тоа и не би требало сегде да ја бара, како нешто што се под-
разбира. /Се смее/.
Ќе му помине животот попусто.
Конески:
Да, тоа се ограничувања, нормални.
Но, сега да се вратиме негде на почетокот, т.е. на пр-
вото појавување на збирката раскази „Лозје”. Како гледате
на критиката што ја оцени оваа Ваша книга?
Конески:
Доста одамна сум ги читал тие текстови. Поминати
се над триесет и пет години. Во поново време има исто
24 369
осврти. Еве, Света Лукиќ патем вели дека е „Лозје” несе-
риска збирка. Има и други критичари надвор од Македони-
ја, што повремено се навраќаат на тие раскази. Има добри
забележувања Она што мене, мислам на времето кога ги
читав првите приказни, малку ми пречеше, тоа е, кај некои
наши критичари, секогаш една готовност да пристапат кон
текстот не конкретно, ами спрема некои свои априорни
шеми. Да речеме, по нивната априорна шема, добар е оној
расказ што нема класична форма. А секој друг автоматски е
послаб. Јас не би рекол. Бидејќи им се случуваше на исти-
те тие критичари, коишто велеа дека се кај мене подобри
кратките раскази од долгите, во свои антологии да внесу-
ваат од долгите раскази. А јасно е дека во одделни случаи
таа критика суди добро, не може да и се замери во однос на
искажувањата за одделни текстови.
Ми се чини некои од критичарите имаа забелешки за
некои излишности, за преопширни детали во подолгите
раскази. Според мене овие забелешки се еден површен по-
глед врз текстовите, зашто, мислам токму тие детали се
пластично извајани и и служат на целината, односно на
основната идеја.
Конески:
Јас тоа сум го пишувал точно со таа намера да добие
релјеф текстот. Меѓутоа, колку сум успеал, а колку не, јас
не знам. А за критичарите е непогодна една ситуација,
што тие треба во еден момент да ја прочитаат книгата и да
напишат свој одзив, независно дури од тоа во какво настро-
ение ја читаат. А во многу попривилегирана ситуација е
обичниот читател, којшто кога ќе почне да чита и чувству-
ва дека не е настроен, ќе го остави текстот и по една недела
или две ќе го земе. И може тогаш да му се види поубав.
Критичарот сето тоа го прави во временска теснина и то-
гаш може некоја мисла што моментално него го окупира
да се јави како организирачка наспрема туѓиот текст. Или
370
некоја шема што може да се наложи и да го доведе побрзо
до некој заклучок. Книгата бара читање при соодветно на-
строение, па и при поседување на соодветен животен опит,
за да се оцени дали е нешто излишно или не. Дали нешто
природно се јавува во таа композиција или е залепено. Тоа
се неизбежни работи. Јас самиот знам како се менувал мо-
јот однос спрема некои текстови, зависно од читањето, да-
ли сега или подоцна, по повеќе години со подруг опит. И
тоа не може јас да и го земам на критиката ако некој минус
произлезен од некои зафати што не се достојни за вистин-
ски мислители. Тоа се работи што произлегуваат од многу
органичувања, на кои, секој од нас е подложен во контак-
тот и со други луѓе и со нивни искажувања и во поглед на
оценката на нивните дела.
Дали некогаш сте помислувале да се зафатите да на-
пишете роман?
Конески:
Не. Никогаш. Но, имало моменти на некакво неза-
должително комбинирање. Знам дека едно време сакав ед-
на подолга работа да пишувам за деветнаесеттиот век, за
шеесеттите години на деветнаесеттиот век во Солун. Тоа
требаше да биде некоја проза базирана врз документи. Но,
тоа беше сосем привремена мисла.
Дали овој одговор исто се вклопува во она што го ре-
ковте дека сте немале доволно време?
Конески:
Па, се вклопува дотолку што за пишување на поголе-
ми форми навистина е потребно и време. А се разбира и
извесен навик и опит како тоа да се постигне.
24* 371
Мислам дека во Вашите познавања на животот, на
нашата историја, има доста материјал. Барем за еден роман
од нашето минато.
Конески:
Има од нашата сегашност уште повеќе, но човек тре-
ба да биде внатрешно ангажиран. Тоа да прерасне во некој
негов проблем за да побара да се искажува во таква форма.
А тоа кај мене не се случило.
372
XIV
/6. 02.1990/
„Дневникот по многу години” - до-

пир со прозата, поезијата, есеистика-
та... Предоживување на настаните...
Анегдота - порака... Макотрпно тра-
гање или наслушнување... Држење до
податокот... Фактот се очудува...
Човекот е секаде човек... Да се
плашиме и од сличностите... Ве-
личието на малите луѓе... Духовната
култура - шанса за малите народи...
Веќе зборувавме за Вашата збирка раскази „Лозје”. Во
втората Ваша книга на проза „Дневник по многу години”
има и содржини што се податливи да бидат оформени како
раскази. Не помислувавте ли дека на овие текстови можев-
те да им дадете форма на расказ?
Конески:
Јас ќе им дадев ако мислев дека тоа требаше да го
сторам. Сметам дека најдов пригодна форма во дневникот.
Јас ја викам отворена форма за искажување на такви
содржини. Јас сум задоволен од тоа што таму го соопштив
и се разбира не мислев нити тогаш, нити сега мислам дека
нешто од тоа што го кажав таму треба да го обработувам во
вид на расказ. Таму ми беше основното, дури и од една
373
анегдота, или од една животна ситуација да извлечам нека-
ков поширок, поопфатен заклучок. Нешто што може, да
речеме, да биде во еден есеј поента на размислувањето. А
оваа форма дава можност сосем лежерно и без голем напор
и пократко да се соопшти нешто што инаку, со една научна
аргументација или во еден есеистички текст, треба да се
води на многу покомплициран начин.
Оваа Ваша книга не е класичен дневник, воден редов-
но, секојдневно, хронолошки. Според Вас, кои се каракте-
ристиките на дневникот, а кои на мемоарската литература.
Тргнувајќи од тоа, каде би го сместиле овој свој „Дневник
по многу години”?
Конески:
Се разбира, веднаш можам да ја направам разликата
меѓу она што се вика дневник, што се води ажурно, и мојот
текст. Правам разлика и меѓу она што се вика мемоарска
литература и мојот текст, имено, во подборот на елементи-
те. Мене не ме интересира јас една низа на свои сеќавања
да предавам во некаква сукцесија. Мене ме интересира во
своето сеќавање да најдам некои мотиви што можат да но-
сат, она што реков, една поопшта порака, па да водат и до
некакви поопшти, ако сакате, и теоретски заклучоци за не-
кои работи. Јас таму во насловите често пати ја изразувам
идејата што води до нешто поопшто, до едно поопшто
сфаќање, разбирање. Ако велам мит и историја, а рас-
кажувам за една своја средба со покојниот Грга Новак, то-
гаш јас не ја расправам таа средба нити како мемоарист, да
се потсетам на еден момент, нити само поради тоа да
опишам дадена личност во определен момент, како таа се
манифестира, ами да придонесам нешто за разбирањето,
навистина, на односот меѓу она што го означуваме со тие
термини - мит и историја. И таа постапка, ако гледате, е
присутна кај мене, во повеќе текстови.
374
Значи, Вие всушност со текстовите илустрирате не-
која своја теза, подлабока мисла?
Конески:
Да. Да. Јас тоа го правам. Тоа го правам. Некои од тие
текстови, Вие велите, дека можат да се развијат во расказ.
Но други можат во есеј да се развијат. Оваа форма е пригод-
но избрана за да искажува содржини што се допираат и до
уметничката проза, и до поезијата, и до она што обично го
наречуваме есеистика. Ете, тоа е, мислам, суштествената
карактеристика на овој мој „Дневник по многу години”. И,
пак ќе Ве потсетам на она што го споменавме во разговорот
порано. Тоа е на некој начин подбор и сумирање од она
претходно што било моја непосредна усна раскажувачка
проза во компанија со мои пријатели. Нешто што можеби
многу пати сум го прераскажувал, извесна преработка што
доживеало во тоа раскажување, така што на крајот не било
за мене ни тешко да биде фиксирано и на книга. Можам да
Ви кажам за одзивот на еден од јунаците на тие мои анег-
доти. Тоа е професорот Бранислав Ѓурѓев, кој живее во Са-
раево. Го побара мојот „Дневник”, бидејќи го прочитал
делот преведен во НИН, каде што и тој се споменува, кога
раскажувам за една случка со неговиот мантил во Венеција.
И, тој вели во писмото што ми го прати: „Малку е да се
рече дека ти се сеќаваш. Ти ги предоживуваш тие ситуа-
ции”. Значи, прикажувањето е доведено до таква точка на
некаква јасност и толку светлина се фокусира врз она што
го раскажувам, што нему му се чини дека тоа не е обично
сеќавање, ами предоживување. А тој беше учесник на онаа
случка во Венеција, што ја дадов под насловот „Насрадин-
оџа во Венеција”. Очевидно, кога ја читал, и тој, не се пот-
сетил само, ами ја предоживеал целата сцена
Во предговорот на „Дневникот” Вие велите: „Во мои-
те записи има малку нешто важно во поширока смисла”.
375
Сметам дека содржината што следи, низ Вашите записи,
Ве демантира. Таму има многу нешта што се важни во
поширока смисла. Би го коригирале ли тоа свое стано-
виште?
Конески:
Јас тоа го велам, во одредена смисла. И, во таа смисла
е точно. Јас тука се дистанцирам од сите оние автори на
мемоарска литература, што сметаат дека се учесници во не-
кои големи настани и дека за тоа им припаѓа и извесна ис-
ториска улога. Тие се толку уверени во тоа, што се готови и
за гуша да се фатат едни со други, расправајќи дали е точно
дека тој заробил еден Германец или некој друг заробил не-
кој друг Германец. Се разбира, таков однос јас немам. Јас,
во таа смисла, расправам случки, што не се важни. Не пре-
тендирам, да биде поинаку и кога раскажувам дури и за
личности што влегуваат во литерарната историја. Значи,
да не се добие впечаток дека јас тука себе си припишувам
некаква важност, дека самиот сум учесник во некои наста-
ни што фрлаат и на мене некаков благослов, ме прават по-
значаен во моите очи, па и во очите на другите. Во таа
смисла и требаше, и сега тоа би го повторил, да кажам дека
во моите текстови нема ништо што е важно. Само во таа
смисла. Ако сум успеал да раскажам нешто добро, тогаш,
се разбира, тоа си има своја важност на друг план. Не на
планот само на историското самопотврдување.
Всушност, со тоа потврдувате дека не се залагате са-
мо за една и своја вистина, Вашето видување да се претво-
ри во една целосна објективна вистина, туку давате
можност и друг да има свое мислење за тој настан, за таа
личност.
Конески:
Ама, јасно. Јасно. Дури јас сметам дека тука и не е
прецизноста на сеќавањето најбитна. Ако се земе предвид
376
тоа што јас кажувам дека извлекувам некоја поука од сето
тоа, некој поопшт заклучок, или создавам една поетска ат-
мосфера - тогаш важноста на податокот некако губи од она
што обично на податокот како значење му се припишува.
Се случува дури моето сеќавање да ме излагало. Дури ми
обрнаа внимание на два-три такви момента и луѓе засегна-
ти. И јас, бидејќи очекувам сега да излезе второто издание
на „Дневникот”, ги исправив тие работи. Бев изненаден са-
миот како навистина сум згрешил во нешто за кое бев уве-
рен дека добро го паметам.
Можеби малку сте се отстраниле во формулацијата?
Конески:
Не. Не. Има, не многу, за среќа, фактографски про-
пусти понекогаш. Еве, кажувам дека сум го видел негде та-
му на Дервен генералот Апостолски, а после ми обрнаа
внимание дека е невозможно да сум го видел. Затоа што во
тоа време Апостолски не бил на Дервен, ами во Бугарија. И
штом тоа ми го кажаа, мене ми светна во сеќавањето кој
беше оној вистински лик што го видов. Но, тоа се закони
на сеќавањето. Едно друго во сеќавањето прекрива.
Секако не се работи за некои покрупни нешта...
Конески:
Тука не може да има покрупни нешта за човек што
изјавува однапред дека тој не учествувал во крупни наста-
ни. Но, за луѓето што ги засега тоа, можат да бидат круп-
ни... Тој што ми обрна внимание на фактот дека не можел
да биде Апостолски на Дервен, инсистираше на тоа толку,
како јас да сум направил навистина еден голем грев, што
377
јас бев принуден да му кажам - па мене таму не ме интере-
сираат генералите, мене ме интересираат моите бра-
тучеди. А тоа е текстот за моите братучеди. Еве, тоа
објаснува. Од моја гледна точка тоа е воопшто неважен де-
таљ. А од негова гледна точка к ако да се руши цела една
фреска, што тој си ја има создадено за тој период и како да
се засега во нешто сакрално. И, тогаш ми стана јасно зошто
некои од луѓето, што ги доживувале извесни настани, до
кои јас за среќа само се допирам, се толку осетливи, ако ма-
кар нешто се гибне во она што е нивна претстава за тие
настани. А тоа е само една можна претстава, едно можно
толкување.
Вашиот „Дневник” не е хррника на збиднувањата,
туку тој е одраз на онаа неминовна селективност што ја
извршиле годините, новопробудените сознанија во врска
со изминатите настани. Секако тука е решавачки Вашиот
придонес?
Конески:
Тоа можам да го илустрирам пак со начинот на
којшто јас ја развивам класичната форма на анегдотата.
Ако има некој мој придонес, тоа е што јас не останувам са-
мо на нивото на интересното раскажување на анегдотата,
ами сакам анегдотата да ја искористам за една, како што
веќе реков, поширока порака. Сега ќе дадам еден пример за
тоа Последни текстови што ги напишав и што ќе влезат во
второто издание на мојот „Дневник”, се три текста за
Волче Наумчески. Тоа се три анегдоти сврзани со него. И
јас самиот тие анегдоти сум ги расправал многу пати. Исто
сум ги слушал од негови и мои пријатели многу пати. Но,
јас не сум седнал да ги запишам пред да се сетам дека не-
кои од тие случки со Волче Наумчески можат да добијат,
имено, содржина на една посебна порака. Тоа го изразувам
во насловот на анегдотата. Како да е насловот скратена
378
содржина, како во него да се содржи поентата на рас-
кажувањето. На пример. Сега се сеќавам. Едниот текст но-
си наслов „Силата на поезијата”. А содржината е
вистинито раскажување за тоа како Волче кај Мрежичко,
при нападот на бугарската погранична караула, во позици-
ја од каде што би требало, нормално, бомба да се фрли,
почнал да ги рецитира стиховите на Ботев, за да ги увери
војниците што ја бранеле караулата, да се предадат. А тие
му одговориле со еден рафал и со пцуење. /Се смее/. Така
што одвај Волче главата ја извлекол од тука. Е, тоа за мене
не е проста анегдота. Тоа е за мене еден сублимен момент,
кога можеби на неповторлив начин вербата во силата на
поезијата избила. Јас и кажувам таму дека не би очекувал
дека и самиот Волче повторно таква верба би имал.
Во спротивно главата би му паднала.
Конески:
Да. Но, во моментот, ете, тоа е мојот придонес. При-
донесот не е во друго, освен да се најде некоја точка каде
што мислата посебно ќе гравитира.
Дали творештвото на секој зрел автор е во онаа вечна
потрага, во оној долг макотрпен и сладосен избор на кло-
потарец за угичот на своето стадо. Ја земам онаа мисла од
„Симфонија”, бидејќи сега разговараме за Вашиот созреан
животен и творечки опит.
Конески:
Јас би ги избегнал, можеби, тие зборови „макотрпно
трагање”. Меѓу другото затоа што често се употребува тој
збор, некој само бара, трага...
379
Добро, да го замениме со наслушнување...
Конески:
Е, терминот наслушнување, сега Вие го употребивте,
а не знам дали знаете дека е тоа термин на Рилке. Дека пое-
зијата оди при првото наслушнување, или при второто на-
слушнување. Или при третото наслушнување. Интересно
дека тој го употребува тој термин. Тој термин, значи, не
вклучува во себе една претстава за течење на пот од лицето
на авторот, кршење на моливи кога се пишува. Тоа е избор!
Тоа е многу сложена работа, но мозокот го прави тоа често
пати многу брзо, често пати многу лесно и често пати со
големо задоволство. А како елиминира безброј варијанти,
што можеле да дојдат предвид, тоа е сега прашање што
треба да го објаснуваат физиолозите и сите овие што се ба-
ват со изучување на човечките интелектуални способности
и на функционирањето на тој орган, на мозокот. Пишува-
њето е секогаш избор меѓу безброј можности. Затоа јас и ја
сврзувам таа слика, што сум ја гледал на пазариштето во
Прилеп, на избирање на клопотарец со процесот на созда-
вање на една симфонија. Затоа што исто таков избор се
врши при создавањето на уметничко дело. Треба да се по-
годи точно онаа компонента, да се избере, што е нужна за
да се дополни целоста на она што го нареков метафорички
симфонија.
Апстрахирајќи ги песните во проза, од ова Ваше дело
дознаваме многу за нашето време, за луѓето, за односите.
Тука се дише со живот. Во прозата што се занимава со една
конкретна стварност, какво место му давате на податокот,
кој говори за определено време, за определени луѓе и од-
носи?
380
Конески:
Јас држам многу до податокот. Се разбира, не е секој
податок интересен. Веќе тука треба да имаме подбор. Авто-
рот треба да знае што ќе понуди како податок. А и тука има
процес на бришење. Оти пишувањето е во голема мера
бришење, елиминација на она што не е битно, што не тре-
ба да пречи. Е, сега, има различни автори. Кај некои автори
она што можеме да го сметаме за факт, земен од животот,
се очудува, станува нешто необично, баш поради посебната
сила на фиксирање и осветлување на тој факт и неочекува-
но доведување на тој факт во врска со други факти. Додека
има автори што се служат повеќе со фантазија, со раз-
лични конструкции, бидејќи тоа им лежи. И едното и дру-
гото е можно. Меѓутоа, оној што го користи фактот, а знае
вака да опсервира и со таква прецизност, и со таква остра
светлина, како под лупа, да го постави фактот, тој не е
ништо помалку творец од оној што се служи со фантазија-
та во поголема мера, и со послободни асоцијации, и со раз-
лични, чисто фантастични некои комбинации.
Всушност, овој автор не станува роб на фактот, туку
само тргнува од него.
Конески:
Тоа сето е објаснето кај теоретичарите. Јас на тоа се
задржувам во својот есеј „Очудување”. Таму ги цитирам
оние луѓе од коишто нешто сум научил во тој поглед. Да
речеме, го цитирам Андриќ, го цитирам Чеслав Милош.
Имено, луѓе што знаат како да се служат со животниот
факт во литературното дело.
Рековте дека пишувањето е во голема мера бришење.
Ми се чини дека во таа смисла Гете има речено за Виктор
Иго дека би морал помалку да пишува, а повеќе да работи...
381
Конески:
Не сум го читал тоа од Гете, но верувам дека тој така
рекол. Верувам, бидејќи и други мислат дека има баласт кај
Иго. Па дури знам - дали тоа во својата антологија Помпи-
ду го кажува? „За жал, сепак мораме да се согласиме дека е
тој наш најголем поет” /Се смее/. Зашто, и покрај тоа што
не бришел, имал многу работи што се ненадминати. Тие
така тврдат. Јас не можам сега да судам за нивната поезија.
Но добро се сеќавам за тој израз: „за жал тој е наш најголем
поет” /Се смее/.
Со оглед на Вашиот јасен, критичен, духовит однос
спрема појавите и луѓето, може да се зажали што почесто
не сте го бележеле своето мислење за нашата средина, осо-
бено за импровизациите во неа, за нејзините лажни вред-
ности, а со кои Вие не се помирувате. Сметате ли дека
моралната пресуда е подолготрајна од судската?
Конески:
Јас сум во тој поглед дијалектичар. Не мислам дека
што и да е изречено еднаш за секогаш задржува иста
тежина. Најмалку пак сум свикнат со тоа да се поставувам
во ситуација на морален арбитер. Тоа ми е мене туѓо. Јас-
но, дека секој човек се искажува. Го зема својот однос спре-
ма извесни настани и спрема извесни личности. Ако и јас
тоа го правам, тоа е нормално. Но, јас за себе не резервирам
позиција на морален арбитер. Тоа никогаш. Јас мислам
дека за целокупниот наш развиток голема штета произле-
гувала од тоа што извесна категорија луѓе таа улога на себе
ја зела. Да бидат морални судии над сите други, што се, да
кажеме, една маса, една сурија неиздиференцирана, а само
некои имаат морален примат. Јас таа улога никогаш не сум
сакал да ја земам на себе, нити сум си ја припишувал. Би-
дејќи, секој човек треба и по себе да знае колку е човекот
382
едно ранливо суштество, колку т о ј се ломи во некои ситуа-
ции. Па, зошто да биде и спрема другите тогаш крут суди-
ја?!
Мислев на Вашето дело како еден чин, кој во сушти-
на облагородува, распределува некои вредности, а пресуду-
ва на едно друго рамниште. Не случајно Вие често ја
спомнувате пораката...
Конески:
Да, се застапувам за човештината.
Во својот живот сте посетиле повеќе земји. Тоа се
гледа од „Дневникот”. И покрај сите разлики дали светот
го обединува нешто заедничко?
Конески:
Јас сум уверен, јас сум уверен во тоа. Истакнувам, се-
когаш ќе почувствував мала возбуда кога ќе забележев
нешто што е слично и што се поврзува и со нашата култур-
на сфера. А видов дека и други реагираат по таков начин.
Просто би рекол дека човекот е секаде човек. И покрај сите
разлики што постојат во традицијата, во обичаите, во нави-
ките. Јас излегувам од таа претпоставка спонтано и кога си
објаснувам некои работи во далечниот свет. Дека сепак она
што важи за човечкото суштество овде, важи и на другите
меридијани, ако ги отстраниме сите надворешни разлики.
Мислам на она што е битно. Затоа е и можно ние да
доживуваме, да речеме, уметнички дела создавани во други
земји, во други култури. Често пати многу далечни од нас
и по простор, па и по време.
383
Може ли да се рече, тргнувајќи од низа заеднички
елементи, дека за човештвото има поголема надеж?
Конески:
Од тоа јас не извлекувам никаков заклучок како исто-
риска визија, бидејќи ние се колебаме меѓу оптимизмот и
песимизмот и во својата најблиска средина. И меѓу своите
луѓе. Па истото тоа останува да важи кога го земаме пред-
вид широкиот свет.
Но, разликите не се такви за да бидат причина светот
вечно да остане вака поделен, како што е?
Конески:
Можеме да се плашиме и од сличностите. /Се смее/.
Од истите табиети. Тоа е веќе друго прашање, објаснување-
то на напредокот на светот, на прогресот, верувањето во
тоа. Иако човек не може да не верува во тоа. Не би можел да
живее инаку. Но, тоа е прашање за филозофско и научно
разгледување. А она во моментот што го засегнавме тоа се
однесува на едно непосредно чувство на човекот, дека
луѓето, сепак, имаат некои во себе константи што се проја-
вуваат во различни простории и во различно време.
Многу познати личности се редат во вашите сеќава-
ња. Чувствувате ли понекогаш потреба пак да се сретнете
со некои од нив?
Конески:
Јас и живеам со тие сеќавања. Дури, во една од нови-
те песни реков „целиот живот ми се спомените”. Радо би се
384
сретнал со доста пријатели, само, во последно време не
можам да патувам, не можам да седам долго во друштво.
Има пречки во ставувањето и со некои што ми се особено
драги. Една тежина на душата ми произлегува од тоа. Но,
што да правиме сега? Животот не довел до таа ситуација.
Баш во едно писмо, пред неколку дена, напишав: човек
речиси почнува да чувствува и како некоја своја лична кри-
вица спрема оние што му се најблиски. А што да прави, ко-
га не е само болесник, ами и болник. /Се смее/. И болесник
и болник едновремено. Животот му поставил некои огра-
ничувања.
Вашите симпатии често се свртени кон обичните
луѓе, луѓе страдалници, а сепак длабоко човечни. Во изми-
натиот животен пат што претставуваа за Вас ваквите лико-
ви, со оглед на тоа што Вие за нив наоѓате разбирање и
покрај Вашата оптовареност на други релации?
Конески:
Јас тука, мислам, постапувам како еден нормален
човек. Не сметам јас дека величието им припаѓа само на
оние што стекнале публицитет, слава, богатство, моќ. Јас
не сум сигурен дали поголема сила често пати нема во
оние личности што ги викаме прости луѓе. Може така да
ги викаме во недостаток на подобар израз. Не верувам дека
грешам кога, на пример, избирам за оние свои проложни
житија луѓе анонимни, со скоро невидлива трага во живо-
тот, надворешно. Сметам дека меѓу нив навистина има го-
леми личности. И дури таа идеја ја спроведувам и во
своите есеи, во онаа серија „Л икови”, каде што говорам за
културни личности од нашето минато. Бидејќи нашата
средина како мала, заостаната, неразвиена, сиромашка,
просто обилува со примери за она што јас, мислам и го на-
реков, барем во некоја изјава, ако не во некој од тие есеи -
величие на малите.
25 385
И во малите луѓе наоѓаме силна поткрепа за...
Конески:
Јас, на пример, пишувам за Пејчиновиќ со симпати-
ја. И тоа со таква симпатија, како што можеби не би чув-
ствувал да пишувам за една многу попозната личност. А од
друга страна го ценам тоа тој што го направил, иако е тоа
на скалата на овие вредности светски ништожно, можеби.
Но, во условите во кои тој работел и при онаа свест, и при
она искрено доживување на акцијата, тоа сепак е одбе-
лежано со една мерка на величина.
Дали би сакале денеска, можеби од некој друг агол,
да го коментирате одбивањето на Андриќ да ја прочита
Вашата песна „Тешкото”.
Конески:
Мислам дека тоа беше нормална постапка од негова
страна. Јас бев млад тогаш и не водев сметка за тоа дека
можам да му пречам на еден човек со својата натрапчивост.
Дури, таму велам дека сега и јас така постапувам. Често па-
ти на еден писател му досадуваат амбициозни луѓе и го до-
ведуваат во ситуација тој да чита текстови можеби што се
лоши, па треба или да ги лаже, да се вади на некој начин,
или да ги навреди. За да го избегне и едното и другото, нај-
добро е човек ако има доволно кураж, да ги одбие.
Нема ли да речат во тој случај - еве го, се прави
важен?
386
Конески:
Па, нека речат. Тој ризик повеќе вреди, да се земе на
себе, отколку после човек да го лаже некого. Може да се ра-
боти за добар човек, за млад човек, симпатичен. А ти го
лажеш. Нема смисла тоа. Тоа е неприродна ситуација.
Велите: „Никогаш не сум се чувствувал релаксиран
во присуство на Крлежа, иако тој беше извонреден до-
маќин и извонреден аниматор на повеќе средби”. Зошто
ова не го објаснувате малку поопширно?
Конески:
Тоа е нешто што често пати и не може да се објасни.
Во присуство на некој човек се чувствувате комотно, а во
присуство на некој друг пазите на држењето, на тоа што ќе
кажете, на самата интонација и не сте релаксирани. Тоа го
објаснуваат со, како се вели, некои парапсихолошки факто-
ри. Ете, тоа е едно објаснение. Инаку е сосем точно, ова
што го реков, дека тој беше многу љубезен, пречеклив, за-
нимлив во говорот. Не е тој единствен во присуство на кој
јас така сум се чувствувал. Има повеќе луѓе. И тоа некои од
нив и што ми станале пријатели. Па сепак не сум можел
тоа чувство во себе да го отклонам.
Можеби се работи за луѓе што се поагресивни?
Конески:
Па, има и такво нешто. Или, да речеме, има преосет-
ливи луѓе. Инаку се во се многу питоми, срдечни, но има
можеби некоја тема на која се осетливи. Ако ги настапите
тука може да дојде до расправија, до немила сцена, до екс-
25* 387
плозија. И, поради таа напара добро е човек да се чува, да ги
мери зборовите и постапките да ги контролира во контакт
со такви луѓе.
Пресметката на Партијата пред војната Вие ја повр-
зувате со пресметката и со нашиот Кочо Рацин. Дали
можете да речете дека е тоа еден вид пресметка со интелек-
туалците?
Конески:
Таму споменувам за судирот, оној што го викаат су-
дир на левицата пред војната, и точно кажувам дека лично
не сум бил уверен во оние аргументи што се изнесуваа
против Крлежа, иако јас бев тогаш млад човек и не којзнае
како подготвен да судам за прашањата што таму се диску-
тираа. А она што е мое накнадно размислување, па и не са-
мо мое, тоа е веќе еден суд создаден пошироко, дека во тој
период се работи за едно настојување да се влее страв во
интелектуалците. Во повеќе земји има тогаш, по сталинис-
тичките чистки, такви напади врз интелектуалците, каков
што беше и овој врз Крлежа. А јас се осмелив во редот на
тие луѓе, што настрадале од таа акција, да го вклучам и
Кочо Рацин. И, тоа е мое уверување. И нашата средина тре-
бало да даде една жртва.
А дали мислите дека таа линија, тој однос спрема
интелектуалците, има свој континуитет и до денеска?
Конески:
О, многу е изменето. Мислам, од тогаш до денеска.
Изменето е со самото тоа што идејата, што тогаш маса луѓе
ги вдахновуваше, тоа беше една света идеја. И таму можеа
388
да се случуваат работи неочекувани и што не треба да се
мерат со некои разумни аршини, бидејќи спаѓаат во доме-
нот на една чиста религија, на еден чист религиозен занес.
А се разбира, во децениите што последуваат, многу нешто
се измени во тој поглед. Прво, во таквото доживување на
идејата, што луѓето ги доведуваше во ситуација да не
можат ни реалноста добро да ја проценат. А второ, многу
нешто се измени и во смисла на просторот за слободно
размислување меѓу луѓето. А ова што станува после, веќе
при разнишана верба, тоа е нешто сосем друго. Тука
можноста за индоктринација станува помала, гасне, гасне
и дури на крајот се сведува и на разочарување кај извесен
број луѓе.
Во поширока смисла, според Вас, што претставува
дневник, меморија, на една нација?
Конески:
На тоа е тешко да се одговори, затоа што прво треба
да одговориме на прашањето - што е една нација? На тоа
нема прецизен одговор. Што е народ? Нема прецизен одго-
вор. А јасно, дека има нешто не само во сеќавањето на чове-
кот индивид, ами и во сеќавањето на колективот, нешто
што ги поврзува луѓето што му припаѓаат на тој колектив.
И тоа може да спаѓа во различните области на човечкиот
опит. Кога ќе тргнеме од митот, од она што претставувале
некои клучни историски настани, па - од она што е, да
кажеме, градителска активност, ако сакате култиваторска
активност, па до она што е во потесна смисла духовна кул-
тура на еден народ. И материјална. Но, акцентирам - и ду-
ховна култура. За мене, во еден мал народ, посебна важност
има таа духовна култура, по простата причина што малиот
народ не располага со такви средства и можности, нити со
такви шанси да создава нешто во другите области, да созда-
389
ва нешто така големо како што тоа можат големите колек-
тиви.
Таа духовна култура во едно модерно време,
вклучувајќи ја особено онаа што ја наследуваме од минато-
то, на каков начин треба да се ревитализира, за да не биде
само едно сеќавање, туку да биде и една компонента на
жива дејност?
Конески:
Па, само ако ја доживуваме како жива дејност. А ако
ја доживуваме како политичка програма, тоа е тогаш сред-
ство за измама, за воздејство врз простите. Меѓутоа, ако
творечки ја доживуваме, ако она што е наше историско
сеќавање не доведува до тоа самите да продуцираме нешто
ново како културна вредност, тогаш е тоа потврда дека се
работи за една жива и плодоносна традиција.
Зошто е нужно меморијата на една средина секогаш
да функционира, макар колку да е внатрешно во себе поле-
мична, контрадикторна, па и застрашувачка?
Конески:
Тоа го објаснуваат историчарите, моралистите, дека
е сеќавањето необично потребно за ориентација на луѓето
и во дадена конкретна опстановка. Еве, сега скоро јас читав
некои интервјуи, што тоа го обработуваат и каде што се
тврдеше дека сеќавањето да речеме, за нацистичките лого-
ри, е многу важна одбрана против диктатура.
390
XV
/8. 02.1990/
„Нашиот јазик се кове најмногу во

