Osmanlı Tarihçileri

OS MA NL I TARİ H Ç İ L E R İ 1
İMPARATORLUK TARİHİNİN
KALEMLİ MUHAFIZLARI
OSMANLI TARİHÇİLERİ
-Ahmedî’den Ahmed Refik’e-
2 NE CDE T Ö Z T ÜRK - M U R AT Y I L D I Z
YAYIN NO: 588
İMPARATORLUK TARİHİNİN KALEMLİ MUHAFIZLARI

Necdet Öztürk - Murat Yıldız
© Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.

Sertifika No: 16228
1. Basım, Eylül 2013
ISBN: 978 - 605 - 5261 - 88 - 7
Yayın Yönetmeni: Ahmet Nuri Yüksel

Editör: Osman Sevim
Baskı: Yaylacık Matbaası
Litros Yolu Fatih San. Sit. No: 12/197-203 Topkapı-İstanbul
Tel: (0212) 612 58 60
Kapak Baskı: Saner Matbaacılık
Cilt: Yedigün Mücellithanesi
BİLGE KÜLTÜR SANAT

Nuruosmaniye Cad. Kardeşler Han No: 3 Kat: 1 34110 Cağaloğlu / İSTANBUL
Tel: (0212) 520 72 53 - 513 85 04 Faks: (0212) 511 47 74
bilge@bilgeyayincilik.com www.bilgeyayincilik.com
İMPARATORLUK TARİHİNİN
KALEMLİ MUHAFIZLARI
-Ahmedî’den Ahmed Refik’e-
NECDET ÖZTÜRK
MURAT YILDIZ
®
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ............................................................................................................................ 15
KISALTMALAR............................................................................................................. 17
GİRİŞ............................................................................................................................... 19
I. BÖLÜM
15. YÜZYIL OSMANLI TARİHÇİLİĞİ
- Tarihçilikte Âşıkpaşazade-Mehmed Neşrî-Oruç Beğ Asrı -
A. II. MURAD DEVRİNE KADAR............................................................................... 29
1. Ahmedî................................................................................................................... 30
B. II. MURAD DEVRİ (1421-1451).............................................................................. 32
- Osmanlı Tarihçiliğinin Kuruluş Dönemi -
C. FATİH SULTAN MEHMED DEVRİ (1451-1481).................................................... 33
- Osmanlı Tarihçiliğinin Gelişme Dönemi -
1. Şehdî....................................................................................................................... 35
2. Kâşifî...................................................................................................................... 35
3. Mevlânâ Şükrullah................................................................................................. 36
4. Enverî..................................................................................................................... 37
5. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa.......................................................................... 38
6. Tursun Bey............................................................................................................. 39
7. Kıvâmî.................................................................................................................... 41
8. Mir Seyyid Ali bin Muzaffer-i Ma‘ali.................................................................... 41
D. II. BAYEZİD DEVRİ (1481-1512)............................................................................ 42
- Osmanlı Tarihçiliğinin Yükseliş Dönemi -
1. Âşıkpaşazade.......................................................................................................... 43
2. Edirneli Oruç Beğ................................................................................................... 45
3. Mevlânâ Mehmed Neşrî......................................................................................... 49
4. Mehmed bin Hacı Halil el-Konevî......................................................................... 50
5. Bayatlı Mahmud-oğlu Hasan................................................................................. 50
6. Kemal..................................................................................................................... 50
7. Anonim Tevârih Yazarları....................................................................................... 51
II. BÖLÜM
- Tarihçilikte Kemalpaşazade-Gelibolulu Mustafa Âlî Asrı -
A. TARİH YAZARLARI................................................................................................ 57
1. Behiştî Ahmed Sinan Çelebi................................................................................. 58
2. Ruhi Çelebi........................................................................................................... 59
3. İdris-i Bitlisî.......................................................................................................... 59
4. Hadîdî................................................................................................................... 61
5. Kemalpaşazade..................................................................................................... 62
6. Muhyiddin Cemâli................................................................................................ 63
7. Rüstem Paşa.......................................................................................................... 64
8. Lütfi Paşa.............................................................................................................. 64
9. Celalzade Mustafa Çelebi..................................................................................... 65
10. Nişancı Mehmed Paşa.......................................................................................... 66
11. Cenâbî Mustafa Efendi......................................................................................... 67
12. Mehmed Zaim...................................................................................................... 68
13. Hoca Sadeddin...................................................................................................... 68
14. Selânikli Mustafa.................................................................................................. 69
15. Gelibolulu Mustafa Âlî......................................................................................... 71
B. ŞEHNÂME YAZARLARI......................................................................................... 76
1. Arifî Fethullah Çelebi........................................................................................... 76
2. Şirvanlı Eflatun..................................................................................................... 77
3. Lokman bin Hüseyin............................................................................................ 77
4. Talikizade Mehmed Subhi Efendi........................................................................ 78
5. Ganizade Mehmed Nadirî..................................................................................... 80
6. Hasan Hükmî........................................................................................................ 81
7. Esirî....................................................................................................................... 81
8. Mahremî............................................................................................................... 81
9. Gubâri................................................................................................................... 82
10. Şemsi Ahmed Paşa............................................................................................... 83
11. Nisarî.................................................................................................................... 83
C. SELİMNÂME YAZARLARI..................................................................................... 83
1. İdris-i Bitlisî.......................................................................................................... 84
2. İshak Çelebi.......................................................................................................... 84
3. Keşfî..................................................................................................................... 85
4. Şükrî-i Bitlisî........................................................................................................ 85
5. Çerkezler Kâtibi Yusuf......................................................................................... 86
6. Adai-yi Şirazî........................................................................................................ 86
7. Sa‘d bin Abdülmüteal........................................................................................... 87
8. Celalzade Mustafa Çelebi..................................................................................... 87
9. Sücûdî................................................................................................................... 88
10. Ali Şirî.................................................................................................................. 88
11. Muhyî Çelebi........................................................................................................ 88
12. Hoca Sadeddin...................................................................................................... 89

13. Kadızade............................................................................................................... 89
14. Vusûlî Çelebi........................................................................................................ 89
D. SÜLEYMANNÂME YAZARLARI.......................................................................... 90
1. Bostan Çelebi........................................................................................................ 91
2. Celalzade Salih..................................................................................................... 91
3. Matrakçı Nasuh.................................................................................................... 92
4. Selman.................................................................................................................. 93
5. Eyyubî................................................................................................................... 93
6. Hakî Efendi........................................................................................................... 94
7. Mahremî Çelebi.................................................................................................... 94
8. Tabip Ramazan..................................................................................................... 95
9. Murâdî.................................................................................................................. 95
10. Senâî..................................................................................................................... 96
11. Gubâri Abdurrahman bin Abdullah...................................................................... 96
12. Hızânetü’l-inşâ..................................................................................................... 97
13. Karaçelebizade Abdülaziz Efendi........................................................................ 97
E. FETİHNÂME YAZARLARI..................................................................................... 97
1. Manevî................................................................................................................ 100
2. Kıvâmî................................................................................................................ 100
3. Tacizade Cafer Çelebi......................................................................................... 100
4. Safayî.................................................................................................................. 100
5. Kemalpaşazade................................................................................................... 101
6. Matrakçı Nasuh.................................................................................................. 101
7. Celalzade Mustafa Çelebi................................................................................... 101
8. Zekeriyyazade..................................................................................................... 102
9. Şerifî................................................................................................................... 102
10. Pirî...................................................................................................................... 102
11. Rahimizade İbrahim Çavuş................................................................................ 103
12. Gürcüzade........................................................................................................... 103
III. BÖLÜM
- İlimde Kâtip Çelebi Asrı -
A. TARİH YAZARLARI.............................................................................................. 105

1. İyânî Cafer Çelebi............................................................................................... 105
2. Şeyhülislam Mehmed Efendi............................................................................. 106
3. Mustafa Sâfî Efendi............................................................................................ 106
4. Ayn Ali Efendi.................................................................................................... 107
5. Ramazanzade Mehmed Efendi........................................................................... 108
6. Hüseyin Tûgî Çelebi........................................................................................... 108
7. Süheylî Ahmed Efendi........................................................................................ 109
8. Mehmed bin Mehmed er-Rumî.......................................................................... 109
9. Hasan Beyzade Efendi........................................................................................ 110

10. Bosnalı Hüseyin Efendi.......................................................................................111
11. Sarı Abdullah Efendi.......................................................................................... 112
12. Tulu‘î İbrahim Çelebi......................................................................................... 113
13. Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi.................................................................... 113
14. Şerif Mûsâ Kefevî.............................................................................................. 114
15. Şinasi Mehmed Ağa........................................................................................... 114
16. İbrahim Peçuylu................................................................................................. 114
17. Koçi Bey............................................................................................................. 115
18. İbrahim Mülhemî Efendi.................................................................................... 116
19. Kâtip Çelebi........................................................................................................ 117
20. Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi................................................................ 121
21. Kara Çelebizade Abdülaziz Efendi.................................................................... 121
22. Sıdkı Paşa........................................................................................................... 123
23. Sipahizade Ahmed.............................................................................................. 123
24. Hatib................................................................................................................... 124
25. Vecihî Hasan Efendi........................................................................................... 124
26. Mehmed Halife................................................................................................... 125
27. Abdurrahman Hibrî Efendi................................................................................. 126
28. Mühürdar Hasan Ağa......................................................................................... 127
29. Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye................................................................... 127
30. Girid Fethi Tarihi................................................................................................ 127
31. Osman Dede....................................................................................................... 128
32. Mustafa Zühdi.................................................................................................... 128
33. Mehmed Necati.................................................................................................. 128
34. Hezarfen Hüseyin Efendi................................................................................... 129
35. İsazade Efendi.................................................................................................... 130
36. Abdurrahman Abdi Paşa..................................................................................... 131
37. Vekāyi‘nâme (Vekāyi‘-i Beç)............................................................................. 131
38. Nihâdî................................................................................................................. 132
39. Osekli Şeyhî İbrahim Efendi.............................................................................. 132
40. Hasan Esirî Bin Şeyh Hüseyin........................................................................... 132
41. Zülfikar Paşa....................................................................................................... 133
42. İbrahim Sırrî Efendi........................................................................................... 134
43. Hasan Ağazade Hacı Abdullah Efendi............................................................... 134
44. Mühürdar Ali...................................................................................................... 134
45. Tımışvarlı Osman Ağa....................................................................................... 135
46. Abdullah bin İbrahim el-Üsküdarî...................................................................... 136
47. Müneccimbaşı Ahmed Dede Efendi................................................................... 136
48. Rami Mehmed Paşa............................................................................................ 137
49. Defterdar Sarı Mehmed Paşa.............................................................................. 138
50. Uşşakizade Seyyid İbrahim Efendi.................................................................... 139
51. Silahtar Fındıklılı Mehmed Ağa......................................................................... 140
52. Anonim Osmanlı Tarihi...................................................................................... 141
B. FETİHNÂME YAZARLARI................................................................................... 141

1. Mehmed Kilarî (Halisî)...................................................................................... 141
2. Kemanî Mustafa Ağa.......................................................................................... 142
3. Hacı Mustafa bin Molla Rıdvan......................................................................... 143
4. Nuri İbrahim....................................................................................................... 143
5. Kadızade Ahmed Çelebi..................................................................................... 143
6. Ali Efendi Çorbacızade....................................................................................... 144
7. Abdurrahman Hibrî Efendi................................................................................. 144
8. Behcetî Hüseyin Efendi...................................................................................... 145
9. Semendire Alay Beyi Vuslatî Ali Bey................................................................ 145
10. Abdülkerim......................................................................................................... 146
11. Yusuf Nâbi.......................................................................................................... 146
12. Ömer Taib Efendi............................................................................................... 147
13. Fetihnâme-i Cezîre-i Sakız................................................................................. 147
14. Sır Kâtibi Nedim................................................................................................ 147
IV. BÖLÜM
- Vakanüvis Tarihçiler Asrı -
A. RESMÎ TARİH YAZICILIĞI.................................................................................. 149

Vakanüvislik kurumu.............................................................................................. 149
İlk vakanüvis kimdir?............................................................................................. 150
Vakanüvislerde aranan özellikler............................................................................ 151
Vakanüvislerin görev ve çalışma usulleri............................................................... 152
Vakanüvislerin karşılaştıkları zorluklar.................................................................. 153
Vakanüvislerin gelirleri.......................................................................................... 154
Vakanüvisler ve eserleri.......................................................................................... 155
1. Mustafa Naimâ Efendi........................................................................................ 156
2. Şefik Mehmed Efendi......................................................................................... 158
3. Mehmed Raşid Efendi........................................................................................ 159
4. Küçükçelebizade İsmail Âsım Efendi................................................................ 160
5. Mustafa Sami Bey.............................................................................................. 160
6. Hüseyin Şakir Efendi.......................................................................................... 161
7. Rami Mehmed Paşazade Abdullah Refet Efendi................................................ 162
8. Mehmed Hıfzı Efendi......................................................................................... 162
9. Mehmed Subhi Efendi........................................................................................ 162
10. Süleyman İzzî Efendi......................................................................................... 163
11. Mehmed Hâkim Efendi...................................................................................... 164
12. Çeşmîzade Mustafa Reşid Efendi...................................................................... 165
13. Musazade Mehmed Ubeydullah Efendi............................................................. 166
14. Sadullah Enverî Efendi....................................................................................... 167
15. Hasan Behcetî Efendi......................................................................................... 167
16. Ömerefendizade Süleyman Efendi..................................................................... 168

17. Ahmed Vâsıf Efendi........................................................................................... 168
18. Teşrifatî Hasan Efendi........................................................................................ 169
19. Mehmed Emin Edib Efendi................................................................................ 169
20. Halil Nuri Bey.................................................................................................... 170
B. GAYRİRESMÎ TARİH YAZICILIĞI....................................................................... 171
1. Damad Mehmed Paşa......................................................................................... 172
2. Mustafa Sakıb Efendi......................................................................................... 172
3. Nazmizade Mustafa Efendi................................................................................ 172
4. Ahmed Dürrî Efendi........................................................................................... 173
5. Nazmizade Murtaza Efendi................................................................................ 173
6. Osmanzade Ahmed Taib..................................................................................... 174
7. Vahid Mahtumi................................................................................................... 175
8. Sadreddinzade Telhisî Mustafa Efendi............................................................... 176
9. Behcetî Seyyid İbrahim Efendi.......................................................................... 176
10. Antakyalı Münif Mustafa................................................................................... 176
11. Ahmed Hasib Efendi.......................................................................................... 176
12. Hazine-i Birun Kâtibi Ahmed bin Mahmud....................................................... 177
13. Bursalı Sipahi Zâbiti Hüseyin Ağa..................................................................... 178
14. Hasan Kürdî........................................................................................................ 178
15. Nadir................................................................................................................... 179
16. Edirneli İsmail Paşazade Mehmed Faris Paşa.................................................... 179
17. Kerküklü Abdürrezzak Nevres........................................................................... 180
18. Abdi.................................................................................................................... 180
19. Destarî Salih....................................................................................................... 181
20. Mukaddimetü’s-Sefer (1736-1739 Seferine Dair Bir Eser)............................... 181
21. Koca Ragıp Paşa................................................................................................. 181
22. Kadı Ömer Efendi.............................................................................................. 183
23. Musaffâ Mehmed............................................................................................... 183
24. Talatî................................................................................................................... 184
25. Ebû Sehl Numan Efendi..................................................................................... 184
26. İbrahim Naimeddin............................................................................................ 184
27. Sırrî..................................................................................................................... 185
28. Ruha Valisi Hamalizade Ahmed Paşa’nın Vekāyi‘i........................................... 185
29. Şihabüddin Ahmed bin Bedir el-Bedirî.............................................................. 185
30. Mehmed Akif Bey.............................................................................................. 185
31. Mustafa Kesbî.................................................................................................... 186
32. Şemdanîzade Süleyman Efendi.......................................................................... 186
33. Ahmed Resmî Efendi......................................................................................... 187
34. Mehmed Necati Efendi....................................................................................... 189
35. Süleyman Penah Efendi..................................................................................... 189
36. Mahmud Sabit.................................................................................................... 190

37. Pir Mehmed Efendi............................................................................................ 190
38. Hasan bin Yusuf Ahıskavî.................................................................................. 190
39. Çakerî İsmail Efendi es-Seyyid Mehmed Tahir İbn-i es-Seyyid Osman........... 191
40. Cizyedarzade Ahmed Bahaeddin....................................................................... 191
41. Taylesanizade Hafız Abdullah Efendi................................................................ 191
42. İsmail bin Hüseyin............................................................................................. 192
V. BÖLÜM
- Tarihçilikte Ahmet Cevdet Paşa Asrı -
A. RESMÎ TARİHÇİLİK (Vakanüvisler)...................................................................... 196
1. Seyyid Mehmed Pertev Efendi........................................................................... 197
2. Es-Seyyid Ömer Âmir Bey................................................................................. 197
3. Antepli Mütercim Ahmed Âsım Efendi.............................................................. 198
4. Şanizade Mehmed Atâullah Efendi.................................................................... 199
5. Sahhaflar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi........................................................ 201
6. Recai Mehmed Şakir Efendi............................................................................... 203
7. Akif Paşazade Mehmed Nail Bey....................................................................... 203
8. Ahmed Cevdet Paşa............................................................................................ 204
9. Ahmed Lütfi Efendi............................................................................................ 209
10. Abdurrahman Şeref Efendi................................................................................. 210
B. GAYRİRESMÎ TARİHÇİLİK................................................................................... 212
1. İbrahim Kapiç..................................................................................................... 212
2. Yayla İmamı........................................................................................................ 212
3. Dihkanizade Ubeydullah Kuşmanî-Ebubekir Efendi......................................... 212
4. Ahmed Cavid...................................................................................................... 213
5. Kabakçı Mustafa Ayaklanmasına Dair Bir Risale (Sultân Selîm-i Sâlis’in
Hal‘ine Dâir Bir Risâle)...................................................................................... 214
6. Celal Beyzade..................................................................................................... 214
7. Başeski Şevki Molla Mustafa............................................................................. 214
8. İzzet Hasan Efendi.............................................................................................. 215
9. Mehmed Emin Karahanzade.............................................................................. 215
10. Mustafa Resmî Efendi........................................................................................ 215
11. Tevkii Mehmed Emin-Ahmed Şerif................................................................... 216
12. Said Efendi......................................................................................................... 216
13. Mehmed Haşim Efendi....................................................................................... 216
14. Veliefendizade Kethüdası Said Efendi............................................................... 217
15. Abdurrahim Muhib Efendi................................................................................. 217
16. Ahmed Vehbi...................................................................................................... 218
17. Halim Giray........................................................................................................ 218
18. Mehmed Münib.................................................................................................. 219

19. Zaimzade Mehmed Sadık................................................................................... 219
20. Abdurrahman bin Hasan Cebertî........................................................................ 220
21. Şefkat Abdülfettah.............................................................................................. 220
22. Tüfengcibaşı Ârif Efendi.................................................................................... 221
23. Vâhi Mehmed Paşa............................................................................................. 221
24. Ömer Faik........................................................................................................... 222
25. Mehmed Dâniş................................................................................................... 222
26. Mustafa Necib Efendi......................................................................................... 223
27. Vekāyi‘-i Sene Işrîn ve Mi’eteyn ve Elf............................................................. 223
28. Mustafa Vâzıh bin İsmail................................................................................... 223
29. Câbi Ömer Efendi............................................................................................... 224
30. Hafız Mehmed bin Süleyman............................................................................. 224
31. Mir Yusuf............................................................................................................ 225
32. Şirvanlı Fatih Efendi.......................................................................................... 225
33. Ferâizizade Mehmed Said.................................................................................. 226
34. Merzifonlu Ebubekir Efendi............................................................................... 226
35. Aynî.................................................................................................................... 227
36. Süleyman Faik.................................................................................................... 227
37. Mehmed Akif Paşa............................................................................................. 228
38. Karslızade Cemaleddin Mehmed....................................................................... 228
39. İmamzade Mehmed Esad Efendi........................................................................ 229
40. Abdülhak Molla.................................................................................................. 230
41. Sahhaflar Şeyhizade Ahmed Nazif..................................................................... 231
42. Ahmed Ârif Hikmet............................................................................................ 231
43. Mektubîzade Abdülaziz...................................................................................... 232
44. Hayrullah Efendi................................................................................................ 232
45. Abdurrezzak Bahir.............................................................................................. 233
46. Melek Ahmed Efendi......................................................................................... 233
47. Dâyezade Mehmed Bahaeddin........................................................................... 233
48. Zeynelabidin....................................................................................................... 233
49. Seyyid Ahmed Rifat Efendi................................................................................ 234
50. Salih Hayri.......................................................................................................... 235
51. Rızai................................................................................................................... 235
52. Tayyarzade Ahmed Atâullah (Atâ Bey).............................................................. 236
53. Ahmed Hilmi...................................................................................................... 236
54. Ali Suavi............................................................................................................. 237
55. Mehmed Mazhar (Fevzi).................................................................................... 238
56. İbrahim Hâlet Efendi.......................................................................................... 239
57. Meşrebzade Damadı Mehmed Şemi.................................................................. 239
58. Belgradî Raşid Efendi........................................................................................ 240
59. Abdüllatif Subhi Paşa......................................................................................... 240

60. Mehmed Namık Kemal...................................................................................... 242
61. Mansurizade Mustafa Nuri Paşa........................................................................ 244
62. Eyüb Sabri Paşa.................................................................................................. 245
63. Diyarbakırlı Said Mehmed Paşa......................................................................... 246
64. Ahmed Vefik Paşa............................................................................................... 246
65. Ahmed Raşid Paşa.............................................................................................. 248
66. Süleyman Hüsnü Paşa........................................................................................ 249
67. Çaylak Mehmed Tevfik...................................................................................... 249
68. Yağlıkçızade Ahmed Rifat.................................................................................. 251
69. İsmail Galip Edhem............................................................................................ 251
70. Raşid Mehmed Ali.............................................................................................. 252
71. Mehmed Mansur................................................................................................ 252
72. Mehmed Arif Bey............................................................................................... 252
73. Mahmud Celaleddin Paşa................................................................................... 253
74. Ahmed Cevad Paşa............................................................................................. 254
75. İsmet bin Osman................................................................................................. 255
76. Abdülhalim Memduh......................................................................................... 256
77. Kaltakkıranzade Ahmed Bâdi............................................................................. 256
78. Mehmed Süreyya................................................................................................ 257
79. Mehmed Şükrü................................................................................................... 258
80. Selânikli Tevfik................................................................................................... 258
81. Osman Nuri........................................................................................................ 259
82. Ahmed Midhat Efendi........................................................................................ 259
83. Basiretçi Ali........................................................................................................ 261
84. Ebüzziya Mehmed Tevfik................................................................................... 262
85. Mehmed Kâmil Paşa.......................................................................................... 263
86. Mehmed Şakir Paşa............................................................................................ 264
87. Hocazade Ahmed Hilmi..................................................................................... 264
88. Ali Cevad............................................................................................................ 265
89. Mahmud Şevket Paşa......................................................................................... 266
90. Küçük Said Paşa................................................................................................. 267
91. Şehbenderzade Ahmed Hilmi............................................................................. 268
92. Ahmed Faik Reşad............................................................................................. 268
93. Mehmed Tevfik Paşa.......................................................................................... 269
94. Kasîdecizade İbrahim Agâh Paşa....................................................................... 270
95. Mehmed Raif...................................................................................................... 270
96. Mizancı Mehmed Murad.................................................................................... 272
97. Ahmed Reşid Paşa.............................................................................................. 273
98. Gazi Ahmed Muhtar Paşa................................................................................... 274
99. Âtıf Mehmed...................................................................................................... 275
100. Mehmed Atâ....................................................................................................... 275

101. Mehmed Arif Bey............................................................................................... 277
102. Ahmed Saib........................................................................................................ 277
103. Bağdatlı İsmail Paşa........................................................................................... 279
104. Ali Kemal........................................................................................................... 280
105. Ali Emiri............................................................................................................. 281
106. Mehmed Memduh Paşa...................................................................................... 283
107. Ahmed Muhtar Paşa........................................................................................... 285
108. İhtifalci Mehmed Ziya....................................................................................... 286
109. Çerkesşeyhizade Halil Halid Bey...................................................................... 287
110. Ahmed Rasim..................................................................................................... 288
111. Ali Seydi Bey...................................................................................................... 289
112. Mehmed Galib Bey............................................................................................ 291
113. Ali Haydar Alpagut............................................................................................ 291
114. Hayreddin Nedim Göçen.................................................................................... 292
115. Osman Senai Erdemgil....................................................................................... 292
116. Mehmed Tevfik Bilge......................................................................................... 293
117. Mehmed Ali Aynî............................................................................................... 293
118. Süleyman Kâni İrtem......................................................................................... 294
119. Ali Fuad Erden................................................................................................... 295
120. Ahmed Refik Altınay.......................................................................................... 295
SÖZLÜK........................................................................................................................ 297
BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................................... 325
DİZİN
1. Müellif Adları.......................................................................................................... 341
2. Eser Adları............................................................................................................... 347
EKLER (OSMANLI TÜRKÇESİ ÖRNEK METİNLER)............................................ 359
ÖNSÖZ
Osmanlı tarihinin kaynakları, kütüphane ve arşiv kaynakları olmak üzere iki

