BIERNIK

B i e r n i k jest jednym z czterech najczęściej używanych przypadków.

Liczba pojedyncza

RODZAJ MĘSKI

Przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe i główny 'jeden'

końcówkę te m a j ą rzeczowniki rodzaju m ę s k o o s o b o w e g o ,

m ę s k o ż y w o t n e g o i jest ona równa końcówce d o p e ł n i a c z a ,
np. p a n — nasz-ego pan-a, pies - moj-ego ps-a, (e // 0 )

WYJĄTEK: Formy zleksykalizowane: wyjść za m ą ż , n a miły B ó g

niektóre męskonieżywotne:
1) nazwy walut, np. jedn-ego: dołar-a, rubl-a, frank-a
2) nazwy tańców, np. szybki-ego: walc-a, krakowiak-a, mazur-a
3) nazwy marek samochodów, np. drogi-ego: fiat-a, golf-a, mercedes-a
4) nazwy papierosów, np. mocn-ego: carmen-a, mars-a

RODZAJ NIJAKI

Przymiotniki, zaimki i liczebniki porządkowe

p o w s z y s t k i c h spółgłoskach, np. dobr-e, tani-e, obc-e, wysoki-e,

drogi-e

140
 z a i m k i 'to, ono, samo' i l i c z e b n i k 'jedno', np. to dziecko, jed-
n o słowo

Rzeczowniki

-o, -e, -ę, -um

= M. np. okn-o, morz-e, zwierz-ę, muze-um

Przymiotn iki, zaimki, liczebniki porządkowe

1. końcówkę tę m a j ą rzeczowniki, które w M. 1. poj. k o ń c z ą s i ę

n a s a m o g ł o s k ę -a lub -i,
np. żona - moj-ą żon-ę, sprzedawczyni - now-ą sprzedawczyni-ą

WYJĄTEK: tę p a n i ą
2. rzeczowniki m ę s k o o s o b o w e zakończone n a -a,
np. kolega - dobr-ego koleg-ę,
kierowca - tęgi-ego kierowc-ę

-0 końcówkę t ę m a j ą rzeczowniki zakończone w M. 1. poj. n a spół-

głoskę,
np. mysz - mał-ą mysz-0, część - jedn-ą część-0

Liczba mnoga

RODZAJ MĘSKOOSOBOWY

Przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe i 'jeden'

-ych p o s p ó ł g ł o s k a c h t w a r d y c h (z wyjątkiem % g') i funkcjonal-

n i e m i ę k k i c h w M. 1. poj.,
np. m ą d r ych, obc-ych; z a i m k a c h : t-ych, wasz y c h , liczebni-
ku: jedn-ych

-ich p o s p ó ł g ł o s k a c h m i ę k k i c h i t w a r d y c h 'k, g' w M. 1. poj.

np. tan-ich, nisk-ich, tęg-ich; z a i m k a c h : mo-ich, two-ich

141
RODZAJ MĘSKOZYWOTNYIMĘSKONIEŻYWOTNY

-e po wszystkich spółgłoskach,
np. mał-e, tani-e, obc-e, lekki-e, tęgi-e; t-e, jedn-e

Rzeczowniki

-ów tę końcówkę m a większość rzeczowników m ę s k o o s o b o w y c h

i jest ona równa końcówce d o p e ł n i a c z a ,
np. mo-ich syn-ów, t-ych chłopc-ów

[-i] 1. rzeczowniki m ę s k o o s o b o w e zakończone n a spółgłoski

miękkie,
np. nauczyciel - dobr-ych nauczyciel-i
2. rzeczowniki m ę s k o ż y w o t n e i m ę s k o n i e ż y w o t n e zakończone
n a spółgłoski: 'k, g',
np. p t a k - t-e ptak-i, trawnik - zielon-e trawnik-i,
róg - piękn-e rog-i (ó // o)

•y 1. rzeczowniki m ę s k o o s o b o w e zakończone n a s p ó ł g ł o s k i
funkcjonalnie miękkie,
np. lekarz - zdoln-ych lekarz-y
2. rzeczowniki m ę s k o ż y w o t n e i m ę s k o n i e ż y w o t n e zakończone
n a s p ó ł g ł o s k i t w a r d e (wyjątkiem 'k, g'),
np. pies - mał-e ps-y, stół - drewnian-e stoł-y

-i, -y//-ów
z w y c z a j o w o używa się tych obocznych końcówek w niektórych
rzeczownikach zakończonych n a s p ó ł g ł o s k ę m i ę k k ą i funkcjo-
nalnie miękką,
np. sam-ych len-i // leni-ów, jedn-ych gospodarz-y // gospodarz-ów