ковачницата на преведувањето”...
Кон нови стилски синтези... Љубими
поети... Сладоста на родниот јазик...
Радијација од преведено дело врз
сопственото творештво... „За мене
оригиналот не е сакросантен”... Пре-
ведувачот треба да биде стилист...
Разлики: писател, преведувач... При-
донесот на малите културни средини
за човештвото... Предрасуди во врска
со точноста на преводот...
Некаде во 1948 година Вие констатиравте дека
нашата оригинална проза тогај одвај дали изнесуваше
двесте-триста страници, а преводната се мереше со илјад-
ници. Рековте: „Јасно е дека нашиот јазик се кова најмногу
во таа ковачница”. До која мера преведувањето влијаеше на
изградувањето и забрзувањето на стабилноста на македон-
скиот литературен јазик?
Конески:
Веќе во тоа што сум го рекол тогаш се содржи оцена-
та. Јасно, дека во многу таканаречени функционални сти-
391
лови нашиот литературен јазик се развиваше прво, имено,
преку преведувањето. Да речеме, можам да го изделам пуб-
лицистичкиот стил. Се разбира, тој се развиваше во днев-
ниот печат, преку онаа дневна продукција. Но, во
поширока смисла публицистиката во прво време ја освоју-
вавме јазично преку преводите. Самиот јас сум преведувал
и такви текстови, публицистички, и тоа го знам.
Тука имаше извесна традиција, зашто, макар и по-
скромна публицистичка дејност имаше и за време на војна-
та.
Конески:
Да. Се разбира, имаше. Меѓутоа, по војната почнаа и
покрупни публицистички работи да се преведуваат. Во вр-
ска со тоа се постави прашањето за усогласување на маке-
донската терминологија во некои области. И, во секој
случај, преку преводната литература тогаш доста голем
напредок се постигна во примената на нашиот литерату-
рен јазик во различните области на животот.
Тука доаѓа предвид и преведувањето на поезија, осо-
бено пак преведувањето на проза во тие години...
Конески:
Да, се разбира. И тоа треба да го истакнеме дека тоа
што се правеше кај нас како некаков напор за создавање на
македонска поезија и проза во тие години, наоѓаше поткре-
па и во она што се присвојуваше со преведување од поези-
јата и прозата од другите народи. Јас лично сум се бавел
доста со преведување тогаш. Сум преведувал и прозни ра-
боти, и драмски текстови, особено кога работев во Теата-
392
рот. А поспецијално и за подолго време се ориентирав на
преведување на поезија. Повремено, поезија преведувам и
до денеска.
Во што се состоеше, така да речеме, главната тешко-
тија при преведувањето? Во структурата на јазикот, секако
не. Но, можеби во лексиката имаше некое колебање?
Конески:
Требаше да се моделира, како што тоа се вели, лек-
сиката на нашиот литературен јазик. Еден голем, богат
лексички материјал, нов, требаше да се активира. И тука,
оној што пристапуваше кон таа работа, било како преведу-
вач, било како редактор, требаше да има некаков слух за тоа
каков подбор треба да се направи за таа лексика складно да
се вклопи во, така да кажам, во самата снага на нашиот ли-
тературен јазик.
А таа снага беше некако мала се уште, а едни големи
развиени содржини требаше да се преточат...
Конески:
Требаше, но, мислам дека со еден таков слух и со не-
каква способност да се оди кон нови стилски синтези, од
она што првобитно беше дадено како зачеток можеше ре-
зултатно во доста краток срок да се развие литературниот
јазик, да се обогати.
Рековте дека по ослободувањето сте и преведувале.
Колку Вам преведувањето Ви помогнало во откривањето на
особините и убавините на нашиот јазик?
393
Конески:
Во тој поглед јас имам доста богат опит. Особено ако
се работи за преведувањето на поезијата. Еднаш изјавив де-
ка она што можам да го наречам сладост на родниот јазик,
јас особено го почувствував тогаш кога ми успеваа некои
преводи. Мислам тука посебно на моите преводи од Хајн-
рих Хајне. Задачата беше да не го спуштам Хајне до
нашиот фолклор. А едно такво искушение беше присутно,
бидејќи неговиот израз е по нешто близок до спонтаниот
израз на балканскиот фолклор, на народната песна, на сев-
далинката, да речеме. А тоа сум го осетил кај други преве-
дувачи на Хајне. На пример и кај Алекса Шантиќ. Тоа е
еден вид изневерување на оригиналот. Оригиналот навис-
тина е близок до народскиот начин на искажување. Тука
имате прости и простосрдечни искази, места. Прости ја-
зични средства употребени. Имате една непосредност, ин-
тимно обраќање. Меѓутоа, сето тоа треба да се искаже со
јазик којшто не се спушта до фолклорот, ами напротив, не
влече во една повисока изразна сфера. Во случајот со прево-
дот на „Лирски интермецо” на македонски јазик, јас таа за-
дача ја чувствував како основна. И тогаш, кога ќе сетев дека
успевам да го совладам текстот на Хајне на едно ниво по-
високо од она што го нуди нашиот фолклорен исказ, јас ја
чувствував таа сладост на родниот јазик, односно чувству-
вав дека нашиот јазик се повеќе се оспособува за искажува-
ње на содржини и во сферата што можеме да ја
одбележиме како една сфера на уметничката поезија, изде-
лена од оралната традиција.
Го спомнавме Хајне. Но, имате Вие и препеви од Ње-
гош, Шекспир, Блок, Прешерн и други. Би се запрашал -
зошто токму овие автори? Веројатно тие се во потесниот
круг Ваши љубими автори, кои значат, кои зрачат и некој
стимул претставуваат за Вашето поетско творештво?
394
Конески:
Сигурно дека е така. Јас тие поети што ги спомнавте
ги сакам. Секогаш сум ги читал, сум ги препрочитувал. Да
речеме, Хајне го читав уште како студент. На германски ја-
зик го читав. А подоцна решив и да го преведувам. Њ егош
веќе уште од лектирата од средното училиште ми беше
познат. И тој е еден од поетите што мене секогаш ме при-
влекувал. Ј с по нешто и сум пишувал за неговата поезија.
Некои кратки осврти имам за Његош. Инаку, секогаш има-
ло, или барем често имало, извесни надворешни стимули
да пристапам кон преведувањето макар и на тие мои љуби-
ми поети.
Од каков вид беа тие надворешни стимули?
Конески:
Во случајот со Хајне тоа беше мој личен проект, моја
лична желба. Тука никаков друг надворешен стимул не се
јавуваше. Во случајот со Његош, со „Горски венец”, прево-
дот беше инициран од тоа што имаше прослава на Ње-
гоша. Мислам 1947-та година. Голема прослава, југо-
словенска, на Цетиње. И тогаш се јави идејата и ние некако
од овде да се вклучиме со нешто во таа прослава, да дадеме
некој свој прилог. И, се постави прашањето како би било да
го преведеме „Горски венец”. Јас пристапив кон тоа, ја
прифатив таа сугестија. Самиот не дојдов на таа идеја. А
кога веќе ја прифатив и пристапив кон работата, таа ме пов-
лече и мислам дека се доби еден добар резултат. Дури, тој
превод беше награден со југословенска награда на Сојузот
на писателите, за превод. И доби оцена и од критиката, по-
волна оцена. Интересно е дека, и Блок, кого јас многу го са-
кам и го имам дома во оригинал, во добар избор, исто така
не пристапив да го преведувам без иницијатива од страна.
Иницијативата во тој случај дојде од издавачката куќа
395
„Култура”, од страна на тогашниот уредник Глигор Кр-
стески, којшто почна да објавува една серија на избори од
странски поети. И мене, знаејќи веројатно дека се интере-
сирам за Блок и дека тој ми е близок, ме замоли јас да прис-
тапам кон изборот и кон преводот на Блок. По извесно
колебање јас се решив тоа да го направам.
Колебање? За какво колебање стануваше збор?
Конески:
Колебањето произлегуваше отаде што ми се чинеше
дека е тоа многу тешка задача. Па сепак, кога пристапив
кон работата, мислам дека нешто направив. Посебно бев
изненаден како воопшто успеав да го преведам оној циклус
на „На полето Куликово”. Тие песни ги сметав толку спе-
цифично руски и притоа толку специфично Блоковски,
што ми се чинеше дека на друг јазик не можат да се преда-
дат. Па сепак, и самиот јас останав задоволен од конечниот
резултат. Интересно е дека и Прешерна, неговата поема,
„Крст при Савици”, јас ја преведов пак по инсистирање на
други. А во случајот се работеше за такво инсистирање од
страна на Александар Спасов, којшто подготвуваше еден
избор на Прешерна за двојазично издание и доста енер-
гично се залагаше јас да се прифатам за преведувањето на
таа поема. Јас нерадо се рашавав, баш мислејќи, исто така
како и во случајот со Блок, дека е тоа премногу тешка за-
дача. А кога пристапив кон преведувањето, бев изненаден
колку ми оди лесно. Ја преведов таа поема доста брзо, на
одмор во Дојран, во јули месец, мислам. И открив тогаш
дека метарот, тоа е единаестерец на јамбска основа, нео-
бично добро му одговара на македонскиот јазик. Има такви
ритмички шеми, има такви метри, што на еден јазик му
лежат. Но, тие треба да се откријат. А тоа се открива со го-
лема продукција поетска или при преведување. Е, јас от-
крив дека еден таков метар, што му лежи на македонскиот
јазик, што им одговара на својствата на неговата прозодија,
396
е имено тој единаестерец, којшто може повеќе или помал-
ку, да се гради и на јамбска основа. А после дури установив
дека заправо не е тоа случајно. Едно такво откривање не е
без подготовка. Бидејќи и мојата песна „Везилка”, и песна-
та „Григор Прличев”, претходно беа пишувани, имено, во
тој метар. Значи, јас сум го насетил тоа веќе при пишува-
њето на некои свои сопствени текстови. А после, при пре-
ведувањето сум почувствувал дека навистина и тоа е еден
од оние метри, што му одговараат на нашиот јазик.
А дали можете да се потсетите како работевте при
преведувањето на „Горски венец”? Тој е пишуван на еден
доста архаичен јазик. Преводот излезе во 1947 година, кога
нашиот јазик, како што сами се изразивте, тукушто ја доби-
ваше својата книжевна форма.
Конески:
Тоа не беше во стилска смисла така тешка работа ка-
ко што е, да речеме, преведувањето на Блок или на
Прешерн дури. Имено, треба да се потсетиме дека и кога
Њ егош го пишувал „Горски венец” го пишувал на еден ја-
зик што како поетски исказ допрва од народната традиција,
од усната традиција, се одделувал. А слична беше ситуаци-
јата и кај нас, во времето кога јас го преведував тоа дело. И
се разбира, тука немаше некој проблем потежок од стилски
карактер, бидејќи се што го има во онаа традиција од која
тргал Њ егош, или скоро се, го имаме и ние.
Меѓу другото, тоа е и епската подлога.
Конески:
Да. Да. И тоа го чувствуваме на исти начин. Дури и
метарот го имаме. Десетерецот е обичен метар и во нашата
397
епска поезија. Па, тие метафори. И така натака. Она што
требаше јас да го направам, тоа е и мојот јазик да има из-
весна патина. Да не биде јазик на нашиот современ по-
етски исказ, ами да усвои некои елементи од народната
поетска традиција. И преку тие елементи да се создаде и
еден поживописен впечаток за патријархална средина, как-
ва што се слика во „Горски венец”. Затоа таму, во мојот пре-
вод во неговиот јазик има доста отстапувања од нашата
современа литературна норма. За тоа водев сметка. Таа па-
тина преводот ја доби и мислам дека тоа придонесува за
општиот впечаток, бидејќи и ние тоа го доживуваме како
доближување до една архаична животна ситуација.
Па тој речиси така звучи како да е напишан на маке-
донски јазик. Но, работејќи над некој превод, дали почну-
вала кај Вас, се разбира, сосем спонтано, извесна подго-
товка за некоја нова фаза во Вашето поетско творештво? Се
појавувала ли некоја нова идеја која се вклопува во Вашиот
систем, во кругот на Вашите размисли?
Конески:
Сигурно. Оној опит, што го стекнува човек при сов-
ладувањето на текстови на некои големи поети, тој остану-
ва како еден капитал, што тој може секогаш да го активира
и при создавањето на свои оригинални текстови. Може да
се најдат, очевидно, дури и поблиски паралели. Можеби
меѓу начинот на Хајне и начинот на некои мои текстови.
Ако сакате, дури и во насловот „За непознатата”, имам еден
циклус „За непознатата”, јас го користам Блок. Тој има пес-
на „За непознатата”. Славна песна. Па дури и мото земам
пред тој циклус. Очевидно дека тука има ако не, да речеме,
некое подиректно опирање врз таа поезија, што сум ја пре-
ведувал, сепак има некои подалечни реминисценции. И
нешто што може, ако не како угледување, да се карактери-
зира сепак како некакво зрачење емоционално од тие
398
текстови, што јас на тој начин преку преведувањето сум ги
опсебувал. Таа радијација се чувствува после и во моите
текстови.
Тоа е едно творечко оплодување.
Конески:
Да. Нормално. Мене кога ми поставувале прашање -
кој влијаел на Вас? - јас не сум знаел да одговорам. Затоа
што сите влијаеле. /Се смее/.
Колку пак пишувањето на Вашата поезија и проза Ви
откриваше можности за попродлабочено, вдаховено тво-
речко преведување?
Конески:
Мислам дека тоа оди едно со друго. Прво, јас не
можам да си дозволам така лесно, да направам слаб превод.
Треба да држам сметка за она ниво што ми припаѓа и на
кое се движам кога своите оригинални текстови ги созда-
вам. Јас сум се осврнувал на прашањата на преводот и тео-
ретски. Имам неколку статии за преводот и во една велам
дека за поезијата еквивалент може да биде само поезија.
Тоа е мое основно гесло кога се работи за преведувањето на
поезија. И, од тука, јас сум се старал да создадам текст што
во мојот јазик ќе звучи како една песна што е на тој јазик
валидна. И што се вклучува во нашиот контекст, во нашиот
поетски мозаик. Јас можам да отстапувам од некои формал-
ни својства на оригиналот. Да речеме, да изберам друг ме-
тар. Или барем да отстапам парцијално од она што е
прозодиска структура на оригиналот. Меѓутоа, јас треба да
добијам еден онаков впечаток, онакво доживување треба да
постигнам на текстот, како што читателот има од оригина-
399
лот, ако случајно го знае јазикот на оригиналот. Тоа го ви-
кам јас еквивалент за поезија. Без таков еквивалент ѓзема
успешно преведување. И не треба ни да се преведува. Јас,
поради ова што го кажав, застапувам еден послободен
пристап кон преводот. Посебно кон преводот на поетски
текстови. За мене оригиналот не е сакросанктен во една
тесна да речам, педантериска смисла. Кон оригиналот
може да се пристапува и послободно, ако се добива оној
впечаток емоционален, што од еден текст се бара. Инаку
прашавте - дали сопствениот опит помага при преведува-
њето? - јасно, многу, најмногу. А помага и целата лектира
што ја совладал човек.
Тогаш може ли да се рече дека некој што не пишува
поезија и не може да преведува? Или преведува послабо?
Конески:
Не. Може да преведува тој. Одлично може да преве-
дува ако е начитан во поезијата и ако има поетска дарба. Не
мора тој да ја активирал таа дарба. Има одлични преведу-
вачи што не се бават со пишување на оригинални тексто-
ви. Но тоа е работа, така да кажам, секундарна, ако тие се
начитани во поезијата, ако имаат вкус за поезијата и ако
имаат дарба на поетско изразување. Бидејќи дарба на по-
етско изразување имаат многу луѓе, не само оние што
пишуваат поезија.
Но сепак, оној што пишува има поголемо искуство...
Конески:
Секако. Еве, да речеме, откривањето на оние метри
што му лежат на еден јазик. Тоа може да стане прво кај
еден поет што е активен, во неговата лична практика, па
400
после да се пренесе и на преводите. Амфибрахот, што го
употребувам во „Тешкото”, јас свесно го пренесов при
адаптирањето на текстот на Лазар Поптрајков „Локвата и
Вињари”. Тој метар навистина му одговара на нашиот по-
етски јазик и тој придонесе многу таа поема да прозвучи
побогато, отколку што е тоа случај и во самиот оригинал.
Бидејќи, сепак, тоа е творба на сосема млад автор, почет-
ник, а освен тоа пишувал на јазик што уште недоволно го
усвоил. А во неговата поема има многи богат штоф. Има
извонредно интересна содржина.
Никогаш нема да бидеме задоволни од количеството
на преведените дела на наш јазик, но факт е дека многу ка-
питални дела од светската литературна ризница веќе се
преведени. Дали тој квантум, сразмерно, го следи нашата
критика на преводите? Едно време, во почетокот, и Вие
имавте интерес за пишување критика на преводите.
Конески:
Ние немаме развиена критика на преводите. Самиот
почнав доста рано, уште во „Нов ден” да се искажувам за
некои преводи. Тие свои статии јас не сум ги препечатувал
и затоа тие не се толку познати. Тоа беа осврти на некои од
првите преводи на литературни текстови на македонски, и
јас ги правев доста внимателно тие осврти. Можеби се тие
малку и преостри? Меѓутоа, со текот на времето интересот
за следење на квалитетите на преводот спласна кај нас. Са-
мата преведувачка работа некако стана повеќе работа не на
подбир и на опирање на навистина способни преведувачи,
- тоа е многу тежок занает, не може секој да го врши - ами
стана повеќе една работа во некаков круг околу издавачки
претпријатија. Се вршеше често пати и без да се води смет-
ка дали носителите на таа дејност имаат доволно широки
плеќи да ја крепат. И, не се оценуваат преводите кај нас. Не
се оценуваат. Од друга страна, ако се работи за поетскиот
26 401
превод, нема ни теоретска подготовка кај мнозина, да прис-
тапат кон оценка на преводот. Да речеме, многу е површно
да се бара некаква адекватност стопроцентно со оригина-
лот. А има такви наши оценувачи, што тргаат од тоа доста
примитивно гледиште. Бараат нешто што не е можно. /Се
смее/.
Несомнено, Вие се залагате за професионалноста, за
стручноста на преведувачите, но уште во тие свои први
критички забелешки, Вие пред нив поставивте уште едно,
можеби повисоко барање - чесноста. Може ли ова да важи
и денеска?
Конески:
Па секогаш важи. Сега, ако се искажеме вака поблаго,
тоа е она што го викаме професионален однос кон работа-
та. Ние говориме денеска за професионален однос и во
фудбалот, и во спортот. И под тоа подразбираме залагање:
една потребна мера на енергија, што треба да се вложи во
работата. Јасно, тоа останува трајно барање спрема преве-
дувачот. А сега би додал уште дека преведувачот треба да
биде стилист, ако тоа не сум го кажал таму тогаш. Освен
сето друго тој треба да биде и стилист. Може да го знае од-
лично јазикот на оригиналот. И практично да се служи со
него.И да зборува на него. И да пишува. Може да го знае во
истата смисла и својот јазик. Ама, ако не е стилист, тој не
може да ги открие валерите на книжевниот текст. Ете, по-
крај другите барања и тоа треба да го истакнеме.
Вие веќе зборувавте за сладостите на преведувањето,
па веројатно до тоа чувство на уживање треба да дојде секој
преведувач, за преводот да биде што поуспешен.
402
Конески:
Да. Да. Да. Можам да Ви кажам дека, на пример, не-
кои работи сум ги преведувал прво на памет. Хајне сум го
преведувал така. Неговите песни од „Лирско интермецо”
ги знаев, бидејќи се кратки и првин ги обмислував стихо-
вите на македонски, па дури кога ќе ми се сложат некако во
свеста, тогаш на хартија сум ги бележел.
Како кога се пишува сопствена песна.
Конески:
Да. Да. И, јасно, може различен да биде пристапот.
Во секој случај дури човек не почувствува извесно задо-
волство од тоа што го постигнал, не може да биде сигурен
дека текстот што е пред него звучи како поезија.
Дали, според Вас, преведувањето е творештво? Во из-
весна смисла тоа е, но...
Конески:
Како не? Како не? Јасно е дека е творештво. Јасно е.
Во усната традиција дури тоа има многу поголемо место,
отколку што има чисто оригиналното создавање, бидејќи
во усната традиција имаме многу таканаречени патувачки
мотиви. Од една средина во друга преминуваат и многу по-
малку се бара некаква оригиналност. А повеќе се бара со
средствата на својот јазик убаво да искажеш една содр-
жина, што може да е веќе позната, како мотив и што од
еден народ преминува во друг. И никој, се разбира, не го
поставува прашањето за оригиналноста. А во пишуваната
литература пак, зависно од епохата, тоа малку е поинаку.
26* 403
Има епохи што не држат толку сметка за авторството. А
нма други епохи што одат до парцелизација во тој поглед.
Таква е, на пример, нашата епоха. Таа, мислам, почнува со
капитализмот и од тогаш се разработува и она што го вика-
ме авторско право и се инсистира на оригиналноста, се
гледа со потценување ако некој нешто позајмува. А се забо-
рава дека целиот Шекспир /се смее/, целото дело на
Шекспир се базира на такви позајмици. Но тоа претставува
многу побогата, нова синтеза на некои содржини, што и
порано се искажуваат.
Кога веќе имаме автор на оригиналот, можностите
тука се стеснети за преведувачот и во колкава мера,
прашање е, може тој да ги пројави своите творечки способ-
ности?
Конески:
Некои преводи што се успешни, дури и сјајни, по-
кажуваат дека е тоа можно. Има извонредно способни пре-
ведувачи. Просто се зачудува човек како успевале да најдат
решенија. Познати се такви славни преводи. Од големите
литератури земете го примерот како е Едгар Алан По пре-
веден од Бодлер. Творечкиот импулс треба да го има и при
преведувањето, за да има добар резултат.
Андреевски: .
Веројатно има разлика меѓу тие импулси кај писате-
лот и кај преведувачот. Какво е Вашето искуство во тој од-
нос, бидејќи сте и автор и преведувач?
Конески:
Мислам дека во техничка смисла задачата на преве-
дувачот е потешка. Во техничка смисла работата на преве-
404
дувачот е потешка баш поради тоа што неговиот избор е
ограничен со некои параметри што ги дава оригиналот.
Додека авторот е послободен во изборот. И, ако направиме
некаква споредба, авторот како да создава здание на слобо-
ден простор, а преведувачот како да врши адаптација на тоа
здание, и, се разбира, е веќе врзан со тоа каде одат темели-
те, како се поставени масите од блоковите еден спроти
друг и така натака. Преведувањето може да биде многу по-
макотрпна работа, како чист работен процес, од пишување-
то на оригинален текст. Имено, поради таа ограниченост
на изборот.
Во тој случај, во што би дошла до израз индивидуал-
носта на преведувачот. Јасно е, двајца преведувачи нема да
го преведат едно дело на ист начин.
Конески:
Може, евентуално, тоа да го споредиме со изведу-
вачките уметности. На пример, една партитура музичка,
како еден уметник ја интерпретира, да речеме, виолинист
или клавирист, а како друг? Тука секој внесува нешто од
својот темперамент, од своето чувствување. А има рамки
што ракописот му ги поставува. Но во тие рамки има
можности за безброј варирања. Исто како што една песна
може да се рецитира на многу начини, така и еден текст
може да се преведува. И, тука ќе има различни резултати.
Од просечни до сјајни. Зависно од тоа кој е мајсторот.
Какво значење му давате на преведувањето на лите-