temel kaynak grubundan oluşur. İlk iki yüzyıl yani 14-15. yüzyıllar için her iki
kaynak grubu da oldukça yetersizdir. Bu durum bize, Osmanlıların bizzat yap-
tıkları veya içinde bulundukları tarihî olayları, zamanında kayıt altına almadık-
larını hatırlatır. Dolayısıyla Osmanlılarda tarih yazıcılığı devletin siyasi, askerî,
coğrafi ve benzeri gelişmeleriyle paralellik arz etmez. Günümüze ulaşan ilk ese-
rin 1410’lu ve Osmanlı tarihini bir bütün olarak anlatan Türkçe kroniklerin ise
1490’lı yıllarda yazıldığı düşünüldüğünde, Osmanlı tarih yazıcılığının devletin
kuruluşundan çok sonraları ortaya çıktığı daha kolay anlaşılır. Kuruluşu II. Mu-
rad (1421-1451), gelişmesi II. Mehmed (1451-1481), yükselişi II. Bayezid (1481-
1512) dönemleri olarak kabul edilen Osmanlı tarihçiliği, II. Bayezid devrinden
itibaren yeni bir ivme kazanarak gerek nitelik gerek nicelik gerekse tür olarak
yükselişini artarak sürdürmüştür.
Geçmişte yaşanmış siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik faaliyetler, bir ba-
kıma o toplumun hafızası demek olan kaynak eserlerde ve belgelerde saklıdır.
Olayların kayda geçirildiği bu malzemenin önemli bir bölümünü el yazması eser-
ler oluşturur. İşte elinizdeki kitap, Osmanlı tarih kaynaklarının yazarlarını, eser-
lerini ve bunlar üzerinde yapılan çalışmaları temel almaktadır.
YÖK’ten önce o zamanki üniversitelerin tarih bölümlerinin birinci sınıf-
larında ‘bibliyografya’ adı altında her çağın kaynaklar dersi okutulurdu. Ancak
YÖK’ün kuruluşu (1981) ile birlikte tarih programlarında bu derse uzun bir za-
man yer verilmedi. Bugün tarih bölümlerinde söz konusu ders yine çağlara göre
‘kaynaklar’ adı ile okutulmaktadır. Yeniçağ Tarihi Kaynakları dersini uzun zaman
okutan biri olarak, öğrencilerin bu derse karşı yakın ilgi gösterdiklerini gördüm.
Hazırladığım ders notları Ahmedî’den (ö. 1412) Abdurrahman Şeref Efendi’ye
(ö. 1925) kadar olan dönemi kapsıyordu. Ders notlarının kitaba dönüştürülmesi
düşüncesi, lisans ve yüksek lisans öğrencilerinden geldi. Bu düşünceyi, öğrencim
ve değerli meslektaşım Doç. Dr. Murat Yıldız’la paylaştım. Böyle bir çalışma
yapılmasının yararlı olacağına karar verdikten sonra hemen işe koyulduk. Ders
notları formatı muhafaza edilmekle birlikte, çalışmanın amacına uygun olarak
notların hacmi ister istemez birkaç misli genişledi. Yeni bilgilerin girilmesinde
Murat gerçekten takdire şayan bir gayret gösterdi.
Çalışma, kısa bir giriş ve beş bölümden oluşmaktadır. Giriş’te, başlangıcın-
dan sonuna kadar Osmanlı tarihçiliği ana hatlarıyla verilmeye çalışıldı. Ardından I.
Bölüm’de 15. yüzyıl, II. Bölüm’de 16. yüzyıl, III. Bölüm’de 17. yüzyıl, IV. Bölüm’de
18. yüzyıl, V. Bölüm’de ise 19. yüzyıl Osmanlı tarihçiliği anlatıldı. Her yüzyılın öne
çıkan tarihçilerini veya tarihçilik anlayışını o yüzyıla alt başlık olarak verdik. Nite-
kim 15. yüzyıla (I. Bölüm) Tarihçilikte Âşıkpaşazade-Mehmed Neşrî-Oruç Beğ Asrı,
16. yüzyıla (II. Bölüm) Tarihçilikte Kemalpaşazade-Gelibolulu Mustafa Âlî Asrı, 17.
yüzyıla (III. Bölüm) İlimde Kâtip Çelebi Asrı, 18. yüzyıla (IV. Bölüm) Vakanüvis
Tarihçiler Asrı, 19. yüzyıla (V. Bölüm) Tarihçilikte Ahmed Cevdet Paşa Asrı dedik.
Bölümlere, o yüzyılın Osmanlı tarihçiliğindeki seyri özetleyen bir girişle
başladık. Yüzyılları kendi içerisinde tasnif ederek müellifleri, birkaç istisna ile
ölüm tarihlerine göre ele aldık. Bir müellifin, birden fazla eseri varsa âdeta adıyla
özdeşleşen eserini müellifin adından sonra verdik; eseri veya eserlerinin temel
özellikleri ve üzerinde yapılan her seviyedeki inceleme ve araştırmayı gösterme-
ye çalıştık. Bize göre, çalışmanın öne çıkan en önemli özelliklerinden biri budur.
Tarihle ilgili eser bırakan her bir müellifin bu çalışmaya dâhil edilmesine özen
gösterdik. Dolayısıyla eserde şimdilik 329 tarihçi ve 554 eser adı geçmektedir.
18 ve 19. yüzyıllar, resmî tarihçiliğin hüküm sürdüğü yüzyıllar olarak bili-
nir. Hâlbuki 18. yüzyılda 20 vakanüvis tarihçiye mukabil, 45 gayriresmi tarihçi;
19. yüzyılda ise 10 vakanüvis tarihçiye karşılık, 120 resmî olmayan tarihçi söz
konusudur. Dolayısıyla Abdurrahman Şeref Efendi’den sonra da Osmanlı tarihi
yazan zengin bir tarihçi kadrosu söz konusudur. Osmanlı tarihçiliğinin ilk temsil-
cisi Ahmedî ile başladığımız eseri, gayriresmî Osmanlı tarihçiliğinin son temsil-
cisi kabul edebileceğimiz Ahmed Refik’le sonlandırdık.
Eserin son bölümünü teşkil eden Beşinci Bölümü sırasıyla terimler sözlüğü,
kaynaklar/bibliyografya, dizin ve ekler takip etmektedir. Eserde, özellikle 19. yüz-
yılda pek çok tarih terimi geçmektedir. Okura kolaylık olması bakımından bazı
terimlerin açıklamalarını terimler sözlüğünde verdik. Dizin, eserde geçen Osmanlı
tarihçilerinin adları ve eserleri olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Eserin so-
nunda bulunan eklerde, yüzyıllara göre düzenlediğimiz metin örnekleri yer almak-
tadır. El yazması ve matbu metinlerden seçilmiş bu metinlerin ilgili yüzyılın dili,
üslubu, yazı çeşidi, diğer yüzyıllarla mukayesesi hakkında okura fikir vereceğini ve
Osmanlı Türkçesi’ni geliştirmek isteyenlere de yardımcı olacağını düşündük.
Bu çalışma, tarih ve edebiyat öğrencisinden öğretim üyesine kadar geniş bir
okur kitlesinin ihtiyacı göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Osmanlı tarihi kü-
tüphane kaynaklarının tarihçilere olduğu kadar edebiyatçılara da hitap ettiği bilinen
bir husustur. Bu eserde, bunun örneklerini çok net olarak görmeniz mümkündür.
Elinizdeki esere eklenmesi gerekli yeni bilgileri, sizlerin görüş ve beklen-
tilerinizi de dikkate alarak, bundan sonraki baskılarda büyük bir memnuniyetle
değerlendirebileceğimizi ifade etmeliyiz.
Eseri titiz bir şekilde okuyarak yazım hatalarını gideren editör Osman
Sevim’e; eserin basımı ile yakından ilgilenen Bilge Kültür Sanat Yayınevi’nin
sahibi tarihçi Adnan Mecid Yüksel’e ve emeği geçen yayınevi çalışanlarına te-
şekkür ederiz.
Doç. Dr. Murat YILDIZ - Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK
İstanbul / Mayıs 2013
KISALTMALAR
age adı geçen eser

ÂPT 2013 Âşıkpaşazâde Tarihi, haz. Necdet Öztürk, İstanbul
AE.SSLM.III Ali Emîrî Sultan Selim III
AÜDTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi
b. bin (oğlu)
BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi
bs. basım, baskı
BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies
çev. çeviren
derl. derleyen
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
ed. editör
EI2 Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, Leiden
Flügel Gustav Flügel, Die arabischen, persischen und türkischen Handschrif-
ten der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien, Band II
Fr. Fransızca
FY Farsça Yazmalar
haz. hazırlayan, hazırlayanlar
İA İslâm Ansiklopedisi (MEB)
İSK İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi
İÜ İstanbul Üniversitesi
İÜK İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
Ktp. Kütüphanesi, kitaplığı
MEB Millî Eğitim Bakanlığı
MÜ Marmara Üniversitesi
nr. numara
nşr. neşreden, neşri
NT 2008 Neşrî, Mevlânâ Mehmed, Cihânnümâ
OBT 2008 Oruç Beğ Tarihi (1288-1502), haz. N. Öztürk, 2. baskı, İstanbul
OM Osmanlı Müellifleri, Bursalı Mehmed Tahir
ODYOT Hasan Yüksek, XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihçiliği, YYLT, Eskişehir Os-
mangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2006.
OTAR AFYONCU, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehbe-

ri, İstanbul 2012.
OTDTS Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I,
MEB, İstanbul 1971
OTY M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarihi Yazarları, Osmanlı Yayınevi, İstan-
bul 1982
OTYE BABINGER, Franz, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre
Werke, Leipzig 1927 (Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun
Üçok, Ankara 1982)
OVTA Selma Turhan Sarıköse, 1876-1908 Yılları Arasındaki Osmanlı Vaka-
nüvisleri ve Tarih Anlayışları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, Konya 2003
ö. ölümü
s. sayfa
sad. sadeleştiren
SO Sicill-i Osmânî, Mehmed Süreyya
TCYK İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Kataloğu, İstanbul
1943
TD Tarih Dergisi, İÜ Edebiyat Fakültesi
TDA Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
TDK Türk Dil Kurumu
TED Tarih Enstitüsü Dergisi
TOEM Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası
trc. tercüme
tsh. tashih eden
TSMK Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi
TTEM Türk Tarih Encümeni Mecmuası
TTK Türk Tarih Kurumu
TVM Tarih ve Medeniyet
TY Türkçe Yazmalar
t.y. tarihsiz
vd. ve devamı
vdd. ve devamının devamı
v.dğr. ve diğerleri
yay. yayımlayan
YDT Yayımlanmamış Doktora Tezi
YYLT Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi
GİRİŞ
Anadolu’nun kuzeybatısında, Bizans (Doğu Roma) Devleti ile Anadolu Sel-

çuklu Devleti sınırında 14. yüzyılın başlarında mütevazı bir ‘uc beyliği’ olarak
ortaya çıkan Osmanlı Devleti, Bizans ve diğer Anadolu Türk beylikleri aleyhine
sınırlarını sürekli genişletti. Osmanlıların beylikten devlete geçiş süreci, 14. yüz-
yılın ortalarında Rumeli yakasına geçmeleriyle daha da hız kazandı.
Beyliğin sınırlarının genişlemesine paralel olarak Orhan Gazi devrinden
(1324-1362) itibaren devlet teşkilatı ile alakalı ilk idari, askerî ve adli düzenle-
meler yapıldı. Osmanlı Devleti’nin siyasi ve askerî bakımdan gelişmesi Yıldırım
Bayezid’in Ankara Savaşı’nda (1402) Timur’a yenilmesiyle kısa bir süre kesinti-
ye uğradı. Sağlam temeller üzerine kurulan Osmanlı Devleti, bu ciddi sarsıntının
üstesinden, saltanat davasına kalkışan kardeşlerini bertaraf eden Çelebi Mehmed
(1413-1421) sayesinde gelmeyi başardı. Osmanlı Devleti, Fatih Sultan Mehmed’in
İstanbul’u fethiyle birlikte çağının dünya devleti yani süper gücü olma yolundaki
ilerlemesini askerî, siyasi ve kültürel gelişmeleriyle birlikte devam ettirdi.
Osmanlılarda tarih yazıcılığının1 devletin ortaya çıkışıyla birlikte başladığı ve
yukarıda sözü edilen gelişmelere paralel biçimde olduğu söylenemez. Şüphesiz,
1 Osmanlı tarihçileri ve eserleri ile Türk tarih yazıcılığı hakkında genel olarak bk. Necip Âsım [Ya-
zıksız], “Osmanlı Tarihnüvîsleri ve Müverrihleri”, TOEM, I (1910), 41-52; Bursalı Mehmed Tahir,
Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1334, 1338, 1343 (sad. A. F. Yavuz-İ. Özen, I-III, İstanbul 1972,
1975; F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre Werke, Leipzig 1927 (çev. C.
Üçok, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Ankara 1982); Köprülüzade M. Fuad, “Osmanlı Tarih-
çileri”, TM, II (1928), 564-565; A. Kurat, “Bizansın Son ve Osmanlıların İlk Tarihçileri. Türklerin
1446’da Mora’yı haraca bağlamalarına ait Bizans ve Osmanlı-Türk kaynaklarında verilen malu-
matın mukayesesi”, TM, III (1935), 185-206; H. Namık Orkun, “Türk Tarihinin Yazılı Kaynakla-
rı”, Çığır Dergisi, Sayı 50 ( 1937), 146-147; aynı yazar, “Türk Tarihinin Ulusal Kaynakları”, Çığır
Dergisi, Sayı 53 (1937), 21-23; N. Tevfik, XV. Asır Tarihçileri (basılmamış mezuniyet tezi, İÜ
Merkez Ktp., tez nr. 143), İstanbul 1932; C. Önem, XVII. Yüzyılın Ortasına Kadar Osmanlı Türk
Tarihçiliğine Genel Bir Bakış (basılmamış mezuniyet tezi, İÜK, tez nr. 345), İstanbul 1937; M.
H. Yınanç, “Tanzimat’tan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 573-
595; O. F. Köprülü, Tarihî Kaynak Olarak XIV ve XV. Asırlara Ait Bazı Türk Menâkıbları (doktora
tezi), İstanbul 1951; İstanbul M. Sertoğlu, “Osmanlı Tarihinin Kaynakları Hakkında Bazı Düşün-
celer”, TM, XII (1955), 145-154; H. İnalcık, “The Rise of Ottoman Historiography”, Historians
of the Middle East (Londra 1962), s. 152-167; İ. Kafesoğlu, “Tarih İlmi ve Bizde Tarihçilik”, TD,
böyle bir düşünceye varılması, bugün elimizde bulunan kaynakların, devletin

ortaya çıkışından oldukça geç bir dönemde yazılmış olmasından kaynaklanmak-
tadır. Burada, akla şöyle bir soru gelebilir: Acaba gerçekten Osmanlılarda tarih
yazıcılığı geç mi başladı, yoksa erken dönemlerde kimi eserler yazıldı da çeşitli
sebeplerle (mesela Timur’un Bursa başta olmak üzere Anadolu’nun özellikle ilim
ve kültür şehirlerindeki tahribatı ve yangın gibi) ortadan mı kalkmıştır? Doğrusu
bunu tam olarak bilemiyoruz. Günümüze ulaşan eserlere göre hüküm vermek
durumundayız. Bilindiği gibi Osmanlı ilim ve kültür hayatında tarihe dair ilk
eser, ancak devletin kuruluşunun ikinci yüzyılında yani 15. yüzyılın başlarında
yazılmıştır2. Standart Osmanlı tarihlerinin yazılması için ise 15. yüzyılın sonları-
nı beklemek gerekiyordu.
Başta Âşıkpaşazade olmak üzere diğer birçok tarihçiye kaynaklık eden ve
böyle bir eserin varlığını Âşıkpaşazade’den öğrendiğimiz Yahşi Fakı’nın Menâkıb-ı
Âl-i Osman’ı bugüne erişememiştir. Dolayısıyla Ahmedî’nin İskendernâme’sinin
XIII/17-18 (1962), 1-16; Ş. Tekindağ, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten, XXXV/140 (1971),
655-663; aynı yazar, “Selim-nâmeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi (TED), I (1970), 215-230; A. Uğur,
“Selim-nâmeler”, AÜİFD, XXII (1978), 367-380; Ş. Severcan, “Süleymannâmeler”, Osmanlı/Bi-
lim (Ankara 1999), VIII, 301-317; V. L. Ménage, “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, çev. S.
Özbaran, TED, IX (1978), 227-240; N. Göyünç, “Tarihçiliğimizin Dünü”, Felsefe Kurumu Se-
minerleri, Ankara 1977, s. 240-244; M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarih Yazarları, İstanbul 1982;
B. Yediyıldız, “Çağdaş Tarihçilik”, Töre Dergisi, Ankara 1984, s. 34-37; Z. Toprak, “Türkiye’de
Çağdaş Tarihçilik (1908-1970)”. Y. Özkaya, “Osmanlı Dönemi İçin Askeri Tarih Kaynakları”, Bi-
rinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Ankara 1983, I, 95-102; Türkiye’de Sosyal Bilimler Araş-
tırmalarının Gelişimi, Ankara 1986, s. 431-438; M. H. Şakiroğlu, “Memleketimizde Toplu Tarih
Çalışmaları”, Tarih ve Toplum, VI/36 (1987), VII/38, 40 (1987); B. Kütükoğlu, “Vekayinüvis”,
İA, XIII (1988), 271-287; N. Öztürk, “XV. Yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri”, Türk Dünyası
Tarih Dergisi (TDTD), Sayı 25 (1989); aynı yazar, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri”,
TDTD, Sayı 26 (1989); aynı yazar, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri”, I-II, TDTD,
Sayı 32-33 (1989); F. Başar, “XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri”, Tarih ve Medeniyet
(TVM), Sayı 37; aynı yazar, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Kâtip Çelebi Asrı”, TVM, Sayı 39; aynı
yazar, “Ünlü Vekayinâmeci Naimâ ve Muasırları”, TVM, Sayı 4; aynı yazar, “Tarihimizin XIX.
Yüzyıl Kaynakları”, TVM, Sayı 44; aynı yazar, “Ahmed Cevdet Paşa ve Muasırları”, TVM, Sayı
46; H. Albayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni, Tarih ve Toplum,
VII/42 (1987); Z. Arıkan, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Tarihçilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
Türkiye Ansiklopedisi, VI, 1584-1594; İ. Ortaylı, “Osmanlı Tarihyazıcılığının Evrimi Üstüne
Düşünceler”, Türkiye’de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi (Ankara 1986), s. 419-429; R.
Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998; M. İpşirli, “Osmanlı Tarih Yazı-
cılığı”, Osmanlı/Bilim, VIII, 247-256; N. Öztürk, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı Üzerine”, age, VIII,
247-256; H. H. Adalıoğlu, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Tevârih-i Âl-i Osman Geleneği”, age,
VIII, 286-292; B. B. Alpugan, “Geç Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Tarih Yazıcılığı ve Tarih
Kitapları”, age, VIII, 262-270; E. Afyoncu, “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihât Kayıtları I”,
Belgeler, Sayı 24 (Ankara 2000), 77-155.
2 Eserlerini, Osmanlıların beylikten devlete geçiş sürecinde yazmış olan Pachymeres, Nicephoras,
Kantakousenos gibi Bizans tarihçileri ile İbn Battuta, İbn Said ve el-Ömerî gibi Arap seyyah ve
coğrafyacılarının bu ilk dönem hakkında pek bilgi verdiği söylenemez (Erhan Afyoncu, Tanzimat
Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, Yeditepe, 3. baskı, İstanbul 2009, s. 3).
sonuna eklediği Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman’ını günümüze gelebilen

ilk Osmanlı tarih kaynağı olarak kabul etmekteyiz.
II. Murad dönemi, Osmanlı tarihçiliği için kayda değer çalışmaların yapıl-
dığı bir dönem olma özelliği taşır. Osmanlı tarihçiliğinin kuruluş dönemi olarak
kabul edilen bu dönemde Arapça ve Farsçadan eserler tercüme edildiği gibi (me-
sela Yazıcızade Ali’nin İbn Bîbî’den tercüme ettiği Tarih-i Âl-i Selçuk); kısa kro-
nolojik bilgilerin yanında deprem, salgınlar, sel gibi doğal olaylarla ay ve güneş
tutulması gibi astronomik olayları konu alan takvimler hazırlanmış, gazanâme ve
fetihnâme türünün ilk örnekleri ortaya çıkmıştır.
Devletin siyasi, iktisadi, askerî, coğrafi olarak büyümesini hızlandıran
İstanbul’un fethi, aynı zamanda devletin kültürel hayatında dolayısıyla tarih ya-
zıcılığında da bir canlanmaya sebep olmuştur. Bu süreçte ilk standart dünya tarihi
(Şükrullah’ın Behcetü’t-tevârih’i), Osmanlı tarihi (Karamanî Mehmed Paşa’nın
Tevârihü’s-selâtîni’l-Osmâniyye’si), ilk saltanat tarihi veya monografik tarih (Tur-
sun Bey’in Tarih-i Ebü’l-feth’i) ve yarı resmî nitelikteki şehnâmecilik (Muâlî’nin
Hünkârnâme’si, Kâşifî’nin Gazânâme-i Rûm’u) örnekleri ortaya çıktığı gibi ilk
teşkilat kanunnâmesi (Kānûnnâme-i Âl-i Osman) ve diplomasi tarihinin vazgeçil-
mez kaynağı olan ilk münşeat mecmuası yazılmıştır.
Her ne kadar Osmanlı Devleti’nin iki büyük padişahının (Fatih Sultan
Mehmed ve Yavuz Sultan Selim) siyasi ve askerî başarılarının gölgesinde kal-
mışsa da, esasında II. Bayezid dönemi Osmanlı ilim ve kültür çalışmaları ile ta-
rih yazıcılığı için âdeta bir yükselme çağıdır. Zira bugün Osmanlı tarihinin ilk
dönemleri için temel başvuru kaynakları olan Âşıkpaşazade’nin Menâkıb-ı Âl-i
Osman’ı, Neşrî’nin Kitâb-ı Cihânnümâ’sı, İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’i ve
Kemalpaşazade’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Oruç Beğ, Ruhi Çelebi ve Bihiştî
Ahmed Sinan Çelebi’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ları bu padişah döneminde ya-
zılmıştır. Ayrıca Anonim Menâkıb-ı Sultan Bayezid; Kutbnâme (Uzun Firdevsî),
Gazânâme (Suzi Çelebi) ve Câm-ı Cem-âyîn (Bayatî Hasan) gibi monografik
eserler ile yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerinde çok sayıda nüshası bulunan Türk-
çe anonim tevârihler de yine bu dönemde yazılmıştır3.
16. asırda Osmanlı tarihçiliğinin başlıca kütüphane kaynakları Selimnâme,
Süleymannâme, fetihnâme, genel dünya tarihleri, tevârih-i Âl-i Osmanlar ve ilk
örnekleri bu asırda telif edilen biyografya, bibliyografya ve ansiklopedik türün-
den eserlerdir. Yavuz Sultan Selim dönemini konu alan yaklaşık yirmi Selimnâme
yazıldığı gibi Osmanlı tarih yazıcılığında Arap ekolünün (Taşköprizade Ahmed
ve Cenâbî Mustafa Efendiler) başladığı bir devir de olmuştur. Kanuni Sultan
3 Giriş’in bundan sonraki kısmı için, Prof. Dr. Abdülkadir Özcan’ın http://ekitap.kulturturizm.gov.
tr/dosya/1-219097/h/edityazisi.pdf web adresindeki (s. 1-10) “Osmanlı Tarihçiliği ve Tarih Kay-
nakları” adlı makalesinden geniş ölçüde faydalanılmıştır.
Süleyman devrinde ise umumi dünya tarihleri (Matrakçı Nasuh’un Mecma‘u’t-

tevârih’i, Ramazanzade Mehmed’in Târih-i Nişancı’sı ve Muslihiddin Lârî’nin
Mir’âtü’l-edvâr’ı), kuruluştan başlayan Tevârih-i Âl-i Osman’lar (Hadîdî, Muh-
yiddin Mehmed, Rüstem Paşa ve Lütfi Paşa), sadece onun dönemini konu alan
Süleymannâme’ler (Celalzade Mustafa, Bostan Çelebi, Celalzade Salih, Gubâri,
Mahremî, Hâkî, Eyyûbî, Senaî), fetihnâme-gazanâmeler (Belgrat, Rodos, Ma-
caristan ve Sigetvar) telif edilmiş; şehnâmenüvislik kurumu (Fethullah Ârifî ve
Eflatun Şirvanî) kurumsallaşmıştır. Bu yüzyılın sonunda ise Cenâbî (el-Aylemü’z-
zâhir) ve Gelibolulu Mustafa Âlî (Künhü’l-ahbâr) birer dünya tarihi; Hoca Sa-
deddin (Tâcü’t-tevârih) ve Mehmed Zaim (Câmi‘ü’t-tevârih) birer Tevârih-i Âl-i
Osman, Eflatun Şirvanî ile Seyyid Lokman (Hünernâme) bir minyatürlü tarih ve
Selânikî Mustafa (Târih-i Selânikî) ise 1563-1600 yılları arası olayları konu alan
eserler yazmışlardır.
Çeşitli sefer, zafer ve fetihlerle ilgili monografilerin da yazıldığı 16. yüzyılda
yine ilk biyografik eserler (Taşköprizade’nin Nevâdirü’l-ahbâr’ı ve eş-Şekāiku’n-
Nu‘mâniyye’si ile Âlî’nin Menâkıb-ı Hünerverân’ı), tezkireler (Sehi Bey, Latîfî,
Kınalızade Hasan, Beyânî, Ahdî ve Âşık Çelebi), bibliyografik eserler (Taşköp-
rizade Ahmed’in Miftâhü’s-saâde’si), siyasetnâme veya nasihatnâme türü eserler
(İdris-i Bitlisî’nin Kānun-ı Şehinşâhî’si, Sadrazam Lütfi Paşa’nın Âsafnâme’si,
Hasan Kâfî’nin Usûlü’l-hikem’i ve Gelibolulu Âlî’nin Nushatü’l-mülûk’ü), ilk
ansiklopedik eserler (Şâir Nev‘î’nin Netâyicü’l-fünûn ve mehâsinü’l-mütûn’u),
ilk şehir tarihi (Latîfî’nin Risâle-i evsâf-ı İstanbul’u), sultan ve sünnet düğünleri-
ni konu alan surnâme türü eserler de bu dönemde telif edilir. Yine Fatih dönemin-
de başlayan kanunnâme derleme işi de Bayezid, Yavuz ve Kanuni zamanlarında
da devam etmiştir.
II. Bölüm’de de görüleceği gibi 17. yüzyılda yazılan tarih eserleri dünya,
genel Osmanlı, vekayinâme, monografi, fetihnâme, gazanâme, şehir tarihi, mün-
şeat, ansiklopedi, siyasetnâme ve kanunnâme gibi tür olarak büyük çoğunluğu bir
önceki yüzyılın devamı niteliğinde olan eserlerdir. Ayrıca bu devirde seyahatnâme
ve devlet idaresinde meydana gelen problemleri çözmeye yönelik olarak hazır-
lanan ıslahata dair eserler de telif edilmiştir. Bu bağlamda, Kâtip Çelebi (Arap-
ça Fezleke), Bosnalı Hüseyin (Bedâiü’l-Vekayi‘), Karaçelebizade Abdülaziz
(Ravzatü’l- ebrâr) ve Müneccimbaşı Ahmed (Câmi‘ü’d-düvel) dünya tarihi; So-
lakzade Mehmed Hemdemî (Solakzade Tarihi), Mehmed b. Mehmed (Nuhbetü’t-
Tevârih ve’l-ahbâr), Abdurrahman Hibrî (Defter-i Ahbâr) genel Osmanlı tarihi;
Hocazade Mehmed, Safi Mustafa, Topçular Kâtibi Abdülkadir, Mehmed Halife,
Vecihî Hasan, Abdi Paşa ve daha birçok tarihçi ise vekayinâme tarzında özel tarih
ve monografiler kaleme almışlardır. Iyânî Cafer, İbrahim Harimî, Vasıtî, Kilarî
Mehmed, Tugî Hüseyin, Hasanbeyzade Ahmed, Topçular Kâtibi Abdülkadir, Ab-

durrahman Hibri, Güftî Ali, Mustafa Zühdî, Mühürdar Hasan, Behcetî Hüseyin
gibi tarihçiler ise özel tarihlerin alt türleri olan gazanâme, fetihnâme, şehir tarihi
gibi eserler yazmışlardır.
Ganîzade Nâdirî ve Mülhemî İbrahim’in yarı resmî nitelikteki şehnâmeleri
yanında 17. yüzyıl Osmanlı tarihçiliğinde göze çarpan bir diğer gelişme ise
şehnâmenüvisliğin yavaş yavaş yerini vekāyinüvisliğe/vekayinüvisliğe (vakanü-
visliğe) bırakmasıdır. Bu yüzyıl, bir önceki yüzyılda ilk örneklerini gördüğümüz
biyografya türü eserlerin yoğunlukla verildiği bir yüzyıl olmuştur. Genel biyog-
rafya türü eserler Nev‘izade Atâî (Zeyl-i Şakāik), Kâtip Çelebi (Süllemü’l-vusûl)
ve Muhibbî (Hulâsatü’l-eser); hususî nitelikteki eserler Cemaleddin Hulvî ve
Nefeszade İbrahim (Lemezât-ı Hulviyye ve Gülzâr-ı Savab) ve tezkire tarzı eser-
ler ise Riyâzî, Fâizî, Rıza, Yümnî ve Güftî taraflarından yazılmıştır. Bibliyog-
rafya ve seyahatnâme ile ilgili iki büyük eser de bu dönemde yazılmıştır. Kâtip
Çelebi, sadece kendi asrının değil, İslam tarihinin en büyük bibliyografik kamusu
olan Keşfü’z-zunûn’u; imparatorluk coğrafyasının neredeyse tamamını dolaşan
Evliya Çelebi ise seyahatnâme türünün dünyadaki eşsiz örneklerinden biri olan
Seyahatnâme’sini yazmıştır.
17. yüzyılda münşeat, ansiklopedi, siyasetnâme ve kanunnâme gelenek-
lerinin dışında, gerilemeye paralel olarak ıslahata dair de birçok eser yazılmış-
tır. Müessese ve teşkilat tarihi olarak Usûlü’l-hikem (Hasanbeyzade Ahmed),
Nesâyihü’l-mülûk (Alaybeyizade Mehmed Emin) ve Nasîhatü’l-mülûk (Sarı
Abdullah) siyasetnâme; anonim Kavânîn-i Yeniçeriyân (Mebde-i Yeniçeri Ocağı
Tarihi), Kavânîn-i Âl-i Osman der-Hulâsa-i Mezâmin-i Defter-i Dîvân (Defter
Emini Ayn Ali Efendi), Eyyûbî Efendi Kānunnâmesi (Eyyûbî Efendi), Abdi Paşa
Kānunnâmesi (Abdi Paşa) ve Telhîsü’l-beyân (Hezarfen Hüseyin) sayılabilir.
Layiha tarzı eserler ise Koçi Bey (Koçi Bey Risâlesi), Kâtip Çelebi (Düstûrü’l-
amel), Kitâb-ı Müstetâb, Kitâbü Mesâlihi’l-müslimîn gibi eserlerdir. Fetih ve se-
ferleri konu edinen pek çok eserin yazıldığı bu dönemde Sarı Abdullah Efendi
(Düstûrü’l-inşâ) ve şair Nâbi (Münşeât) münşeat, Viyana elçisi Zülfikar Efendi
(Sefâretnâme) ise sefaretnâme türünün ilk örneğini yazmıştır.
Bu çalışmanın IV. Bölümü’nde daha ayrıntılı görüleceği üzere 18. yüzyıl,
Osmanlı tarih yazıcılığında vak‘a-nüvislik / vakanüvislik çağı olarak kabul edil-
mektedir. 16. yüzyılda başlayan ve kesintilerle devam eden yarı resmî nitelikteki
şehnâmenüvislik veya şehnâmecilik bu asrın başında yerini resmî vakanüvislik
kurumuna bırakmıştır. Ancak 18. yüzyıl Osmanlı tarihçileri sadece vakanüvisler-
den ibaret değildir. Değişik meslek gruplarına mensup onlarca gayriresmî tarihçi
de bu asırda önemli eserler telif etmişlerdir. Dünya tarihi, genel Osmanlı tari-
hi, vekayinâme, monografi, şehir tarihi, biyografya, bibliyografya, ansiklopedi,