-e rzeczowniki m ę s k o ż y w o t n e i m ę s k o n i e ż y w o t n e zakończone n a
spółgłoski miękkie, funcjonalnie miękkie i niektóre na: b, p, w ,
a także obcego pochodzenia zakończone n a -ans.
np. koń - dobr-e koni-e, wąż - śliski-e węż-e, gołąb - bial-e gołębi-e,
k a r p - zdrow-e karpi-e, paw - kolorow-e pawi-e,
k w a d r a n s - długi-e kwadrans-e, awans - nasz-e awans-e

RODZAJ NIJAKI

Przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe i jeden'

-e po wszystkich spółgłoskach,
np. czyst-e, tani-e, duż-e, wysoki-e, niski-e, t-e, moj-e, jedn-e

142
Rzeczowniki

wszystkie rzeczowniki,
np. wysoki-e okn-a, spokojn-e morz-a, dziki-e zwierzęt-a, t-e muze-a

RODZAJ ŻEŃSKI

Przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe i jeden'

po wszystkich spółgłoskach,
np. czarn-e, tani-e, duż-e, lekki-e, długi-e, t-e, twoj-e, jedn-e

Rzeczowniki

-y p o s p ó ł g ł o s k a c h t w a r d y c h z wyjątkiem twardych 'k, g' i funkcjo-

n a l n i e m i ę k k i c h 'cz, sz'
np. kobieta - znan-e kobiet-y, żona - nasz-e żon-y, rzecz - moj-e
rzecz-y, mysz - t-e mysz-y
|~-i] p o s p ó ł g ł o s k a c h m i ę k k i c h i t w a r d y c h 'k, g'
np. pieśń - wasz-e pieśn-i, matka - drogi-e matk-i, księga - jedn-e
księg-i

| -e | 1. rzeczowniki zakończone w M. 1. poj. n a -a przed spółgłoskami

m i ę k k i m i , i f u n k c j o n a l n i e m i ę k k i m i (z wyjątkiem 'cz, sz')
np. ziemia - piękn-e ziemi-e, róża - czerwon-e róż-e
2. rzeczowniki zakończone w M. 1. poj. n a -i,
np. pani - drogi-e pani-e, gospodyni - dobr-e gospodyni-e
3. n i e k t ó r e rzeczowniki zakończone n a s p ó ł g ł o s k ę m i ę k k ą ,
np. łódź - dtugi-e łodzi-e, dłoń - ładn-e dłoni-e
a l e spowiedź - ważn-e spowiedz-i,
odpowiedź - twoj-e odpowiedz-i,
pieśń - piękn-e pieśn-i, więź - trwał-e więz-i)
4. rzeczowniki typu; idea - now-e ide-e, orchidea - biał-e orchide-e,
k a m e a - piękn-e kame-e

143
 Funkcje biernika w zdaniu

Biernik po czasownikach tranzytywnych pełni funkcje dopełnienia bliższe-

go, np. Nauczyciel uczy dzieci.

Biernik łączy się bezpośrednio z czasownikami i jest przez nie implikowany.

Lista najczęściej u ż y w a n y c h czasowników:

badać / zbadać, brać / wziąć, budować / zbudować, budzić / obudzić / zbu-
dzić, czuć / poczuć, czyścić / wyczyścić, czytać / przeczytać, dawać / dać, do-
stawać / dostać, dostrzegać / dostrzec, informować / poinformować, jeść /
zjeść, kłaść / położyć, kochać, kontynuować, kończyć / skończyć, lubić, mieć,
obchodzić / obejść, obejmować / objąć, obierać / obrać, obserwować / zaobser-
wować, oceniać / ocenić, odczuwać / odczuć, odkrywać / odkryć, odwiedzać /
odwiedzić, oglądać / oglądnąć, opowiadać / opowiedzieć, organizować / zor-
ganizować, osiągać / osiągnąć, otrzymywać / otrzymać, otwierać / otworzyć,
pić / wypić, pisać / napisać, płacić / zapłacić, podejmować / podjąć, podnosić
/ podnieść, poznać / poznawać, produkować / wyprodukować, przegrywać /
przegrać, przeprowadzać / przeprowadzić, przerywać / przerwać, przewidy-
wać / przewidzieć, przygotowywać / przygotować, przyjmować / przyjąć, ra-
tować / uratować, reprezentować, robić / zrobić, rozpoczynać / rozpocząć,
rozumieć / zrozumieć, rozwiązywać / rozwiązać, rzucać / rzucić, składać /
złożyć, spostrzec / spostrzegać, spotykać / spotkać, sprawdzać / sprawdzić,
sprzedawać / sprzedać, stosować / zastosować, tracić / stracić, trzymać,
ustalać / ustalić, umożliwiać / umożliwić, uznawać / uznać, widać, widzieć /
zobaczyć, wołać / zawołać, wybierać / wybrać, wyciągać / wyciągnąć, wyda-
wać / wydać, wygrywać / wygrać, wyjaśniać / wyjaśnić, wykonywać / wyko-
nać, wykorzystywać / wykorzystać, wymieniać / wymienić, wyrażać / wyra-
zić, wysyłać / wysłać, zabijać / zabić, zakładać / założyć, zakończyć, zała-
twiać / załatwić, zamykać / zamknąć, zatrzymywać / zatrzymać, zauważać
/ zauważyć, zbierać / zebrać, zdobywać / zdobyć, zmieniać / zmienić, znać,
znajdować / znaleźć, zostawiać / zostawić