ратурни дела, докажани вредности во литературата на
светската заедница на јазикот на малите народи?
405
Конески:
Ако има потреба на еден јазик да се усвои едно дело,
тогаш навистина тоа е и оправдано. Јасно, можностите на
малата средина не се исти како можностите на големата
средина. Прво, во чиста материјална смисла. Второ, па и не
би требало малата средина да се напрега во се да има про-
дукција што ќе ја достига онаа, во некоја голема средина.
Меѓутоа во една мала средина може да се јави и поголема
потреба да се усвои едно дело, отколку што може да биде
случајот во една голема средина и на голем јазик. Што ми-
слам јас под овој поим - потреба? На пример, може една
личност таква потреба да почувствува. Може една личност
да почувстува потреба да ја преведе „Илијадата” за мала
средина, но на таков начин таа потреба да созрее во таа
личност, што неговиот превод да биде извонреден. И подо-
бар, отколку што се преводите во големите литератури.
Потребата била подлабока. А сега, ако одиме кон нијанси-
рање на тој поим п о т р е б а, тогаш тука доаѓа предвид и
она што се вика социјална порачка. Јасно, една мала среди-
на не може да инвестира толку во преведувањето колку
што може една голема средина или голем народ. И, не тре-
ба нити да се стремат луѓето од малата средина да преведу-
ваат нешто без таков длабок индивидуален стимул, само
затоа што другите тоа го имаат.
Но, во современиот свет тоа сепак треба да се движи
во рамките на една нужна информација за истакнатите
културни вредности...
Конески:
Ама, јасно. Јасно. Слушајте, јас мислам дека е
воопшто, и ако се работи за културните институции или за
она што можеме да го наречеме организација на културни-
от живот, погрешно да се оди по една шема, според која ма-
406
лиот народ би требало да има се што има голем народ. Тоа
треба некој да го плаќа. А треба да има подлога за она што
во малиот народ се создава. Подлога и во неговите матери-
јални можности. Во тој случај тој нека си прави подбор
што му одговара. И зависно од тоа каде се јавува во него таа
една здрава иницијатива, каде има покритие во способнос-
тите што ги развиваат некои творечки личности. А шемата
не може да ни открие каде има навистина една иницијати-
ва длабока и што ветува резултати, а каде се оди просто та-
ка по некои инерции. Зошто би морало да ги има во секој
народ или во секој центар сите институционални форми
на културниот живот? Треба да се цени каде може да се ус-
пее. И каде има покритие во една спонтана и здрава иници-
јатива. Таму да се инвестира и таму да се инсистира на
пробив. А не да се копира се, да имаме се што имаат голе-
мите. Ама не можеме ние тоа да го издржиме. И когаш то-
гаш по тој начин се доаѓа до криза, до криза на културата.
Екстензивно се оди и таму кајшто треба да се оди интен-
зивно. Оној што има една бавча, тој треба да се труди да во-
веде интензивно обработување. А оној што има цело поле
тој може, нели, да има комоција поголема, да оди кон
екстензивно обработување. И едното и другото има смисла
во определени услови.
Ова повеќе би важело во однос на современата лите-
ратурна продукција во светот, но во однос на она што е
општочовечка ризница, тука веќе треба да се има извесна
континуирана програма.
Конески:
Добро. Има нешто што го бара школата, образовани-
ето. Па и тука не треба да се брза, да се инсистира по секој
начин нешто да се заполни, не со вистинско усвојување на
вредностите, а со некаква неуспешна имитација. Тоа е само
фрлање на средства.
407
Зборуваме за малите јазични подрачја. А дали, спо-
ред Вас, бидејќи сте познавач на повеќе литератури во све-
тот, поголемите јазични подрачја чувствуваат потреба од
преведување дела од литературите на помали народи?
Конески:
Има различни случаи. Има такви средини, каде што
е доста жив интересот за тоа што станува во светот и преве-
дувањето е многу развиено. А има средини кадешто се
пристапува дури и со извесно омаловажување кон тоа што
се создава надвор од сопствената сфера. Сега да не ги наве-
дувам тие средини. Можеби ова ќе ја илустрира сета рабо-
та. Читав во едно француско списание дека на времето за
француските колонии во Африка далеку повеќе пишувале
Германците, отколку самите Французи. Има разлика во ин-
тересот спрема други средини, спрема егзотичните наро-
ди, јазици и така натака. Тоа се различни традиции. Во
француската традиција не е вклучено тоа да треба, да
речеме, оние што одат во колонијалните земји, да го знаат
јазикот на тие земји. Ама за Англичаните тое било неми-
слимо - да оди службеник подолго време во некоја колони-
ја, а да не го знае јазикот на таа колонија.
Но, се случува, често и денеска, големите подрачја да
бидат изненадени од постигнувањата на таканаречените
мали литератури. На пример, откога Андриќ ја доби Нобе-
ловата награда почнаа во светот поинтезивно да го преве-
дуваат. А и други такви примери зборуваат дека и малите
средини создаваат дела што се рамни на оние што се јаву-
ваат во поразвиените литературни подрачја.
Конески:
Па, се случува, се случува. Јасно. Обично се мисли
дека онаа средина што нешто усвојува, усвојува во своја
408
полза. И, ако и е нешто потребно, таа ќе го пронајде. А, ако
н е и е потребно, ќе го пренебрегне, бидејќи во големи на-
роди продукцијата е многу голема и не може ни своите ра-
боти публиката да ги нотира во поголема мера, а камо ли
она што станува во туѓи народи. Но сепак, како што се
случува да се открие еден продукт од мала средина и да до-
бие пласман на сите пазаришта во светот, така може да се
случи и еден духовен продукт да се рашири. Најпосле, не-
кои и од основните културни придобивки на човештвото
потекнале често пати од некои мали средини, од регионал-
ни средини, од некои периферии. Земете го христијан-
ството. Еве, и Библијата и Евангелието, прво биле текстови
ограничени на една средина, а потоа станале текстови што
влегле во темелот на светската култура. Па и „Илијадата”,
„Одисејата”... И тие биле ограничени првобитно на мали
средини. После се случува, во развитокот на човештвото да
добијат далеку поголема важност, отколку што имале прво-
битно.
И некои Ваши дела се преведени во други средини.
Преку Вас и нашата средина се претставува надвор, во све-
тот...
Конески:
Сега, тоа е големо прашање - што значи ако биде
преведено едно наше дело на тој и тој јазик. Тоа може да
не значи многу. Дури е почесто таков случајот. Само ако
дојде до извесна поширока рецепција на некој текст во но-
вата средина, може да се говори за вистински резултат. Не
е исклучено една таква рецепција да последува, само ние
не можеме да ја предвидиме и не можеме, особено како
современици, да бидеме сигурни кои се нејзините разме-
ри. Останува само извесна отворена можност дека и по тој
пат нешто во светот може да очекува на прием, па дури и
дека може да се вклучи и како оплодувачки елемент во раз-
витокот на литературата, земена како светски процес, во
409
целост, земена глобално. Инаку, самото тоа што е една
книга преведена, па дури и што добила и некоја позитивна
рецензија, без да се знае каква рецепција таа наоѓа, дали
возбудила барем еден или двајца што се творечки личнос-
ти, па можат она што таа го нуди веќе да го развиваат на
нова почва, без тоа да се знае, ние не можеме да судиме как-
во е значењето на фактот што е една книга преведена.
Со самото преведување можноста е дадена. Со по-
добра шанса е таа книга што е преведена, одошто онаа што
не е.
Конески:
Тоа зависи од преводот пред се. Може да е подобра
шансата на она што не е преведено, зашто до него може да
дојде некој што ќе го научи јазикот и ќе ги почувствува
вистинските вредности на делото, па ќе ги пренесе кај се-
бе. А ако е преводот лош, тогаш се затворени за извесно
време дури и изгледите на инаку добро дело. Повеќе му се
штети на тоа дело, отколку што се придонесува за неговата
популаризација. Значи, зависи како е презентирано. Па за-
виси во кој момент е презентирано. Зашто, може моментот
да не погодува за таа трансплантација на едно дело. Тоа ви
е исто како со овие сега калемења во ботаниката или транс-
плантации во хирургијата. Треба да се погоди и материја-
лот и времето и местото.
Што мислите Вие за предрасудите во врска со такана-
речената точност на преводот?
Конески:
Мислам дека треба тие предрасуди да се отклонуваат
и особено кога се работи за поетскиот превод да се имаат
предвид и некои условности, без кои не може да му се
410
пристапи на оригиналот со очекување дека ќе се добие за
него во нашиот јазик поетски еквивалент. Тоа треба да се
објаснува. Но тоа не значи да се изневери основно пораката
на оригиналот. Треба да се респектира пораката на ориги-
налот. Колку што е можно треба да ни се сугерираат и фор-
малните својства на оригиналот. Но, се разбира, самото
пренесување на една материја од еден јазик на друг, веќе
во принцип го прави невозможно тоа да се добие некаков
стопроцентен адекват. Тоа е невозможно. Тоа е толку јасно
што не треба за тоа ни да се разговара. Јас во еден свој есеј
напишав дека еден мој пријател во Крагуевац пред војната,
кога бевме гимназисти, ме праша: „Како велите вие Маке-
донците за она што ние го викаме т р а в а ? ” Ј а с в ел ам -
т р е в а. „Е, вели, видиш тоа е гооолема разлика”. Таа раз-
лика е ништожна ако се работи за логичкото ниво, па и за
изразот во некои области во науката, но е голема кога ќе
дојде до поезијата. Зашто едно Е /се смее/ не е исто што и
едно А.
Не може да се римува со крава.
Конески:
Ете. Ете. Гледате. Само едно такво просто поместува-
ње односно замена на еден вокал, гледате какви последици
причинува.
Како гледате на преведувањето од превод. Кај нас во
почетокот тоа беше практика.
Конески:
Пожелно е да се преведува од оригиналот. Но, не
може тој услов да се генерализира, бидејќи често пати има
411
потреба да се преведе нешто особено од далечни култури и
од јазици за кои има малку познавачи. И, во тој случај, еден
трет јазик станува посредник. Во почетокот ние немавме
луѓе што ги знаеја во подобра мера туѓите јазици. А тре-
баше нешто да се понуди и тогаш, јасно, дека еден таков
императив има - да се постапи како што се може, бидејќи е
принципот јасен: подобро е да се преведува од оригиналот.
Само, не би го формулирал тоа во некаков тврд принцип.
Практички не е можно. Подобро е јас да добијам порака,
ако пораката е верно пренесена, да добијам од една далечна
култура порака. А можеби да имам гаранција во преводот
на трет јазик, дека пораката ќе дојде до мене коректно. По-
добро е јас така да ја добијам, отколку воопшто да не ја до-
бијам.
Низ чинот на преведувањето, во епохата на усното
творење, рековте, се доаѓа до нова варијанта на мотивот.
Преведувањето тука се јавува и како оплодувачки чин.
Конески:
Добро, тоа е создавање на нова варијанта. Но,