münşeat, layiha, ıslahat raporları, siyasetnâme, teşrifat, surnâme ve sefaretnâme
gibi türlerde yüzlerce eser yazılmıştır.
Naimâ’dan Abdurrahman Şeref Efendi’ye kadar otuz vakanüvis görev sü-
releri zarfında meydana gelen olayları kaydederken yüzü aşkın gayriresmî tarih-
çi ise bağımsız olarak değişik türden tarih eserleri yazmışlardır. Monografi türü
eserlerin çoğaldığı bu asırda Naimâ ile Müminzade Hasib (Feyzullah Efendi veya
Edirne Vak‘ası), Vahid Mahtumi (1715 Mora Seferi), Seyyid Vehbi (Risâle-i Sul-
hiyye), Bosna Kadısı Ömer Efendi (Ahvâl-i gazavât der-diyâr-ı Bosna), Ahmed
Resmi (Hulâsatü’l-i‘tibâr) eserler yazmışlardır.
Ayrıca 18. yüzyılda çeşitli meslek gruplarını içine alan çok sayıda biyog-
rafik eser yazılmıştır. Bu bağlamda ulema ve meşâyih biyografileri Uşşakîzade
İbrahim Efendi (Zeylü’z-zeyl-i Şakāik) ve Şeyhî Mehmed Efendi (Vekāyiu’l-
fudalâ); padişah ve veziriazam biyografileri Osmanzade Taib (Hadîkatü’l-mülûk
ve Hadîkatü’l-vüzerâ); şeyhülislamların hal tercümeleri (Devhatü’l-meşâyıh) ve
hattatların biyografileri (Tuhfe-i hattâtîn) Müstakimzade Süleyman Sadeddin; re-
isülküttaplar (Halîkatü’r-rüesâ) ve darüssaade ağaları biyografileri (Hamîletü’l-
küberâ) Ahmed Resmî Efendi; kaptanıderyaların hayatı Hafid Efendi (Sefînetü’l-
vüzerâ); musikişinasların biyografileri Şeyhülislam Esad Efendi (Atrabü’l-âsâr);
Mevlevi büyüklerininin biyografileri Sakıp Dede (Sefîne-i Nefîse); Bayramiye ta-
rikatının önde gelenlerinin biyografileri La‘lizade Abdülbâki Efendi (Menâkıb-ı
Melâmiyye-i Bayramiyye) ve Celvetiye tarikatının büyükleri ise İsmail Hakkı
Efendi (Silsilenâme-i Tarîk-ı Celvetiyye) tarafından yazılmıştır.
Bu yüzyılda, Arabacılar Şeyhi İbrahim ve Hanifzade Tahir Keşfü’z-zunûn’a
yaptıkları zeyillerle bibliyografya türünde yazarlarken, Erzurumlu İbrahim Hak-
kı (Ma‘rifetnâme) ansiklopedi türünün bu asırdaki en büyük eserini, Nazmizade
Murtaza (Gülşen-i Hulefâ) ise şehir tarihçiliğinin güzel bir örneğini ortaya koy-
muşlardır. Islahat ve devlet teşkilatına dair eserlerin sonuncusu sayılanı Defter-
dar Sarı Mehmed Paşa (Nesâyihü’lüvüzerâ ve’l-ümerâ), teşrifata dair kurallarla
ilgili olanı Naili Abdullah Paşa (Mukaddime-i Kavânîn-i Teşrîfât), surnâme tü-
ründe olanlar da Seyyid Vehbi, Hazin ve Haşmet tarafından yazılmıştır. Layi-
halar ise III. Selim’in talebi üzerine hazırlanıp bu hükümdara takdim edilmiştir.
Yine bu dönemde dış gelişmelere paralel olarak sefaretnâmelerin sayısında artış
yaşanmış; birçok anonim münşeatla Küçük Çelebizade Âsım, Osmanzade Taib
ve Ragıp Mehmed Paşa tarafından münşeat mecmuaları yazılmıştır. İlk müstakil
Kırım tarihçesi de Mehmed Giray (Târih-i Mehmed Giray) tarafından bu asırda
yazılmıştır. Yine padişahların günlük hayatları için paha biçilmez bilgiler veren
ruznâmeler yazımında da bu yüzyılda artış yaşanmıştır.
Osmanlı Devleti’nin başta siyasi olmak üzere iktisadi, askerî, kültürel ve di-
ğer birçok alanda yeniliklere muhatap olduğu 19 ve 20. yüzyıllar, tarih yazıcılığı
için de önemli değişikliklerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Genel, özel ve resmî
mahiyette kronikler, monografik nitelikte sefer, zafer ve şehir tarihleri, biyografik
eserler, tezkireler, surnâmeler, sefaretnâmeler, teşrifata dair eserler gibi eski ge-
leneğin devamı niteliğindeki eserler yanında daha ciddi ve kalıcı bibliyografik ve
ansiklopedik türden eserler kaleme alınmış; asrın ikinci yarısında ise hatırat türü
eserler telif edilmiştir.
Tanzimat’tan sonra bu yüzyıl tarihçilerinden Batı dillerini bilenlerin Batılı
kaynaklardan daha çok faydalanmaya başladıkları, eserlerinde Avrupalı devlet-
lere daha fazla yer ayırdıkları bir yenilik olarak göze çarptığı gibi kurumları da
içine alan sentez tarihler yazılmaya başlanması Osmanlı tarih yazıcılığına yeni
bir bakış açısı getirmiştir. Bu asırda Feraizizade Mehmed Said (Târih-i Gülşen-i
Maarif) genel tarihlerin ilkini yazarken, Ahmed Hilmi, Cevdet Paşa, Namık Ke-
mal, Mizancı Murad, Âtıf Mehmed, Ahmed Vefik Paşa, Ali Cevad, Abdurrahman
Şeref, Ahmed Refik gibi birçok tarihçi, daha çok popüler ve ders kitabı niteliğin-
de kısa genel tarihler yazmışlardır. Genel Osmanlı tarihleri ise Hayrullah Efen-
di (Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi), Mehmed Kâmil Paşa (Tarih-i Siyâsî-i
Devlet-i Aliyye-i Osmâniye), Ahmed Rasim (yarı popüler nitelikte Resimli ve Ha-
ritalı Osmanlı Tarihi) gibi müellifler tarafından yazılmıştır.
Bir önceki yüzyılda olduğu gibi 19 ve 20. yüzyıllarda da resmî ve gayriresmî
vekayinâme türü eserler yazılmıştır. Resmî olanların başlıcaları Ahmed Vâsıf,
Mütercim Âsım, Şanizade Atâullah, Esad Efendi, Ahmed Lütfi Efendi, Ahmed
Cevdet Paşa ve Abdurrahman Şeref tarafından yazılır. Takvim-i Vekāyi‘nin yayın
hayatına başlamasıyla birlikte vakanüvislik kurumu ve dolayısıyla vakanüvisler
eski önemlerini kaybetmeye başlamışlardır. Resmî olmayan vekayinâmelerin baş-
lıcaları ise Zaimzade Mehmed Sadık (Vak‘a-i Hamîdiyye), Mahmud Celaleddin
Paşa (Mir’ât-ı Hakîkat), Câbi Ömer Efendi (Câbi Tarihi) tarafından yazılmıştır.
19. yüzyılda Osmanlı askerî tarih ve teşkilatıyla ilgili önemli eserler de
kaleme alınmıştır. Mesela Mehmed Şükrü Osmanlı bahriyesini, Ahmed Muhtar
Paşa Osmanlı askerî tarihini, Ahmed Cevad ve Mahmud Şevket Paşalar Osmanlı
askerî teşkilatını yazmışlardır.
Biyografi dalında 19. yüzyılda yazılan eserler hem eski geleneğin devamı
niteliğinde hem de yeni türler olarak karşımıza çıkmaktadır. Genellikle, daha
önce yazılan ve devlet ricali, ulema, musikişinas ve hattatların biyografilerini
konu alan eserlere zeyiller şeklinde yazılan eski tür tezkirecilik hususunda Tev-
fik, vakanüvis Esad Efendi, Ârif Hikmet Bey, Fatin Davud, İranlı Habip Efendi
ve İbnülemin Mahmud Kemal gibi müellifler eser verirken, yeni türler bağlamın-
da ise nakibüleşraf biyografilerini konu alan ilk eser Ahmed Nazif (Devhatü’n-
nukabâ), Osmanlı tarihçilerinin biyografilerini konu alan eser ise Karslızade
Cemaleddin Efendi (Âyîne-i Zurefâ) tarafından yazılmıştır. Yine Mehmed Sü-
reyya, Osmanlılar ansiklopedisi olan Sicill-i Osmânî’yi, Bursalı Mehmed Tahir
bio-bibliyografik bir eser olan Osmanlı Müellifleri’ni ve Bağdatlı İsmail Paşa
ise, geleneksel biyografyacılığın son örneği olan Hediyyetü’l-ârifîn’i bu asırda
yazmıştır.
19 ve 20. yüzyılda hem geleneksel bibliyografya hem de katalog tarzı eser-
lerin yazımında da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Geleneksel bibliyografya tar-
zının son örneği olan Îzâhu’l-meknûn Bağdatlı İsmail Paşa tarafından Keşfü’z-
zunûn’a zeyil olarak yazılırken, eski ve yeni bibliyografyacılık arasında âdeta bir
köprü vazifesi gören Mahzenü’l-ulûm ise Serkis Orpilyan ile Seyyid Abdülzade
tarafından yazılmıştır. Vakıf kütüphanelerinin kataloglarını ihtiva eden Devr-i
Hamîdî Katalogları ile imparatorluğun en zengin fotoğraf arşivi II. Abdülhamid
devrinde hazırlanmıştır. Ayrıca yarım kalmış olan Devr-i Hamîdî Âsârı Mizancı
Murad tarafından tamamlanmıştır.
Bu yüzyılda ıslahata dair eserler Keçecizade İzzet Molla (Nizâm-ı Dev-
lete Dâir Lâyiha), Ahmed Midhat Efendi (Üss-i İnkılâb) ve Ahmed Rasim
(İstibdâddan Hâkimiyet-i Milliyyeye); sarayın Enderun hayatına dair eserler
Hafız Hızır İlyas ve Tayyarzade Atâullah efendiler; teşrifatla ilgili eser vaka-
nüvis Esad Efendi (Teşrîfât-ı Kadîme); münşeat türündeki eserler ise yine Esad
Efendi ve Âkif Paşa tarafından kaleme alınmıştır. Mehmed Atâ Bey, Hammer’in
ünlü Devlet-i Osmaniye Tarihi’ni Fransızcasından tenkidî bir şekilde çevirerek
tercüme faaliyetinin güzel bir örneğini ortaya koyarken, Abdüllatif Subhi Paşa
(Uyûnü’l-ahbâr fî nukūd ve’l-âsâr) ve İsmail Galip Bey ise, tarihçiliğe önemli
malzeme sunan nümismatik ile ilgili ilk eserleri bu yüzyılda kaleme almıştır.
Yabancı ülkelere elçilik atanma uygulamasının yaygınlaşmasına paralel
olarak bu yüzyılda birçok sefaretnâme kaleme alınmıştır. Mehmed Said Galip
Paşa, Abdürrahim Muhip Efendi, Mehmed Vahid Efendi, Seyyid Mehmed Refi,
Bozoklu Osman Şakir, Mehmed Namık Paşa, Seyyid Mustafa Sami ve Sadık
Rifat Paşa bu yüzyılın başlıca sefaretnâme yazarlarıdır. Ruznâme ve hâtırat tarzı
eserlerde de önemli bir artışın yaşandığı bu yüzyılda geleneksel mecmua anlayışı
yerini günümüzdeki dergilere bırakmıştır. İlk örneklerini Mehmed Salâhi Bey ile
Ebüzziya Tevfik’in çıkardığı mecmualar zamanla ya ilmî derneklerin birer yayın
organı olarak ya da kişisel gayretlerle çıkarılmıştır. Mesela Tarih-i Osmânî (Türk
Tarihi) Encümeni Mecmuası mecmuaya ad olan kurum tarafından çıkarılırken;
kişisel çabalarla çıkarılan ilk tarih dergisi olan Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mec-
muası ise Ali Emiri tarafından çıkarılmıştır.
19. yüzyılda ilk örnekleri görülen bir başka tür ise tarih edebiyatı alanında
yazılan salnâmeler olup bunların bazıları resmî, bazıları ise hususi olarak ka-
leme alınmıştır. Lügat-i Târihiyye ve Coğrâfiyye (Yağlıkçızade Rifat Efendi),
Kāmûsü’l-a‘lâm (Şemseddin Sami Bey), Memâlik-i Osmâniyye Tarih ve Coğ-
rafya Lügati (Ali Cevad Bey) ile komisyonlarca hazırlanmasına teşebbüs edilen
ve fakat yarım kalan Muhîtü’l-maârif ve dâiretü’l-maârif, 19. yüzyıldaki modern
anlamda ilk ansiklopedik çalışmaları oluşturmaktadır. Bir başka yarım kalan ça-
lışma ise Sultan Reşad zamanında Târih-i Osmânî Encümeni üyelerinden Necip
Âsım ve Mehmed Ârif beylerin yazmaya teşebbüs ettikleri Osmanlı Tarihi’dir.
Başta istifadeye kapalı olan arşiv kaynakları ve diğer birinci el kaynaklardan ye-
terince faydalanmadan yazıldığı için büyük eleştiri alan eserin birinci cildinden
sonra yayımlanmasından vazgeçilmiştir.
Başlangıcından sonuna kadar Osmanlı tarihçiliğinin kısa bir özetini verme-
ye çalıştığımız bu girişten sonra, yüzyıllara göre ele aldığımız Osmanlı tarihçi-
lerinin hayat hikâyelerine / biyografilerine ve onların, günümüze kadar gelmeyi
başaran eserlerine ve eserleri üzerinde yapılan çalışmalara geçebiliriz.
I. BÖLÜM

- Tarihçilikte Âşıkpaşazade-Mehmed Neşrî-Oruç Beğ Asrı -
A. II. MURAD DEVRİNE KADAR
Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun ilk yüzyılındaki Osmanlı tarih yazıcılı-

ğına dair pek bir şey bilmiyoruz. Günümüze ulaşan tarih kaynaklarına göre bir
tahminde bulunmak gerekirse, Osmanlılarda tarih yazıcılığının, devletin kuru-
luşundan yaklaşık bir asır hatta bir buçuk asır sonra başladığı söylenebilir. Bu
gecikmenin nedenleri kesin belli değildir. Birtakım eserler yazılmış olup da
yangın, savaş tahribatı gibi sebeplerle bize ulaşmamış olabilir. Elimize geçme-
yen eserlerden sadece birinin yazarını ve eserinin adını biliyoruz: Yahşi Fakı ve
Menâkıbnâme’si.4
Tarihçi Âşıkpaşazade (ö. 1502?), Geyve’de hastalandığında Orhan Gazi’nin
imamı İshak Fakı (Fakı, Fakih’in kısaltılmışı) oğlu Yahşi Fakı’nın evinde kal-
dığını, eserinin Yıldırım Bayezid zamanına kadar gelen kısmını Yahşi Fakı’nın
Menâkıbnâme’sinden yararlanarak yazdığını bildirmektedir.5 Yahşi Fakı’nın,6
yaklaşık 1405’te yazdığı bu eserinde, bir asırlık Osmanlı tarihi olayları saklıdır.
Yahşi’nin yitik bu tarih kaynağının, doğrudan ya da dolaylı olarak, daha sonraki
Osmanlı tarihçilerinin kaynaklarından biri olduğu kolayca tahmin edilebilir.
Ankara Savaşı sonrası Osmanlı ülkesinde yaşanılan kaos ortamı ve iktidar
boşluğu dolayısıyla bilimsel çalışmalarda durgunluk söz konusudur. Çelebi Meh-
med (1413-1421), zamanının ve enerjisinin büyük bir bölümünü, bu kaos ortamı-
nın sona erdirilmesi, ülkede birliğin ve hâkimiyetin yeniden tesisi için harcamış-
tır. Dolayısıyla bu padişah devrinde Osmanlı ilim literatürü listesinde yerini ala-
cak fazla bir çalışma yapılmamıştır. Bununla birlikte bu dönemde ansiklopedik
eserlere ilgi duyulmaya başlanmış ve bazı eserler Türkçeye çevrilmiştir.7
4 Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Kültür Bakanlığı Yayın-
ları, Ankara 1992, s. 11-12 (bundan sonra OTYE).
5 Hünkâr [Çelebi Mehmed], devletilen Bursa’dan göçdü, yürüdü geldi, Yorus’a kondu. Ol vakit
du‘âcı fakīr Geyve’de kaldum, Orhan’un imamı oğlu Yahşi Fakı evinde hasta oldum. Menâkıb-ı
Âl-i Osman’ı tâ Yıldırım Han’a gelince ol imam oğlundan nakl ederin (Âşıkpaşazâde Tarihi, haz.
N. Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2013, s. 113-114).
6 Yahşi Fakı’nın Menâkıbnâme’si için bk. V. L. Ménage, “The Menaqib of Yakhshi Faqih”, Bulletin
of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), XXVI (1963), 50-54.
7 Mesela, Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan’ın Acâibü’l-Mahlukat ve Dürr-i Meknûn adlı eseri Türkçeye
çevrilmiştir. Fazla bilgi için bk. Aykut Kazancıgil, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul 1999,
69 vdd.; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970, s. 23.
Osmanlı bilginleri arasında ilmin değişik dallarında eser verme geleneği

Yıldırım Bayezid döneminde başlamış olup, bunun ilk temsicisi de Ahmedî’dir.
1. AHMEDÎ (ö. 1412)8, İskendernâme.

Yahşi Fakı’nın anılan eseri ortada olmadığından, ister istemez çağdaşı
Ahmedî’yi, Osmanlı tarihçiliğinin9 ilk öncüsü olarak kabul etmek durumundayız.
Aslında Ahmedî’nin şair kimliği tarihçiliğinden önce gelir. Yazdığı kitaplarda
‘Ahmedî’ mahlasını kullanan yazarın asıl adı ‘Tacüddin İbrahim bin Hızır’dır;
doğduğu yer ve yıl kesin olarak bilinmiyor. Germiyan sarayında yetiştiği bilin-
mektedir. İskendenâme10 diyalog şeklinde felsefe, ilahiyat, tıp ve tarih konularını
içine alan 8.754 beyitten oluşmaktadır. Makedonyalı İskender’in hayatı ve savaş-
ları destan havası içerisinde tasvir edilmiştir.
Ahmedî, İskendernâme’sini Yıldırım Bayezid’in şehzadelerinden Emir Sü-
leyman (ö. 1411)’a sunmak üzere yazmıştır (1410’dan önce). Emir Süleyman’ın
8 Hayatı hakkında bk. Günay Kut, “Ahmedî”, DİA, II, 164-167; Babinger, OTYE, s. 12-14
9 Şehabettin Tekindağ, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten, XXXV/140 (1971), 655-663; V. L.
Ménage, “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, çev. Salih Özbaran, TED, IX (1978), 227-240. Bu
konudaki geniş bibliyografya için bk. Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), haz. N. Öztürk, Türk
Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2001, s. XXIII, dipnot 7; Hüseyin Tekkanat, Kuruluştan Fa-
tih Dönemi Sonuna Kadar Osmanlı Tarih Yazıcılığı, YYLT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 1996, s. 9-11.
10 İskendernâme üzerinde yurt içi ve dışında kitap, yüksek lisans ve doktora düzeyinde birçok çalışma
yapılmıştır. Bunlarında başlıcaları şunlardır: Ahmedî, İskender-nâme, İnceleme-Tıpkıbasım, haz.
İ. Ünver, TDK, Ankara 1983, Osmanlı tarihi bölümü: 65b-68a); Serpil Bağcı, Minyatürlü Ahmedî
İskendernâmeleri: İkonografik Bir Deneme, YDT, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, Ankara 1989; Yaşar Akdoğan, İskendernâme’den Seçmeler, Kültür Bakanlığı, Ankara 1988,
(ikinci baskı 2000); Caroline Goodwin Sawyer, Alexander, History and Piety: A Study of Ahmedi’s
14th Century Ottoman Iskendernâme, YDT, Columbia University 1997; Hasan Akçay, Ahmedi’nin
İskender-nâmesi (Transkripsiyonlu Metin), YYLT, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Urfa 1999; Salih Demirbilek, Ahmedi’nin İskendernâme Adlı Eseri Üzerinde İnceleme (Ses Bilgi-
si-Şekil Bilgisi-Cümle Bilgisi) Metnin Transkripsiyonu, Sözlük Çalışması, YDT, Trakya Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2000; Nursan Aslan, Ahmedî İskender-nâme (1-1102 Beyit)
(Dil İncelemesi-Metin-Gramatikal Dizin), YYLT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Erzurum 2010. Yine müellifin hayatı ve diğer eserleri için yapılan diğer çalışmalar için bk. Tunca
Kortantamer, Leben und Weltbild des Altosmanischen Dichters Ahmedi Unter Besonderer Berück-
sichtigung Seines Diwans, Klaus Schwarz Verlag: Freiburg im Breisgau 1973; Yaşar Akdoğan,
Ahmedî Divânı ve Dil Hususiyetleri: Gramer, Sentaks, Sözlük, I-II, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Ens-
titüsü (Türk Dili), İstanbul 1979; Melike Erdem Günyüz, Ahmedi Divanı’nın Tahlili, I-II, YDT, İÜ
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001; Ali Temizel, Ahmedî’nin Farsça Eserleri-Tenkitli Metin,
İnceleme, Tercüme ve İndeks, YDT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002;
Hakan Alparslan, Ahmedî Divanı’nda 1.-50. Gazellerin Şerhi, YYLT, Dumlupınar Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2007; Fatih Şahin, Ahmedî Dâstân-ı Hazret-i Yûsuf (İnceleme-
Metin-Sözlük), YYLT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2010; Günay Kut,
DİA, II, 165-167.
bilginlere ve şairlere karşı oldukça cömert davrandığı bilinir. Rumeli’de padişah-

lık eden Süleyman ile arası çok iyi olan şair Ahmedî eserinin sonuna Osmanlı ta-
rihini de ekleyip eserini eğlence ve sohbet arkadaşı Süleyman’a sunar. Bu durum-
dan hoşnut olan Emir Süleyman kendisine eser sunan elleri boş geri çevirmez.
Ekonomik durumu bozuk olan Ahmedî, Emir Süleyman’dan kendi payına düşeni
fazlasıyla alarak geçim durumunu düzeltir.
Dâstân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman11: Ahmedî İskendernâme’sinin sonuna “Osma-
noğulları Tarihi / Osmanlı Tarihi” adı altında, Osmanlı tarihini anlatan 334 beyitlik kü-
çük bir bölüm ilave etmiştir. İskendernâme’nin konusu ile hiçbir ilgisi olmayan bu bö-
lüme, bağımsız bir eser gözüyle de bakılabilir. İlk manzum Osmanlı tarihi örneği olarak
bilinen bu eserdeki kimi beyitler, ileride II. Bayezid devri tarihçiliğinde bahsedilecek
olan Türkçe anonim tevârih yazanlarıyla tarihçi Mevlânâ Mehmed Neşrî (ö. 1520?) ta-
rafından aynen veya küçük değişikliklerle alınmıştır.
Ahmedî’nin tarihçiliği oldukça zayıftır. Önünde kendine model alabileceği

tarihî malzemenin olmadığı düşünülse bile, bu, onun tarihçiği hakkında varılan
olumsuz kanaati değiştirmez. O, her şeyden önce, tarihî olayların iki temel özel-
liğinden biri olan kronolojiyi tamamıyla ihmal etmiş, hiçbir olayın tarihini bildir-
memiştir. İşin en ilginç tarafı, kendi çağında meydana gelen Niğbolu Savaşı’nın
(1396) yılını belirtmek bir yana, bu olay üzerine bir kelime dahi yazmamıştır.
Ahmedî, esas itibariyle olayların ayrıntılarıyla ilgilenmemiş, sadece genel bir çer-
çeve çizmeye çalışmıştır. Herhâlde onun asıl düşüncesi Osmanoğullarının tarihi-
ni yazmak değildi. Her ne olursa olsun bütün bu kusurlarına rağmen Ahmedî’nin,
bu küçük tarih eserinde Osmanlı Devleti’nin ilk devirlerine dair güvenilir kayıtlar
yer alır. Dolayısıyla onun verdiği bilgiler, birçok olayın açıklanmasında bize kı-
lavuzluk etmektedir. Ahmedî’nin bu mütevazı eseri, Osmanlı tarihini manzum
olarak yazma geleneğinde ilk örneği oluşturur. Bu türün ikinci örneğini ise, ken-
disinden yarım yüzyıl sonra, Düstûrnâme adında bir eser yazan, şair ve tarihçi
Enverî (ö. 1465’ten sonra) vermiştir.
11 İskendernâme’nin Osmanlı tarihi bölümünü yayımlayanlar: Necip Âsım [Yazıksız], “Osmanlı

Târihnüvisleri ve Müverrihleri”, Târih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, I (1910), 41-47; Nihad
Sami Banarlı, Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman, İstanbul 1939; Çiftçioğlu Nihal Atsız, Os-
manlı Tarihleri, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1949, I, 6-25; Kemal Sılay, Ahmedi’s Ottoman History,
YYLT, Ural-Altay Araştırmaları Bölümü, Indiana Üniversitesi, 1990; Kemal Sılay, Tace’d-din İb-
rahim b. Hızır Ahmedî, History of the Kings of the Ottoman Lineage and Their Holy Raids Against
the Infidels, Harvard 2004.
B. II. MURAD DEVRİ (1421-1451)

- Osmanlı Tarihçiliğinin Kuruluş Dönemi -
I. Murad’dan II. Murad’a uzanan zaman kesitinde, Anadolu’da Farsça ve