C z a s o w n i k i z implikacją wielokrotną: (wybór)

UWAGA: Wybór dotyczy zarówno czasowników j a k i implikacji. Poza tym
oprócz właściwej implikacji znajdują się tu także czasowniki, które tworzą
różne jednostki leksykalne i dotyczą innych znaczeń leksykalnych, co zo-
stało graficznie wyróżnione gwiazdką, np. *grać Hamleta, *grać w piłkę,
*grać n a flecie
1. bić / zbić (+ B + za + B), dzielić / podzielić (+ B + między + B), *grać (+
B), *grać (+ w + B), *grać (+ na + Msc), lubić (+ B + za + B), *prosić (+ B +
o + B), *prosić / zaprosić (+ B + n a + B; przepraszać / przeprosić (+ B + za +

144
B) mieć (+ B + za + B), traktować / potraktować (+ B + jako + B), uważać (+
B + za + B), uznawać / uznać (+ B + za + B // + N), wybierać / wybrać (+ B + na,
+ B + za + B // + N), *brać / wziąć (+ B + za + B) *brać / wziąć (+ B + na + B)
2. *dostawać / dostać (+ B + od + D), *dostawać / dostawać (+ B + z + D),
^otrzymywać / otrzymać (+ B + od), ^otrzymać / otrzymywać (+ B + z + D),
pisać/napisać (+ B + do + D), słyszeć/usłyszeć (+ B + od + D), uczyć/nauczyć
(+ B + D), usuwać / usunąć (+ B + z + D), wkładać / włożyć (+ B + do + D),
wyrzucać / wyrzuć (+ B + z + D), zabierać / zabrać (+ B + z + D), zdejmować
/ zdjąć {+ B + z + D)
3. oddawać / oddać (+ B + C), podawać / podać (+ B + C), pokazywać /
pokazać (+ B + C), proponować / zaproponować (+ B + C), przedstawiać /
przedstawić (+ B + C), przekazywać / przekazać (+ B + C), przynosić / przy-
nieść (+ B + C), przywozić / przywieźć (+ B + C), przyznawać / przyznać (+
B + C), wręczać / wręczyć (+ B + C), zwracać / zwrócić (+ B + C)
4. nazywać / nazwać (+ B + N), przezywać / przezwać (+ B + N), zastę-
pować / zastąpić (+ B+ N)
5. dawać / dać (+ B + w + Msc.), poznawać / poznać (+ B + w + Msc.),
uznawać / uznać (+ B + w + Msc.), znajdywać / znaleźć (+ B + w + Msc.),
zapewniać / zapewnić (+ B + o + Msc.)
P r z e d r o s t k i c z a s o w n i k o w e implikujące użycie biernika:
ob-, prze-, wy-
1. ob-: iść - obejść (kałużę), jechać - objechać (miasto), lecieć - oblecieć
(znajomych), leźć - obleźć (mrówki), służyć - obsłużyć (klientów)
2. prze-: biec - przebiec (drogę), być - przebyć (zimę), iść - przejść (park),
jechać - przejechać (most), lecieć - przelecieć (Atlantyk), płakać - przepła-
kać (noc), skoczyć/przeskoczyć (dziurę), siedzieć-przesiedzieć (dzień), spać
- przespać (noc), żyć - przeżyć (wojnę)
3. wy-: płakać - wypłakać (ocenę),.siedzieć - wysiedzieć (pisklęta), służyć
- wysłużyć (emeryturę), stać - wystać (nic)

Oznacza n o s i c i e l a s t a n u w z d a n i a c h b e z p o d m i o t o w y c h ,
np. Mdli mnie.

Łączy s i ę z c z a s o w n i k i e m za p o ś r e d n i c t w e m przyimka.

A.
P r a w i e w s z y s t k i e przyimki ł ą c z ą c e się z b i e r n i k i e m m a j ą podwój-
n ą łączliwość, najczęściej z n a r z ę d n i k i e m lub m i e j s c o w n i k i e m ,
np. Idziemy n a egzamin. (B) - Byliśmy n a egzaminie. (Msc)
Dałem książki p o d stół. (B) - Książki są p o d stołem. (N)

UWAGA: W niektórych znaczeniach możliwe jest tylko połączenie z jed-

nym przypadkiem.

145
 znaczenie przykład

między - przestrzeń Włóż zeszyt między książki.