всушност, тоа можеме да го сметаме и како еден вид преве-
дување, сосем слободно преведување. Па со сите огради
можеме да зборуваме пак за пренесување на пораки од една
средина во дрдуга. Во таа смисла имаме преведување или
прекодирање на пораките. Пораката добива нов јазичен из-
раз, нов код. А инаку е поточно да се каже дека на даден мо-
тив, на дадена содржина, нова варијанта се развива.
Па денеска е тешко и да установиме кој мотив од ка-

де дошол?
412
Конески:
Тоа е многу тешко. Се разбира, има понекогаш
можности. Компаративната фолклористика има можности
да ги посочи патиштата на некои мотиви. Но, некогаш е
тешко, има колебања. А има такви сјајни студии, на при-
мер оние што докажуваат дека во некои познати дела на
старата индиска литература го имаат изворот многу моти-
ви во фолклорот на народи и во Европа и во други делови
на светот. Тоа е случај кога нешто што е влезено во писме-
ниот фонд, се спушта повторно во фолклорот. И се прене-
сува и добива ознаки на производ на усната традиција. Еве,
кај нашиот Крчовски се дојдени некои мотиви од староин-
диската литература.
Кај Крчовски? Тоа е интересно.
Конески:
Да. Во неговата книга „Чудеса пресвјатија Богороди-
ци”. Таму има раскази што се содржат во „Панчатантра” и
по различни патишта се пренесувале, се пренесувале и
дошле и до Крчовски. Се разбира, порано биле христија-
низирани тие мотиви, уште во средниот век, па преку не-
кои византиски обработки, па натаму преку словенски
обработки, дошле и до него.
Што би ни говорело тоа? Дека светот, сепак е нешто
целосно, преку комуникацијата на човечката мисла и
човечките дела.
Конески:
Да. Да. Секогаш имало контакти во светот.
413
XVI
/14. 06 .1990/
Критиката и литературното дело...