Arapça olarak yazılmış bütün eski eserlerin, Anadolu’ya egemen olan beyler
adına Türkçeye tercüme edildiklerini görüyoruz. Bu tür çalışmalar, beylik mer-
kezlerinde yani Germiyan ve Kastamonu saraylarıyla İzmir, Manisa ve Konya
bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Aynı zamanda Osmanlı beyleri adına da kimi eser-
lerin Türkçeye çevirileri yapılmıştır. Osmanlı ülkesindeki bu kültürel çalışmalar
sonunda, 15. yüzyılın ilk yarısında yani 1424’ten başlayarak Osmanlı tarih yazı-
cılığının ortaya çıktığına tanık oluyoruz.
Osmanlı tarih yazıcılığında II. Murad devri özel bir yer ve anlam ifade eder.
Bu padişah devri, gerçekten Osmanlı ülkesinde ilim, kültür ve sanat çalışmaları-
nın şuurlu bir şekilde başladığı bir dönem olma özelliği taşır.12 Değişik alanlarda-
ki kültürel faaliyetlerin bir sonucu olarak farklı türde pek çok eserin yazıldığını
görüyoruz. Nitekim Osmanlı tarihinin önemli kaynaklarından Tarihî Takvimler,13
bu padişah devrinde yazılmıştır. Şehzadelerin doğumu, padişahların tahta cülusu,
fetihler gibi kronolojik listelerin yanında tabii afetlerle astronomik olayların yer
aldığı bu eserler, yalnız Osmanlı tarihinin ilk devri için değil, çağdaş beylikler
tarihi bakımından da bize orijinal bilgiler sunarlar. Söz konusu eserlerde, yıllık
olmaları dolayısıyla olaylar çok kısa tutulmuştur. Ortaçağ Türk-İslam dünyasında
var olan takvim geleneğinin, diğer pek çok kurum gibi Osmanlılara Selçuklu-
lardan geçtiği bilinir. Bu takvimler, Hz. Âdem’den itibaren peygamberlere, ha-
lifelere, Selçuklulara, Osmanlı ve Karamanlılara ait kronolojik listelerle başla-
maktadır. Adlarını bilmediğimiz takvim yazarlarının, çağdaş bulundukları veya
yakın oldukları Osmanlı, Karamanlı ve diğer beyliklerle ilgili kayıtları, çok kısa
olmasına rağmen oldukça değerlidir. Osmanlı tarihinin ilk kronoljik bilgilerini
bu eserlerden öğreniyoruz. Ancak verilen bu bilgilerin doğruluk derecesi mutlaka
sorgulanmalıdır. Bir müellifin, sadece kendinden önceki devri yazarken değil,
bizzat yaşamış olduğu devrin, hatta içinde bulunduğu olayların kronolojisinde
bile hata yapabileceği göz ardı edilmemelidir.
12 II. Murad devrinde başlayan ilim ve kültür faaliyetlerinin daha sonraki iki padişah döneminde
artarak devam ettiği hususunda bk. N. Öztürk, “Osmanlı İlim ve Kültür Hayatındaki Önemli Ge-
lişmeler (1421-1512)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, II (2000), 49-70.
13 Ç. N. Atsız, Osmanlı Tarihine Ait Takvimler, I, İstanbul 1961 (Burada neşredilen takvimlerden ilki
842/1421 yılına ait olup Farsçadır; ikincisi 835/1431-1432, üçüncüsü ise 843/1439 yılına aittir.
Atsız, 856/1452 yılına ait takvimi İstanbul Enstitüsü Dergisi’nin üçüncü cildinde (“Fatih Sultan
Mehmed’e Sunulmuş Tarihî Bir Takvim”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, III (1957), s. 17-23) neşret-
miştir); Osman Turan, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, 2. baskı, Ankara
1984; V. L. Ménage, “Sultan II. Murad’ın Yıllıkları”, Tarih Dergisi, XXXIII (1983), 79-98.
Daha sonra bol eser verecek olan gazavâtnâme türünün de bu padişah zama-
nında ortaya çıktığını biliyoruz. İlk Osmanlı tarihçiliğinde bu eserler tamamıyla özel
bir yer tutarlar. 1443-1444 İzladi ve Varna savaşlarını bütün ayrıntılarıyla anlatan,
olayları yakından izleyen, adını bilmediğimiz çağdaş bir yazar tarafından kaleme
alınan anonim Gazavâtnâme14 kaynak değeri yüksek son derece önemli bir eserdir.
İlk örneğini yine bu zamanda gördüğümüz bir başka tür de fetihnâmelerdir.15
II. Murad’ın emriyle yazılan eserler arasında, Oğuz geleneğinin günümüze taşın-
masını sağlayan Yazıcızade Ali’nin Tevârih-i Âl-i Selçuk’u,16 Molla Ârif Ali’nin,
11. yüzyıldaki Anadolu fethine ait Dânişmendnâme’si sayılabilir. Dinî edebiyatın
ölümsüz ilk önemli eserlerinin de bu padişah saltanatında yazıldığını unutmamak
gerekir. Değişik konularda yazılan bu eserler onun başlattığı geniş kapsamlı ilim,
kültür ve sanat hareketinin bir sonucudur. Bu anlamda II. Murad devri sadece siya-
si, askerî ve idari alanda elde edilen başarılar, devlet ve toplum hayatındaki düzen-
lemeler ve yapılanmalar açısından değil, yoğun denilebilecek ilim, kültür ve sanat
çalışmaları yönünden de, II. Mehmed devri için sağlam bir alt yapı oluşturmuştur.
C. FATİH SULTAN MEHMED DEVRİ (1451-1481)

- Osmanlı Tarihçiliğinin Gelişme Dönemi -
Osmanlılarda ilim geleneği, Orhan Gazi’nin 1331’de İznik’i Bizans’tan

aldıktan sonra, burada bir medrese kurmasıyla başlar. Orhan Gazi, medresenin
başına felsefe ve matematik ilminde iyi yetişmiş değerli bir bilim adamı olan
Kayserili Davud (ö. 1350)’u17 getirmiştir.
Osmanlı ilim geleneği için 1331 tarihi başlangıç alındığında, Osmanlıların,
İstanbul’un fethinden önce geride bıraktıkları yüz elli yıl içerisinde ilim ve kül-
14 Mesela bk. Halil İnalcık-Mevlüt Oğuz, Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân (İzladi ve Var-
na Savaşları, 1443-1444, Üzerinde Anonim Gazavâtnâme), TTK, Ankara 1978. Yeter Torun, ha-
zırladığı yüksek lisans tezinde bu gazavâtnâmeyi cümle bilgisi bakımından incelemiştir (Gazavat-ı
Sultan Murad b. Mehemmed Han’da Cümle, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Adana 2000). II. Murad döneminde yazılan bir diğer gazavatnâme için yine bk. Mehmet Sarı,
Gelibolulu Za‘ifi Muhammed Gazavât-ı Sultan Murad Han, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul 1994.
15 Adnan Erzi, “Türkiye Kütüphanelerinden Notlar ve Vesikalar II, II. Murad’ın Varna Muharebesi
Hakkında Fetihnâmesi”, Belleten, XIV/56 (1950), 595-647.
16 Rıfat İlhan Çelik, Tevârih-i Âl-i Selçuk’un Transkribi ve Değerlendirilmesi, YYLT, Gazi Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005; Yazıcızâde Ali’nin Selçuk-nâme İsimli Eserinin
Edisyon Kritiği, haz. Abdullah Bakır, YDT, Marmara Üniversitesi (MÜ), Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü, İstanbul 2008; Yazıcızade Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk, haz. Abdullah Bakır, Çamlıca Ba-
sım Yayın, İstanbul 2009.
17 M. Bayrakdar, “Dâvûdu’l-Kayserî ve Osmanlı İlim Geleneğinin Teşekkülü”, ed. G. Eren, Osmanlı/
Düşünce, Ankara 1999, VII, 57-65.
türdeki birikimleri, yüz yirmi yıl içerisinde yapılanların toplamıdır denilebilir.

Diğer bir ifadeyle, Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) saltanata geçtiğinde böyle
bir ilim ve kültür birikimini devralmış oluyordu.
Görüldüğü üzere, Osmanlı ilim geleneğinin başladığı 1331 yılından 1421’e
kadarki yaklaşık bir asırlık zaman diliminde tarihçilik alanında yapılan çalışma-
ların iyi bir düzeyde olduğu söylenemez. Kuşkusuz, bunun çok değişik nedenleri
vardır. Bilindiği üzere bilim, kültür ve sanat çalışmaları için, başta siyasi istikrar
ve ekonomik güç olmak üzere bazı şartlar gereklidir.
Babası II. Murad zamanındaki kültür mirasını devralan II. Mehmed bunlar-
la yetinmedi. Osmanlı İmparatorluğu’nun gerçek kurucusu ve İstanbul fatihinin
yapmayı düşündüğü işlerin en başında geleni, hiç kuşkusuz, bilimsel çalışmalara
yeni bir dinamizm kazandırarak Osmanlı ülkesinde bilimin seviyesini imparator-
luk kavramı ile bağdaşabilecek bir noktaya getirmekti.
Parlak siyasi ve askerî başarıları,18 teşkilatçılığı ve kanun koyuculuğu19 gibi
çok bilinen özellikleri yanında Fatih Sultan Mehmed aynı zamanda Osmanlı ül-
kesinde ilim, kültür ve sanat çalışmalarında yeni bir çığır açarak, Osmanlı’da
bilim rönesansının da gerçek kurucusudur20. Kendisi de şair olan Fatih şiirlerinde
‘Avnî’ takma adını kullanırdı21. Bilim ve sanat adamlarına verdiği destek ve de-
ğer dolayısıyla İstanbul onun zamanında, Doğu ve Batı kültürünün buluştuğu en
önemli merkez konumuna gelmiştir.22
18 S. Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasi ve Askerî Faaliyeti, TTK,
2. baskı, Ankara 1985.
19 H. İnalcık, “Osmanlı Hukukuna Giriş”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
XIII/2 (1958), 102-126; Abdülkadir Özcan, “Fatih Devri Kanunlaştırma Hareketleri”, İstanbul
Armağanı, I, 153-160; aynı yazar, Fatih Sultan Mehmed, Kanunnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Kar-
şılaştırmalı Metin), İstanbul 2003 (Eserin yeni baskısı için bk. Atam Dedem Kanunu-Kanunnâme-i
Âl-i Osman, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul 2013).
20 S. Mülâyim, “Kültür ve Sanatta Fatih Devri”, İstanbul Armağanı, I, 137-142; aynı yazar, “Fatih
Devri Kültür ve Sanat Hayatı Bibliyografyası”, age, I, 273-282. Fatih Sultan Mehmed devri üze-
rinde 1975 yılına kadar yapılan çalışmalar için bk. İ. Binark-N. Sefercioğlu, İstanbul, Fâtih, Fetih
ve Fâtih Hakkında Yazılmış Kitaplar Bibliyografyası, İstanbul 1977.
21 İskender Pala, “Şair Fatih”, İstanbul Armağanı, I, 283-322. Bu yazının sonunda, Avnî Divânı’nın
Millet Ktp., Ali Emiri, Manzum Eserler, nr. 305’teki yazmasının tıpkıbasımı yer almaktadır.
22 Sehî Bey (ö. 1548) ve çağdaşı Latîfî (ö. 1582) Fatih’in ilme ve sanata verdiği önemi şu şekilde
ifade ediyorlar: “Her cins latîfeye hâyil ve her nev‘ hünere mâyil. Husûsâ ehl-i ilm tâyifesine bir
mertebede rağbet ve bir vechile iltifât iderdi ki, bir pâdişâh dahı itmemişdür... Bu sebeb ile her kişi
ilme tâlib ve râgıb olup okumağa canlar virürdi...” (Sehî Beğ, Heşt Bihişt, Sehî Beğ Tezkiresi, İn-
celeme-Tenkidli Metin-Dizin, G. Kut nşr., Harvard 1978, s. 96 vd.). Latîfî ise şunları yazmaktadır:
“Ol ahd u asırda olan cem‘iyyet-i ulemâ ve kesret-i fukahâ ve fuzalâ bir pâdişâhın asrında dahı
vâkı‘ olmış değildür... her kanda bir âlim-i mütebahhir ve müteferrid varise, eğer diyâr-ı Hind’de
ve ger vilâyet-i Sind’de hezâr ikrâm ve iltifâtla yolunda bezl-i mâl ü menâl idüp, menâsıb-ı aliyye
ve merâtib-i ma‘âliyye birle istimâletler virüp bi’z-zarûre her birine vedâ‘-i vatan ve terk-i mesken
itdürmiş” (Latîfî, Tezkire-i Latîfî, İstanbul 1314, s. 61 vd.). Sehî ve Latîfî’deki bu değerlendirme-
lerin de yer aldığı ve Fatih devrini birçok yönleriyle ele alan şu kapsamlı ve değerli araştırmaya
bakılabilir. G. Tekin, “Fatih Devri Edebiyatı”, İstanbul Armağanı, I, 161-233.
Fatih Sultan Mehmed, mesaisinin bir kısmını ülkenin iç ve dış siyaset konu-
larına ayırırken bir kısmını da, bir anlamda ülkenin geleceği ve varlığıyla doğru-
dan ilgili olan ilim ve kültür çalışmalarına ayırmıştır. O bu tutumuyla, devlet ve
siyaset adamlığı sorumluluğunu yerine getirdiği gibi kendisinden sonra yönetime
gelecek olan padişahlara da iyi bir örnek olmuştur. Kısaca Fatih, ülkesinin bulun-
duğu noktadan daha ileriye gidebilmesi için, ilmin çok gerekli olduğu şuurunu en
yüksek seviyede taşıyan bir padişahtı.
Fatih devrinin belli başlı tarih yazarları şunlardır:
1. ŞEHDÎ23
Fatih devrinde tarih yazma faaliyeti ve heyecanı kendisinden önceki
dönemlerle kıyaslanamayacak ölçüde gelişme göstermiş, Farsça, Arapça ve
Türkçe olarak çeşitli tarihler yazılmıştır. Fatih, ‘Şehdî’ mahlası ile tanınan şa-
iri sarayında “şehnâme” tarzında manzum bir Osmalı tarihi yazmakla görev-
lendirir. Şehdî, padişahın emri üzerine başladığı eserinin 4.000 beytini yazmış,
ancak planladığı biçimde eserini bitirememiştir. Şair Şehdî, şehnâmecilerin
öncüsü olarak kabul edilir. Resmî tarihçiliğin ya da saray tarihçiliğinin ilk
örneğini oluşturan şehnâmecilik, Kanuni Sultan Süleyman devrinde (1520-
1566) kurumsallaşmış ve 18. yüzyıl başlarında vakanüvisliğin ortaya çıkışına
kadar sürmüştür.
2. KÂŞİFÎ (ö. 1456’dan sonra), Gazânâme-i Rûm.

Şair Kâşifî’nin asıl adı, nerede ve hangi tarihte doğduğu, ne zaman öldüğü
bilinmiyor. Onun İranlı olduğunu söylemek mümkündür. Eserinin çeşitli yerle-
rinde sadece mahlasını verir. Muhtemelen önce Arap ülkelerine gitmiş, zahmetli
bir yolculuktan sonra İstanbul’a gelmiştir. Herhâlde Fatih’in ilim ve sanat ehline
verdiği önemi duymuş olacak ki, şairliği, nüktedanlığı ve yazıcılıktaki becerisini
ve yeteneğini padişaha göstermek üzere yola koyulmuştur. İstanbul’a yerleştikten
sonra halk arasında dolaşarak nükteler ve şiirler söylemiş, bir bakıma meddahlık
yapmıştır. Nüktedeki yeteneğiyle en iyi nüktedanları bile geçerek herkeste büyük
bir hayranlık uyandırmıştır. Fakat ülkesinde başına musallat olan geçim sıkıntısı
burada da peşini bırakmamıştır. Bu durumdan tesadüf eseri tanıştığı Kazasker
Veliyyüddin oğlu Ahmed Paşa sayesinde kurtulmuştur. Kâşifî, Ahmed Paşa’nın
tavsiyesi üzerine Vezir Mehmed Paşa’ya gider ve onun vasıtasıyla padişahla ta-
nışma imkânı bulur. Böylece padişahın lutfuna mazhar olan şairler arasında yer
alan Kâşifî geçim derdinden kurtulduğu gibi epey bir servet sahibi de olur. Kendi
yazdığına göre uzun süre Fatih’in yanında kalmış ve sarayda görev yapmıştır.
23 Babinger, OTYE, s. 29-30; Necib Âsım, “Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri”, TOEM, I/7
(1329), 425-428.
Gazânâme-i Rûm:24 Kâşifî’nin Farsça yazdığı bu eseri gazavâtnâme formundadır.

Gazavâtnâme/gazânâme türü eserler klasik dönem Osmanlı tarih yazıcılığında önemli
bir yer tutar. Ahmedî’nin Dâsitân’ı bu türün ilk örneği olarak kabul edilir. ‘Şehnâme’
genel adıyla nitelenen bu türün, yukarıda da belirtildiği üzere, II. Mehmed döneminde
gelişme kaydettiği anlaşılıyor. Kâşifî’nin çağdaş bu eserinde, II. Murad’ın saltanattan
Şehzade Mehmed (Fatih) lehine kendi isteğiyle çekilmesine ve beklenmedik bu saltanat
değişikliğine dair orijinal bilgiler bulunmaktadır. Kâşifî, 1444 Varna ve 1448 Kosova
savaşlarında II. Murad’ı kumandan olarak göstermekte ve asıl padişahın II. Mehmed
olduğuna vurgu yapmaktadır.
Kâşifî kaynaklarının adını vermez, sadece ‘elde ettiğim bilgiler’demekle

yetinir. Kimi zaman anlattığı bir olay hakkındaki bilgiyi kimden aldığını ad be-
lirterek aktarır ve ekseriyetle de ‘bilgili bir zat’ diyerek okuyucuya güven verir.
Yazılı kaynaklarını ise zikretmez.
3. MEVLÂNÂ ŞÜKRULLAH25 (ö. 1464’ten sonra), Behcetü’t-tevârih.26

Şirvanlı Şükrullah olarak da anılan Şükrullah b. Şihabeddin Ahmed b. Zey-
neddin Zeki, Çelebi Mehmed devrinde Osmanlı hizmetine girdi. II. Murad dev-
rinde yıldızı parlayan Şükrullah aynı zamanda diplomatik bir kişiliğe sahipti. O
yüzden Karamanoğlu ve Karakoyunlu hükümdarlarına elçi olarak gönderildi. Şi-
ire ve musikiye karşı özel bir ilgisi olduğu bilinen Sultan II. Murad, Şükrullah’a
yalnız siyasi görevler vermekle kalmayarak musikiye ait eserler de yazdırdı.27
Osmanlı Devleti’ne yarım yüzyıl hizmeti geçen Şükrullah’ın, 1464’ten sonra
Bursa’da öldüğü biliniyor.
24 Kâşifî’nin tek yazma nüshası bulunan (İÜ Nâdir Eserler Ktp., Farsça Yazmalar, nr. 1388, 43
yaprak. Bu eser üzerinde yapılan tez çalışması için bk. Gazânâme-i Rûm Adlı Farsça Eseri’nin
Türkçe’ye Tercüme ve Tahlili, haz. M. Ebrahim M. Esmail, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
25 Babinger, OTYE, s. 20-22; Sara Nur Yıldız, “Şükrullah”, DİA, XXXIX, 257-258.
26 Behcetü’t-tevârih’in Osmanlılara ait bölümü ilk defa Theodor Seif (Mitteilungen zur osmanischen
Geschichte, II (1925), 63-138) tarafından Farsça metin ve Almanca çevirisi ile birlikte yayımlan-
mıştır. Ç. N. Atsız tarafından 1939’da (Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları Tarihi) ve 1949’da
(Şükrullah, Behcetü’t-tevârih, Osmanlı Tarihleri, I, 39-76) olmak üzere iki kez yayımlanmıştır. Ese-
rin incelenmesi, tenkitli metni, tercüme ve indeksini içeren bir çalışma Hasan Almaz tarafından dok-
tora tezi olarak hazırlanmıştır (Şükrullah b. Şihabeddin Ahmed b. Zeyneddin Zeki Behcetü’t-tevârih
İnceleme-Metin-Tercüme, YDT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004).
27 Müellifin musiki hakkında yazdığı eser ve bu eser hakkında yapılan çalışmalar için bk. Zümrüt Şiri-
nova, Şükrullah’ın “İlmü’l-edvar”ı, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008; The Treatise
of Ahmed Oglı Şükrullah And Theory of Oriental Music in the 15th Century, (annotated transcription,
textual analysis and facsimile = açıklamalı, tenkidli metin ve tıpkıbasım), haz. Murat Bardakçı, Şi-
nasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, Harvard University, Cambridge 2008; Şükrullah’ın Risalesi ve 15.
Yüzyıl Şark Musikisi Nazariyatı: Açıklamalı, Tenkidli Metin ve Tıpkıbasım, haz. Murat Bardakçı, Pan
Yayımcılık, İstanbul 2011. Yine Şükrullah’ın İranlıların büyük şairinden biri kabul edilen Sâdi’nin
Gülistân’ı tarzında yazdığı Nahlistân adında bir eseri daha bulunmaktadır. Eser hakkında Arzu Süren
hazırladığı tez için bk. Şükrullah-ı Şirvânî’nin Nahlistân Adlı Eserinin Metni ve Metin İncelemesi,
YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006.
Behcetü’t-tevârih: Şükrullah, 1456’da Fars diliyle yazmaya başladığı eserini 1459’da

tamamladı ve devrin ünlü sadrazamı Mahmud Paşa’ya sundu. Behcetü’t-tevârih, 13
kısımdan meydana gelen bir dünya tarihi olmakla birlikte coğrafya, kozmografya, et-
nografya ve dinî konulardan da bahseder. Eserin 8. kısmı, II. Mehmed’in tahta çıkışına
kadar gelen Osmanlı tarihi olup, bu bölüm, tarihçiler için oldukça önemlidir. Çelebi
Mehmed, II. Murad ve II. Mehmed zamanlarını yaşayan tarihçinin, özellikle 1407’den
itibaren verdiği bilgiler değerlidir. Onun yaşayıp görmediği Osman, Orhan, I. Murad ve
Yıldırım Bayezid dönemleri için, Ahmedî’nin dışında hangi kaynakları kullandığı kesin
olarak bilinmiyor. Şükrullah’ın bu önemli eseri, Kanuni devrinde, Mustafa Farsî adlı bir
şair tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Osmanlılarda yazılan ilk dünya tarihi olan bu eser
üzerinde Seif ve Atsız tarafından önemli çalışmalar yapılmıştır.28
Şükrullah’ın, Ahmedî’yi kendisine kaynak edindiği tarihçilerce bilinir. An-

cak Ahmedî’de olayların yıllarının gösterilmediği ve Niğbolu Savaşı gibi önemli
bir olaydan hiç söz edilmediği halde, Şükrullah’ta bu ve diğer olayların çoğu gün,
ay ve yılıyla birlikte verilmektedir. O nedenle Şükrullah’ın yalnız Ahmedî’ye da-
yanmadığı, dolayısıyla bugün ortada olmayan kaynaklardan da yararlandığı açık-
tır. Şükrullah’ın bu dünya tarihinde yer alan Osmanlı tarihi bölümü bir buçuk
asır gibi uzunca bir dönemi anlatır. Tarihçi, eserinin sonuna doğru II. Mehmed’i
övmekle birlikte, onun esas övgüleri hamisi Mahmud Paşa’yadır.
4. ENVERÎ (ö. 1465’ten sonra), Düsturnâme.

Tarihçiler tarafından ‘Enverî’ takma adı ile tanınan müellifin gerçek adı, ailesi,
nereli olduğu, nasıl bir eğitim aldığı ve mesleği bilinmiyor. 15. yüzyılın ortala-
rında yaşamış olan şair ve tarihçi Enverî’nin kimliği, şairliği ve eserleri hakkın-
da Sehî (ö. 1548), Âşık Mehmed Çelebi (ö. 1572), Latîfî (ö. 1582), Beyânî Şeyh
Mustafa (ö. 1597), Kınalızade Hasan Çelebi (ö. 1604) gibi belli başlı tezkirecilerin
eserlerinde ve biyografi kitaplarında herhangi bir bilgi bulunmuyor. Bu duruma
göre Enverî’ye dair bilinenler, Düstûrnâme’sinde kendisi hakkında verdiği bilgi-
lerle sınırlı kalmaktadır. Söz konusu eserin dil ve üslubuna bakıldığında Enverî’nin
Arapça ve Farsçayı bildiği, devrinin geçerli ilimlerini bir dereceye kadar bildiği ve
bazı tarih kitaplarını okuduğu anlaşılmaktadır. Fr. Babinger, Enverî’nin imam sıfa-
tıyla, II. Mehmed’in seferlerine tanıklık etmiş olabileceği tahmininde bulunuyor.29
Enverî’nin Fatih devrinde gerçekleştirilen Midilli seferinde (1462) liman kalesinde
ezan okuması Babinger’i böyle bir düşünceye sevketmiş olmalıdır.
Eserleri:
Teferrücnâme: Enverî’nin Düsturnâme’sinde adını zikrettiği eser, günümüze ulaşma-
mıştır. Müellifin anlattığı bazı olayların ayrıntısı için başvurulması gereken eser olarak
28 Theodor Seif (Mitteilungen zur osmanischen Geschichte, II (1925), 63-138; Behcetü’t-tevârih,
yay. Çiftçioğlu Nihal Atsız, Osmanlı Tarihleri I, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1949, s. 51-65.
29 Babinger, OTYE, s. 445.
atıfta bulunduğu Teferrücnâme’yi Fatih’in adına yazdığını belirtmektedir. Ancak eserin

niteliği, padişaha sunulup sunulmadığı gibi hususlarda bilgi sahibi değiliz.
Düsturnâme: 1465’te bitirilen eser, mesnevi tarzında yazılmış olup, 3.730 beyit-
ten ibaret manzum bir eserdir. Bir mukaddime ve yirmi iki babdan oluşan eseri, konusu
itibariyle üç kısma ayırmak mümkündür. İlk on yedi kitaptan oluşan birinci kısım, pey-
gamberler tarihi, Pişdaniler, Keyâniler, Eşkâniler, Sasaniler, Hz. Peygamber, Hulefâ-yı
Râşidin, Emeviler, Abbasiler, Saffariler ve Samaniler, Gazneliler, Deylemîler, Kuhistan
Melikleri, Selçuklular, Salguriler, Harezmşahlar ve Moğollar; on sekizinci kitaptan olu-
şan ikinci kısım Aydınoğulları; on dokuz, yirmi, yirmi bir ve yirmi ikinci kitaplardan
oluşan üçüncü kısım ise kuruluştan Fatih devri ortalarına kadar gelen olayları anlatmak-
tadır. On dokuzuncu kitap Fatih devrine kadar olan olayları, yirminci kitap, 1465’e ka-
dar Fatih devrini ve yirmi ikinci kitap ise Sadrazam Mahmud Paşa’yı konu almaktadır.
Düsturnâme’nin ikinci kısmı, Batı Anadolu beyliklerinin en güçlüsü olan Aydı-
noğulları hakkında başka hiçbir kaynakta bulunmayan oldukça kıymetli bilgiler ver-
mektedir. Bu eserin, Paris Millî Kütüphane (ancien fonds turc, nr. 250) ve İzmir Millî
Kütüphane (nr. 16114-22/401)’de birer nüshası bulunmaktadır.30
5. KARAMANLI NİŞANCI MEHMED PAŞA (ö. 1481)31 Tevârihü’s-

Selâtîni’l-Osmâniye (Osmanlı Sultanları Tarihi).32
Tam adı Mehmed Paşa b. Arif Çelebi el-Celalî es-Sıddıkî olan Mehmed
Paşa, Konya’da doğar. Eğitimini burada tamamladıktan sonra İstanbul’a gelir.
Önce Mahmud Paşa medresesinde müderris, ardından divan kâtibi, 1464’te ni-
şancı, bu görevi esnasında 1470’te vezir, 1478’de ise veziriazam olur. Üç yıl ka-
dar kaldığı bu görevi esnasında devletin hukuk, ekonomi, teşrifat gibi alanlarda
yeniden yapılanmasında önemli rol oynayan Paşa’ya Fatih Sultan Mehmed bü-
yük değer verirdi.
Uzun yıllar nişancılık yaptığı için ‘Nişancı Paşa’ olarak anılan Mehmed Paşa,
şiirlerinde, ‘Nişânî’ mahlasını kullanırdı. Fatih’in son sadrazamı olan Mehmed
Paşa’nın meşhur sıfatlarından biri de ‘Karamanî’ (Karamanlı)’dir. Fatih devrinin
bu önemli siyaset ve devlet adamı, bilgin kişiliğiyle tanınır. Fatih’in şehzadelerin-
30 Fatih Devri Kaynaklarından Düstûrnâme-i Enverî: Osmanlı Tarihi Kısmı (1299-1465), haz. N.
Öztürk, Kitabevi, İstanbul 2003; Düstûrnâme-i Enverî (19-22. Kitaplar) [Osmanlı Tarihi] (1299-
1465), haz. N. Öztürk, 2. baskı, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2012. Düsturnâme ile ilgili yapılan
diğer çalışmalar ise şunlardır: Düstûrnâme-i Enverî, yay. Mükrimin Halil [Yınanç], İstanbul 1928;
aynı yazar, Düstûrnâme-i Enverî: Medhal, İstanbul 1930; İ. Mélikoff-Sayar, Le Destan d’Umūr
Pascha [Düstūrnâm-i Enverī], Paris 1954; P. Lemerle, L’Emirat d’Aydin Byzance et l’Occident,
recherches sur “La Geste d’Umur Pacha”, Paris 1957; Betül Ademler, Düsturnâme-i Enverî (Dil
Özellikleri-Metin), YYLT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2007.
31 Şehâbeddin Tekindağ, “Mehmed Paşa”, İA, VII, 588-591; Yusuf Küçükdağ, “Karamanî Mehmed
Paşa”, DİA, XXIV, 448-450; Babinger, OTYE, s. 27-29.
32 Eserin bazı kısımları, Mükrimin Halil tarafından “Millî Tarihimize Dair Bir Vesika” başlığı altında
Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nda (İstanbul 1340) tercüme edilmiş ve tanıtılmıştır. Konyalı İbra-
him Hakkı (Karamanlı Mehmed Paşa, Osmanlı Sultanları Tarihi, Atsız’ın Osmanlı Tarihleri’nde,
İstanbul 1949, I, 321-369) eserin tamamını Türkçeye çevirerek bugünkü harflerle yayımlamıştır.
den Bayezid’le Cem arasındaki saltanat mücadelesinde Nişancı Paşa’nın el altın-

dan Cem’i desteklediği bilinir. O yüzden, padişahın ölümünden bir gün sonra, isyan
eden yeniçeriler tarafından Tahtakale’de çok feci bir şekilde öldürülmüştür.
Tevârihü’s-Selâtîni’l-Osmâniye (Osmanlı Sultanları Tarihi): Nişancı Paşa, bu eserini
Arapça olarak yazmıştır. Konusunu sadece Osmanoğulları tarihine ayıran düzyazılı ta-
rih eserlerinin ilkidir. Nişancı Paşa, eserini yazarken hangi kaynaklardan yararlandığını
belirtmiyor. Bununla birlikte, onun, kendisinden önce yazılmış İskender-nâme’nin Os-
manlı tarihi bölümü ile Behcetü’t-tevârih’ten yararlandığı kesindir. Mahmud Paşa’nın
danışmanı durumunda bulunan Karamanlı Paşa’nın, başka eserlerden de yararlan-
dığı anlaşılıyor. Nişancı Paşa’nın tarihçilik yönü, çağdaşı tarihçilerden Şükrullah ve
Enverî’den oldukça öndedir.
Mehmed Paşa, bu değerli eserinin I. bölümünde, Osman Gazi’den Fatih Sul-
tan Mehmed’in tahta çıkışına kadar gelen olayları anlatır. Kitabının II. bölümünü ise
Fatih’in tahta oturmasından 1480’e kadar meydana gelen olaylara ayırmıştır. Eserin,
özellikle bu bölümünde başka tarih kaynaklarında yer almayan orijinal bazı bilgiler bu-
lunmaktadır. Fatih’e sunulan bu kıymetli tarih kaynağından Ruhi Çelebi (ö. 1511’den
sonra), Kemalpaşazade (ö. 1534) gibi tarihçiler yararlanmışlardır.
6. TURSUN BEY (ö. 1490’dan sonra), Târih-i Ebü’l-feth.