(Między zeszytami leżą książki.)

na - miejsce Idziemy na egzamin, grzyby, itp.

(Grzyby są na stole.)

czas Jedziemy na tydzień, miesiąc, itp.

nad - miejsce Idę nad rzekę, jezioro, morze,

(nad wodą) itp.
(Jesteśmy nad morzem.)

o - przedmiot, Pytać o zdanie, wiadomości, itp.

temat, cel (Mówiliśmy o tym zdaniu.)
Prosić o kawę, herbatę, itp.
(Mówiliśmy o kawie.)

wielkość, stopień, Adam jest wyższy o głowę od niej.

miara Jestem starszy od niego o rok.

po - cel Idę po brata, wodę, itp.

(Nosiłem ubrania po bracie.)

pod - coś poniżej czegoś Daj te rzeczy pod stół.

w pobliżu czegoś Taksówka podjechała pod dom.

(Taksówka stoi pod domem.)

kierunek + wysiłek Szliśmy pod wiatr. (Uginał się

pod tak wielkim ciężarem.)

ponad - granica czasu Mieszkam tu ponad rok.

miary Jechał ponad 100 km n a godzinę.

wieku Ma ponad pięćdziesiąt lat.

natężenia To jest ponad moje siły.

przestrzeni Samolot wzbił się ponad chmury.

(Samolot leciał ponad chmurami.)

poza - przestrzeni Wybiegł poza boisko, bramę, itp.

(Był poza boiskiem.)

przed - miejsce na zewnątrz Wyszedł przed dom, kościół, itp.

(Stał przed domem.)

146
w - miejsce, do którego Pojechaliśmy w Tatry, Alpy, itp.
skierowana jest czynność (Byliśmy w Tatrach.)

kierunek, przestrzeń Patrzył się w górę. (Stał

w odległości pięciu metrów.)

cel czynności Poszliśmy w odwiedziny.

wynik działania Dom rozpadł się w gruzy.

(Dom był w gruzach.)

dni tygodnia Spotkamy się w sobotę.

stan psychiczny Wpaść w dobry humor.

(Być w dobrym humorze.)
za - miejsce, do którego Pojechaliśmy za miasto.
skierowana jest czynność (Byliśmy za miastem.)
cel czynności Walczyć za wolność.
(Tęsknił za wolnością.)

przyczyna czynności Przepraszam za spóźnienie.

(Opowiadam się za t a k ą
reakcją.)

oznacza przedmiot Dostałem to za darmo,

transakcji

przedmiot odpowie- Dostał nagrodę za wyniki w

dzialności, kary, nagrody nauce.

osoba, przedmiot Trzymał mnie za rękę.

trzymany

coś zacznie się dziać Przyjdę za godzinę,

po czasie

B.
P r z y i m k i ł ą c z ą c e się tylko z b i e r n i k i e m (pojedyncza implikacja)
przez - miejsce, przez które Szliśmy przez most, park, itp.
odbywa się ruch
czas trwania czyn- Śpiewaliśmy przez godzinę,
ności

147
 sposób czynności Rozmawialiśmy przez telefon.
przyczyna Przeziębiłem się przez nią.
b e z w z g l ę d u n a -* Poszliśmy na wycieczkę bez względu
na pogodę.
ze względu na - Ze względu n a pogodę zrezygnowaliśmy
z wycieczki.
w z a m i a n za — Wynajęła mi mieszkanie w zamian za opiekę nad
swoją babcią.
z uwagi na - Z uwagi n a wiek nie brała udziału
w rozmowie.

5.
T w o r z y k o n s t r u k c j e przyimek: 'po', 'na' + biernik r z e c z o w n i k a
wskazujące na przeznaczenie przedmiotu określanego lub granicę
z a s i ę g u w przestrzeni,
np. jedzenie n a wycieczkę, miłość po grób

6.
Występuje p o n i e k t ó r y c h p r z y m i o t n i k a c h z przyimkami,
np. otwarty na pomysły
Lista p r z y m i o t n i k ó w implikujących u ż y c i e biernika:
a) p r z y m i o t n i k + n a + biernik
chciwy, czuły, głuchy, łakomy, (nie)wrażliwy, otwarty, odporny, podatny,
wytrzymały, wymienialny, zachłanny
b) p r z y m i o t n i k + n a + b i e r n i k + za, o + b i e r n i k
obrażony, wściekły, zły
c) p r z y m i o t n i k + o + biernik
dbały, oskarżony, spokojny, zazdrosny
d) p r z y m i o t n i k w s t o p n i u w y ż s z y m + biernik
bogatszy, droższy, wyższy, starszy
e) p r z y m i o t n i k + w + biernik
bogaty, obfity, brzemienny
- f) p r z y m i o t n i k + za + biernik
odpowiedzialny

148