Интерна поетика... Критика по моде-
ли... Каков литературен критичар...
Тековна и аналитичка критика...
Имате обемно литературно дело. Би сакал да разгова-
раме на тема - критиката и Вашето дело. Какви искуства
сте имале со критиката и критичарите?
Конески:
Мислам, редовно критиката бележела што сум изда-
вал. Има различни искажувања. Некои се правени посери-
озно, со повеќе амбиција, па има и цели книги што ми се
посветени. Јас во основното морам да бидам задоволен од
она внимание што критиката ми го посветувала. Што се од-
несува до замерките што можам на критиката да и ги по-
ставам, мислам дека тие се од таков карактер што, заправо,
сите автори ги поставуваат. Понекогаш критичарите одат
по некоја своја мисла, а го забораваат поводот. Делото го за-
бораваат и ги завлекува некоја нивна конструкција, така
што се губи она што би било нивна основна задача - пред
читателите да го оживеат делото, на некој начин да им го
приближат делото. Не е толку често да може критичатот да
го погоди вистинскиот карактер на една литература. Плус
- има кај критиката и следење шаблони, служење на некои
поетики што критичарот ги претпочита и тие априорни
шеми можат да му пречат на критичарот да ги види вис-
тинските вредности на едно книжевно дело.
414
А дали критиката пропуштила нешто суштествено
за разбирање на Вашето творештво или на одцелна книга, а
што е од значење за неговата потполна оцена?
Конески:
Ако се сумира тоа што сите критичари го кажале,
можеби и нема тука некои големи пропусти. А, ако се земе
одделно секој критичар што кажал, тогаш можат да се забе-
лежат кај некои критичари недостатоци и пропусти, па
можеби и несогледувања на некои битни компоненти на
текстовите.
Може ли некои искажување да наведете поконкрет-
но, било во негатива, било во позитивна смисла?
Конески:
Можам да го споменам она искажувања на моите
преведувачи на англиски јазик, Ана Пенингтон и Ендрју
Харви, во предговорот на книшката што тие ја издадоа.
Мислам дека таму е забележана една работа, тоа е онаа тра-
гичарска димензија на моите текстови, што се сврзува, како
што викаат тие приближно, и со еден светол поглед врз
животот, карактеристичен, имено, за трагичарите.
М ислите дека тоа е така првпат искажано за Вашето
дело.
Конески:
Мислам дека беше првпат. Потоа е искажувано и кај
други автори. Сега, мислам, последниот пат, во книгата
што Ѓорѓи Старделов ја издаде, тоа е речено.
415
А дали од еден критичар имало контрадикторни
оценки за Вашето творештво, или за некое конкретно дело?
Конески:
Не сум забележал во самите критики да имало такви
осцилации. Можеби и да имало? Не знам. На пример, ова
сум го забележал - во една критика за расказите се префе-
рираа кратките раскази. А истиот критичар издаде антоло-
гија на македонската проза и таму се земени, еден или два,
од долгите раскази.
Во процесот на Вашата творечка работа дали постои
некоја маркантна критичарска фигура, од чие дело во опре-
делен момент сте научиле нешто ново и кое Ви било од по-
мош во творештвото?
Конески:
Јас не би рекол дека моето образование во таа тео-
ретска смисла, што се однесува до теоријата на литерату-
рата, е многу систематично. Не е толку систематично. И
затоа можам да посочам повеќе автори што го побудиле мо-
јот интерес, ако се работи за книжевната теорија и
воопшто за теоријата на уметноста, а секогаш сум гледал
некако тие искажувања да ги споредам и со она што е мој
личен опит. И на таа база се создавала онаа моја интерна
поетика. Таа јас доста одамна сум ја создал за себе, а не сум
мислел никогаш специјално да ја искажувам. Во последни-
те години и тоа го направив. Скоро не сакајќи. Повеќе по
порачки од друга страна. Издадов повеќе есеи во кои ја об-
јаснувам својата позиција во однос на теоретските
прашања сврзани со литературата и уметноста.
416
Да, но тоа веќе нема да биде интерна теорија.
Конески:
Да. Јас порано мислев дека тоа ќе си остане само мој
интерен свет и дека нема потреба јас тоа да го соопштувам
пошироко. Повторувам, тоа произлегуваше отаде што јас и
немам нити време, нити амбиција, систематски да се упа-
тувам во прашањата на теоријата на литературата. А и по-
ради тоа јас не можам да изделам некој критичар што со
своите искажувања на мене влијаел во однос на мојата
книжевна практика. Можам сосем слободно да кажам дека
нивното воздејство е така да кажам, од второстепен карак-
тер.
Со Вашите есеи, веќе собрани и во книга, Вие на-
ложувате во нашата средина мошне интересни погледи.
Тие оставаат впечаток на некаква свежина, на извесна нови-
на. Веројатно се во прашање успешно изведените синтези
по ред прашања од литератураната теорија, па како такви
може да се очекува да бидат и пошироко важечки во нашата
литературна ситуација.
Конески:
Јас сум размислувал за тие работи и верувам дека
има кај мене извесни идеи што го привлекуваат внимание-
то на луѓето што се интересираат за литературата. Она,
што би сакал сега да го подвлечам, тоа е дека јас не сум
одел кон создавање на еден строг теоретски исказ. Нити
кон формулирање на некаков целосен систем на погледи,
каде што се е логички подредено по рамништа едно на
друго и едно од друго се изведува. Сето тоа се јавувало по
стимули, повеќе или помалку наложителни во дадени си-
туации, сето тоа било парцијално искажување. А, кога сето
27 417
тоа ќе се собере може и нешто како целост да се насети. Со
таа забелешка дека јас никогаш не претендирам на некаква
оригиналност на своите погледи. За да знае човек дали
нешто ново придонесува треба да има многу голем прег-
лед на тоа што се кажало во дадената област, а јас таков
преглед немам. Ги споменавте изведените синтези по ред
прашања. Ако се земе дека е тоа еден опит и дека е едно
сведоштво лично, тогаш, се разбира, може да има во таа
смисла и во тие рамки, извесни обопштувања.
Овие Ваши есеистички текстови многу се разлику-
ваат од таквите на други наши автори. Вие не ги обремену-
вате со некој потежок научен пристап, со некоја апаратура,
туку напротив. Често Вие тргнувате дури и од некоја анег-
дота.
Конески:
Да. Јас се стремам тоа да му биде интересно и на
читателот, што нема нити време, нити амбиции, па нити
можности да се задлабочува чисто теоретски во таа матери-
ја. А може кај него, ако на тој начин му се сервира нешто,
може тоа да остави трага кај него и да предизвика соодве-
тен интерес. Можеби тука има кај мене и еден навик од мо-
јата професија. На лесен, на сварлив начин да објаснам
некои работи што се малку потешки за разбирање, ако им
се пристапува со специјален јазик.
Нашата современа литература има развој речиси од
половина век. Дали нашата критика ја следеше на соодвет-
но ниво?
Конески:
Ние имаме доста интересни критички текстови. На
времето покојниот Митрев имаше обичај да каже - „каква е
418
литературата таква е и критиката”. И, во тоа може да има
една доста голема мера за оправдание на критиката. Јас се-
пак сметам дека можеби рецептите од некои модерни пое-
тики, и преку други центри, посебно во Југославија, се
чувстувале кај нас во извесни моменти доста силно. И за-
тоа, можеби, една мисла посвежа, што би произлегувала од
опитот на една сосем млада литература, не доаѓала толку
до израз. Тоа би била моја општа забелешка и тоа се одне-
сува и на критиката и на историјата на литературата. Јас,
на пример, никогаш не можам да се согласам со поделбата
на македонската поезија на неколку генерации во еден пе-
риод од само педесет години. Тоа е пример за пренесување
на некои шеми теоретски врз една ситуација кога се созда-
ва млада, сосема млада литература и можат во тој процес да
се насетат некои други интересни моменти. И на нив да се
постави акцентот. А ако се сведе тоа на една крута шема, на
еден класифиционен шаблон, тогаш се губи нешто од
свежеста на самиот литературен процес.
Можеби тие генерациски разлики ги наоѓаат во са-
мата литерарна материја?
Конески:
Знам, само, тоа толку се испреплетува што не можат
после да излезат на крај, бидејќи некој од постарата гене-
рација во натамошниот свој развој доживува извесни тран-
сформации. Не останува таму кај што бил. Некој од
помладата генерација се враќа кон модели што можеби се
пребрзо прогласени за стари.
Во поезијата, прозата, драмата, творечки се вклучија
и нови генерации кои донесоа дела на завидно ниво. Сме-
тате ли дека и во литературната критика дојде една нова
27
* 419
генерација, која ги поставува своите барања спрема литера-
турата, која изградува свои принципи на вреднување?
Конески:
Па, има новини. Имаме сега, очевидно, пројава на
контакти со современи движења, со светската критичка и
теоретска дејност. Да речеме, се чувствува воздејството на
школите, на структурализмот, на пример. И секогаш оста-
нува забелешката, онаа што веќе ја дадов, дека може да се
претера во примената на принципите на тие школи врз ед-
на ситуација конкретна што се разликува веќе по тоа што
имате појава на една млада литература. Проблемите на ли-
тературите со доста големо минато и доста голем опит, ду-
ри и нивните кризи и барањето излез од тие кризи, се
пренесуваат како нешто што автоматски би важело и за
младата литература. А тоа не мора да биде потребно и не
мора да биде така. Секогаш треба да се води сметка за објек-
тот што го изучуваме, во случајот за еден литературен про-
цес и за неговите специфики. А општите шеми се многу
потребни за ориентација но во нивната примена треба да
се најде мерка, што му одговара на конкретниот предмет.
Дали понекогаш ве опфаќа впечаток дека кај извесен
дел од нашата критика толкувањето на едно дело се прави
на начин кој не им е достапен на поширокиот круг љуби-
тели на литературата?
Конески:
Тој може и да не биде достапен за луѓе што не се до-
волно начитани во литературната теорија и што можеби
терминологијата на некои нови правци во таа област не им
е блиска. Не е во тоа проблемот за мене, зашто човек ако са-
ка да си даде труд и тоа ќе го совлада. Проблемот е таму
што, да речеме, една поставка на тие теории се зема како ва-
420
лидна стопроцентно. Не се поставува прашањето за нејзи-
ната релативна вредност и таа поставка се применува на
едно конкретно литературно дело. И тоа се оценува не по
вредностите што ги носи само по себе, ами по тоа - дали
одговара на моделот. Да речеме, се избира еден модел на
песна, лирска песна. И тој се претпочита. Се што не се
вклопува во тој модел може кај некои критичари да биде
валоризирано како послабо, понесоодветно спрема она што
би било барање на современиот литературен тек, процес.
Во тоа е главната работа. Моделите се многубројни. Еве да
речеме, некој научил од некаде дека песната треба да биде
многузначна. /Се смее/. А заборавил дека песната треба да
има порака. Таа треба да биде многузначна преку пораката.
А не многузначна така да не се знае што кажува. Нели? /Се
смее/. И, такви критичари повисоко ја поставуваат една пес-
на од која не може човек никаква порака да добие, бидејќи
ја нема, отколку една песна, што носи определна интерес-
на порака и што во контакт со читателите треба да стане
многузначна. Оти истата порака не е сосем иста кај раз-
личните приматели на пораката.
Можеби понекогаш се и неизбежни таквите несоод-
ветни толкувања?
Конески:
Можам и други примери да дадам. Еве, во врска со
исповедната поезија. Значи, се зема модел да не биде пое-
зијата исповедна. Ако е и исповедна веќе автоматски е таа
од втор ранг. А всушност мислата на таквиот критичар е од
втор ранг. Зашто тој прво треба да го постави прашањето -
што е тоа исповедна поезија? Па тогаш може ќе дојде до
заклучок дека и не може да има поезија што не е исповед-
на. /Се смее/. А тој има своја шема и кога оценува многу
благонаклоно извесни текстови, сепак тоа го става како да
се знае, еве, ова е добра поезија, ама, не од „А” катерогија,
ами од „Б” категорија, бидејќи е исповедна. Но, не е работа-
та во тоа дали е нешто исповедно или неисповедно, ами да-
ли вреди или не вреди такво какво што е.
Во таа смисла може ли да се рече дека критиката е на-
ука?
Конески:
Јас во тоа не би влегувал. Тоа е еден таков жанр што
содржи и елементи на научен пристап и елементи на не-
повторливо моментално доживување во контактот со даден
литературен текст. Па, има и различни видови критика и
тоа, се разбира, е предмет на теоретска дискусија.
Секако, сте замислувале еден идеален критичар.
Според Вас каков треба да биде еден критичар, кои особи-
ни треба да ги има?
Конески:
Тој треба да ја чувствува литературата. Треба да е
човек способен со симпатија да му пристапува на текстот.
Тоа е едно големо својство за критичарот. Јас мислам дека
човек што е мрзоволен, циник, не е најпогоден тип на кри-
тичар. Тој треба со симпатија да пристапува кон текстот.
Натаму, треба да има способност на идентификација, ама
себеси да му се потчини на авторот, а не обратно. Зашто
има еден метод на идентификација кога субјектот што ја
врши таа идентификација, авторот го зема за објект и го
потчинува под својата личност и на тој начин може и да го
разруши интегритетот на авторот. Јас мислам дека е голе-
ма храброст и големо својство да пофалиш туѓ труд. И,
еден тип на генерозен критичар, јас мислам дека е најдо-
бар тип. Се разбира, не на млак, сентиментален критичар
422
ами генерозен во смисла на тоа кога ќе сети нешто добро,
да го совлада оној отпор, што кај секој човек се јавува, отпо-
рот спрема признавањето на туѓи вредности.
Во што би се состоеле разликите во оценувањето на
едно литературно дело меѓу тековната и аналитичката
критика?
Конески:
Јас многу не сум размислувал за тоа и не знам колку
ќе биде средено ова што ќе го кажам. Аналитичката крити-
ка треба во некаков поширок распон да ги разгледува фено-
мените. Тука моменот на споредување и на валоризација е
многу поприсутен визави на повеќе ориентири. Тоа е исто
како, да речеме, да тргнете да одите во некој планински ма-
сив, па совладувате една кота, друга кота, овој врв, оној врв.
Ви се чини дека нема повисок врв од оној што е пред вас.
После може да дојде уште повисок. А ова, што е дневната
критика, тоа е реагирање моментално. Јасно, секогаш со
тој бекграунд, со тој фон што го поседува критичарот. И,
кога не го истакнува тој фон, јасно дека тој не го поставува
делото во некаков вакуум. Но при аналитичката критика
фонот, па и историската димензија, мора да бидат многу
поприсутни, отколку при дневната критика, каде што може
само да се подразбираат.
Дали Ви се чини дека во последно време кај нас таа
дневна актуелна критика некако многу не се практикува.
Или, се практикува само од мал број критичари?
Конески:
Веројатно е така. Судам по тоа што климата кај нас,
духовната клима, не е погодна за критиката. Критичарите
се изложени на многи притисоци кај нас. И затоа мнозина
423
може да бегаат од дневната критика, бидејќи таа ги доведу-
ва до ред конфронтации, непријатности за нив, и да одат
или во обработка на поопшти теоретски теми или да се
ориентираат кон минатото, или, ако водат дневна критика,
да ја сведат до некои компромиси, до некои искази што
можат да се толкуваат и така и вака, до малку пофалување,
малку покудување, без да се добие сумата, без да се знае на
што сме. Климата е таква. Јас не ја наоѓам тука кривицата
во критичарите. Ние, речиси и немаме научна критика. Таа
е во повој. А ја немаме затоа што ако човек биде појасен во
искажувањето на своите становишта, тој често пати ќе би-
де подложен како личност на многу горки испитувања од
страна на оние што се чувствуваат засегнати од критиката.
И така, излегува понекогаш дека во мракот сите мачки се
црни. И она што вреди и она што не вреди, сето тоа добива
исти признанија, особено при овие безбројни промоции
сега што се прават, човек и не знае навистина каде да ја нај-
де мерата, дали има некаква скала во тие вреднувања.
Па токму затоа мислам дека е потребна дневната кри-
тика, која што во првиот момент на оваа позголемена про-
дукција што ја имаме последниве години, излегуваат
годишно десетици, па и стотици книги од наши автори, ќе
прави едно расчистување, барем според своите сили и сво-
ите сфаќања. Нели?
Конески:
9
Да, тоа е потребно. Јасно. Затоа и има таква критика,

а овде ова што го говориме објаснува зошто кај нас ја нема
во доволна мера. Можеби е така и сегде во светот. Но, кај
нас, особено нашата средина, нема ни традиција, па нема
ни еден спонтан, автоматски избор кај самата публика, да
знае дека нешто спаѓа, во регионот на вистинските вред-
ности, а нешто не спаѓа. И веќе со самото тоа да му го олес-
ни на критичарот искажувањето.
424
Треба ли критичарот, сепак, да биде не толку радика-
лен во изнесувањето на своите оценки и судови, а повеќе да
му ја препушти можноста на читателот да го доживее ли-
тературното дело, да го открива на свој начин?
Конески:
Да, тоа е јасно. Тоа е онаа теорија на рецепцијата на
книжевните дела, познат феномен дека читателот е акти-
вен учесник во восприемањето и толкувањето на книжев-
ниот текст. Па затоа и се пишуваат тие дела. И, може еден
текст да доживува ред метаморфози во процесот на таа ре-
цепција, со активното учество на читателите, со тоа што
тие во него откриваат страни што се за нив важни. Или по-
веќе важни отколку можеби и за авторот.
Колку може критиката во определен момент да и да-
де замав, полет на една литература, а колку пак може да го
запре нејзиниот развој да го обезглави највредното во неа -
творечкиот немир и иновантниот порив.
Конески:
Може, може да помогне. Тука е една работа непред-
видлива. Се случува да има некаков момент во развитокот
на една литература, кога дури и поголема група на активни
критичари навистина внесува многу, еден важен поттик во
развитокот на литературата. Истапува со идеи што ја
влечат литературата напред. Па потоа доаѓа стагнација,
пад и така натака. Во сите духовни дејности е таков
случајот. А подборот и целиот тој стек на околности што
доведува до резултатен подбор е непредвидлив често пати.
Еве и во науката. Имате генерација во дадена научна област
блескава, потоа доаѓа стагнација, доаѓа тоа нешто што е
425
просек. Па треба да се нека пак да дојде нов пробив на
свежата мисла. Често пати во се, во сите духовни дејности,
а веројатно и во други области, има појава на некое за-
кожурчување. Дури и на некакво обезличување, ако се рабо-
ти за институции. Паѓање до нивото на просечност. И,
тогаш се јавува потреба духот да се сели. /Се смее/. Но, за
тоа треба време. И треба да се најдат луѓе што таа селидба
ќе ја преземат.
Во откривањето и вреднувањето на нашето литера-
турно минато мислам дека имате доста направено, и тоа
преку еден критички однос од еден посебен агол, со низа
нови погледи. Секогаш, кога ќе се појават тие Ваши тексто-
ви, се гледаат тие новини во откривањето на состојбите и
личностите од минатото.
Конески:
Еден автор, само ако има време и ако е свикнат малку
и со еден научен пристап може доста добри работи да даде
и во областа на критичката проценка. Било за современи-
ците, било за минатото. Тоа е позната работа ако станува
збор за писателите, на пример, што не се критичари по по-
зив, а повремено се искажуваат за некои литературни поја-
ви или за одделни автори. Се разбира, ако човек има и
некаков навик да ги систематизира фактите и да применува
научен пристап, тогаш резултатот, посебно во однос на
оценувањето на појавите во минатото, е многу повидлив.
И, ако јас нешто сум направил во тој поглед, тоа се должи,
прво, на тоа што како автор, не разликувајќи се од другите
автори, јас сум и внимателен читател. И уживам во тексто-
вите на други луѓе. А како научен работник јас сум свик-
нат некако во пошироки рамки да ги сместам појавите
сврзани со дадено дело, со дадена личност и евентуално да
се добие впечаток таков како што Вие велите, впечаток на
еден нов поглед врз една личност или врз дадена епоха.
426
За многу работи Вие прв сте проговориле. Да го спо-
менам, како пример, она за стилот на Цепенков. Јас не се
сеќавам дека за тоа некој пред Вас зборувал. А тоа е многу
важна работа, за онаа изневера негова на стилот на народ-
ната приказна. Или, кога го анализирате творештвото на
Точко, самите нагласувате дека не треба да се очекува кри-
тичка анлиза на неговите текстови, а сепак правите една
своевидна анализа.
Конески:
Да. Да. Тоа е на оваа база пред малку што ја истакну-
вав. Јас правам, заправо, портрет. Тоа е на половина работа
на прозаист, а на половина е работа на критичар. Од она
што го читаме од даден автор, а и не заборавајќи го она
што е наша оценка за него како за појава, за човек, да созда-
деме еден лик. Затоа јас и ги земам тие текстови под општ
наслов „Ликови”. Може да се земе дека тоа е на половина
белетристички пристап. По тој начин јас сум се осмелил
да пишувам и за сликарството. Ама само по тој начин. А не
како човек што го познава јазикот на сликарството и што
може стручно да се искажува за него. Јас пишував особено
за Лазар Личеноски една поголема работа. Тоа е портрет.
Книжевен портрет на еден уметник. Една форма што мене
ме ослободува од борчот што мора да го понесе врз својот
грб човек со амбиција да се искажува стручно. А ми дава
можност, сепак во ликот на тој уметник, да откријам некои
работи, што можеби не можат да ги видат и оние што нај-
добро го познаваат неговото сликарство. Тоа е некое беле-
тристичко доживување на материјата.
Мислам дека послободно се движите во едни такви
рамки. А дали во некои разгледувања на Вашето дело е на-
гласена и оваа страна од Вашата работа?
427
Конески:
Јас милам дека не е. Јас мислам дека воопшто не се
ни моите есеи забележани. Односно, лично јас им давам
поголемо место во рамките на тоа што сум го напишал, от-
колку што тоа критиката им го дава.
Ми се чини дека во „Ликови и теми” првпат се собра-
ни овие поатрактивни теми. Во моментов сега, не се
сеќавам на каков одек наидоа тие?
Конески:
Кога пишуваат за мене, главно за поезијата
пишуваат, дури и за прозата, иако таа по обем не зафаќа го-
лем дел. А за есеите се искажуваат позитивно, само, ми се
чини дека не ги земаат, барем не пошироко, во фокусот. А
може таму да се откријат погледи не само што се однесу-
ваат на литературата, туку и на други појави. Ако сакате
еден состав и на политички погледи. Секогаш луѓето са-
каат да им се даде нешто преџвакано, па да извлечат за себе,
евентуално, од она што го кажувал човек, нешто што е во
дадена област присутно и претставува нешто. Еве, вчера
еден ми вели - па, добро би било ти да се искажеш за ова, за
она. А за тие работи јас сум се искажал, само никој не ги
читал. Односно, и ако ги читале, не обрнале на тоа внима-
ние. Тоа е реалната ситуација. Вели, сега се се обезвредну-
ва. А јас сум го напишал есејот „Константи” за Кочо Рацин
уште седумдесет и не знам која година беше. И јас кажувам
што значи тоа, што значи чување на веројатностите во ед-
на традиција. А од тоа не се извлекува заклучок, конкретно,
ако сакате, и за политичкото поставување во даден момент.
Ете, сега, не може човек кога на некого ќе му притреба да
му прави тези во пет точки, како треба да постапува. Тоа
човек го направил со јазикот што му е нему својствен. Не
ми е мене својствен јазик, да речеме, на публицист. Мене
428
ми е својствен јазик на писател. Јас на тој начин сум го ис-
кажал она што треба да биде некое мое становиште наспре-
ма, не само на литературни појави, туку и наспрема некои
социолошки појави.
429
XVII
/17 и 18.04.1990/
Дарба за водење разговор... Трајна