Tursun Bey’in hayatı hakkında33 kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut de-
ğidir. Onun asıl adı ‘Tûr-ı Sînâ’dır. Daha çok Tursun Bey lakabıyla tanınır. Ba-
basının adı, ailesi ve nereli olduğu bilinmiyor. Onun biyografisine dair bilinenler,
adı geçen eserinde kendisi hakkında yazdıklarıyla sınırlıdır. Fatih’in verdiği gö-
revleri en iyi şekilde yerine getiren Tursun Bey, devletin önemli makamlarından
biri olan defterdarlığa gelmeyi başarmıştır.
Timar sahibi olan Tursun Bey’in, değişik görevlerde devlete kırk iki yıl hizmeti
geçmiştir. Belgrat seferine (1456) katılan Tursun Bey’in bu tarihten itibaren on iki yıl
süreyle Mahmud Paşa’nın yanında bulunduğu anlaşılıyor. Paşa’nın ilk sadrazamlık
devresinde, onunla birlikte hemen bütün seferlere katılmıştır. Bunların ilki 1458’deki
Sırbistan seferidir. 1460 yılında Trabzon seferinde divan kâtibi olarak görülüyor.
1462’de Eflak ve Midilli seferlerine de iştirak eden Tursun Bey’in, 1463’teki Bosna
seferinde de hazır bulunduğu, meydana gelen olayları geniş biçimde anlatmasından
anlaşılıyor. Tarihçi 1464’teki ikinci Bosna seferine de iştirak etmiştir.
Tursun Bey’in bundan sonraki seferlerden Arnavutluk (1466 ve 1467), Eğri-
boz/Ağrıboz (1470), Uzun Hasan (1473), Boğdan (1476) ve İskenderiye seferle-
rine (1478 ) katıldığı anlaşılıyor. Görüldüğü gibi Tursun Bey, Fatih devri olayları
33 Tursun Bey’in hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Halil İnalcık, “Tursun Beg, Historian of
Mehmed the Conquero’s Time”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, vol. LXIX,
55-71; Târîh-i Ebü’l-Feth, (Mertol Tulum), s. XI-XVIII; Babinger, OTYE, s. 29; Mertol Tulum,
“Dursun Bey”, DİA, X, 5-6.
içerisinde yaşamış ve çok sayıda seferde hazır bulunmuştur. Fatih devrinden son-
ra, II. Bayezid saltanatının ilk yedi yılında meydana gelen olayları da özetleyen
Tursun Bey, eserini muhtemelen 1490 ile 1495 arasında kaleme almıştır.
Târih-i Ebü’l-feth: Süslü bir dille, yani inşa tarzıyla, manzum ve mensur olarak yazıl-
mıştır. Bu tarz ile eser yazmak özellikle 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı bilim adamları-
nın tercih ettikleri bir üslup olup,34 Tursun Bey bu ekolün ilk temsilcisidir. Tursun Bey,
kendisine model olarak İran tarih yazıcılığını almıştır. Eserde, ayet, hadis ve Arapça ata-
sözleri sıkça geçmektedir. O, eserini devlette herhangi bir görev elde etmek için değil,
Fatih’in kendisine verdiği nimetlere teşekkür borcunu ödemek üzere yazdığını söyler.
Eserinin önsözünde toplum hayatının vazgeçilmez bir unsuru olarak gördüğü saltanat
kurumundan ve hükümdarın sahip olması gereken ahlaki özelliklerinden, hükümdarla
reâyâ arasındaki ilişkilerden söz eder. Eserin önemli özelliklerinden biri de Osmanlılar-
da yazılan ilk saltanat tarihi yani ilk monografik eser oluşudur. Bu türün örnekleri taki-
beden yüzyılda daha da artacaktır. Mertol Tulum35 tarafından yayımlanan eser üzerinde
başka birçok çalışma yapılmıştır.36
Tursun Bey, eserini kaleme alırken giriş kısmı için kullandığı yazılı ve söz-
lü kaynaklarının bir bölümünü bize bildirmiştir.37 Fatih devri askerî olayları ile
1481-1490 yıllarındaki II. Bayezid devri olaylarının canlı bir biçimde tasvir edil-
diği eserde son işlenen konu 1488’deki Memlük seferidir.
Tursun Bey’in bu çok değerli eseriyle, Enverî’nin Osmanlı tarihinde anlatı-
lan kimi olayların, benzeyen yanlarının bulunduğu açıkça görülüyor. Çağdaş bu
iki tarihçi, Mahmud Paşa’nın serdarlığını yaptığı pek çok seferde, Paşa’nın ya-
nında bulunuyorlardı. Tursun Bey’in, kimi askerî stratejileri belirleyen Mahmud
Paşa’ya duyduğu hayranlık eserde açıkça göze çarpmaktadır. Yazılı kaynaklarını
açıkça bildirmemekle birlikte onun, kaynaklarından birinin tarihçi Mevlânâ Meh-
med Neşrî’nin Cihannümâ’sı olduğu anlaşılmaktadır.38
34 Kenan İnan, “Sade Nesirden Süslü Nesire: Fatih’in Tarihçisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarzı”,
Osmanlı/Bilim, VIII, 293-300.
35 Tursun Bey, Tarih-i Ebü’l-feth, haz. M. Tulum, İstanbul 1977.
36 Tursun Bey’in bu eseri üzerinde yapılan çalışmalar: Tursun Bey, Târih-i Ebü’l-feth, nşr. Mehmed
Ârif, Târih-i Osmânî Mecmuası, ilave, İstanbul 1330; H. İnalcık-R. Murphey, The History of Meh-
med the Conqueror by Tursun Bey, Chicago 1978; Kenan İnan, A Summary and Analysis of the
Tarih-i Ebü’l-Feth (History of the Conqueror) of Tursun Bey (1488), YDT, University of Manc-
hester, 1993. Yine eser, Ahmet Tezbaşar tarafından sadeleştirilmiş olup, Tercüman 1001 temel
eser serisinin 21. kitabı olarak neşredilmiştir (Fatih’in Tarihi, Dursun Bey, 905/1500, haz. Ahmet
Tezbaşar, İstanbul [tarihsiz]).
37 Fazla bilgi için bk. K. İnan, A Summary and Analysis of the Tarih-i Ebü’l-Feth (History of the
Conqueror) of Tursun Bey (1488), YDT, The University of Manchester 1993, s. 49-80.
38 Kenan İnan, “Klasik Devir Osmanlı Tarihçilerinde Kaynak Kullanma Usulleri”, Tarih Araştırma-
ları Dergisi, sayı: XXIX (1996), 110-119.
7. KIVÂMÎ, Fetihnâme-i Sultan Mehmed.

Hayatı hakkında hemen hiçbir bilgiye sahip olmadığımız Kıvâmî, Fatih’in
sarayında ve onun muhtelif seferlerinde bulunmuştur.
Fetihnâme-i Sultan Mehmed: Eser, hacminin büyüklüğüne ve çağdaş bir kaynak olma-
sına rağmen tarih kaynağı olarak çok fazla bir değer taşımaz. Yazar II. Bayezid’in ihsan
ve lutfuna erişmek için manzum ve mensur olarak yazdığı eserinde, olayların akışına bir
tarihçiden beklenen ilgi ve titizliği göstermemiştir. Konu başlıklarının Farsça yazıldığı
eser, 28 bölümden meydana gelmekte olup, bunun sadece 3 bölümü II. Bayezid devri
olaylarını anlatır. Eser, 1955’te tıpkıbasım ve 2007’de ise çevriyazı ve sadeleştirilmiş
hâliyle neşredilmiştir.39
8. MİR SEYYİD ALİ BİN MUZAFFER-İ MA’ALİ, Hünkârnâme.

Aslen Tus’lu olan ve ‘Ma’ali’ mahlasını kullanan Mir Ali b. Muzaffer’dir.
Çok seyahat ettiği anlaşılan yazar 1447-1452 yılları arasında İran, Azerbaycan,
Irak, Şam, Mısır, Hicaz, Trablusşam, Anadolu’yu gezdikten sonra İstanbul’a
gelir ve Fatih Sultan Mehmed’in hizmetine girer. Bunun bir göstergesi olan
Hünkârnâme adlı eserini de bu vesileyle kaleme alır. Eserinde verdiği bilgiye
göre kendisi yirmi bir yıla yakın Fatih’in hizmetinde kalır.
Hünkârnâme (Tevârih-i Âl-i Osman): Bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi
(nr. 1417)’nde bulunan eser, destansı nitelikte yazılmış bir tarih kitabıdır. Farsça ve man-
zum olarak kaleme alınan bu eserde İstanbul’un fethi, Balkanlar’a yapılan seferler, Uzun
Hasan ile yapılan mücadele, Boğdan’da yaşanan gelişmeler, İsfendiyar Beyliği’nin il-
hakı, Şehzade Mustafa’nın ölümü, Mahmud Paşa’nın öldürülmesi gibi olaylar hakkında
bilgiler verilmektedir. Olayların aktarımında kronolojik sıraya riayet etmeyen müellif,
önemli gördüğü olayları kendisinin uygun gördüğü kronolojiye göre vermiştir. Timur-
lular, Akkoyunlular ve Karakoyunlular’a dair bilgi veren eser, 1992’de40 doktora tezi
olarak hazırlanmıştır.
Görüldüğü üzere Fatih Sultan Mehmed devri, kazanılan parlak siyasi ve

askerî zaferler, devlet kurumlarının günün ihtiyaçlarına göre tanzim edilmesi ya
da yenilerinin kurulmasından başka, ilim, kültür ve sanatta da ciddi anlamda iler-
leme ve gelişmenin yaşandığı bir devir olmuştur. Onun, yerli ve yabancı bilim ve
sanat adamlarına büyük değer vermesi, onları himaye ve teşvik etmesi, ödüllen-
dirmesi, ilmin çeşitli alanlarında olduğu gibi tarihçilikte de önemli gelişmelerin
yaşanmasına vesile olmuştur. II. Bayezid’in saltanatında, Osmanlı tarihçiliğinin
sistematik hâle gelmesi ve bilimsel tarih kaynaklarının kaleme alınmasında, kuş-
kusuz, Fatih dönemindeki tarih çalışmalarının büyük payı vardır.
39 Kıvâmî, Fetihnâme-i Sultan Mehmed, haz. Fr. Babinger, MEB, İstanbul l955; Fetihnâme-i Kıvâmî,
haz. Ceyhun Vedat Uygur, İstanbul 2007.
40 Hünkârnâme (Tevârih-i Âl-i Osman) Mir Sayyid Ali b. Muzaffar-i Ma’ali, haz. Refet Yalçın Balata,
İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, YDT, İstanbul 1992, s. 31-41.
D. II. BAYEZİD DEVRİ (1481-1512)

- Osmanlı Tarihçiliğinin Yükseliş Dönemi -
Büyük bir güç haline gelen devletin sağlamlaştırılması, Avrupa’daki toprak

kazancı, kara ordusu yanında teknik üstünlüğü olan bir deniz gücünün kurulma-
sından başka, II. Bayezid saltanatı Osmanlı kültür hayatı için özel bir kazanç
getirmiştir. Daha önce de belirtildiği gibi kuruluş dönemi II. Murad devri kabul
edilen Osmanlı tarih yazıcılığının Fatih zamanında geliştiği (gelişme dönemi), II.
Bayezid döneminde ise sistemli hâle geldiği (yükseliş dönemi) genellikle kabul
gören bir görüştür. Bazı araştırmacılar tarafından silik bir şahsiyet olarak tak-
dim edilen, gerçekte böyle bir ithamı hak etmemiş olan bu sekizinci Osmanlı
padişahı, âlim/bilgin tarihçilerden İdris-i Bitlisî (ö. l521) ve Kemalpaşazade (ö.
l534)’ye Osmanlı tarihi yazmalarını buyurdu. İdris-i Bitlisî’nin Farsça yazdığı
Heşt-Bihişt’i ile Kemalpaşazade’nin Türkçe kaleme aldığı Tevârih-i Âl-i Osman’ı
daha sonraki tarihçilere model teşkil etti
Yazarı bilinen ya da bilinmeyen, Osmanlı padişahlarının siyasi ve askerî
faaliyetleri ile ilmî, dinî, sağlık ve sosyal gayeler gözeterek yaptırdıkları kurum-
ları ve diğer olayları kronolojik bir düzen içerisinde anlatan ve çoğu Türkçe olan
Osmanlı tarihleri genel olarak ‘Tevârih-i Âl-i Osman’ biçiminde adlandırılırlar.
İlk örneklerine Fatih Sultan Mehmed zamanında rastladığımız (Nişancı Paşa’nın
Arapça Osmanlı Sultanları Tarihi) bu eserler, sade bir Türkçe ile yazılmışlardır.
Anlatılan olaylar arasında sebep-sonuç ilişkisi kurulmamış, yorum yapılmamış,
olayların tenkidi yoluna hemen hiç gidilmemiş; faydalanılan kaynaklar göste-
rilmemiş, sadece bizce meçhul ravilere göndermeler yapılmakla yetinilmiştir.
Kısacası, ilk Osmanlı kronikleri, yani vekayinâmeleri, hemen bütün milletlerde
olduğu gibi tarih yazıcılığının ilk basamağı olan ‘rivayetçi’ (nakilci, hikâyeci)
tarzla yazılmışlardır. Bütün bu kusurlarına rağmen söz konusu tarih malzemesi,
özellikle arşiv belgelerinin çok kıt olduğu Osmanlı Devleti’nin ilk iki yüzyıllık
dönemi için büyük bir boşluğu doldurduklarından, ana kaynak değerindedirler.
II. Bayezid dönemi Osmanlı tarihçiliğini, kronolojik bakımından 15 ve
16. yüzyıl olarak iki kategoride ele almak ve değerlendirmek isabetli olur dü-
şüncesindeyiz. Aşağıda önce II. Bayezid’in 15. yüzyıldaki saltanatı döneminde
Âşıkpaşazade, Edirneli Oruç Bey, Mevlânâ Mehmed Neşrî, Mehmed b. Hacı Ha-
lil el-Konevî, Bayatlı Mahmud oğlu Hasan, Kemal ve anonim tevârih yazarları
ele alınacak; bu padişahın 16. yüzyıldaki saltanatı döneminde eserlerini yazan
Behiştî Ahmed Sinan Çelebi, Ruhi Çelebi, Kemalpaşazade ve İdris-i Bitlisî ise
bundan sonra gelen II. Bölüm’de anlatılacaktır.
1. ÂŞIKPAŞAZADE (ö. 1502?), Menâkıb-ı Âl-i Osmân.41

Müellif, kendisini eserinin ilk satırlarında Derviş Ahmed Âşıkî,42 başka
bir yerinde Âşıkî Derviş Ahmed43 ve şiirlerinde Âşıkî44 mahlası ile takdim eder.
Ancak tarihçiler arasında daha ziyade Âşıkpaşazade adıyla bilinir. İlk iki yüzyılın
Osmanlı tarih yazarları listesinde seçkin bir yere sahip olan tarihçinin, doğum
ve ölüm tarihleri kesin olarak belli değildir. Hayatını bütünü ile aksettirmek için
yeni bilgi ve belgelere ihtiyaç vardır.
Tarihçi, asıl adı ve aile şeceresi hakkında eserinin ilk cümlelerinde okurla şu
önemli bilgileri paylaşır:
“Ey aziz! Fakīr ki Derviş Ahmed Âşıkī’yam ibn-i Şeyh Yahya ve ibn-i Şeyh Selman
ve ibn-i sultânü’l-me’âlî Âşık Paşa’yam ve ibn-i mürşidü’l-âfâk Muhlis Paşa ve ibn-i
kutbü’d-devrân Baba İlyas, halîfetü’s-Seyyid Ebülvefâ nevvera’llâhu kubûrahum”
(ÂPT, 2013: Çevri metin, 1b).
Görüldüğü gibi müellifin asıl adı Ahmed’dir. Adına, dervişliğini ve mahlası

Âşıkî / Âşıkī’yi de ekleyerek kendisini, ‘Derviş Ahmed Âşıkī’ ve ‘Âşıkī Der-
viş Ahmed’ olarak tanıtır. Soy kütüğüne göre,45 Âşıkpaşazade’nin büyük dedesi
Garibnâme yazarı Âşık Paşa (ö. 1332)46, dedesi Selman, babası ise Yahya’dır.
Şiirlerinde ve nadiren de nesirde kullandığı Âşıkī mahlası, büyük dedesi Âşık
Paşa’ya izafetendir.
41 Hayatı hakkında bk. ÂPT, 2013: Çevri metin, 70. Bâb, 133b; 84. Bâb, 155a; 112. Bâb, 198b, 199a;
113. Bâb, 200b, 201a; 128. Bâb, 239a; 129. Bâb, 243b; OBT, 2008: 9; Âlî Beğ, Âşıkpaşazâde Ta-
rihi, İstanbul 1332 (bk. Medhal); Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1342, III,
84; Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre Werke, Leipzig 1927, nr. 2,
s. 35-38 (OTYE, çev. Coşkun Üçok, Ankara 1982, nr. 21, s. 38-42); Ahmed Refik, Âşıkpaşazâde,
İstanbul 1933, s. 8-9; M. Şakir Ülkütaşır, “Âşıkpaşazâde”, Ülkü Dergisi, I / 9 (Ankara 1947), 14;
ÂPT, 1949: 79-81; M. F. Köprülü, İA, I, 706-709; Fr. Taeschner, “Āšı… Paša-zāde”, EI2, I, 720;
Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, İstanbul 1971, I, 498-499; Abdülkadir Öz-
can, “Âşıkpaşazade”, DİA, IV, 6-7; H. İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Söğüt’ten
İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, derl. Oktay Özer, Mehmet Öz, İs-
tanbul 2000, s. 119-126; Y. Demircan, “Âşıkpaşazâde”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedi-
si, Ankara 2002, I, 504.
42 Mesela bk. ÂPT, 2013: Çevri metin, 1b. Çağdaşı tarihçi Oruç Beğ de eserinden yararlandığı
Âşıkpaşazâde’yi, ‘Derviş Ahmed Âşıkī ’ olarak zikreder (OBT, 2008: 9).
43 ÂPT, 2013: Çevri metin, 222a.
44 Görüldüğü kadarıyla yazar, neşre esas aldığımız ve 890 (1485) yılına kadar gelen B yazmasındaki
şiirlerinde otuz sekiz, nesirde ise iki kez; eserinin biricik tam nüshası kabul edilen A yazmasına
(908/1502’ye kadar gelmekte olup bugün başı ve sonu eksiktir) göre ise elliden fazla yerde Âşıkī
mahlasını kullanır.
45 Atsız, Âşıkpaşazâde’nin Horasan’dan Anadolu’ya göçen cetlerinin adlarını şematik biçimde Ho-
rasanlı Ali, oğulları Horasanlı Şücâaddin İlyas (Baba İlyas), onun oğulları Şemseddin Mahmud
(Tuğraî), Fahreddin Ali ve Muhliseddin Musa Baba (Muhlis Paşa), Muhlis Paşa’nın oğlu Ali (Âşık
Paşa), onun oğulları Ulvan (Elvan) Çelebi, Şeyh Selman ve İlyas; Şeyh Selman’ın oğlu Yahya,
onun oğlu Derviş Ahmed Âşıkî, onun kızı Rabia Hatun olarak göstermiştir (ÂPT, 1949: 79).
46 Günay Kut, “Âşık Paşa”, DİA, IV, 1-3.
Ahmed, günümüzde Çorum’un Mecitözü ilçesine bağlı Elvan Çelebi Köyü’nde

doğdu. Onun, doğum tarihini tespit işi de yine kendi eserindeki şu beyitten hareketle
yapılabilir:
Bu ömür seksen altı olduğunda
Bayezid Han Boğdan’a ağduğında
(ÂPT, 2013: Çevri metin, 56a)
Sekizinci Osmanlı padişahı Sultan II. Bayezid’in Karaboğdan’a yaptığı
seferin tarihi 889/1484’tür. Âşıkpaşazade, eserini yazmaya başladığı bu tarihte
(muhtemelen birinci versiyon) 86 yaşında olduğunu söylüyor. Buna göre doğum
tarihi milâdî yıl hesabıyla 1397 veya 1398 olmalıdır.
Çelebi Mehmed (1413-1421), II. Murad (1421-1451) ve II. Mehmed (1451-
1481) devirlerinin tamamını, II. Bayezid döneminin (1481-1512) ise muhtemelen
ilk yirmi bir yılını idrak eden Âşıkpaşazade’nin uzun bir ömür sürdüğü bilinmek-
tedir.47 Tarihçimiz bu padişahlar döneminde vuku bulan kimi olayların şahididir.
Dolayısıyla bu olayları anlatırken kendisinden de söz etmektedir. Onun verdiği
bu bilgiler sayesinde hayatının bazı dönemlerini bilmekteyiz.
Menâkıb-ı Âl-i Osmân: 15. yüzyıl Osmanlı tarihçileri arasında eserinin yazılış hikâyesini/
nedenini gayet açık biçimde belirten ilk tarihçi Âşıkpaşazade olmalıdır. Tarihçimiz, pa-
yitaht İstanbul’da bir derviş olarak huzur köşesine çekilmiş iken, dostlar meclisinde Os-
manoğulları (Âl-i Osman) konusu açılmış ve kendisine de bazı sorular sorulmuş, o da
bunlara cevaplar vermiştir. Anlatırken kullandığı üslup dinleyicilerin hoşuna gitmiş olmalı
ki, ondan, bildiklerini kâğıda dökmesi talep edilmiş, o da bu talebi geri çevirmemiştir.
Hayatının sonlarına doğru yazmaya başladığı Menâkıb-ı Âl-i Osman yahut yaygın
adıyla Âşıkpaşazade Tarihi adlı eserinin Yıldırım Bayezid (1389-1402) devrine kadar
olan kısmını, daha önce belirtildiği üzere bugün elimizde bulunmayan Yahşi Fakı’nın
Menâkıbnâme’sinden, Yıldırım Bayezid’in l391’de Macarlara karşı yaptığı savaşı Kara
Timurtaş oğlu Umur Bey’den, 1402’deki Ankara Savaşı’nı bu savaşa ‘solak’ olarak katıl-
mış birinden nakletmiş, II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed devirlerini ise kendi gözlem-
lerine dayanarak yazmıştır. Çoğu yurt dışında olmak üzere ondan fazla yazma nüshası bu-
lunan Âşıkpaşazade kroniği üzerinde metin neşri ve sadeleştirme çalışmaları yapılmıştır.48
47 Nitekim eserinin son versiyonunu 1502-1503 olaylarıyla bitiren Oruç Beğ de “… şehr-i Konstantin’de
bir azîz vardı. Derviş Ahmed Âşıkī derlerdi. Cihân-dîde, sâl-hûrde yüz yaşında pîr idi. Sultan devrine
ermişdi” (OBT, 2008: 9) demek suretiyle müellifin uzun bir ömür sürdüğünü kaydeder.
48 Âşıkpaşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman, nşr. Âlî Bey, İstanbul 1332; nşr. F. Giese, Die altosmanische
Chronik des Âşık Paşa-zade, Leipzig 1929; nşr. Ç. N. Atsız, Osmanlı Tarihleri I, İstanbul 1949;
nşr. N. Atsız, Aşık Paşa-oğlu Tarihi, İstanbul 1970; Richard Kreutel, Vom Hinterzelt zur Hohen
Pforte, Graz-Wien-Köln 1959; Osmanoğulları’nın Tarihi, haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Saraç,
İstanbul 2003; İbrahim Kaya Şahin, Aşıkpaşa-zade as Historian: A Study on the Tevarih-i Âl-i
Osman, YYLT, Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2000; Aşık Paşa-zade
Tarihi, haz. Cemil Çiftçi, Mostar, İstanbul 2008. Kemal Yavuz ve M. A. Yekta Saraç tarafından
yapılan Âşık Paşazade Tarihi çalışması iki nüshaya dayandırılmış olup, bu nüshalardan biri ajanda
defterine yazılmış yakın döneme ait bir yazmadır (İSK, Yazma Bağışlar nr. 4954); Âşıkpaşazâde
Tarihi, haz. N. Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013.
Osmanlı tarihinin ilk iki yüzyılı ile ilgili arşival malzemenin çok kıt olduğu-
nu biliyoruz. Günümüze gelebilen kütüphane malzemesinin de, nitelik ve nicelik
olarak, araştırmacıların beklentilerine cevap vermekten uzak olduğu bir gerçek-
tir. Osmanlıların tarih sahnesinde göründükleri andan, yüz yılı aşkın bir zaman
sonra destan tarzında ilk manzum Osmanlı tarih kaynağının yazıldığı, Osmanlı
tarihini bir bütün olarak anlatan daha kapsamlı eserlerin ise hayli geç bir devirde,
II. Bayezid döneminde (büyük bir kısmı 1485-1490 arasında bitiyor) kaleme alın-
dıkları düşünüldüğünde, mevcut kaynakların yetersizliği çok daha kolay anlaşılır.
Âşıkpaşazade’nin, Çelebi Mehmed, II. Murad, II. Mehmed devirlerinin tama-
mını, II. Bayezid saltanatının ise muhtemelen ilk yirmi bir yılını yaşaması ve bazı
olayların bizzat şahidi olması, eserinin kaynak değeri üzerindeki endişelerimizi kıs-
men de olsa azaltıyor. Onun, Osmanlı tarihini bir bütün olarak anlatan derli toplu bir
eser yazması Osmanlı tarihçiliğinde bir ilktir. Dili ve üslubu ne olursa olsun, çağdaşı
veya daha sonraki meslektaşlarına model teşkil ettiği muhakkaktır. Âşıkpaşazade’nin
eseri olmasaydı, daha bilimsel eser yazan meslektaşı ve çağdaşı Neşrî, Oruç Beğ ve
anonim tevârih yazarları belki de benzer formatta eserler yazamayacaklardı.
Âşıkpaşazade, eserinde Anadolu’da İslamî Türk kültürünün yerleşmesinde
ve Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli hizmetleri geçen “abdalân-ı Rum”,
“gaziyân-ı Rum”, “ahiyân-ı Rum” ve “bacıyân-ı Rum” olmak üzere dört organi-
zasyonun varlığından söz eder.49 Bu önemli bilgi, 15. yüzyılın diğer kaynakların-
da geçmemektedir.
2. EDİRNELİ ORUÇ BEĞ (ö. l502’den sonra), Tevârih-i Âl-i Osman

(Oruç Beğ Tarihi).
Oruç Beğ’in hayatı hakkında50 Osmanlı biyografi kitapları ve tezkirelerin-
de herhangi bir bilgi mevcut değildir. Eserinin Cambridge (C, Babinger 1925:
3) ve Manisa (M, 1b) nüshalarında kendisini “Oruç b. Âdil el-kazzâz kâtibü’l-
Edrenevî” (M’de “el-kazzâz” eksik) şeklinde tanıtıyor. Bu kısa fakat önemli bil-
giye göre Oruç, Edirne’de doğmuş olmalıdır. Doğum tarihi bilinmiyor; ancak
onun, 15. yüzyılın ikinci çeyreğinde doğduğu tahmin edilebilir.
Oruç Beğ’in nasıl bir eğitim aldığı, sosyal ve kültürel çevresinin ne olduğu
konusunda kaynaklardan gelen herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Eserinde kul-
landığı dil ve üsluba bakılırsa onun, devrin geçerli ilimlerini tahsil ettiği, Arapça
ve Farsçayı bildiği söylenebilir.
49 Bk. Metin, 169. Bâb.
50 Franz Babinger, Die frühosmanischen Jahrbücher des Urudsch (Quellen des islamischen Schrift-
tums, Hannover l925); aynı yazar, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre Werke, Leipzig
1927, s. 23-24, nr. 10 (OTYE, çev. Coşkun Üçok, Ankara 1982, s. 25-26; F. Reşit Unat, “Oruç b.
Âdil”, İA, IX, 418-419; Oruç Beğ Tarihi, haz. Atsız, İstanbul 1972, s. 8; Christine Woodhead,
“Urudj b. ‘Adil”, EI, New Edition, Leiden, Brill 2000, IX, 908.
Eski Osmanlı başşehri Edirne’de yetişen Oruç bu şehirde kâtiplik yapmak-

taydı. Babası Âdil adında biri olup, “kazzaz” yani ipekçi idi. Babasının ipekçilik
yapması dolayısıyla olsa gerek, Babinger, Oruç’un ailesinin Bursa’dan Edirne’ye
göçmüş olabileceği tahmininde bulunuyor. Doğum tarihi gibi ölüm tarihi de kesin
olarak bilinmiyor. Bununla birlikte, Oruç’un eserinin yeni versiyonunu yazdığı
908 (1502) yılında ya da bundan kısa zaman sonra ölmüş olabileceği söylenebilir.
Bu bilgilere göre Oruç Beğ, II. Mehmed devrinin muhtemelen tamamına yakını-
nı, oğlu II. Bayezid saltanatının ise yirmi bir yıllık kısmını idrak etmiştir.
Oruç’un Edirne’deki vakıflarına dair Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde
bulunan 1070 Nolu Tapu Tahrir Defteri’ndeki kayda göre “Âdil’in oğlu Oruç
905/1499-1500 yılında Edirne’de kâtip idi.”51 Bu vakfiye kaydı, tarih yazarı
Oruç’la uyuşmakta ve onun, II. Bayezid devrinde yaşayıp yaşamadığına dair kuş-
kuları ortadan kaldırmaktadır.
Adı geçen belgedeki kayıtları değerlendiren Iréne Beldiceanu-Steinherr
(London 1970), Oruç’un ekonomik durumu hakkında önemli bilgilere ulaşmıştır.
O, Oruç’un 905 (1499-1500) yılında sermayesi 4.000 ve yıllık geliri 1.848 akça
olan bir vakıf kurduğunu, elde edilen gelirin bir kısmının Kur’an okuyucularına,
özellikle Saruca Paşa ve Kerefisoğlu mescitlerinin imamlarına, sakalarına, vakfın
idaresine ve hademelerine verildiğini, vakfın yöneticiliğini bizzat Oruç’un üst-
lendiğini bildirmektedir. Oruç’un ekonomik durumu ve iyiliksever kişiliği hak-
kında bilgi edindiğimiz bu kayıtlar, aynı zamanda onun tarihçi kimliği ve eseri
üzerindeki şüpheleri ortadan kaldıracak, eksik bilgilerimizi giderecek değerdedir.
Necib Âsım,52 Babinger (1925: XIV; 1927: 23 ve 1982: 25) ve Babinger’i
tekrarlayan Unat,53 Oruç Beğ’i en eski Osmanlı tarihçilerinden biri olarak göster-
diler. Ancak, Oruç’a ait olduğu kesinlik kazanan bir Oruç yazmasının, 908 (1502)
tarihi olaylarıyla son bulması bu hükmün isabetli olmadığını gösterdi. Babinger,
857 (1453)’de idam edilen Veziriazam Çandarlı Halil Paşa için “zamanımızun
veziri” referansından hareketle Oruç’un II. Mehmed zamanında yaşadığını, onun
eserinin nesir türündeki en eski Osmanlı tarih kaynağı örneği olduğunu iddia
etmiş ve anonim kroniklerin, Oruç yazmalarının kısaltılmış, uzatılmış ya da de-
ğiştirilmiş metinler olabileceğini ileri sürmüştü (Babinger 1925: VIII-IX).
Ménage,54 Oruç’un kimliği ve eseri üzerinde yaptığı iki değerli incelemesin-
de yeni düşünceler ileri sürdü ve Babinger’in çalışmasından sonra ortaya çıkan
51 Iréne Beldiceanu-Steinherr, ”Un legs pieux du chroniqueur Uruj”, BSOAS, XXXIII (1970), s. 359-
363.
52 Necib Âsım [Yazıksız], “Osmânlı Târîhnüvîsleri ve Müverrihleri”, Târih-i Osmânî Encümeni
Mecmûası, Cüz 1 (İstanbul 1326), s. 42.
53 F. Reşit Unat, “Oruç b. Âdil”, İA, IX, 418-419; Abdülkadir Özcan, “Oruç b. Âdil”, DİA, XXXIII,
425-426.
54 V. L. Ménage,“On the recensions of History of the Ottomans”, BSOAS, XXX (London 1967), s.
314-322) ve “Another text of Uruğ’s Otoman Chronicle”, Der Islam, XLVII (1971), s. 273-277.
Oruç yazmalarına dikkat çekti. Oruç yazmalarının filolojik karşılaştırmalarını

yapan Ménage, bu kroniğin II. Mehmed zamanında değil, II. Bayezid zamanında
yazılmış olduğunu ispatladı. O bu hükmünü, Beldiceanu-Steinherr’in bahsedilen
çalışmasıyla da destekledi.
Tevârih-i Âl-i Osman: Oruç Beğ, çağdaşı Âşıkpaşazade ve bu dönemin diğer tevârih ya-
zarları gibi Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan kendi zamanına kadar gelen (908/1502)
bir tarih eseri yazdı. Sadece Osmanoğullarının tarihini anlatan bu tür eserlerin genel ola-
rak “Tevârih-i Âl-i Osman”, “Târih-i Âl-i Osman” şeklinde adlandırıldığını biliyoruz.
Nitekim Oruç da bu geleneğe uyarak eserini “Tevârih-i Âl-i Osman” (Metin, 1b, 2a)
biçiminde adlandırdı. Günümüzde ise bu isim altındaki tevârihler yaygın olarak yazarla-
rının adıyla tanınır: Âşıkpaşazade Tarihi, Neşrî Tarihi, Oruç Beğ Tarihi/Oruç Tarihi gibi.
Oruç’un bu tarih eserinin dışında bir eseri olup olmadığı bilinmiyor. İnalcık (1962: 152),
Oruç’un tarihçiler arasında adının geçmesini, onun, II. Bayezid’e Manisa’da sunduğu el
yazmasıyla ilgili olduğunu söylüyor.
Oruç Beğ, böyle bir eser yazmasının nedenine kısaca değindikten sonra Osma-
noğullarının şeceresi, Cengiz Han’ın Belh, Horasan ve Irak vilayetlerini harap etmesi,
Ertuğrul Gazi’nin babası olarak gösterilen Süleyman Şah’ın Moğolların baskısı yüzün-
den Mahan şehrinden Rum’a göç etmek zorunda kalışı, Üç Oklar, Boz Oklar, Süleyman
Şah’ın Fırat’ta boğulması ve sonrasındaki gelişmeler, Ertuğrul’un kahramanlıkları, rü-
yası ve bu rüyanın yorumu gibi Osmanlıların ilk zamanlarına dair rivayetleri naklettik-
ten sonra Osman Gazi devri olaylarına geçer; padişah devirlerine göre anlatımına devam
ederek İstanbul’un fethi ile Osmanlı tarihini anlatmayı geçici olarak keser. Oruç araya,
Kostantiniye (İstanbul) ve Ayasofya’nın efsanevî tarihi55 ile Hz. Peygamber, Dört Hali-
fe, Emeviler ve Abbasiler döneminin özet olarak anlatıldığı İslam tarihini âdeta monte
etmiştir. O, bundan sonra tekrar Osmanlı tarihine dönerek kalınan yerden olayların anla-
tımını sürdürür. Osmanlı tarihinin bu anlatım düzeninde yazılması, 15. yüzyıl Osmanlı
tarihçiliğinde ilk kez Oruç ile anonim kroniklerde görülür. Eserin bitiş tarihi Oruç yaz-
malarında farklılık gösterir; en erkeni 872 (1467-8) tarihli Oxford nüshası (O), en geç
olanı ise 908 (1502) tarihli P rumuzlu Paris nüshasıdır.
Oruç Beğ, bir olayı anlatıp bitirdikten sonra okuyucuya yeni bir olayı an-
latacağını genellikle def’a, def’a girü, girü, ve girü, def’a ve girü gibi ifadeler
kullanarak haber verir. Anonim tevârihlerde de benzer durum söz konusudur.
Oruç Beğ, eserini yazarken Elvan Çelebi Menâkıbı, Âşıkpaşazade Tarihi ve
Osmanlı Takvimleri’nden yararlandı; ancak o, sadece kaynaklarındaki bilgileri
aktarmakla yetinmedi; bunlara, ravilerle görgü şahitlerinin söylediklerini ve niha-
yet kendi gözlemlerini de ustaca ekleme becerisini gösterdi. Ve böylece, aşağıda
belirtilen özellikleriyle öne çıkan bir eser meydana geldi.
55 Bu efsanelerin yorumu için bk. Stefanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya
Efsaneleri, İstanbul 1993.
Oruç Kroniği’nin, özellikle çağdaşı olduğu II. Bayezid devri ile ilgili kıs-
mının, haber ve kronoloji bakımından oldukça zengin olduğu konusunda Oruç
yazmalarını tanıyan günümüz araştırmacıları görüş birliği içindedirler. Oruç, II.
Bayezid’in ikinci payitaht şehri olan Edirne’de günlük olayları bir bir kaydeden,
çalışkan ve titiz bir tarihçi intibaını vermektedir. Bu olayları nakledişinde bazen
güvenilir kişilerden, bazen de imparatorluğun genelindeki olaylarla ilgili haber-
lerden yararlandı. Sınırlardaki askerî faaliyetleri ve ülkelere yapılan seferler hak-
kındaki bilgileri de aynı kaynaklardan edindi.
Daha önce belirtildiği üzere, Oruç Beğ, Edirne ve çevresinde vuku bulan
olayları, büyük bir titizlikle ve kronolojik ayrıntılarıyla kaydetti. Böylece Oruç,
o dönemin Osmanlı büyük şehir hayatıyla ilgili mükemmel bir tasvir kaynağı
yarattı ve bunu yıl yıl yaptı.
Gerçekten II. Bayezid devrinin kronolojisi için Oruç Tarihi önemli bir kay-
naktır.56 Bu kaynağın güvenilirliği özellikle hicri 889 (1485) Mart ayındaki güneş
tutulması,57 908 (1502) yılındaki güneş tutulması ve hicri 903 (1497) Ocak ayında
vuku bulan ay tutulması ile ilgili açıklamalarının doğruluğundan kaynaklanmaktadır.
Kemalpaşazade, Hoca Sadeddin, Gelibolulu Mustafa Âlî gibi 16. yüzyılın
âlim tarihçileri bazı bilgileri, isim vermeden de olsa, onun eserinden doğrudan ya
da dolaylı olarak aldılar. Osmanlı tarihçilerinin en büyüğü olarak görülebilecek
olan İbn Kemal gibi âlim bir tarihçinin Oruç’tan yararlanması, Oruç metninin
güvenilirliğini ve değerini göstermesi açısından ayrı bir önem taşır.
Özetle, Oruç Beğ Tarihi birçok bakımdan orijinal bilgilere sahip mühim bir
kaynaktır. Oruç’un, P nüshasının temsil ettiği, 908 (1502) versiyonu, diğer 15.
yüzyıl Osmanlı tarihleri arasında, II. Bayezid devrinin kronolojisini detaylı ola-
rak vermesi açısından özel bir önem taşır. Eserde, II. Bayezid’in İstanbul’dan eski
Osmanlı başkenti Edirne’ye, ya da Edirne’den İstanbul’a hareketi ve bu şehirlere
varışı ile fırtına, sel ve deprem gibi tabii âfetler, yangın ve salgın hastalıklar; ay
ve güneş tutulması gibi astronomik olaylar ve diğer haberler büyük bir titizlikle
ve kronolojik ayrıntılarıyla verilir. Bu hususiyetleriyle Oruç Tarihi, araştırma-
cıların daima ilgisini çeken bir eser olarak Osmanlı tarih bilimi literatüründeki
seçkin yerini almıştır.58
56 N. Öztürk, II. Bayezid Devri Kronolojisi-Oruç Bey Tarihi’ne Göre-”, Bir, IV (1995), 153-172.
57 Mesela bk. Fr. Babinger, “Chronologische Miszellen: Sonnenfinsternisse bei Urudsch”, MOG, II
(1923-1926), 311-314.
58 Bu eser üzerinde son yapılan çalışmalar için bk. Oruç Beğ Tarihi, haz. N. Öztürk, Çamlıca Basım
Yayın, 1. baskı, İstanbul 2007, 2. baskı, 2008; Oruç Bey, Osmanlı Tarihi (1288-1502), Uç Beyliğin-
den Dünya Devletine, sad. N. Öztürk, İstanbul 2009; Selami Karaduman, Oruç Beg Tarihi Manisa
Nüshası (İnceleme-Metin-Dizin), YYLT, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2010.
3. MEVLÂNÂ MEHMED NEŞRÎ (ö. l520 ?), Kitâb-ı Cihânnümâ (Neşrî

Tarihi).59
15. yüzyılın en tanınmış tarihçilerinden olan Neşrî’nin hayatına dair bildik-
lerimiz de ne yazık ki çok noksandır.
Kitâb-ı Cihânnümâ60 adını verdiği eseri sekiz kısımlık bir dünya tarihidir. Eserin ancak
Osmanlı tarihi ile ilgili altıncı kısmı günümüze gelebilmiştir. Bu bölüm üç kısma ayrı-
lır: “Evlâd-ı Oğuz Han”, “Rum Selçukluları” ve “Osmanlı Hanedanı”. tarihi 1288’den
l494’e kadar gelmektedir.
Neşrî, eserinin giriş kısmında Oğuzlar, Selçuklular ve Karamanoğulları ile ilgili
özet bilgiler verdikten sonra, 1288 yılı olaylarıyla başlattığı Osmanoğullarının siyasi
tarihini Kara-Boğdan gazası (Eylül-1485) ile bitirir.
Neşrî, yeri geldikçe olayların kritiğini yaparak okuyucuya doğru bilgiler vermede
titiz davranmıştır. O, metot ve anlatım tekniği bakımından, çağının ilerisinde bir tarih-
çilik anlayışı sergileyerek nitelikli bir eser ortaya koymuştur. Neşrî’nin Cihânnümâ’sı
( = Neşrî Tarihi / Neşrî Kroniği), kuruluş ve yükseliş dönemlerine ait Osmanlı tarih
yazıcılığının en iyi örneklerinden biridir.
Neşrî’nin, II. Bayezid’e sunduğu bu tarih eserinde, 14-15. yüzyıl Osmanlı tarihi
araştırmaları için orijinal ve doğru bilgiler bulunmaktadır. Osmanlı Devleti’nin kuru-
luş yıllarına ait anlatılanlar bu eserde standartlaştırılmıştır. Cihannümâ, Âşıkpaşazade
Tarihi’nin sağlam bir versiyonu olması bakımından değerlidir. Ayrıca, Osmanlıların ku-
ruluş yıllarına ait nakledilen pek çok rivayet bu eserde standartlaştırılmıştır.
Güvenilir bir tarihçinin kalemiyle, akıcı ve anlaşılır bir Türkçeyle yazılmış olan
Cihânnümâ zevkle okunacak bir tarih ve edebiyat kaynağıdır. Eserde, 14.-15. yüzyılın
dil özelliklerini yansıtan zengin arkaik Türkçe kelimelerle terim ve deyimlerin bulun-
ması Cihânnümâ’yı, Türk dili ve edebiyat tarihi araştırmaları için de önemli kılmaktadır.
Denilebilir ki, Osmanlı tarihinin ilk iki yüzyılı en geniş ve en doğru biçimde
Neşrî’nin Cihânnümâ’sından okunur.
Kemal Paşazâde, İdrîs-i Bitlisî, Hoca Sadeddin ve Gelibolulu Mustafa Âlî gibi 16.
yüzyılın âlim tarihçileri bazı bilgileri doğrudan ya da dolaylı olarak Neşrî’nin eserinden
almayı tercih etmişlerdir.
59 M. C. Ş. Tekindağ, “Neşrî”, İA, IX, 214-216; Babinger, OTYE, s. 42-44; Abdülkadir Özcan,
“Neşrî”, DİA, XXXIII, 20-22; Christine Woodhead, “Neshri”, EI2 (Fr.), VIII, 7-8. Neşrî ve eseri
hakkında ayrıca bk. V. L. Ménage, Neshrî’s History of the Ottomans, the Sources and Development
of the Text, SOAS, London Oriental Series vol. l6 (Oxford University Press, London l964). Tanıtım
ve değerlendirme için bk. H. İnalcık, Belleten, XXI/116 (1965), 667-672.
60 Neşrî, Kitâb-ı Cihân-nümâ, nşr. F. R. Unat-M. A. Köymen, 2. baskı, Ankara1987, I-II. Eser, Köy-
men tarafından, Neşrî Tarihi adı altında tekrar yayımlanmıştır (Ankara 1988, I-II). Cihânnümâ’nın
iyi bir nüshası (Th. Menzel nüshası) Fr. Taeschner tarafından faksimile olarak neşredilmiştir (Le-
ipzig 1951, 1955, I, II). Bu son yayın üzerinde yapılan çalışma için bk. Mevlânâ Mehmed Neşrî,
Cihânnümâ [Osmanlı Tarihi: 1288-1502], haz. N. Öztürk, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
4. MEHMED BİN HACI HALİL EL-KONEVÎ, Târih-i Âl-i Osman.61

Konyalı olan tarihçi Fatih Sultan Mehmed’in emri üzerine başladığı Farsça
Târih-i Âl-i Osman’ını62 II. Bayezid zamanında bitirmiştir. Müellif, asıl konusu
olan Osmanlı tarihine başlamadan önce, çok kısa olarak Anadolu (Türkiye) Sel-
çuklularından söz etmiştir.
5. BAYATLI MAHMUD-OĞLU HASAN, Câm-ı Cem-Âyîn.63

Türkmen asıllı olan tarihçi Kerkük dolaylarında yaşayan Bayat aşiretinden-
dir. l48l’de hacca giden müellif aynı yıl içinde Cem Sultan’ın emri üzerine Osma-
noğullarının bir Silsilenâme’sini yazmıştır. Câm-ı Cem-Âyîn64 adını taşıyan eser,
özellikle verdiği kronolojik bilgiler bakımından ilgi çekicidir.
6. KEMAL (ö. 1490’dan sonra), Selâtin-nâme.65

II. Bayezid devrinde yazılan ve günümüze ulaşan eserlerden biri de Kemal’in
Selâtin-nâme veya Tevârih-i Âl-i Osman adını verdiği eseridir. II. Bayezid devri
şair ve tarihçilerinden olan müellif, yakın zamana kadar tarihçilerce Sarıca Ke-
mal (Kemal-i Zerd) olarak tanınmaktaydı66. Ancak, meşhur şarkiyatçı R. Anheg-
ger, Kemal ile Sarıca Kemal’in aynı zamanda yaşayan farklı kişiler olduğuna
dair bazı deliller ortaya koymuştur: Bizim de katıldığımız ve yeni bazı bilgilerle
desteklediğimiz bu deliller ile çağdaş ve adaş iki Kemal arasındaki karışıklığa
büyük ölçüde açıklık getirilmiştir.67
Selâtin-nâme (veya Tevârih-i Âl-i Osman): Müellif, her ne kadar eserinin 3.600 beyitten
meydana geldiğini söylüyorsa da,68 beyit sayısının 3.029 olduğu görülmektedir. Eserde
sıkça görülen vezin ve imla hataları ile yanlış harekelemelerin olması, adını bilmedi-
ğimiz müstensihin ya da yazıcının dikkatsiz ve bilgisiz olduğu izlenimini vermektedir.
61 Robert Anhegger, “Mehmed b. Hacı Halil ül-Konevî’nin Tarih-i Âl-i Osman’ı”, TD, II/3-4 (1952),
51-66; Babinger, OTYE, s. 20.
62 Eserin kısa özeti için bk. R. Anhegger, “Mehmed b. Hacı Halil ül-Kunevî’nin Tarih-i Âl-i
Osman’ı”, TD, III-IV (1952), 51-56. Eserin bir fotokopi nüshası da İSAM kütüphanesinde bulun-
maktadır (Muhammed b. Hacı Halil Konevi, Târih-i Âl-i Osman, yazma fotokopi nüsha [t.y.] 98
yaprak. 956.07 KON.T).
64 Hasan b. Mahmud Bayati, Câm-ı Cem-Âyin İsmiyle Silsilenâme-i Selâtîn-i Osmâniye, 886/1481,
Kader Matbaası, Dersaâdet 1331; Bayatlı Mahmud-oğlu Hasan, Câm-ı Cem-Âyîn, sad. Kırzıoğlu
Fahrettin, Osmanlı Tarihleri I’de, (İstanbul l949), s. 372-400.
65 Kemal, Selâtîn-nâme (1299-1490), haz. N. Öztürk, TTK, Ankara 2001.
66 R. Anhegger’in yazısını görmeden önce biz de şuara tezkireleri ve biyografi kitaplarındaki bilgile-
re dayanarak söz konusu müellifi Sarıca Kemal olarak tanıtmıştık. Bunun için bk. N. Öztürk, “II.
Bayezid Devri Tarihçilerinden Sarıca Kemal”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı
(İÜ Edebiyat Fakültesi Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul 1995), s. 221-245.
67 R. Anhegger, “Selâtinnâme Müellifi Kemal”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, IV/4 (1952), 447-470.
68 Ki üç bin altı yüz beyit ile iy can
Tamâm oldı Tevârîh-i Âl-i Osman (beyit 2548)
Osmanoğullarının kahramanlıklarının dile getirildiği Selâtîn-nâme’de, Osmanlıla-

rın Anadolu’ya gelişleri ve Selçuklu hükümdarı ile görüşmeleri gibi kuruluş döneminin
kimi olayları farklı biçimde verilmektedir. Sözün kısası Kemal’in bu tarih eseri, giriş
kısmındaki kısa bir bölüm ile kimi hikâyeler69 hariç tutulursa, Osmanlı kültürü sahasın-
da Osmanlı tarihinin ilk iki yüzyıla yakın uzunca bir dönemini anlatan ve sadece Os-
manlıları konu edinen ilk manzum Osmanlı tarihi örneği olarak kabul edilebilir. Selâtîn-
nâme her ne kadar bütünüyle orijinal bir eser değilse de, Osmanlı tarihinin tartışmalı
olan ilk iki yüz yıllık dönemi, özellikle İstanbul’un fethinden önceki tarihi, hakkında
kaynak yetersizliği dikkate alındığında eserin önemi kendiliğinden anlaşılır.
7. ANONİM TEVÂRİH YAZARLARI, Anonim Tevârih-i Âl-i Osmanlar.