потреба на човекот за комуницира-
ње... Обновување на јазикот низ пое-
зијата... Новиот опит е сврзан со
именувањето... Грижа за јазикот...
Балкански јазичен модел... Совреме-
но нивелирање на јазиците... Се бра-
ни ли родниот јазик... Јазична
алергија... Лесно и тешко учење на ја-
зици... За совршеноста и не-
совршеноста на јазиците... Омало-
важување на туѓ јазик... За негирање-
то на македонскиот јазик... Постојат
ли вештачки јазици... Како се усвоју-
ваат јазиците... Жаргони, сленгови...
Што е тоа јазик?... Шеми на традици-
оналното искажување... Клишиња на
исказот во журналистиката и во јав-
ната комуникација...
Во овие наши разговори Вие говорите течно, ло-
гично, духовито. Но, овие својства при говорењето не ги
430
поседуваат многумина. Како се постигнува човек без
тешкотии да се изразува, да постигне повисок степен на
нијансирање на емоциите и поголема прецизност и при-
влечност при комуницирањето со собеседникот?
Конески:
Тука треба да има во самиот човек некоја дарба за во-
дење на разговорот. Треба да има и уживање во тоа. А треба
да има и напор да се усовршува нашиот јазичен израз. Тоа
се прави во секоја средина. И во патријархалната и во сов-
ремената. Ние имаме речити луѓе во нашата патријархална
средина многу, а зависи од крајот, од местото. Некаде изра-
зито се негува усната традиција. Просто на човека му е ми-
ло да слуша луѓе што се обучувани во таа усна традиција.
Тука има една обука. Тоа не е дадено така само, без усвоју-
вање, без напор, без учење. А во современиот свет, особено
во средина што сега се амбицира да го постигне културно-
то ниво, таа задача станува посложена, бидејќи треба да се
усвои еден начин на искажување што не се сведува само на
она што ни го нуди усната традиција, ами еден начин на
изразување пригоден за современите содржини.
Во што е сложеноста на таа „задача”?
Конески:
Па, тука треба човек, при услов да умее интересно да
раскажува, да не е досаден, да е комуникативен. При тој
услов тој треба да вложи многу напори, за да ја усовршува
тогаш таа кај него некаква елементарна дарба, треба многу
да чита и многу да слуша и да знае да избира. И по тој
начин, нели, да го постигне она рамниште што се претпо-
лага за настапот на еден образовен човек во современиот
свет.
431
Веројатно Вам Ви е познато, има квалификувани луѓе
кои сосема одговорно тврдат дека не само кај нас, туку и
пошироко, во светот, владее таа криза на јазикот, то ест ед-
но застрашувачко и сеопшто снижување на писменоста. Се
наведуваат примери, да речеме, дека дури и во една Амери-
ка, голем број луѓе разговара со стотина зборови, децата го
завршуваат школувањето, а не знаат добро ни да читаат. Не
се читаат делата на прочуените писатели, туку нивните
стрипувани романи. Тука може причини да се наведат:
влијанието на масмедиумите, коишто го пасивизираат
човекот и така натака.
Конески:
Тоа е така, очевидно, штом така го опишуваат луѓето
што ја познаваат ситуацијата во одделните региони на све-
тот. Очевидно дека некаде диктатот на таканареченото
потрошувачко општество ја осиромашува човековата
личност, го испразнува човека. И, како душевно празен
еден таков човек не може ни да биде богат во содржините
што ги искажува. Во други региони можеби преголемиот,
преостриот политички притисок ги тера луѓето да се само-
контролираат во искажувањето до таа мера што навистина
од сето тоа страда нивниот јазичен израз. Тука се многу
сложени патиштата за да се излезе и од едната и од другата
ситуација. Само две ситуации посочивме како типични.
Треба многу напори. Често пати тие напори, јасно, не зави-
сат само од единката. Тоа сето зависи од развитокот на
општеството во целост. Јасно е дека во современиот свет
шанса да се искажува побогато има оној човек што по по-
веќе канали добива информација. Затоа е многу важно поз-
навањето на туѓи јазици, читањето на литература од
различни делови на светот. Не само на убава литература,
ами и на друга литература. Или слушање на емисии, од
кои се добиваат потребни информации, за да може човек
самите содржини што го окупираат прво него, а сака да ги
пренесе на другите, да ги искаже на еден побогат и поадек-
ватен начин.
432
А дали веќе исчезнува некогашниот тип на говоре-
ње, на раскажување. Оној, така да го наречеме селски тип,
или градскиот, занаетчискиот, еснафскиот. Освен литера-
турата како никој друг да не е заинтересиран да го негува
својот начин на говорење. Да речеме, политиката секојдне-
вието го шаблонизира. Дали ќе дојде моментот на едно
крајно осиромашување, односно на едно унифицирање во
изразот?
Конески:
Тука,/се смее/ не можеме прецизно да предвидуваме.
Како ни во се друго. Прашањето, ако сакаме да го постави-
ме покоренито, заправо би се сведувало на предвидувањето
на иднината на човештвото. Тоа што се губат некои стило-
ви на раскажувањето, тоа не е битно. Битно е дали се јаву-
ваат и нови стилови. И дали има една јазикотворечка
активност. Инаку, би било многу лошо да се остане на
оние традиционални, веќе изживеани говорни стилови.
Тоа би ја оковало мислата. Па и, да кажам, би се јавило како
пречка во ослободувањето на личноста и во нејзиното са-
мопотврдување. Бидејќи, се што е типизирано и се што до-
било еден облик, донекаде веќе скаменет, поставува
граници на личното доживување и на реализирањето на
сушноста на еден индивид. Дали светот ќе се развие така,
што ќе оди кон се поголемо душевно испразнување, осиро-
машување, или не - тоа е прашање на кое не може еден
лингвист да одговори. Секогаш, се вели и во лингвистика-
та, јазикот ја дели судбината на своите носители.
Во песната во проза „Разговор” рековте дека моноло-
гот не суштествува. Монологот е измислена работа. Дали
современиот човек го носи, сепак, тој тежок товар на моно-
логот?
28 433
Конески:
Јас мислам дека тоа што сум го тврдел во тој текст
стои и она што го викаме монолог се состои од многу внат-
реш ни гласови, што еден со друг се надвикуваат, се убеду-
ваат, си пречат и така натака. Комуницирањето за човека е,
да кажам, како водата за рибата. Човек не може да живее без
да стапува во контакт со другите луѓе. Многу е тешко за
човека да биде осамен. Осамата е, можеби, една од најголе-
мите несреќи на современото општество. Бидејќи е така,
потребата на човека да комуницира е трајна А како може
да се реализира во дадени околности, тоа е друго прашање.
Некои викаат дека се најосамени и најжелни за комуника-
ција денеска луѓето во метрополите. Тоа е еден социо-
лошки проблем. Јас донекаде знам дека е така, бидејќи, еве,
се сеќавам кога бев во 1961 година во Америка, и по хотели,
и по вагони во возовите, среќавав, обично повозрасни луѓе.
Обично тоа беа жени постари, толку желни за разговор,
што иако јас ги уверував дека не говорам англиски, тие ме
уверуваа дека говорам доволно, само за да можат да разгова-
раат со мене.
Тие имале голема потреба да разговараат со некого.
Конески:
Штом е потребата на луѓето за комуницирање таква,
ние треба да бидеме сосем сигурни дека зборот останува
основно средство на човековата духовна акција, на неговата
афирмација како личност. Независно од тоа што ред други
медиуми можеби ја ограничуваат потребата чисто кванти-
тативно од таква употреба на зборот како што тоа било по-
рано во деветнаесеттиот век или во поранешните епохи. И
во однос на уметничкото творење зборот останува, за мене,
јас сум во тоа уверен, основно средство и тој не може да би-
де изместен. Тој може да добие само некои подруги грани-
434
ци во употребата, од новите средства на комуникација. Зап-
раво, и тие средства не можат да се реализираат без гово-
рот. Можеби сега во ова време во кое ние живееме и
натаму, се помала е потребата да се пишуваат големи рома-
ни, трилогии, тетралогии и така натака, ама искажувањето
преку зборот останува сепак основна потреба на човекот. А
се друго, дали изразот ќе зрее, ќе добива во квалитет или ќе
осиромашува, зависи од судбината на човештвото како так-
во.
Говорењето во клишињата е знак за униформиранос-
та на средината, на животот. Се верува дека поетот му ја
враќа на говорот чистотата, изворноста. Во наше време кол-
ку може една вакво верување да биде ефикасно, т.е. обнове-
ниот јазик да се врати на сцената на животот?
Конески:
И јас мислам дека поезијата врши актуализација на
говорот, го ослободува говорот од клишињата. Но, кога го-
вориме за обновување, за освежување на говорот и за улога-
та на поезијата, односно на литературата во таа смисла,
треба да водиме сметка дека обновувањето не може да се
врши само на планот на изразот или на јазичниот план во
потесна смисла Не може обновување да има без обновува-
ње на содржините. Тоа е основното. Обновувањето мора да
оди на тие два плана: нови содржини и за тие нови
содржини нов исказ. Грешката на многу правци модернис-
тички во дваесеттиот век се состои во тоа што тие мислеа
дека само на планот на изразот можат да извршат обнову-
вање. Не може. И дури мислеа дека може тоа обновување да
го извршат со херметички текстови. Тоа значи да нема
содржина, а да има обновување. Тоа е нонсенс. Никакво
или сосем површно артистичко обновување имаме таму ка-
де што се експериментира само со јазикот како таков, без
врска со содржината.
28* 435
Јазикот и говорот се средства кои човекот во опре-
дселени ситуации ги заменува со други средства: разни
знаци, симболи, мимика, гестови. Се јавуваат ли тие како
збогатување на изразната моќ на човекот?
Конески:
Се разбира. Има различни системи на знаци. Најба-
нален пример што се дава тоа е оној, простиот систем на
сигнализација во сообраќајот, семафорите: црвено, жолто,
зелено... Имаме знаци од маса други области. Да речеме,
цвеќињата како знаци. Ако носиме црвени ружи некому да
му дадеме, тоа пренесува некоја друга порака, а друга пора-
ка смислуваме ако носиме жолти ружи. Сето е тоа
вклучено во некои конвенции во општеството и такви сис-
теми од знаци има многу. Јазикот е само најсложен таков
систем од знаци, најкомплициран, најбогат. А инаку такви
системи има многу. Да речеме, обичаите сврзани со кален-
дарот годишен. Сето тоа претполага и будење на некои ре-
акции што се разбирливи не само за еден човек, ами за
поширок круг. Еве, денеска е трет ден Велигден. Самиот
тој Велигден, да речеме, за една христијанска средина, не
само што претставува, ами што значи како знак? И како по-
вод за споделување на ред содржини, коишто и не мора да
се искажуваат секогаш со зборови? Може со палење свеќи,
со црвени јајца... Сето се тоа некои системи од знаци. Како
што викаат семиотичарите, човекот е окружен од знаци.
Ние сме окружени од знаци, ние живееме во такво ок-
ружение.
Во тие системи од знаци секако спаѓаат и гестовите,
мимиката. Еве, Вие зборувате и со рацете обликувате некои
форми, што се дополнување на зборовите.
436
Конески:
На таа база може и дури човек да има уметнички из-
раз, пантомими. Гестовите се многу важно средство за раз-
бирање. Често пати гестовите се доволни за разбирање
таму каде што има желба да се разберат луѓето и кога не ко-
муницираат на ист јазик. Не можат да се разберат на друг
начин, можат со гестови.
Но, сепак, човечкото искуство се искачило на повисок
степен, преточувајќи се во јазик. Како станало тоа?
Конески:
Ако говориме за искуство, тоа значи дека човекот ос-
воил некои содржини, дошол до некои сознавања открил
нешто и нормално е да се потруди да го искаже тоа, да го
соопшти на другите. И заправо, дури тогаш може и да се
тврди дека тој дошол до нова содржина. Јас како професор
имав една максима. Ако не можам на студентите нешто
јасно да им прикажам, значи и мене уште не ми е тоа јасно.
Јас се трудам да вклучам резултати од мојот најнов опит во
комуникацијата, да соопштам до што сум дошол. Тоа не
можам да го направам без да ги именувам работите, без да
им дадам јазичен израз. И дури кога ќе го сторам тоа, и за
мене станува јасен тој опит, неговата содржина. Едното со
другото е толку тесно поврзано, што јас не можам да ги
разделам тие две страни. Дури ми обрнале внимание луѓе
од народот за едно верување. Ако имаш некое лошо насету-
вање, ако нешто те мачи, немој да го именуваш тоа. Се ду-
ри не го именуваш во твојот сопствен опит, тоа е нешто
аморфно, едно аморфно чувство. Уште тоа не е факт на тво-
јот опит. Ама, ако го именуваш, тогаш ти како да си го
оттиш ил грнецот со злиот дух и веќе нешто станува факт,
што не би морало да добие таков статус. Усвојувањето на
437
нов опит толку е тесно сврзано со тоа, со именувањето, од-
носно со јазичниот израз.
Тој јазичен израз како да станува некоја физичка, ед-
на објективна реалност... Да речеме, онаа приказна со
мечката и јагленарот. Од раната не останал никаков белег,
а зборот се уште ја пече. Дека смрдела.
Конески:
Да. Да. Јасно. Зборот го претвора во објект и за дру-
гите она што било можеби за нас само едно субјективно
чувство првобитно, едно субјективно доживување. Кога ќе
се именува тоа, тогаш дури таа содржина добива статус на
објект и за нас. Ние можеме тогаш тоа да го разгледуваме
како нешто објективно дадено и за другите.
А дали јазикот е такво средство кое можеме да го об-
ликуваме според нашите желби?
Конески:
Јазикот секогаш бара општествена санкција. За да
стане нешто факт на јазикот, тоа треба да биде усвоено во
општството. Спрема тоа, тоа не исклучува, ами дури и
претполага учество на одделните говорители на јазикот.
Да речеме, ако се работи за една иновација, за некој збор,
нова комбинација на зборовите, но сето тоа мора да добие
општествена санкција за да стане факт на јазикот. Инаку,
ако не добие таква општествена санкција, тоа е една, како
што се вели, оказионална јазична форма и за неа е одгово-
рен само оној што ја создал. И тој не треба, а тоа го прават
некои писатели, да смета дека речниците се должни да ги
нотираат нивните иновации.
438
При ова се поставува прашањето за грижата за својот
јазик, за неговото зачувување, обликување и развивање.
Конески:
Во секоја средина се полагаат грижи за јазикот. Дури
се говори и за таканаречена јазична политика. Од зрелоста
на средината зависи како ја води политиката воопшто, па и
јазичната политика. Без политика не може да се живее, ама
таа може да се води и добро, и здраво и катастрофално. Па
спрема тоа не е автоматски решено дека јазикот ќе има
полза од тоа што некои за него сакаат да пројават гриж а
Зависи колку се тие способни таа грижа да ја положат.
Освен овие свесно насочени фактори за влијание врз
развојот на еден јазик, што е она и во самиот јазик под-
ложно на еволуирање?
Конески:
Тука се излегува, ако се работи за тие иманентни
фактори, од некои суштествени карактеристики на систе-
мот. Секој јазик претставува посебен систем и по тоа се
разликуваат јазиците еден од друг. И зависно од каракте-
ристиките на тој јазичен систем во дадена средина дури
може да се очекуваат некои пројави на развитокот на даде-
ниот јазик. Значи, има внатрешни фактори или, така да ги
наречам, внатресистемски фактори и има надворешни фак-
тори. И, тие можат да бидат од различен карактер.
Различните средини создаваат различни јазици, па
макар потеклото да им е од ист корен. Кои се тие надво-
реш ни фактори, што влијаат врз развојот на еден јазик?
439
Конески:
Кои се тие фактори? Тука многу важна улога игра
меѓујазичниот контакт. Да речеме, јазиците на балканската
средина влијаеле еден на друг до таква мерка што дури се
говори за еден многу близок модел, реализиран во тие ја-
зици, балкански јазичен модел.
Иако не се од исто потекло.
Конески:
Независно од потеклото, може еден модел да се
афирмира на различна јазична материја. Како што може
еден архитектонски план да се реализира во различни гра-
деж ни материјали. Исто се случува и со јазиците во регио-
ни каде што има комуницирање низ вековите, во кои се
реализира еден тип цивилизација, еден начин на живот,
еднакви обичаи се создаваат, а и промени можат да наста-
нуваат сврзани со нови појави во тие сектори на животот.
Да речеме, ако мислиме на Балканот, една важна промена
за словенските јазици е вклучувањето во византиската сфе-
ра, односно во христијанската цивилизација. Во времето на
доселувањето на Словените. Друга важна промена, сврзана
со навлегувањето на нови цивилизациски текови, имаме со
доаѓањето на Турците и ширењето на исламската или ори-
енталната цивилизација. Трета важна промена имаме со
вклучувањето, еве да речеме, ако се задржиме на Балканот,
на нашите краишта во современите светски текови, во ев-
ропскиот современ начин на живот. Сите тие историски
моменти придонесуваат и за соодветни промени во јази-
кот. Особено во неговиот речник, кајшто промените нај-
лесно се вршат. Но и во други односи. Ние денеска можеме
и во синтаксата да зборуваме за извесна европеизација на
јазиците. Бидејќи преведувањето, учењето на туѓи јазици,
примањето на ред зборови и синтагми од другите јазици,
постепено доведува до нивелирање и на писмените јазици
440
во различните европски земји. А тие јазици инаку се бази-
раат на народни говори од различно потекло.
До кој степен би се вршело тоа нивелирање? Имаме
термини што се изедначени во сферата на некои совреме-
ни активности. Но, дали на тој притисок се изложени и
емотивните состојби?
Конески:
За некоја нивелација има можност во сите сфери. Да
речеме - преведувањето на литерарни дела придонесува
ред работи да се пренесуваат од една средина во друга. Пр-
во, како содржини од опитот, во врска со тоа да се доаѓа и
до некои јазични доближувања во изразот. Вие знаевте што
значат, да речеме, во литературата одделните правци,
одделните поетики. Сето тоа донесува и некои аналогни
решенија во различни јазични материи. Но, јасно, тука
има разлика. Друго е научната терминологија, а друго се
овие содржини на духовниот живот, па и на секидневниот
живот. Друго се оние содржини што претставуваат и пред-
мет на литературата. Да речеме, ако зборуваме за поетиката
на романтизмот или за поетиката на симболизмот. Прво,
тие поетики имаат некој корен во извесни средини. Па и се
шират. Па тоа ширење очевидно значи и пренесување на
некои начини на искажување. Романтичарите поинаку се
искажуваат од симболистите, футуристите поинаку од ро-
мантичарите и така натака.
Дали во самата природа на некој јазик е да изумре
или пак за тоа се решавачки некои други фактори?
Конески:
За тоа решава историјата. Ние рековме дека јазикот ја
дели судбината на народот. Инаку, самиот јазик по себе не
441
содржи клици на умирање. Некои народи исчезнуваат од
историската сцена со тоа и нивните јазици. Некои народи
се трансформираат во други народи. Имате еден јазик да
даде почетоци на цела јазична група. Сето тоа станува во
историјата. И, се разбира, тука не е во прашање јазикот,
ами е во прашање историјата на носителите на тој јазик.
Пред малку зборувавме за грижата за јазикот. Според
Вас еден јазик на кој фронт посилно треба да се брани? Во
лексиката или во синтаксата?
Конески:
Мене ми е тој израз „да се брани” малку несвојствен.
За мене е основно дали еден јазик е средство на една духов-
на жива активност? Како таков тој нема од што да се брани.
А ако тој не е средство што служи за изразување на една
таква духовна активност во една средина, пак нема зошто
да се брани. Тогаш не е ни способен за функцијата што му
била наменета. Средината што сака тој јазик да го активира
како средство на современо општење и творење, да биде
способна за тоа. Ако не е способна, тогаш зошто е тој на-
пор?
Одделни луѓе, па и пошироки средини мислат дека
некои јазици се милозвучни, пријатни, дури и „музикал-
ни ”, а други пак „тврди”, рапави и така натаму. Може ли,
според Вас, вака да се гледа на јазиците, или е тоа некое
приватно, лаичко чувствување на јазиците без некоја посе-
риозна основа?
Конески:
Мене ми е тоа познато. Се тврди дека еден јазик е по-
милозвучен од друг, но сето тоа е многу сврзано со некои
индивидуални становишта, субјективни чувствувања. Всу-
442
шност, како што можеме да правиме разлика меѓу му-
зичките инструменти, а не можеме да кажеме дека добар
мајстор не може да свири на даден инструмент, кој и да
било. Така исто и во однос на јазиците. Многу значи кој го
употребува јазикот. И тука навлегуваме веќе во областа на
стилот. Било да е тоа говорен стил или стил во писмениот
јазик. Ако еден спикер добро говори, ако неговиот глас е
пријатен, ако она што го кажува звучи промислено од
стилска гледна точка, тогаш вие имате еден впечаток убав
од дадената реализација на конкретниот јазик. Истиот тој
јазик во устата и под перото на некој друг може да звучи
очајно. /Се смее/. Нам ни е дадена можноста за подбор на
јазичните елементи. Подборот на јазичните елементи -
тоа и ја чини основата на стилот. Ако човек не знае во сво-
јот јазик да направи еден соодветен избор на елементите,
соодветен, адекватен и на она што го кажува, тогаш јази-
кот, така да кажам, потфрла. А, ако знае тоа да го направи,
тогаш јазикот, дури и со некои својства што можат некому
субјективно да му звучат како не дотаму пријатни, може да
создаде добар впечаток.
А кога станува збор за другите јазици?
Конески:
Тоа е многу субјективна работа и често пати ни се
чини помилозвучно она што ни е поблиску, со што сме
свикнале ние.
Добро, да речеме, близок ни е и албанскиот и унгар-
скиот јазик. Но унгарскиот јазик како да има некоја инто-
нација...
443
Конески:
Оние што унгарскиот го знаат веројатно тој многу
убаво им звучи. А особено на оние што тој јазик можат да
го доживуваат преку убавите стилски обрасци, на пример,
преку поезијата на Петефи. Јас се сеќавам дека нам, на
пример, пред војната, кога бевме студенти, англискиот ја-
зик ни звучеше многу чудно. А, еве сега сме ние истите. И,
сега ни звучи многу помилозвучно, бидејќи веќе сме свик-
нале со тие комбинации, што ни биле чудни во почетокот.
И можеме ли сега да судиме по своето субјективно чувство
за тоа дека некој јазик е помилозвучен? Не можеме да пра-
виме хиерархија. А ние може да кажеме што ни се чини
нам помилозвучно, на нашиот слух, што го гали нашиот
слух. Тоа ние може да го кажеме. Тоа не обврзува никого,
освен што зборува за нашиот вкус. Но, хиерархија да се
прави, тоа е многу тешко.
Зборувајќи токму за тоа субјективно чувство, може да
се размислува и вака - дали симпатиите спрема некој на-
род можат да се пренесат и врз јазикот на тој народ. И об-
ратно. Да речеме, за италијанскиот јазик се вели дека е
создаден за опера, а пак германскиот јазик, на некои луѓе
што ја доживеале војната, во извесна смисла им звучи су-
рово.
Конески:
Сите тие работи се можни. А можно е и нешто дру-
го. Имаме луѓе, јас сум тврдо уверен дека ова што ќе го
кажам стои, што страдаат од она што би го нарекол јас ја-
зична алергија. Познато е какви се тие незгоди алергични.
Може да потекнуваат од различни причинители. Може
еден мирис да причини алергија. Допир на некоја матери-
ја. Некој вкус. А сето тоа треба да го дополниме и со
можност извесни лица да бидат болни од јазична алергија.
444
Една форма на пример јазична, било да е тоа од нивниот
сопствен јазик или најчесто од некој друг јазик, предизви-
кува кај нив алергични манифестации. А сето тоа може да
се прикрива под желбата за борба за чистота на јазикот.
Всушност, една идивидуална психичка болна состојба
може да се објаснува како посебна некоја загрижност за ја-
зикот. Некој што страда од мирисот на липи, најрадо би ги
исекол сите липи во градот. А има луѓе што се алергични
на некои јазични форми и се разбира, тие најрадо тие фор-
ми би ги истребиле од употребата, само за да им олекне на
душата ... Разликата е сега во ова и отаде произлегува опас-
носта за нормалниот јазичен развиток. Ако некој рече -
исечете ги липите во градот, мене ми пречат, - ќе речат де-
ка е тој будала. А ако некој рече - овие форми исфрлете ги,
- тој негов став може да се прими како некоја посебна
грижа за родниот јазик. Но, меѓу едното и другото нема
разлика.
А за симпатиите спрема некој народ? Може да се
пренесат и врз јазикот, врз неговата култура...
Конески:
Ама, како не. Исто како што и некои антипатии, ом-
рази, што за жал, се јавуваат меѓу народите, можат да
причинат блиски јазици, дури многу блиски јазици да се
доживуваат како многу подалечни, отколку кинескиот. Тоа
е сето сврзано со тие психички состојби што во ексцесна
ситуација се обична пројава на психички болести, на алер-
гии, јазични алергии.
Дали постојат лесни и тешки јазици за учење. Сека-
ко, постои помал или поголем степен на напор во учењето
на еден јазик, но веројатно, тоа не зависи само од него?
445
Конески:
Знаете, обично има нешто во структурата на јазикот
што доведува до некаква рамнотежа. Ако е еден сектор по-
комплициран, друг сектор е попроѕирен и полесно се усво-
јува. Можам да кажам дека сигурно не е лесно во
класичните јазици да се усвојуваат глаголските времиња.
Во словенските јазици не е лесно падежите да се усвоју-
ваат. Но исто така и во другите јазици кај што е , да речеме,
граматичката структура попроѕирна, имате тешкотии во
некои други области. Има тука некое правило за постигање
на извесен баланс на јазичните планови. Јас мислам дека,
сигурно, има јазици, коишто се потешки за изучување. Не-
кои се полесни. Можеби има тука некои разлики. Најмногу
зависи од тоа - прво, каква способност има човек да ги усво-
јува јазиците. Второ, колку време им посветува и трето -
какви можности има. Дали има можност да се наоѓа во сре-
дината што го говори тој јазик, да го усовршува, да кому-
ницира редовно. Понекогаш се случува ние и родниот
јазик за момент да не можеме да го активираме, ако сме би-
ле подолго време надвор од својата средина.
А што ќе речете за заблудите што постојат дека не-
кои јазици се, наводно, примитивни, а други, наводно, кул-
турни. А тоа пак повлекува заклучок дека едните се
функционални, а другите не се. Односно едните се инфе-
риорни спрема другите.
Конески:
Тоа нема врска со јазикот. Има врска со ситуацијата
на народите што ги носат тие јазици. Ние не можеме да
тврдиме дека сите народи се на исто културно ниво. Но ис-
то така знаеме дека стануваат промени во тој однос и некои
јазици, што опслужувале една заостаната средина, можат
со време многу да се усовршат. Се разбира, јазикот како ед-
446
на структура тешко се подава на подредување по хиерархи-
ја. Но, јазикот како израз на некаква сума на културни при-
добивки подлежи на такво рангирање. Не можеме ние да
кажеме дека е културниот квантум на еден јазик, малу пис-
мен или скоро оформен како литературен, исти како култу-
рениот квантум и таа носивост на јазици што со векови
опслужуваат една голема култура, да речеме од Шекспира
до денеска. Тука има разлики.
Значи, не може јазикот на едно племе во Африка да
има ист статус со јазикот на една средина со поразвиена
културна традиција?
Конески:
Кога тоа племе ќе го постигне она што го постигна-
ле други народи, неговиот јазик ќе ги покаже своите
можности. И, сигурно, ќе ги пројави. Само, за тоа треба да
се вложи соодветен напор и да има други историски погод-
ности.
Каква појава е билингвизмот на една територија.
Или, каква е разликата на билингвизмот на една средина и
на една индивидуа.
Конески:
Тоа е обична појава, во многу средини да имаме во
употреба два или три јазици. Или повеќе јазици. Отсеко-
гаш. Ние истакнуваме - јазикот не е некоја самостојна, ап-
солутна дејност. Јазикот е сврзан со луѓето, со нивната
ситуација. За билингвизам се говори ако тој постои во
поширока средина. Во друг случај се употребува терминот
познавање на јазици. А во светот има многу средини, кај
447
што во различна м е р а е застапен билингвизмот или поли-
лингвизмот. Има р азл и чн и ситуации и различно се поста-
пува спрема односите во дадена земја. На пример, познато
ми е дека и до денеска во Финска студентот може, тоа ми го
кажувале колеги о д Финска, да избира на испитот на јазик
на кој ќе одговара: ф ински или шведски. А тоа е историски
наследена ситуација, иако сега е во Финска незначително
шведското малцинство. Но, културната традиција на Фин-
ска довела до една таква ситуација. Ако се сеќавам добро, и
денеска улиците во Хелсинки се секаде испишани двоја-
зично. На фински и на шведски јазик. Ете еден пример за
таква двојазичност во конкретни историски услови и со
конкретни последици во културната комуникација и де-
неска. Иако се работи само за една традиција, не за некаков
императив...
... политички.
Конески:
Да, не може да има никаков притисок во тој случај.
Тоа е слободен избор на самата финска средина.
Ова прашање беше актуелизирано кај нас, па имаше
и полемики.
Конески:
Јас доволно сум пишувал за тие работи и сметам де-
ка секој што сака да се информира може за тоа во моите ра-
боти да најде потребни податоци. Она што е интересно за
еден лаик во нашата средина, за мене не е интересно. Тоа
се за мене, ш то се вели, труизми. Секој еден преглед на ја-
зичната ситуација во светот безброј примери дава за упо-
448
Ј
требата на повеќе јазици на дадена територија. И секоја си-
туација си носи некои свои карактеристики. Оние што сме-
тале дека треба да полемизираат, веројатно е тоа за нив
нешто многу важно, нешто нејасно, што треба да се
расчистува. За мене тоа не е нејасно.
А во денешно време дали една цивилизирана среди-
на може да си дозволи да омаловажува и да негира друг ја-
зик. Има таква појава.
Конески:
Нажалост, тоа е појава присутна и во тој случај се ра-
боти за една социолошка појава. Општо, стремежот на
луѓето да фрлаат презир на други е многу присутен во
животот. Не само во однос на јазикот. Во однос на се. При-
сутен е од најмала општествена единица па до односот
меѓу народи и така натака. Едно село визави на друго пре-
тендира на некаков престиж. Еден град визави на друг. Ед-
на социјална групација визави на друга групација. Една
религија визави на друга религија така се однесува. Тоа е
во социологијата позната работа. Јас, се разбира, имам свое
мислење за тоа. Јас тоа го осудувам. А тоа е една реалност.
Направете еден тест. Јас тоа често го повторувам. Некој ќе
свика - леле, изгазија дете на улица! И, одеднаш сите се
ужаснати. А потоа ќе рече - детето беше циганче. И како
малку да им олеснува. Тоа страшно е да го кажеме, ама така
е. Никој не е имун од тоа. Се сеќавам на времето кога одев-
ме на конгрес на писателите во Загреб и во возот се скараа
покојниот Крле и исто така покојниот Борис Бојациски и
Радослав Петковски. И, Крле рече - вие од Охрид, какви
сте?! Се кревате на големо. Последен Циганин од Охрид да
дојде на пазар во Струга се прави важен. /Се смее/. Тоа е
толку во животот присутно, тој однос на потценување на
една средина кон друга, што претставува пречка за она што
го викаме очовечување на човекот.
29 449
Тоа не е така само во нашата балканска средина...
Конески:
Во секоја... Примериве што ги дадов се од балканска-
та средина. А од други средини знам исто такви примери.
И од оние што се сметаат за најразвиени. Можам да Ви го-
ворам за такви случаи од својот опит и од Америка и од
Швајцарија, а веројатно и од други региони.
Познато е ривалството, да речеме, меѓу францускиот
и англискиот јазик и воопшто меѓу тие две средини.
Конески:
Тука не се работи за јазикот пред се. Се работи за со-
цијалниот статус. А јазикот се зема како една карактерис-
тика на средината што има престиж, или на средината што
трпи од тој престиж. По една карактеристика само се зема.
Во Америка, да речеме, јазикот е исти. Црнците и белците
говорат на исти јазик, англиски. Ама, супериорниот однос
на белците визави на црнците се јавува на расна основа и
на социјална основа А религијата е иста, јазикот е исти. И,
јасно, тогаш не се бараат од нив мотиви за презирот. А се
бараат во областа на разликите, во расата и во социјалниот
статус.
Но, мислам со посебна жестокост тоа се изразува на
овие простори...
Конески:
Сегде е во светот така. Тоа ние си правиме илузија
дека во поразвиените земји е поинаку. Секаде е тоа присут-
450
но. Затоа и беше можно, да речеме, хитлеризмот да се јави
во една од најразвиените земји, Германија. Или фашизмот
во Италија. Тоа се земји развиени. Високо развиени. Со го-
лема културна традиција. Па сепак, во дадена историска
ситуација таму се појавија такви политички струи, а што во
голема мера се базираат на тоа чувство на супериорност
визави на некои слоеви, народи, регионални групи и така
натака. Во целиот свет тоа е присутно.
Само што овде непризнавањето на македонскиот ли-
тературен јазик, негирањето на неговото постоење, се све-
дува на негирање на една нација, на културата на
македонскиот народ...
Конески:
Слушајте, Цане. Негирање има не само на македон-
скиот. Има на многу јазици во светот денеска. А, од друга
страна, овде е, во тој однос супериорен спрема Македонци-
те, вклучено и прашањето на јазикот. Нели? Во други сре-
дини тоа не се вклучува. Ама работата не се менува од тоа,
бидејќи јазикот е само една област на човековото пројаву-
вање. Поводите за презир можат да се земат тогаш од други
области. Но не е во прашање јазикот, како причинител за
пројави на супериорност. Само, тој може да трпи од таа су-
периорност, а причините се тие, што ги реков.
Но тој, јазикот, е еден очигледен аргумент за едната
или за другата страна...
Конески:
Во се се бара аргумент. Ако не е јазикот, тогаш е ре-
лигијата. Еве, да речеме во Босна. Јазикот е исти. А какви
29* 451
се судирите?! Таму е особено изострена ситуацијата на
меѓунационална основа. Не можат мотиви во јазикот да се
бараат тука. Се бараат во религијата, во обичаите, во исто-
ријата и така натака. Во сето што станувало во дадени ситу-
ации и што создавало зла крв. А сето тоа се сврзува со едно
чувство на супериорност на една средина спрема друга и
тоа се сплеткува во еден јазол.
Сепак, на прагот на дваесет и првиот век, може ли та-
ка да се зборува за некоја поголема толеранција, негување
на една култура што ќе искорне некои заблуди или ќе дове-
де до некое, како што викате, човечко разбирање меѓу
луѓето.
Конески:
Па, ние се надеваме на тоа. Секогаш е оптимистичка-
та варијанта подобра. Затоа и говориме за хуманизирање, за
развиток и настојуваме тие извори што раѓаат такви одно-
си меѓу луѓето, меѓу народите, меѓу религиите, тие извори
да се неутрализираат. Настојуваме во тоа и, се разбира, јас
спаѓам меѓу оние што се надеваат дека тука се постига
нешто. Само, тие се работи доста вкоренети во животот и
илузорно е да се мисли дека брзо ќе се измени таа ситуаци-
ја. И наивни се, особено во Македонија, оние што мислат
дека преку ноќ или во текот на нашиот живот, ќе доживеат
да биде елиминиран оној однос спрема Македонците од
кој нашата генерација и нашите генерации страдаат. Има
уште многу време да помине, па да дојде до тоа.
Нашиот јазик се набедува дека е вештачки јазик. Да-
ли во други случаи, за некој друг јазик, има такви „тео-
рии”?
452
Конески:
Тоа е редовна појава. Јас за тоа сум пишувал во онаа
своја работа „Македонскиот јазик во развојот на словенски-
те литературни јазици” со документација. Особено го ис-
такнував случајот со словачкиот јазик. Но, можам да земам
примери и за другите јазици. Можам да потсетам, не знам
дали таму потсетив на тоа, дека Иван Вазов дури има и пес-
на за тоа, во која вели дека неговиот јазик, то ест бугарски-
от, е поруган, потценет. А тој изразувал едно чувство што
самиот го испитувал на себеси. Исто така е позната работа,
а оној што читал малку историја, знае дека други средини,
што сега се особено агресивни во националистичка сми-
сла, во минатото на себе морале да ги трпат истите тие ме-
тоди, што многу радо денеска ги применуваат самите тие
наспрема други. Да речеме, еден пример. Во 1814 година,
ако се сеќавам добро, се држи во Виена таканаречениот Ви-
енски конгрес на монарсите по победата над Наполеона.
Тогаш доаѓа петиција од страна на грчката хетерија со
молба, на тој тогашен самит, да се постави грчкото
прашање и да се направи нешто за заштита на Грците во
рамките на турската империја, бидејќи тие се подложени
на насилство во таа империја. Одговорот е на тоа, од страна
на тоа високо тело, дека во списокот на европските нации
нема грчка нација. Ете! Та тоа е не така далечно минато! А
денеска знаеме дека истата нација не признава на правна
основа постоење на некои малцинства во Грција. Меѓу нив
и на македонското малцинство. И тврди дека во списокот
на нациите таква нација нема денеска. /Се смее/. То ест, ис-
тиот принцип го применува на други, што порано Грците
морале врз себе, врз својот грб да го почувстуваат.
Бидејќи зборуваме за јазиците, Вие лично колку јази-
ци имате усвоено и какво е Вашето искуство при тоа усвоју-
вање?
453
Конески:
/Се смее/. Сега, не е ни на тоа прашање лесно да се
одговори. Зависи што се смета за усвојување на јазикот, во
каква мера. Има степени. Ако се работи за усвојување до
мера да можам да добијам информација, да речеме, читајќи,
тогаш на доста јазици можам таква информација да доби-
јам. Можеби на едно петшеснаесет.
Не сме го знаеле тоа!
Конески:
Чекајте. Па затоа што само словенски има дванаесет.
А ако се работи за тоа со колку можам да се служам вака со
искажување, за слободно говорење на повисоко ниво, то-
гаш тоа е многу помал број. За елементарно разбирање не е
проблем. Јас читам во оригинал текстови на словенските
јазици и на француски, германски, англиски. А само
научни текстови и на некои други јазици. Да речеме, на
романски, на италијански. Некои работи сум можел да
консултирам и на грчки.
Од несловенските јазици, кој јазик прв го усвоивте?
Конески:
Во гимназијата учевме француски осум години и
германски шест години. Англискиот сам после, без да го
учам, заправо читајќи, го совладував. Доста течно читам ан-
глиски и доста сум прочитал. Не само научна литература.
Таа е полесна да се следи, ами сум читал и белетристика.
Поезија помалку, бидејќи за поезијата треба многу поголе-
мо познавање на јазикот.
454
Освен желбата, трудољубивоста, има ли некој друг
клуч за полесно усвојување на јазиците?
Конески:
Не знам. Тоа е очевидно дека има меѓу луѓето разли-
ка во способноста да усвојуваат дисциплини. Да речеме, не-
кои полесно влегуваат во математиката, во природните
науки, други полесно во историските науки и така натака.
Тоа е едно. А второ, треба многу да се работи. Треба нешто
да го влече човека Мене ме влечеше желбата за информа-
ција. Ако му стане на човека некаква потреба во еден јазик
да добие некаков клуч за откривање на вредностите на една
култура, тој тогаш ќе најде можност и ќе собере сила тоа да
го совлада. А мене ме влечеше и желбата да можам поезија
да читам на оригинал. Јас доста навлегував во словенските
јазици во почетокот, читајќи поезија. Така го усвојував рус-
киот и полскиот, а исто и германскиот. Затоа што тоа ме
интересираше. Да можам да ја сетам поезијата на тие јази-
ци.
Во една средина се создаваат и еден вид специјални
јазици на комуникација, жаргони, тајни јазици итн. Кои се
мотивите за нивното јавување?
Конески:
Тоа е исто појава сврзана со социјалната ситуација.
Јазикот не е нешто унифицирано. Секој од нас, приспосо-
бувајќи се кон животните околности, зборува на различни
начини. Поинаку зборуваме дома, поинаку зборуваме со
своите стари, со својата мајка, со својот татко, отколку што
зборуваме на катедра. Или кога држиме некој говор, кога
настапуваме преку телевизија или по радио и така натака.
455
Неприродно е човек да говори на исти начин. А, се разби-
ра, во една професионална група, или во една социјална
група потесно сврзана, нормално се јавуваат така да кажам,
спонтано се изнаоѓаат начини за поблиско препознавање,
за идентификација на таа група, преку подбор на јазични
својства. Тоа може да биде и потреба на самата професија
или на дадената социјална група, што може да оди до тоа
таа да се затвора наспрема други социјални групи. Она
што се соопштува во нејзините рамки, да не биде така лес-
но дешифрирано од луѓе што не треба да бидат упатени во
животот на таа група. Има многу причини поради кои е
нормално создавањето на такви стилови, жаргони, сленго-
ви и така натака, професионални дијалекти, како што сака-
те тоа да го наречете, така наречете го.
Но, оваа појава веројатно не може да се оцени како
некое исчанчување на јазикот, како некое негово деформи-
рање, туку...
Конески:
Тоа не е никакво деформирање. Не треба да тргаме
само од тоа дека има правопис, јазик создаден по некаков
пропис и недај боже некој да пипне во него. Всушност, има
во животот различни манифестации на јазичната дејност.
Друго е литературен јазик. Во литературниот јазик друго е
писмен јазик, писмена форма. Друго е говорна форма. Дру-
го е разговорен јазик или просторечие. Друго е јазик фами-
лијарен. Друго е јазик професионален. Друго е јазик на
социјална група и така натака. Сето тоа е јазична дејност.
А ние ако тргаме од тоа дека се канонизира нешто како
идеална јазична слика, тоа може приближно да се однесува
за писмената форма на литературниот јазик или национал-
ниот јазик. И тоа приближно. А ни најмалку не значи дека
употребувањето на други форми во јазичната дејност
значи рушење на таа норма. Единствено што треба да по-
стои чувство кога која форма јазична треба да се активира.
456
Сакајќи јас да им го објаснам тоа на своите студенти, им го
давав овој пример: подобро е човек да има два костума, от-
колку еден. Едниот да му е за делник, а другиот за празник.
Само треба да знае дека костумот што е за секој ден не се
носи на Велигден, или не се носи в театар. И обратно.
Еднаш Вие рековте дека нашиот муабет треба да биде
сладок. За да биде сладок треба секогаш нешто да се додава,
да се изменува. Но може да се рече дека имаме и здодевни
муабети, наспроти оние со низа нови елементи што се
плод на личноста наклонета кон творење?
Конески:
Сигурно дека имаме и такви говорни пројави што ни
се совршено неинтересни, бидејќи знаеме по кој калап тие
одат и предвидуваме што ќе следува. Јас за тоа пишував
минатото лето во еден есеј под наслов „Автоматизација”.
Објаснувам подробно таму - што значи автоматизација. И
во обноските, и во она што е традиционален протокол, и во
самиот говор, бидејќи говорот тогаш се потчинува на тие
обноски, на тоа држење, на тој протокол. Многу е здодевно
кога некои луѓе не можат од тие рамки да излезат и барем
некоја капка на оригиналност да додадат кон тоа што ние
го подразбираме дека ќе следува. Познато ни е тоа сцена-
рио по кое се води традиционалниот протокол. И, познати
ни се сите шеми на традиционалното искажување.
Меѓутоа, зависи колку човек може во тие рамки да нијанси-
ра, па да внесе дури и една, да кажеме, нотка на хумор...
Духовитост...
Конески:
Духовитост. Со свест дека тој следи некои норми, но
и е свесен за нивната релативност. Е, тоа, сега, не може да
457
се пропише. Тоа зависи од човека. И, интересни се оние
луѓе, што не отстапувајќи често пати од дадените традици-
онални рамки, знаат да ги оживеат со нешто свое.
Ова не мора да се однесува само на муабетот во по-
тесна смисла туку и за разните форми на комуницирање -
новинарството, политиката, држењето говори... Прашање е
колку се тие ефектни?
Конески:
Стануваат стереотипни. Човек знае што следува и не
му е интересно. Нема момент на изненадување. Од мнози-
на сум слушал дека во оној журналистички јазик има мно-
го клишиња. Тие се и потребни. Не може без нив, бидејќи
треба информацијата брзо и прецизно да се пренесува. Сум
слушал дека во рамките на таа дејност се многу поживи
спортските коментари, отколку политичките. И за тоа има
причина. Во политичката област мнозина се плашат од тоа
да внесат нешто свое, додека слободата на личното ис-
кажување е много поголема во спортските коментари. И,
право да Ви кажам, и јас уживам секоја недела на радио да
слушам спортски коментари. И тоа не од големи средби,
ами од средбите да речеме во Кичево, во Кратово, во Стру-
мица и така натака. Таму многу поголема свежина во ис-
кажувањето човек гледа од страна на дописниците што се
јавуваат. А понекогаш и слатко може да се насмее...
На кои лапсуси?
Конески:
Не се работи за лапсуси. А и нив ги има. Се работи за
една послободна интерпретација на едно доживување на
458
мечот. Да речеме, сега скоро слушав од Кичево коментар.
Тамошниот клуб се вика „Напредок”. Не знам кој му беше
гостин. Вели: „Целото прво полувреме помина во одмеру-
вање на силите, а во второто полувреме судијата додели де-
сет жолти картони”. /Се смее/. Тоа следува по уводот.
Силите се одмерени и тогаш - удирај! По писките. /Се
смее/. Тоа е еден многу убав пример за тоа како живо се
предава една ситуација, а сепак во рамките на нешто што
се очекува во тој стил. Одмерувањето на силите е едната
фаза, а другата е веќе применување на силите со резултат
што се гледа од бројот на жолтите картони.
Во овој случај никој нема да биде земен на одоговор-
ност за таквиот начин на изразување.
Конески:
За една слична фраза во политичкиот извештај
можат некого да го земат и на одговорност. Како смеел да
си допушти да се добие таков комичен ефект. А заправо ис-
тото станува и во други различни области.
Тоа станува и во литерарните полемики. И тие изле-
гуваат од рамките на протоколот, на стандардите...
Конески:
Може да излегуваат со последици понекогаш потра-
гични, отколку што се овие, што можат да се предвидат во
спортот...
Бидејќи зборуваме за стереотипите,. можеме ли да
очекуваме дека со напуштањето на политичкото-едноумие,
ќе се дојде до оживување на изразот, до поголемо богатство
459
во јавното комуницирање. Можеби од сега ќе биде важно
не само да се кажува, туку и како се кажува. Оти ќе има из-
весна борба за престиж. Можеби реториката пак ќе стапи
на сцена?
Конески:
Може да се очекува извесно оживување на јазичниот
израз. Но, се разбира, тоа не оди автоматски. За тоа треба да
се вложат соодветни напори. Ако тоа разнообразие се изра-
зи со взаемно пцуење, тогаш се оди по линијата на најмал
отпор. Зашто, дури и во рамките на самата поезија некои
автори обновувањето го имаат сфатено во дваесеттиот век
како обновување чисто на изразот без обновување на
содржината. Па се задржуваат, главно, на ласцивни изрази,
на пцуење и на слични иновации. Се разбира, тоа не е ни-
какво културно-творечка работа. Тоа е уривање на култур-
но-творечката дејност. Ако и во нашата комуникација во
оваа нова ситуација на таканаречениот плурализам обнову-
вањето на исказот се сведе на пцуење, на она што може да
биде полемика од долен тип, тогаш какво обновување има-
ме? Немаме никакво обновување. Подобро тогаш да сме ос-
танале на стереотипните форми. А, ако луѓето си дадат
труд да ја развијат таа, да кажам, политичка реторика на ед-
но повисоко рамниште, тогаш навистина може да очекува-
ме некои резултати.
Веројатно ќе се потрудат, зашто секој ќе сака да се
претстави во најдобра слика. Во таа борба за престиж, за
гласови, за доминација на нивните идеи, секако и нивниот
израз треба да биде интересен, привлечен.
Конески:
Тоа би требало да биде така. Само, не мора да биде
така. Бидејќи, гласови можат да се добијат и со демагогија.
А може да речеме, ефикасна демагогија да се постигне баш
со долни јазични удари. И тогаш, нашиот израз реторичен
460
не напредува, ами всушност назадува. Ние може да мисли-
ме дека тој е ефикасен затоа што гласови сме добиле. Уште
ништо не значи добивањето на гласови за културата. Зави-
си како се добиени тие гласови. Вие знаете дека пред војна-
та гласови се добивале и со тоа што еден чевел ќе им се
даде на гласачите, за после другиот да им се даде кога ќе се
види дали гласале за тој што го плаќа чевелот. Или, да
речеме, ги сечеле парите на половина. Едната половина на
гласачот му ја даваат. А откако ќе се уверат дека евентуално
тој бил исправен во ветувањето, тогаш му се дава и другата
половинка. Ете така.
Сметката за пазарлакот е целосно платена!
Конески:
Да. Да. Добро, Цане.
461
С О Д Р Ж И Н А
Цане А ндреевски У В О Д ВО Р А З Г О В О Р И Т Е ---------------------- 5
I С е ќ а в а њ е за н а јр а н о т о д ет ств о ...
С е м е јн о т о с т е б л о ...------------------------------------------------------------------- 11
II Т р г н у в а њ е н а у ч и л и ш т е ...
П р в и о б ја в е н и п е с н и . . . ------------------------------------------------------------ 41
III З а п и ш у в а њ е н а м е д и ц и н а во Б е л г р а д и п р е ф р л а њ е
н а сл ав и сти к а ...
„ П р и л е п с к и о т г о в о р ” - т р у д о д с т у д е н т с к и т е го д и н и ... — 85
IV Н а с т у д и и во С о ф и ја ..
Л и т е р а т у р н о ч и т а њ е н а м а к е д о н с к и п о е т и . . . ------------------------ 110
V 1944 г о д и н а во Г о р н о В рановци ...