II. Bayezid’in 15. yüzyıldaki saltanatı döneminde yukarıda kısa biyografi-
leri ve eserlerinden söz edilen tarih yazarları dışında yine II. Bayezid devrinde
ortaya çıkmış, kimler tarafından yazıldığı bilinmediği için anonim Tevârih-i Âl-i
Osman70 olarak adlandırılan eserler de bulunmaktadır. Yurt içi ve yurt dışı kütüp-
hanelerinde çok sayıda nüshası bulunan bu Türkçe kronikler -bizim tahminimi-
ze göre elli civarında- II. Bayezid dönemi tarihçiliği için özel bir önem taşırlar.
Osmanlı tarihinin en eski yerli kaynaklarından biri olan anonim kroniklere karşı
ilgi Batı’da daha 16. yüzyılda başlamış ve kimi Türkçe kroniklerin Batı dillerine
tercümeleri yapılmıştır. Daha geniş ölçüdeki çalışmayı I. Dünya Savaşı sonrasın-
da Alman müsteşrik F. Giese yapmıştır71. Giese, en hacimli olan Viyana nüsha-
larından birini çalışmasına esas alarak Avrupa kütüphanelerinde bulunan on üç
yazmanın metin neşrini yapmıştır. Bu on üç yazmadan altısında yer alan manzum
parçalar, Ahmedî’nin İskendernâme’sinin sonuna ilave ettiği Dâsitân-ı Tevârih-i
Mülûk-i Âl-i Osman’ından aynen ya da değiştirilerek alınmıştır.
Anonim Osmanlı kronikleri,72 çok az farklılıklar dışında birbirine benzeyen eserlerdir.
Ahmedî’den alınmış manzum parçaların yer aldığı yazmalar, “Bir nice târihler olmışdur
69 Fazla bilgi için bk. Robert Anhegger, “Türk Edebiyatında Ağustosböceği ile Karınca Hikâyesi”,
Türkiyat Mecmuası, IX (1951), 79-82.
70 Yusuf b. Abdullah (Kâtip Şevkî)’a ait olduğu ileri sürülen, Yıldırım Bayezid dönemine kadarki kısmı
eksik, Mısır’ın fethi (1517) ile son bulan, İstanbul ve Ayasofya’nın tarihçesinin de yer aldığı bir eser
yayımlanmış ise de, bu eserin, anonim tevârihlerden biri olması ihtimal dâhilindedir. Bk. Yusuf b.
Abdullah, Bizans Söylenceleriyle Osmanlı Tarihi (Târîh-i âl-i Osmân), haz. Efdal Sevinçli, İzmir
1997. Bu yayımın tenkidi için bk. N. Öztürk, “Bizans Söylenceleriyle Osmanlı Tarihi Adlı Yayım
Üzerine”, Efdal Sevinçli, İzmir 1977, 271 s., Türklük Araştırmaları Dergisi, IX (2001), 181-190.
71 F. Giese, Die altosmanischen anonymen Chroniken, Teil I, Breslau 1922; Teil II, Übersetzung,
Leipzig 1925. Giese Anonimi, Nihat Azamat tarafından Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman (İstanbul
1992) adı altında yeni harflerle yayımlanmıştır.
72 Anonim Türkçe kroniklerin muhtevaları ve kaynakları hakkında genel olarak bk. F. Giese, “Ein-
leitung zu meiner Textausgabe der altosmanische anonymen Chroniken Tewârîh-i âl-i Osman”,
Mitteilungen zur osmanischen Geschichte I (1921-22); H. Namık Orkun, “Tevârih-i Âl-i Osmanlar
Hakkında” 1-4, Millî Mecmua, İstanbul 1340, sayı 6, s. 86-87, sayı 7, s. 103-105, sayı 8, s. 117-
118, sayı 10, s. 147; A. Refik, “Tevârih-i Âl-i Osman”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, nr. 91/26;
ayan/Gönlüme bir nesne düşdi nâgehan” beytiyle başlamaktadır. Kimi nüshalarda eserin
niçin kaleme alındığına dair “sebeb-i te’lif” yer almaktadır. Burada, Osmanlı beylerinin
ve şehzadelerinin başlarından ne gibi maceralar geçtiği, neler yaptıkları, İstanbul’un
(Kostantiniyye) kimler tarafından kurulduğu, kimlerden kaldığı, hangi milletler tarafın-
dan kuşatıldığı, nasıl harap olduğu, tekrar nasıl bayındır hale getirildiğinin anlatılacağı
bildirilmektedir. Bunu takiben Osmanlıların soy kütüğü verilmekte ve daha sonra da
Osmanlıların atası olarak kabul edilen Süleyman Şah’ın Mahan şehrinden Anadolu’ya
gelişi tasvir edilerek Osmanlı tarihi kronolojik olarak İstanbul’un fethine kadar anlatıl-
maktadır. Fatih Sultan Mehmed devrine gelindiğinde, padişahın gündemine aldığı ilk
konular arasında, Karamanoğulları ile mücadelesi ve İstanbul’un fethi için yaptığı ha-
zırlıklar yer alır. İstanbul’un fethi işlendikten sonra konu birdenbire değişir; İstanbul’un
ve Ayasofya’nın tarihçesinden73 söz edilir ki, bu kısım metinde uzunca bir yer işgal
eder ve Osmanlı tarihi ile hiçbir ilgisi yoktur. Bu türden eserlere âdeta monte edilmiş
görünümündeki bu bölüm, anonim kroniklerin yanı sıra Oruç Bey, Kemalpaşazade,74
Gelibolulu Mustafa Âlî75 ve Hoca Sadeddin’in76 tarihlerinde de mevcuttur. Bununla,
herhâlde o güne kadar bir türlü fethedilemeyen İstanbul’un Türkler tarafından fethi ve
onun Fatih’i yüceltilmek istenmiştir.
Yine bu bölümde, dört halife devri (632-661) ile Araplar tarafından gerçekleşti-
rilen İstanbul kuşatmaları özet olarak verildikten sonra, tekrar II. Mehmed devrine dö-
nülür. Bir grup yazma 896/1491 yılında, II. Bayezid’in İstanbul’da oturduğu haberi ile
bittiği halde, başka bir grup ise daha önce veyahut daha sonra değişik olay ve tarihlerle
son bulmaktadır. Anonim kroniklerin orijinal metninin II. Bayezid döneminde yazıldığı
bilinmekle birlikte bunun, çok sayıda yazmadan hangisinin olabileceği hususu şimdilik
bilgimiz dışında olup ayrı bir çalışma konusudur.
Bu eserlerde, II. Murad’ın tahta çıkışından önceki olaylar menkabevi hikâyeler
biçiminde tasvir edilmiştir. Mesela, Osmanlıların Rumeli yakasına geçişleri destani mo-
tiflerle süslenerek anlatılmıştır. Olayların tarihlenmesi, ya olaydan önce ya da olay anla-
tıldıktan sonra kimi zaman sadece rakamla, kimi zaman da hem rakamla hem de yazıyla
verilmekte ve yeni bir konuya geçileceği zaman “def‘a”, “gine”, “andan” gibi ifadeler
kullanılmaktadır.
Babinger, OTYE, s. 44-47; S. Buluç, Untersuchungen über die altosmanische anonyme Chronik
der Bibliothèque Nationale zu Paris, Breslau 1938; aynı yazar, “İki Yazma Anonim Tevârih-i
Âl-i Osman Hakkında”, III. Tarih Kongresi (Ankara 1943), s. 230-242; F. R. Unat, “Anonim Bir
Tevârih-i Âl-i Osman Nüshası Hakkında”, VI. Tarih Kongresi (Ankara 1961), s. 271-274; H. J.
Kissling, “Eine anonyme altosmanische Chronik über Sultan Bâyezîd II.” (in Der Orient in der
Forschung, hersg. v. W. Hoenerbach, Wiesbaden 1967, S. 409-433; aynı yazar, “Die anonyme
altosmanische Chronik über Sultan Bâyezîd II.” (in Grazer und Münchener Balkanologische Stu-
dien, München 1967, s. 128-166).
73 Kostantiniye ve Ayasofya’nın tarihçesine dair çeşitli rivayetlerin kaynakları ve bunların yorumu
hakkında bk. Stefanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, İstanbul
1993.
74 Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter (Tenkidli Transkripsiyon), haz. Şerafettin Turan, (Ankara 1954),
s. 76-86.
75 Kitâbü’t-târih-i Künhü’l-ahbâr, haz. A. Uğur - M. Çuhadar - A. Gül - İ. H. Çuhadar (Kayseri
1997), I/1, 443-508.
76 Tâcü’t-tevârih (İstanbul 1279), II, 434-437.
Anonim Osmanlı kronikleri içerik (muhteva) bakımından üç kısma ayrılırlar:

1. Osmanlıların tarih sahnesine çıkışlarından İstanbul’un fethine kadar,
2. İstanbul ve Ayasofya’nın efsanevî tarihi, Emeviler ve Abbasiler tarafından gerçek-
leştirilen İstanbul kuşatmalarının da yer aldığı, özellikle kronolojik yönden düzensiz ve
yanlış kimi bilgilerin bulunduğu genel çizgileriyle İslam tarihi,
3. Genel olarak çok kısa ve kronik biçiminde devam eden, değişik olay ve tarihlerde
sona eren Osmanlı tarihi.
Çok sayıda nüshası bulunan sözü edilen eserler her ne kadar Tevârih-i Âl-i Osman,
Tevârih-i Nesl-i Âl-i Osman, Târih-i Âl-i Osman, Tevârih-i Selâtîn-i Âl-i Osman, Zikr-i
Mülûk-i Âl-i Osman gibi değişik isimler taşıyorlarsa da genel anlatım düzeni ve biçimi
esas itibariyle aynıdır.77
Anonim tevârihler sade bir dille yazılmış olup cümleler kısadır. Türkçe ke-
limelerde, yer ve şahıs isimlerinde imla birliği yoktur. Devrin dil özelliklerinin
bu tür metinlere iyi yansıdığı görülmektedir. Türk dil çalışmaları bakımından da
ayrı bir değer taşıyan söz konusu metinler, Türk nesir dilinin gelişmesinde önemli
77 Tevârih-i Âl-i Osman’lar hakkında kitap, yüksek lisans ve doktora tezi düzeyinde birçok araştırma
yapılmış olup başlıcaları şunlardır: Beşir Çelebi, Tevârih-i Âl-i Osman, haz. İ. Hikmet Ertaylan,
İstanbul 1946 (Bu çalışmaya dair yapılan tenkit için bk. Adnan Erzi, “Bibliyografya”, Belleten,
13/49 (1949), s. 181-185); Tevârih-i İbtidâ-i Âl-i Osman, haz. Halime Doğru, MÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 1989; Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, haz. Ahmet Akgün, YYLT, MÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1988; Anonim Zikr-i Müluk-i Âl-i Osman, haz. Meral Pekmezci (Ak-
şener), YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1988; Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, haz.
Ali Birbiçer, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989; (Anonim) Hikâye-i Âl-i Osman
(İnceleme-Metin), haz. Lilien Buzaş, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990; Târih-i
Âl-i Osman, haz. Mustafa Karazeybek, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1994; Ano-
nim Tevârih-i Âl-i Osman (1481-1512), haz. Faruk Söylemez, YDT, Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1995; Haniwaldanus Anonimi’ne Göre Sultan Bayezid-i Velî: (1481-
1512), Richard F. Kreutel; trc. N. Öztürk, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1997; Konya
İzzet Koyunluoğlu Kütüphanesi’nde Târih-i Âl-i Osmân Adlı Yazma Eserin Metin ve Tahlili, haz.
Fatma Yalçınkaya, YYLT, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1998; Anonim
Osmanlı Kroniği (1299-1512, haz. N. Öztürk, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2000;
Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (Transkripsiyon, İnceleme, Dizin), haz. Hasan Ayhan, YYLT, MÜ
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2003; Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, haz. Sebahattin
Köklü, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2004; Hülya Oğuz, Erken Dönem
Osmanlı Tarihlerinde Epik Unsurlar (Tevârîh-i Âl-i Osmanlar) YYLT, Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005; Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, haz. Cihan Çimen, YYLT,
MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006; Anonim Kitâb-ı Tevârih-i Âl-i Osman, haz.
Vehbi Günay, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 2011; Anonim Tevârih-i Âl-i Osman
(687-920/1288-1514)-İnceleme ve Metin, haz. Alper İğci, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Ens-
titüsü, İstanbul 2011; Anonim Tarih-i Âl-i Osman, haz. Ömer S. Kurmuş, Bursa İl Özel İdaresi,
Bursa 2012; Sonraki dönemlere ait anonim tarihler hakkındaki diğer bazı çalışmalar için bk. Ano-
nim Osmanlı Tarihi, Giriş ve Metin, 1373-1512, 16. Asırda Yazılmış Grekçe, haz. Şerif Baştav, An-
kara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara 1973; XVI. Yüzyıla Ait Anonim Osmanlı
Tarihi, haz. Uğur Gürsu, YYLT, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005;
XVI. Yüzyıla Ait Anonim Bir Tevârih-i Âl-i Osman (Gramer İncelemesi-Metin-Dizin), haz. Şamil
Çan, YYLT, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2006; Anonim Osmanlı
Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdülkadir Özcan, TTK, Ankara 2000.
bir merhaleyi gösterirler. Esas itibariyle bu hususiyetler, müellifi bilinen pek çok
Tevârih-i Âl-i Osman için de geçerlidir. Devrin halk diliyle yazılmış olan ano-
nim eski Osmanlı kronikleri, dil ve üslup yönünden Âşıkpaşazade, Oruç Bey ve
kısmen Neşrî’ye benzerler. Adı bilinmeyen kronik yazarının ya da yazarlarının
bilgin kişiler olmadıkları anlaşılmaktadır.
16. yüzyıldan itibaren âdeta unutulmaya terkedilen bu eserlerin yerini, İran
tarih ve edebiyatının etkisi altında sanatkârane bir dille yazılan eserler almıştır.
Osmanlı ülkesinde yeni bir tarih yazıcılığı geleneğinin ortaya çıkmasında ve bu-
nun bir ekole dönüşmesinde bilgin tarihçi İdris-i Bitlisî’nin, II. Bayezid’in em-
riyle yazdığı Farsça Heşt-Bihişt adlı eserinin büyük rolü olmuştur. Dolayısıyla
16. yüzyılın ünlü tarihçileri İdris-i Bitlisî’yi kendilerine model kabul etmişler-
dir. Bu tesirin sonucu olarak, başta Hoca Sadeddin olmak üzere kimi tarihçiler
kroniklerin dilini beğenmeyerek bu eserleri küçümsemişlerdir. Anonim Türkçe
kroniklerin kimi yazmalarında zikredilen Kısas-ı Enbiya, Mesâbih Şerhi78 gibi
kaynakların yanı sıra İstanbul ve Ayasofya’nın kuruluşu ve imarına dair riva-
yetler nakledilirken Zeynülarab, Tirmizî79 ve Kurtubî80 gibi ravilerin adları da
geçmektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere, bu kroniklerin kaynaklarından biri de
Ahmedî’nin meşhur eserindeki Osmanlı tarihi kısmıdır. Diğer kaynaklar arasında,
II. Murad’ın ilk yıllarında kaleme alınmış bizce meçhul bir kronik ile bugün or-
tada olmayan Yahşi Fakı’nın Menâkıbnâme’sinin de bulunduğu kuvvetle muhte-
meldir. Ayrıca, II. Murad döneminde yazıldığını bildiğimiz Tarihî Takvimler’in81
eski anonim Türkçe kroniklere kaynaklık etmiş oldukları, kimi olay ve tarihlerin
bu iki kaynak grubu dışındaki eserlerde yer almamasından anlaşılmaktadır.
Adı bilinmeyen müellif, eserini değişik tarih kaynaklarındaki bilgileri bir araya
getirmek suretiyle yazdığını söylüyor ki, bundan, kendisinden önce yazılmış Os-
manlı tarihi kaynakları olduğunu anlıyoruz. Orijinal nüshanın, biri yazılı diğeri söz-
lü (şifahi) olmak üzere iki kaynağı bulunmaktadır. Müellif eserini nasıl meydana
getirdiğini “her birini bir tevârihten bulup cem‘ edüp bu kitâb olundu” biçiminde
belirtmektedir. İstanbul ve Ayasofya’nın tarihçesi dışında Fatih ve oğlu Bayezid
devirleri için ravi sözüne yer verilmemesinden müellifin bu devirleri idrak ettiğini
anlıyoruz. Eserde bu düşünceyi destekleyen en önemli delil ise Fatih ve Bayezid
devirlerinde vuku bulan kimi olaylarla ilgili olarak verilen kronolojinin ayrıntılı,
78 Şihâbüddin Fazlullah b. Hüseyin et-Türbiştî (ö. 661/1260)’nin hadisle ilgili el-Müyesser fî şer-
hi Mesâbihu’s-sünne adlı eseri. Müellif için bk. Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn (İstanbul 1943), II,
1638; Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn (İstan-
bul 1951), I, 821.
79 Bu şahsın, İA (XII/1, 386 vd.)’da geçen biri 932’de, diğeri ise 889 veya 893’te ölen ve her ikisinin
de hadisle ilgili eserleri bulunan Tirmizî’den hangisinin kastedildiği anlaşılmamaktadır.
80 Kurtubî için bk. M. Şemseddin [Günaltay], İslamda Tarih ve Müverrihler, (İstanbul 1339), s. 43.
81 Tarihî Takvimler’e dair daha ayrıntılı bilgi için bk. II. Murad Devri tarihçiliği.
yani gün, ay hatta saatiyle birlikte gösterilmiş olmasıdır. Olayların ayrıntılı bir bi-
çimde tarihlenmesi, bazı nüshalarda 896 (1491) yılına kadar gelmektedir.
Anonim Türkçe kroniklerin kaynak değerleri82 için fikir beyan edebilmek için
bu eserlerde II. Bayezid dönemine dair verilen bilgilerin orijinal olup olmadığına
bakmak gerekir. Bu noktanın açıklığa kavuşturulması ise, büyük ölçüde müellifi
bilinen çağdaş diğer kroniklerle karşılaştırılmasına bağlıdır.
Özetle, anonim Türkçe kronikler Osmanlı Devleti’nin ilk iki yüz yıllık tarihi
için doğrudan ya da dolaylı olarak, daha sonraki tarihçilerin dayandıkları asıl
malzemeden biri olduklarından Osmanlı tarihçiliği için büyük anlam ifade eder-
ler. Daha önce işaret edildiği gibi Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan sonra ortaya
çıkan olaylar, sistematik olarak, ancak bir buçuk yüzyıl sonra kayda geçirilmeye
başlamıştır.
82 Anonim Türkçe kroniklerin kaynak değerleri ve bu eserler üzerinde 1994’e kadar yapılan çalışma-
lar için bk. N. Öztürk, “Anonim Tevârih-i Âl-i Osman’ların Kaynak Değerleri Hakkında”, XII. Türk
Tarih Kongresi, Ankara 1994, s. 755-762.
II. BÖLÜM

- Tarihçilikte Kemalpaşazade-Gelibolulu Mustafa Âlî Asrı -
Osmanlı tarihini, 1285’ten başlatarak müellifin kendi çağına kadar getirme-

nin, Sultan II. Bayezid devrinde (1481-1512) geleneğe dönüştüğü daha önceki
bölümde ifade edilmişti. Osmanlı tarih yazıcılığındaki bu köklü gelenek, 16.
yüzyılda, hatta gittikçe azalarak da olsa daha sonraki yüzyıllarda da devam etti.
16. yüzyılda bu geleneği sürdüren tarihçilerin eserleri yanında, Osmanlı tarihine
önemli ölçüde kaynak malzeme teşkil eden, kimi rivayet boşluklarını dolduran,
şimdiye kadar bilinen türlerin dışında yeni kaynak türleri de ortaya çıktı. Nite-
kim Yavuz Sultan Selim (1512-1520)’den itibaren, hükümdarların şehzadelik ve
saltanat yıllarını renkli biçimde tasvir eden eserler yazıldı. Bunlara, şehzadelerin
isimlerine uygun olarak Selimnâme, Süleymannâme gibi isimler verildi. Ayrıca
vezirlerin veya ünlü komutanların gazalarını tasvir eden eserlerle belli bir seferi
yahut bir kalenin alınışını konu edinen gazânâme, fetihnâme veya zafernâme ad-
ları altında yazılan eserlerin sayısı, geçen yüzyıla göre büyük bir artış gösterdi.
Kanuni Sultan Süleyman devrinde (1520-1566), başlangıcı Fatih Sultan Meh-
med devrine kadar inen, şehnâmecilik denilen resmî tarihçiliğin ortaya çıktığına
tanık oluyoruz. Padişahların kişisel özelliklerini, çıktıkları seferlerde zaferle sonuç-
lanan fetihlerini canlı ve süslü biçimde tasvir etmek yani yazmak ‘şehnâmeci’nin
başlıca görevi idi. Şehnâmecilerin, şehnâme tarzında ve çoğu kez manzum olarak
kaleme aldıkları bu eserler tarihî değerleri yanında, güzel sanatlar (süsleme) yönün-
den de ilgi çekicidirler. Zira şehnâme yazmaları, o devrin en büyük tezhip ustaları
tarafından süslenerek ilgili çevrelere sunulmuştur.83
17. yüzyılın sonlarında, şehnâmecilik yerini vakanüvisliğe terk etti. Resmî
tarihçilik demek olan bu tür tarih yazımında olaylar, kronolojik olarak daha titiz
bir şekilde yazılırdı. Devletin resmî tarihçileri olan vakanüvislerin ilk temsilcisi
Naimâ (ö. 1716) sonuncusu ise Abdurrahman Şeref Efendi (ö. 1925)’dir. İleri-
de daha geniş olarak üzerinde durulacağı gibi vakanüvislerin geride bıraktıkları
tarihlerin belki en büyük kusuru, olayları değerlendirilirken çoğu kez devletin
resmî görüşü dışına çıkılmaması idi. Dolayısıyla olayları kayıt altına alan vaka-
nüvislerden objektif bir tavır sergilemelerini beklemek fazla iyimserlik olur.
Bundan önceki bölümde olduğu gibi bu bölümde de, ‘Tevârih-i Âl-i Osman’
geleneğini devam ettirmiş veya Osmanlı tarihinin uzunca bir dönemini ele almış
veyahut yaşadığı dönemin tarihini yazmayı tercih etmiş olan belli başlı tarihçiler
ve eserleri üzerinde durulacaktır.
83 Daha ayrıntılı bilgi için bk. Necib Âsım, “Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri: Şehnâmeciler”,
TOEM, I/7 (1327), 425-435; Christine Woodhead, “Şehnâmeci”, DİA, XXXVIII, 456-458.
A. TARİH YAZARLARI
1. BEHİŞTÎ AHMED SİNAN ÇELEBİ (ö. 1512’den sonra), Tevârih-i Âl-i

Osman (Behiştî Tarihi).84
Doğum yeri ve doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. 1467’de doğduğu
tahmin edilmektedir. Kendisi gibi ailesi hakkında da yeterli bilgi bulunmayan
Behiştî’nin babası, II. Murad ve II. Mehmed dönemindeki sınır beylerinden biri-
si olan Karıştıran Süleyman Bey’dir. ‘Bihiştî’ yahut ‘Behiştî’ mahlası ile tanınan
müellifin asıl adı Ahmed Sinan Çelebi’dir. Küçük yaşta babasını kaybeden Bihiştî,
saraya dâhil olur. II. Bayezid zamanında meşhur olan müellif, bu padişahın hizme-
tinde bulunur. Bir ara padişahın gözünden düşünce İran’a kaçar. Daha sonra padi-
şah tarafından bağışlanan tarihçi, eski itibarını yeniden kazanır ve padişahın çeşitli
iltifatlarına mazhar olur. Behiştî bir ara sancak beyliğinde de bulunur.
Yazarın ölüm tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte, tarih eserinden, bu ko-
nuda birtakım bilgiler çıkarılabilmektedir. Behiştî tarihinin II. Bayezid dönemine
ait kısmında, Atik Ali Paşa için kullandığı ifadelerden, onun eserini yazdığı sı-
rada Ali Paşa’nın hayatta olmadığı anlaşılmaktadır. Ali Paşa, Şahkulu ile yaptığı
mücadelede 1511 yılının Temmuz ayında Şahkulu’nun askerleri tarafından öldü-
rülür. Yazarın, eserin muhtelif yerlerinde II. Bayezid’le ilgili sözlerinden onun bu
sırada hayatta olduğu anlaşılıyor. Bu bilgilerden hareketle Behiştî’nin 1512’den
sonra vefat etmiş olabileceği söylenebilir.
Tevârih-i Âl-i Osman (Behiştî Tarihi): Eserin baş tarafı noksan olup Yıldırım Bayezid
ile başlamakta (1389) ve 1502 yılına kadar gelmektedir. Eser, manzum ve mensur olarak
yazılmıştır.
Behiştî’nin üslubunun konulara, kullandığı kaynaklara bağlı olarak değiştiği, ba-
zen oldukça ağdalı bir dil kullanırken bazen de dilinin oldukça sadeleştiği görülmekte-
dir. Behiştî’nin Arapça ayet ve hadislere atıflar yapmasına, bu dilde şiirler yazmasına
rağmen eserin genelinde Farsçanın etkisinin daha fazla hissedildiği açıktır.
Behiştî’nin eserinde Fetret devri, II. Murad ve II. Mehmed dönemlerine dair
15. yüzyıl Osmanlı kaynaklarında olmayan bazı bilgiler yer almaktadır. Ayrıca eserde
özellikle II. Bayezid dönemi hakkında yazarın bizzat kendi gözlemlerine, olayı yaşayan
veya olayın şahidi kişilerin rivayetlerine dayanan orijinal bilgiler bulunmaktadır.
84 Hayatı ve eseri hakkında bk. V. L. Ménage, “Bihishti”, EI2, I, 1210; Babinger, OTYE, s. 49-50;
H. Aksoy, “Behiştî Ahmed Sinan Çelebi”, DİA, VI, 144 vd.; Fatma Kaytaz, Behiştî Tarihi (791-
907/1389-1502) (Giriş, Metin, Dizin), YDT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi
Anabilim Dalı, İstanbul 2011.
Behiştî Tarihi’nin, İdris-i Bitlisî’nin ve Neşrî ile sıkı bir bağlantısının olduğu anlaşılıyor. Ancak
bu bir kopyalama veya aynen aktarma şeklinde değildir. Bu noktada yazarın özellikle Doğu’ya ait
konuları kaleme alırken Bitlisî’ye yöneldiği, Batı ve merkeze ait meselelerde ise Neşrî ve fark-
lı kaynakları tercih ettiği görülmektedir. Behiştî’nin bu tarih eseri mevcut üç nüsha kullanılarak
doktora tezi yapılmıştır. Müellifin hayatı ve eserinin değeri hakkında bu tez çalışmasında önemli
bilgiler bulmak mümkündür. Eser, Türk Tarih Kurumu tarafından basılmaktadır.
2. RUHİ ÇELEBİ (ö. 1511’den sonra), Tevârih-i Âl-i Osman.85

Hayatı hakkında yok denecek kadar az bilgi sahibi olduğumuz Ruhi
Çelebi’yi, eserini takriben 1510 yılı civarında yazdığından 16. yüzyıl tarihçileri
listesine dâhil etmeyi uygun bulduk. Kaynaklarda Mevlânâ Fâzıl, Fâzıl Çelebi
olarak da geçen Ruhi, Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin oğludur. Eğitimini
tamamladıktan sonra müderris olarak meslek hayatına başlar. Kısa zamanda II.
Bayezid ve diğer devlet erkânının dikkatini çeker. Bir süre sonra divanıhümayun-
da kâtip olur. 1509’daki kıyamet-i suğra olarak da anılan İstanbul depreminden
hemen sonra padişah ile birilikte Edirne’ye gider. 1522’de vefat eden müellif,
Zeyrek yokuşunda bulunan Zenbilli Ali Efendi Muallimhanesi’nin bitişiğindeki
aile kabristanına defnedilir.
Tevârih-i Âl-i Osman: Ruhi Tarihi86 olarak da bilinen eserin yazmalarının bir kısmının
1511 yılına kadar gelmesi, onun II. Bayezid’e sunduğu Oxford nüshasından sonra ese-
rini devam ettirmesi ile açıklanabilir. Eserinde kullandığı üsluptan bilgin bir kişi olduğu
anlaşılan Ruhi Çelebi, Tevârih-i Âl-i Osman yahut kendi adıyla Ruhi Tarihi olarak bili-
nen eserini, II. Bayezid’in arzusu ve ulemanın da teşviki ile yazmıştır. Edebî bir üslupla
yazılan başlangıç kısmı hariç tutulursa, esas itibariyle sade bir dille kaleme alınan eser,
‘mebâdî’ ve ‘metâlib’ adlarını taşıyan iki kısımdan müteşekkildir. İlk kısımda genel ma-
hiyetteki konular anlatılır. İkinci kısım ise, her padişaha bir bölümün tahsis edildiği
sekiz bölümlük Osmanlı tarihini ihtiva eder. Osmanlıların başlangıcından 1421’e kadar
meydana gelen olayların anlatıldığı kısım özel bir değer taşımaktadır. Çünkü söz konusu
dönem hakkında verdiği bilgilerin kaynağı bugün ortada yoktur. Onun kullandığı bizce
bilinmeyen bu kaynağından 15. yüzyıl tarihçilerinden Ahmedî, Şükrullah, Nişancı Paşa,
Mehmed el-Konevî, Kemal ve Neşrî faydalanmışlardır. Devlet adamı ve tarihçi Lütfi
Paşa (ö. 1564), Gelibolulu Mustafa Âlî (ö. 1600) ve 17. yüzyıl tarihçilerinden Münec-
cimbaşı (ö. 1703) Ruhi Tarihi’nden faydalanan tarihçilerin başında gelmektedir.
3. İDRİS-İ BİTLİSÎ ( ö. 1521), Heşt-Bihişt.87