З а м е к и т е к о н с о н а н т и и т е м н и о т в о к а л ...------------------------------- 131
VI У ч е с т в о во ф о р м и р а њ е т о н а Ф и л о з о ф с к и о т ф а к у л т е т
во С к о п је...
А к ц и ја з а н а у ч н и к о н т а к т и с о с в е т о т ... ---------------------------------- 172
V II Во п о ч е т о к о т - д о м и н а н т н о с т н а с о ц и ја л н а т а т е м а ..
П о е з и ја т а ј а д е л и ч о в е к о в а т а с у д б и н а . . -------------------------------210
V III „ К ак о г и п о д г о т в у в а м з б и р к и т е п о е зи ја ”...
П р о т и в д и в и н и з и р а њ е т о н а п о е т о т . . . ---------------------------------- 231
IX И п о е т с к и о т за н а е т д а н е се загуби ...
П о е з и ја т а н е е за д а д е н а тем а, т а а е в н а т р е ш е н п р о б л ем ... - 254
X Н а с т а н у в а њ е т о н а ц и к л у с о т з а М а р к о К р ал е...
В р а ќ ањ е к о н и зв о р н а т а т р а д и ц и ја н а с е к у л а р н и т е
ж и т и ј а . . ---------------------------------------------------------------------------------- 285
XI М и т о т - ф о р м а н а о п ш то ч о в е ч к о и скаж увањ е...
А к т у а л и з а ц и ја н а м и т о в и т е . . . ------------- 299
X II П о е м а г а „Р ак у вањ е” - р е з у л т а т н а з р е л опит...
О д п о јав ен о б л и к д о с и м б о л - зад ач а н а у м е т н о с т а . . . -------- 309
X III „ К р ч м и т е ”, п р в р аск аз (1944), а заборавен ...

М а к е д о н с к и о т к о н т е к с т во п е д е с е т т и т е го д и н и
н е б е ш е п р е с у д е н ...---------------------------------------------------------------- 328
X IV „Д н е в н и к о т п о м н о г у г о д и н и ” - д о п и р с о п р о зат а,
п о ези јат а, есеи сти ката...
Ф а к т о т се о ч у д у в а . . . ------------------------------------------------------------- 373
XV „ Н а ш и о т ја зи к с е к о в е н а јм н о г у во к о в ач н и ц а та
н а п р е в е д у в а њ е т о ”...
„З а м ен е о р и г и н а л о т н е е с а к р о с а н т е н ”. . . --------------------------- 391
XVI К р и т и к а т а и л и т е р а т у р н о т о д е л о . . . ------------------------------------- 414
X V II Д а р б а за в о д ењ е р азго в о р ...
Г р и ж а за јази к о т...
Ш то е т о а ј а з и к ? . . . -----------------------------------------------------------------430
Издавач К У Л Т У Р А С к о п је
Цане А ндреевски РА ЗГО В О РИ С О К О Н Е С К И
Директор Д и м и т а р Б аш евски
Коректура Р у ж а Д и м и ш к о в ск а, П а в л и н а П и п ер о вск а, С у з а н а Н и к о л о в с к а
Технички уредник М е т о д и ја Н и к о л о в с к и
ISB N 86-317-0091-6
Компјутерска обработка на слогот „ВЕГА” С к о п је
Печат „Н о ва М а к е д о н и ја ” С к о п је
ЦАНЕ АНДРЕЕВСКИ
разговори со
конески
Овие разговори со Конески, едиа од меѓните

културно-нациопални личности на современата
македонска историја, во еден следствен опфат
нудат извонредни страници на откривање, на
провокација, на естетска наслада, на љубопитна
рецепција на мноштво лични опсервации и
сведоштва кои што веќе и во историска смисла се
неопходни како приопштување и како дополна на
огромниот книжевен, научен и животен опит на
самиот Конески.
По затворањето на оваа книга, едноставно

непореклив е впечатокот на полнотија,
неизбришлива е придобивката што ја добива
љубопитниот д ух-и читателскиот и оној
поупатениот, професионализираниот. Преку
разговорите, Конески го доживуваме како човек
и творец кој на неповторлив начин го изодувал
својот човечки пат и го извишил својот творечки
профил, барајќи ја вистината на светот преку
вистината и тежината на животот...
ISBN 86-317-0091-6

Andreevski Tsane Razgovori So Koneski

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Andreevski Tsane Razgovori So Koneski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ЦАНЕ АНДРЕЕВСКИ

Река се запознава со пливање,

Корејска народна поговорка

На седми февруари 1985 година му ја соопштив своја-

Мора да признам дека Блаже Конески беше изнена-

Уште во студентските денови се воодушевувавме од

Можеби и првата искра на идејата за овие разговори

Повод за разговориве не е само новинарското профе-

За творештвото на Блаже Конески е пишувано мно-

Во својата поезија Конески му дава првостепено

Јасно, како и во секој разговор, и тука на преден план

Ако оваа книга разговори во извесна смисла претста-

„Комуницирањето за човека е како водата за рибата -

И отаде овие дијалози, зашто „монологот не

Прифаќајќи ја мислата на Монтењ дека е потешко

На крајот, му ја искажувам својата длабока благодар-

Сеќавање за најраното детство... Ро-

Промените не се големи, мислам на куќите, на из-

Немало услови за живот, за земјоделство? Пасивно се

Селото е под планина. Поленцето е доста добро. Има

А главното занимање е земјоделството?

Се сеќавам за таа песна, во Вашата збирка „Везилка”.

„Кога ќе помислам дека сум можел да бидам пчелар

Ете, тоа е еден впечаток од Вашето детство, што по-

Па, имаше Чаир. Чаир. Тоа е до самото село. Има

Таквите називи на местата остануваат во сеќавањето

Старице збогум, ти една мене

За нејзината смрт тоа е. Од моите први песни. Тоа е

А се дозна нешто за чичко Ви?

Не. Тој настрадал во Албанија како војник во српска-

Стрина Ви Вета не се ни премажи?

„Под белиот варовик на дните

Од коритцето на дедо Ви Ристе проблеснува некаква

Секогаш, да. И, после му биле многу благодарни на

Куќата постои и денеска?

Постои, постои. Сегашниот изглед не го знам.

Некои Ваши живеат?

Има ноќви. Да. И така натака. А јас спиев долу, во со-

Како сте ги сфаќале родителите? И тие се личности

Тргнување на училиште... Преселува-

Не. Не. Сега во Небрегово има училиш на зграда. Тоа

Една учителка беше, млада Тоа и беше првото работ-

Ви правеше ли впечаток нејзиното зборување, зашто

Сега можам да се сетам дека некои зборови не сме

Знам кога беше испитот, во првото одделение,

Компромис, и - формата на двојката настрадала мал-

Само паметам дека низ сокаци возеа, луѓе трчаа по

Ме зеде за рака и ме однесе тој в училиш те и заедно

„Си тече реката -

Веројатно и тие се дојдени од село?

Од селото Долнени, само пред нас. Една моја тетка,

Јас, заправо, не можам да се сетам точно како одел

Многу интересен податок. Детаљ, но укажува на

Сега се смеете, но сепак, тие навреди веројатно за

Тоа се случи на часот по француски јазик, кога јас

Како доаѓавте до книгите? Ги купувавте, ги позајму-

Може да се замисли како сте уживале во тоа.

Тој се нафатил веднаш од главното. Веднаш да ве

Од главното, да. И, тој вели: „Ќе земете и ќе гледате

Го ставаа името на авторочг?

Значи тој е врсник Ваш?

Кога ги завршивте првите четири класа, зошто шко-

Тоа е цела една акција по диктатурата дваесет и де-

Очевидно дека идејата била во извесна мера интер-