15. yüzyılın ortalarında Bitlis’te doğduğu tahmin edilen İdris-i Bitlisî bölge-
nin tanınmış âlim ve şeyhlerinden Hüsameddin Ali’nin oğludur. ‘Hakîmüddin’ ve
‘Kemaleddin’ unvanlarıyla da anılan İdris-i Bitlisî, ilk eğitimini babasından alır ve
daha sonra onunla birlikte gittiği Diyarbakır ve Tebriz’de aklî ve dinî ilimleri tahsil
ederek eğitimini tamamlar. Önce Akkoyunluların sarayında Uzun Hasan’ın oğlu
Yakub Bey’in maiyetinde kâtip olarak çalışır. 1484 yılında II. Bayezid’e yazmış ol-
duğu bir tebriknâme ile hükümdarın ilgisini çeker. Şah İsmail’in Safevi Devleti’ni
85 Hayatı ve eseri hakkında M. K. Özergin, “Rûhî”, İA, IX, 764-765; Babinger, OTYE, s. 48-49;
Yusuf Küçükdağ, “Rûhî Çelebi”, DİA, XXXV, 206-207.
86 Ruhi Tarihi (Oxford nüshası, değerlendirme, metnin yeni harflere çevirisi, tıpkıbasım ile birlikte),
haz. Y. Yücel-H. E. Cengiz, Ankara l992 (Belgeler’den ayrı basım).
87 Cl. Huart, “İdrîs Bitlisî”, İA, V/2, 936; Babinger, OTYE, s. 51-55; Abdülkadir Özcan, “İdrîs-i
Bitlisî”, DİA, XXI, 485-488; Abdülkadir Özcan, “Heşt Bihişt”, DİA, XVII, 271-273.
kurması üzerine, 1501 yılında İran’dan Osmanlı ülkesine gelir ve Bayezid’in hiz-
metine girer. 1511 yılında gittiği hac dönüşünde hizmetine girdiği Selim’in şark
politikasında ona danışmanlık yapar. Daha sonraları, Selim’in İran (Çaldıran seferi)
ve Mısır seferlerine katılır. İran, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki birçok
yerin Osmanlı hâkimiyetine girmesinde önemli rol oynar. Son yıllarını İstanbul’da
ilmî çalışmalarla meşgul olarak geçirir. Kabri, eşi Zeynep Hatun’un yaptırdığı mes-
cit civarında bulunan, kendi adına izafeten İdris Köşkü ve Çeşmesi denilen yerdedir.
Heşt-Bihişt: İdrisî, II. Bayezid’in emriyle Farsça Heşt-Bihişt (8 Cennet / 8 Padişah)
adında, I. Osman’dan II. Bayezid’e kadar gelen Osmanlı tarihi yazdı. Eserin temiz bir
nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde (nr. 3078) bulunmaktadır.
Heşt Bihişt’in yazımı 1505-1506 yılında tamamlanmış olmakla birlikte hatime (ne-
tice) kısmı, II. Bayezid’in ölümü ve Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkışıyla yani 1512 yılı
olaylarıyla ilgilidir. Bu durumda, eserin ana kısmı 1506 yılında tamamlanmış olsa bile,
hatime kısmının 1512 yılından kısa bir süre sonra yazıldığı düşünülebilir. Dolayısıyla bir
bütün olarak eserin bitim tarihinin en erken 1512 yılı olduğu söylenebilir. Nitekim Bursalı
Mehmed Tahir de Heşt Bihişt’in yazılış tarihi olarak 1512 yılını vermektedir.
İdris-i Bitlisî, Osmanlı tarih yazıcılığında üslup ve şekil bakımından etkili olan
isimlerin başında gelir. Eserinin önsözünde verdiği bilgiye göre II. Bayezid, mevcut
Tevârih-i Âl-i Osmanları pek beğenmemiş ve İdrisî’yi Cengizoğulları tarihinden daha
mükemmel bir Osmanlı tarihi yazması için görevlendirmiştir. İdrisî’nin bildirdiğine
göre, otuz ayda, 710 yılından 908’e kadar gelen eserini herkesin zevkle okuyabileceği
bir üslup içerisinde yazmıştır. Tarihçi, Osmanlı kaynaklarındaki yanlış birtakım rivayet-
leri kendince düzeltme yoluna gitmiştir.
Eserin önsözünde, ilk önce Allah ve peygamberler övülüp, Heşt Bihişt’in niçin
yazıldığı anlatılmıştır. Daha sonra iki giriş konularak tarih ilminin önemi ve Osmanlı
hanedanının üstünlüğü üzerinde durulmuştur.
I. Ketibe: Osman Gazi dönemi ile ilgilidir. Önsöz kısmı bir talia ve iki mukad-
dimeden oluşur. Taliada Osmanlı hanedanının kökeni ve silsilesi gösterilip, sonraki
iki mukadime Selçuklular ile münasebetleri, Osman Gazi’nin tahta çıkışı ile ilgilidir.
Daha sonra metinde on dört destan yer alır. Altıncı destana kadar olan kısımda Osman
Gazi’nin beğ oluşundan önceki olaylar ve geriye kalan kısımda ise sonraki olaylar anla-
tılır. Netice kısmında ise Osman Gazi’nin ölümü anlatılır.
II. Ketibe: Orhan Gazi dönemi anlatılır. Önsöz kısmı 1. Ketibe ile aynı şekilde, bir
talia ve iki mukaddimeden oluşur. Taliada Orhan Gazi’nin tahta çıkışının sebebi, mu-
kaddimede ise Orhan Gazi’nin fazileti, tahta çıkışı ve eş zamanlı hükümdarlar ile ilgili
kayıtlar bulunmaktadır. Orhan Gazi dönemindeki olaylar on sekiz destanda anlatılmıştır.
III. Ketibe: I. Murad dönemi ile ilgilidir. I. Murad’ın tahta çıkışının sebepleri ve
eş zamanlı hükümdarlar anlatılmıştır. Bu padişah devri de on sekiz destandan ibarettir.
IV. Ketibe: Yıldırım Bayezid dönemi ile ilgilidir. Önsöz kısmı iki metinden oluşup,
Bayezid’in tahta çıkışı ve I. Murad’ın ölümü anlatılmıştır.
V. Ketibe: Çelebi Mehmed dönemine tahsis edilmiş olup Yıldırım Bayezid’in Ti-
mur tarafından esir edilmesi ve sonraki gelişmeler üzerinde durulmuştur. Yirmi sekiz
destandan oluşan bu bölümün en sonunda Çelebi Mehmed’in ölümü anlatılmıştır.
VI. Ketibe: II. Murad dönemi ile ilgilidir. İki mukaddimede II. Murad’ın tahta
çıkışı ve eş zamanlı hükümdarlarla ilgili kayıtlar bulunur. Metin yirmi dört destandan
oluşmaktadır.
VII. Ketibe: Fatih devri ile ilgilidir. Fatih’in tahta çıkışı, eş zamanlı hükümdarlar,
padişahın şahsiyeti, ulema ile ilişkileri, seferleri gibi bilgiler verilmektedir.
VIII. Ketibe: II. Bayezid dönemi ile ilgilidir. II. Bayezid’in tahta çıkışı, eş zamanlı
hükümdarlar, Bayezid’in fazileti, vezirleri, uleması gibi hususlar anlatılmıştır.
Hâtime: Bu kısmın tamamı nazımla yazılmıştır. II. Bayezid’in şehzadelerinin mü-
cadeleleri, Bayezid’in ölümü ve Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkışı ile ilgili bilgiler ve-
rilmekte ve sonunda ise kendi durumu ile ilgili bir şikâyetnâme kısmı bulunmaktadır.88
İdrisî’nin eseri kaynak malzemesi ve tarihçilik yönünden ziyade, edebî özelliğiyle
daha sonraki tarihçiler üzerinde büyük etki yapmıştır. O, İran tarihçilerinden Cüveynî, Vas-
saf ve Şerefeddin Ali Yezdî gibi tarihçileri kendisine örnek almıştır. Onun eseri daha sonraki
Osmanlı tarihçilerince model olarak alınmıştır. Eser, Yavuz Sultan Selim’e sunulmuştur.
Heşt-Bihişt, Sultan I. Mahmud’un emriyle Abdülbaki Sadi Efendi tarafından 1733’te
iki cilt hâlinde Türkçeye tercüme edilmişse de, tercüme aslına kıyasla bir hayli eksiktir.
Tercümede manzum parçalar atlanmış, metin kısaltılmış, hatta eserin tertibi bozulmuştur.
Abdülbaki Sadi Efendi’nin bu tercümesi 2008 yılında Mehmet Karataş, Selim Kaya ve
Yaşar Baş tarafından yeni harflere çevirisi yapılarak yayımlanmıştır.89 Yüksek lisans ve
doktora tez çalışmaları ile kitap çalışmalarına konu olan90 Heşt Bihişt’in bir türlü bütünüy-
le ele alınıp nüsha karşılaştırmalarına dayalı bir metin neşri henüz gerçekleşmiş değildir.
4. HADÎDÎ (ö. 1523’ten sonra), Tevârih-i Âl-i Osman.91

Şair ve tarihçi Hadîdî aslen Ferecikli (Yunanistan’da)’dir. Asıl adını dahi
bilmediğimiz müellif Hadîdî mahlası ile şöhret kazanmıştır. Bazı kaynaklara
göre müellifin bu mahlası, baba mesleğinden, bazılarına göre ise kendi sanatının
demircilik olmasından gelmektedir. Eserinden, II. Bayezid devrini (1481-1512)
idrak ettiği, atalarının Orhan oğlu Süleyman Paşa’nın maiyetinde Rumeli’ye ilk
geçenler arasında bulunduğu, Keşan ve Ferecik’in fethine katıldığı anlaşılmakta-
88 Kojı Imazawa, “İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’inin İki Tip Nüshası Üzerine Bir İnceleme” Belleten,
sayı 256, s. 859-896.
89 Mevlana Hakimüddin İdris b. Ali İdris-i Bitlisi, Heşt Bihişt, I-II, haz. Mehmet Karataş, Selim
Kaya, Yaşar Baş, Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı, Ankara 2008.
90 Mehmet Şükrü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu: Bitlisli İdris ve “Heşt Bihişt” Adlı Eserine Göre
(Tenkidî Araştırma), Ankara 1934; Hicabi Kırlangıç, İdris-i Bitlisi, YDT, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995; İdris-i Bitlisi Heşt Bihişt Osman Gazi Dönemi (Tahlil
ve Tercüme), haz. Vural Genç, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 2007; Orhan Başaran, İdris-i Bitlisi’nin Heşt Bihişti’nin Hatimesi (Metin-İnce-
leme-Çeviri), YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2010; Harun Akar,
Heşt-Behişt (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Sözlük), YYLT, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Tokat 2010; Muhammed İbrahim Yıldırım, İdris-i Bitlisi’nin Heşt Behişt’i-
ne Göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, YDT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010.
91 Hayatı ve eseri için bk. N. Öztürk, “Hadîdî”, DİA, XV, 14-15; Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman, haz.
N. Öztürk, İstanbul 1991.
dır. 1500 (906)’de Ferecik’teki Süleyman Paşa Camii’nin minaresindeki kitabeyi

kaleme alan müellif 1516’da Süleyman Paşa vakıflarının nazırlık görevini de de-
ruhte etmiştir. Kesin ölüm tarihi belli olmayan müellifin Kanuni Sultan Süleyman
devrinin başlarında 1523’ten sonra öldüğü tahmin edilmektedir.
Tevârih-i Âl-i Osman (Hadîdî Tarihi): Hadîdî’nin eseri, 6.646 beyitten meydana ge-
len manzum bir Osmanlı tarihidir. Eserde, Osmanlı Devleti’nin başlangıcından 1523’e
kadar gelen olaylar padişah devirlerine göre kronolojik bir düzen içerisinde anlatılır.
Hadîdî, atalarının Sultan Orhan zamanında Rumeli fetihlerine katıldığını eserinde belirt-
mektedir. Bu bakımdan eserde, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemleri hakkında diğer tarih
kaynaklarında bulunmayan kimi bilgiler yer almaktadır. Hadîdî’nin bu Osmanlı tarihi
sırasıyla Matrakçı Nasuh (ö. 1564), Mehmed Zaim, Hoca Sadeddin, Peçuylu ve Ahmed
Vâsıf Efendi gibi tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.
5. KEMALPAŞAZADE (1468-1534), Tevârih-i Âl-i Osman (I-X. defterler).92

Tokat’ta, 15 Mayıs 1469’da doğan müellifin asıl adı Şemseddin Ahmed’dir.
II. Mehmed’in şehzadesi Bayezid’e lalalık yapan dedesi Kemalpaşa’ya nispet-
le Kemalpaşazade, Kemalpaşaoğlu veya İbn Kemal diye anılır. Kur’an’ı ezber-
leyen, Amasya ulemasından Arap dili ve edebiyatı, mantık ve Farsça öğrenimi
gören Şemseddin Ahmed önce askerî sınıfa girer; ancak katıldığı bir seferde ule
manın ümeradan daha çok itibar gördüğüne şahit olunca ilmiye sınıfına geçmeye
karar verir. Başta Molla Lütfi93 olmak üzere devrin önde gelen âlimlerinden ders
alan müellif, daha sonra sırasıyla Edirne’deki Ali Bey (Taşlık), Üsküp’teki İshak
Paşa (1505), Edirne’deki Halebiye ve Üç Şerefeli (1506), Sultan Bayezid (1511)
medreselerinde müderris olur.
Yavuz Sultan Selim zamanında Şiiîlerle yapılacak savaşın cihat sayılabileceği-
ne dair yazdığı risalesi ile üne kavuşan Kemalpaşazade Edirne kadısı (1515), Ana-
dolu kazaskeri (1516), Edirne Darülhadisi müderrisi, Sultan Bayezid Medresesi mü-
derrisi (1522), Fatih Medresesi müderrisi (1524) ve nihayet Zenbilli Ali Efendi’nin
yerine şeyhülislam (1526) olur. Bu makamda iken 16 Nisan 1534’te vefat eden mü-
ellif Edirnekapı dışındaki Mahmud Çelebi Zaviyesi haziresine defnedilir.
Osmanlı ülkesinde yetişmiş âlim ve şeyhülislamların en büyüklerinden biri
olan Kemalpaşazade, katıldığı Mısır seferinde padişahtan büyük itibar görür. Se-
fer dönüşünde atının ayağından sıçrayan çamurun padişahın kaftanını kirletmesi
üzerine Yavuz Sultan Selim’in, “ulemâ ayağından sıçrayan çamurların medâr-ı
zînet ve bâis-i mefharet” olacağını söyleyerek kaftanının, ölümünden sonra san-
dukası üzerine örtülmesi vasiyetinde bulunduğu rivayet edilir.
92 İsmet Parmaksızoğlu, “Kemal Paşa-zâde”, İA, VI, 561-566; A. Uğur, İbn-i Kemal, İzmir 1987;
Babinger, OTYE, s. 68-71; Şerafettin Turan, “Kemal Paşazâde”, DİA, 237-240.
93 Molla Lütfi, haz. O. Şaik Gökyay, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Türk Büyükleri Dizisi:
68, Ankara 1987.
Dönemlerinde yaşadığı üç padişahın sevgi ve saygısını kazanan Kemalpaşa-

zade hadis, tefsir, fıkıh gibi dinî ilimler başta olmak üzere tarih, edebiyat, felsefe,
dil ve tıp alanlarında 300’ü aşkın eser vermiş çok yönlü bir âlimdir. Öldüğü za-
man Kahire ve Mekke’de cenaze namazı kılınmıştır.
Tevârih-i Âl-i Osman: İdrîs-i Bitlisî’ye Farsça bir Osmanlı tarihi yazma görevini veren II.
Bayezid, otuz bin akça ihsan ettiği Kemalpaşazade’ye de herkesin anlayabileceği Türk-
çe bir tarih yazma görevi verir. Her padişah dönemi için ayrı bir cilt (defter) yazan Ke-
malpaşazade, 1510 yılı olaylarına kadar getirdiği sekiz ciltlik tarihini II. Bayezid’e sunar.
Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman’ın isteğiyle eserini kaldığı yerden devam ettirerek
Mohaç seferi sonuna yani 1527’ye kadar getirir. Böylece Tevârîh-i Âl-i Osman, Osmanlı
Devleti’nin kuruluşundan söz konusu tarihe kadar gelen on ciltlik büyük bir eser niteliği
kazanır. Ancak IX ve X. defterler ait oldukları devirlerin bütün olaylarını ihtiva etmez.
Türkçe tarihler arasında özel bir değeri olan Tevârih-i Âl-i Osman’ın, I, II ve VII.
defterleri Ş. Turan, diğer defterleri ise farklı araştırmacılar tarafından yayımlanmıştır.94
6. MUHYİDDİN CEMÂLİ (ö. 1550), Tevârih-i Âl-i Osman.95

Âlim, fakih, şair ve tarihçi olan Muhyiddin Cemâli, ‘Molla Çelebi’ lakabıy-
la ünlüdür. Aksaraylı Cemaleddin Mehmed’in torunu olan meşhur Şeyhülislam
Zenbilli Ali Efendi’nin oğludur. Büyükbabası, babası ve Müeyyedzade Abdurrah-
man Efendi’den aldığı terbiye ve eğitimden sonra İstanbul’da Murad Paşa ve Sahn
medreselerinde müderrislik yaptı. Edirne’ye kadı olarak tayin edildi ise de tekrar
Sahn Medresesindeki görevine döndü. 1550’de İstanbul’da öldüğü tahmin edilen
müellif, Zeyrek’te kendi adını taşıyan kütüphanenin avlusuna defnedilmiştir.
Tevârih-i Âl-i Osman: Bir anonim tevârih derleyicisi olan Muhyiddin, kendi zamanına
kadar gelen tevârihleri derleyerek eserini meydana getirmiştir. Dolayısıyla eserinin en
önemli kaynakları anonim Tevârih-i Âl-i Osmanlar iken, manzum kısımlar ise genellikle
Ahmedî’nin İskendernâme’sinden alınmıştır. Osmanlı Devleti’nin başlangıcından 16.
yüzyılın ortalarına kadar gelen eserin, Fatih Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Tarih Kısmı,
nr.15), Berlin ve Viyana’da birer nüshası bulunmaktadır. Eser, 1990’da yüksek lisans
tezi olarak hazırlanmıştır.96
94 I. Defter, 1970; II. Defter, 1983, VII. Defter, 1954, 1957. Kemalpaşazade’nin bu tarih eserinin
diğer defterleri üzerindeki çalışmalar ise şunlardır: İbn Kemal (Kemal Paşazade), Tevârih-i Âl-i
Osman, IV. Defter, haz. Koji İmazawa, Ankara 2000; X. Defter, haz. Ş. Severcan, Ankara 1996;
Ahmet Uğur, The Reign of Sultan Selim I in the Light of Selîm-nâme Literature, Berlin 1985, s. 65-
145; Ahmet Uğur, “Kemal Paşa-zade’nin VIII. ve IX. Defterleri ve Bu Defterler Işığında Yazarın
Tarihçiliği”, VIII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1981, s. 1009-1012; Kemal Paşazâde, Tevârih-i
Âl-i Osman, III. Defter (Değerlendirme-Metin) haz. Abdullah Satun, YYLT, MÜ Türkiyat Araştır-
maları Enstitüsü, İstanbul 2009.
95 Th. Menzel, “Muhyiddin Mehmed”, İA, VIII, 555-556; Babinger, OTYE, s. 81-82.
96 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Muhyiddin Cemali’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ı, YYLT, MÜ Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, İstanbul 1990.
7. RÜSTEM PAŞA (ö. 1561), Tevârih-i Âl-i Osman.97

1500’lü yılların başında Saraybosna yakınlarındaki Butomir veya Sarajevsko
Polje’nin batısındaki bir köyde doğdu. Devşirme olarak önce Galatasaray’a, ardın-
dan iç oğlanı olarak Yenisaray’a getirildi. Hızla yükselen Rüstem Paşa, rikâptar
ağası, silahtar ağa, büyük mirahur (1526), Teke sancakbeyi (1533), Dulkadir
beylerbeyisi, Karaman beylerbeyisi, Anadolu beylerbeyisi (1538), vezir (1539),
ikinci vezir (1541) ve nihayet veziriazam (1544) oldu. Şehzade Mustafa’nın kat-
linde dahli olduğu gerekçesiyle 6 Ekim 1553’te bu görevinden azledildi. 29 Eylül
1555’te tekrar getirildiği bu görevde vefatına kadar kaldı. 12 Temmuz 1561’de ve-
fat eden Paşa, İstanbul’da Şehzade Camii haziresindeki türbesine defnedildi. Vefat
ettiğinde ardında muazzam bir servet ve birçok hayır eseri bırakmıştır.
Rüstem Paşa Tarihi: Bu adla şöhret bulan eser, Oğuz Han’dan başlayıp, Osmanlı ön-
cesi Türk tarihinden kısaca bahsettikten sonra en geniş şekliyle 1561’e kadar Osmanlı
tarihini konu almaktadır. L. Forrer eseri bu adla, 1923’te Leipzig’de Almanca olarak
neşretmiştir.98 Ancak Matrakçı Nasuh’a ait bir tarihin özeti niteliğinde olan eserin Rüs-
tem Paşa tarafından yazılmadığı veya yazdırılmadığı anlaşılmaktadır. Eserin bir kısmı
üzerinde yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.99
8. LÜTFİ PAŞA (ö. 1563), Tevârih-i Âl-i Osman (Lütfi Paşa Tarihi).100
1488’de doğduğu tahmin edilen Lütfi Paşa, Arnavut kökenli bir devşirme
olarak II. Bayezid döneminde saraya alınır. Enderun’da iyi bir eğitim alan Lütfi
Paşa sırasıyla çuhadar, müferrika, çaşnigirbaşı, kapıcı, mirialem olur. Kastamo-
nu, Aydın ve Yanya sancakbeylikleri; Karaman, Anadolu ve Rumeli beylikleri
gibi görevleri yerine getiren Lütfi Paşa 30 Mayıs 1538’de ikinci vezir, 13 Tem-
muz 1539’da ise Ayas Paşa’nın ölümü üzerine veziriazam olarak atanır. Budin
seferi hazırlıkları yaptığı bir sırada beklenmedik bir şekilde Mayıs 1541’de bu
görevinden azledilip Dimetoka’ya sürülür. Ömrünün sonuna kadar olan yirmi yıl-
lık dönemi burada eser telifi ile geçiren müellif 1563’te vefat eder.
Lütfi Paşa, II. Bayezid devrinin başında Avlonya taraflarından devşirilmiş,
Sultan Selim’in yanında bulunmuş, 1539-1541 arasında sadaret makamını işgal
etmiştir. Gerek yazdıklarından gerekse rivayetlerinden tecrübeli, dürüst, gayretli,
diplomasi usullerini bilen bir devlet adamı olduğu anlaşılıyor. O, sadarete geldi-
ği zaman imparatorluğun bozulmaya yüz tuttuğunu görmüştür. Devletin gelirini
97 Ş. Altundağ-Ş. Turan, “Rüstem Paşa”, İA, IX, 800-802; Babinger, OTYE, s. 91-92; Erhan Afyoncu,
“Rüstem Paşa”, DİA, XXXV, 288-290.
98 L. Forrer, Die osmanische chronik des Rustem Pascha, Leipzig 1923.
99 Göker İnan, Rüstem Paşa Tarihi (H.699-968/M.1299-1561): İnceleme-Metin (120b-293b), YYLT,
MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2011.
100 M. Tayyip Gökbilgin, “Lutfi Paşa”, İA, VII, 96-101; Babinger, OTYE, s. 89-91; Mehmet İpşirli,
“Lutfi Paşa”, DİA, XXVII, 234-236.
giderine uydurmaya çalışmış; bahriyeyi ıslaha; ulak usulünü kaldırmaya gay-

ret etmiş; müsadere yoluyla yetim hukukuna devletçe taarruzu önlemiştir. Lütfi
Paşa’nın yirmiye yakın eseri vardır.
Eserleri:
1. Tevârih-i Âl-i Osman: Osmanlı Devleti’nin başlangıcından 1553 yılına kadarki olayları
ihtiva eden bu eserini müellif, saraydaki tahsili, bulunduğu devlet hizmetleri, katıldığı se-
ferlerde edindiği tecrübeleri sonrakilere aktarmak amacıyla yazdığını belirtmektedir. Eserin
16. yüzyılın başına kadarki dönemde yaşanan olayları içeren kısmı 15. yüzyıl kaynaklarına
dayanılarak yazılmıştır. Yaklaşık yarım asırlık kısmı ise müellifinin bizzat yaşadığı, şahit
olduğu ve içinde bulunduğu hadiseleri ihtiva etmektedir. Veziriazamlığa kadar yükselmiş
biri tarafından yazılmış olması yanında müellifin şahsi gözlemlerine dayanması ve olayla-
rın anlatımında çeşitli görüşlere yer vermesi eseri kıymetli kılmaktadır. Dolayısıyla onun
bu tarih eserinde Yavuz devrinden itibaren bazı orijinal bilgilerin bulunduğu söylenebilir.
Tevârih-i Âl-i Osman, 1341’de İstanbul’da eski harflerle basılmıştır. Lütfi Paşa
Tarihi’nin 1341 İstanbul baskısı,101 Fatih Millet Kütüphanesi’nin eski müdürü M. Serhan
Tayşi’nin hazırladığı önsöz ve indeksle birlikte tekrar yayımlanmıştır (Enderun Kitabevi,
İstanbul 1990).102 Lütfi Paşa’nın bu tarih eseri üzerinde Kayhan Atik tarafından yapılan dok-
tora tezi Kültür Bakanlığı Yayınları arasında çıkmış olup,103 güvenilir bir çalışma değildir.
2. Âsafnâme: Lütfi Paşa’nın ayrıca tarih olmamakla beraber, tarihe ışık tutan,
sadrazamların görevlerinden söz eden, özellikle üst düzey yöneticilere yol gösteren,
bir tür siyasetnâme diyebileceğimiz Âsafnâme’si vardır. Eser, 1326 yılında Ali Emiri,
1910 yılında Rudolf Tschudi, 1982 yılında sadeleştirilmiş hâli Ahmet Uğur tarafından
yayımlanmıştır.104 Eser hakkında en son çalışma ise Mübahat S. Kütükoğlu tarafından
yapılmıştır.105
9. CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ (ö. 1567), Tabakatü’l-memâlik fî

derecâti’l-mesâlik.106
Tosyalı Kadı Celaleddin’in oğlu olan ve ‘Koca Nişancı’ lakabıyla şöhret bu-
lan Mustafa Çelebi’nin 1490-1491’de doğduğu tahmin edilmektedir. Eğitimini ta-
101 Lütfi Paşa, Tevârîh-i Âl-i Osmân, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1341.
102 Mehmet Serhan Tayşi, Lütfi Paşa ve Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1990.
103 Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osmân, haz. Kayhan Atik, YDT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Kayseri 1996; Lütfi Paşa ve Tevârîh-i Âl-i Osmân, haz. Kayhan Atik, KB Yayınları,
Ankara 2001. Bu çalışmanın eleştirisi için bk. N. Öztürk, “Osmanlı Kroniklerinin Neşri Hakkında
-Bir Doktora Tezi ve Yayını Üzerine-”, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Tarihçilik ve Tarih
Yayıncılığı Sempozyumu, Bildiriler, Ankara 18-20 Mart 2010; Ankara 2011, s. 131-139.
104 Lütfi Paşa, Âsafnâme, Matbaa-i Amedî, İstanbul 1326, s. 26; Rudolf Tschudi, Der Âsafnâme des
Lütfi Pascha, Turkische Bibliothek, Berlin 1910; Lütfi Paşa, Âsafnâme, sad. Ahmet Uğur, Kültür
ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1982, s. 36.
105 Lütfi Paşa Âsafnâmesi = Âsafnâme (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), İÜ Edebiyat Fakültesi, İstan-
bul 1991.
106 M. Tayyip Gökbilgin, “Celâl-zâde”, İA, III, 61-63; V. L. Ménage, “Djalâlzâde Mustafa Çelebi”,
EI2, II, 400; Babinger, OTYE, s. 113-115; Celia J. Kerslake, “Celâlzâde Mustafa Çelebi”, DİA, VII,
260-261.
mamladıktan sonra 1516’da divanıhümayun kâtipliğine atanır. Aynı zamanda Piri

Mehmed Paşa’nın tezkireciliğini de yapan Celalzade, Yavuz Sultan Selim’in en
çok güvendiği devlet adamlarındandı. Kanuni döneminin genç ve tebrübesiz vezi-
riazamı İbrahim Paşa’nın da bilgi ve tecrübesinden faydalandığı Mustafa Çelebi,
1525’te reisülküttap, 1534’te ise nişancı olur. Resmî yazışmalardaki inşada usta
ve devlet kanunlarındaki uzman kişiliği ile bilinen Celalzade, Osmanlı bürokrasi-
sinde sadece devrindekileri değil, bir asır zarfında gelenleri de etkilemiştir. Yirmi
dört seneye yakın süren nişancılık görevi süresince divanıhümayun yazışmaların-
da çığır açmış, onun inşa tarzı kendisinden sonra taklit edilmiş, kanun tatbikin-
de yegâne sorumlu kişi olmuştur. Kanuni’nin büyük teveccühlerine mazhar olan
Mustafa Çelebi, 1567’de vefat edince, Nişancı Camii haziresine defnedilmiştir.
Tabakatü’l-memâlik fî derecâti’l-mesâlik: Osmanlı tarihinin hacimli ve önemli kaynak-
larındandır. Kanuni devrinin anlatıldığı eser, 1555 yılına kadar gelir. Eserin bazı bölüm-
lerine Fetihnâme-i Rodos, Fetihnâme-i Karaboğdan ve Mohaçnâme adlarıyla ayrı ola-
rak da rastlanılmaktadır. Mukaddimede müellif kendi zamanına kadarki askerî olayların
yazıldığını, ancak devlet müesseseleri ve teşkilatının ihmal edildiğini belirttikten sonra
eserini otuz tabakada yazmayı tasarladığını, bunlardan yirmi dokuz tabakanın saray, ha-
zine, merkez teşkilatı, asker ocakları, donanma, eyaletler ve İstanbul’daki müesseselere
hasredildiğini, otuzuncu tabakanın ise Kanuni devrine ayrıldığını kaydediyor. Ancak
bunlardan sadece otuzuncu tabaka elimize geçmiş olup, diğer bölümler ortada yoktur.
Kitabı ile ilgili olarak yaptığı planlamayı, yoğun devlet işlerinden dolayı tamamlaya-
mamış olabilir. Hangi sebeple olursa olsun eserini bitirememiş olması, Osmanlı kurum-
ları/müesseseleri tarihi bakımından büyük bir kayıptır. 1532 Alman seferine ait kısmı
Hammer tarafından Almancaya tercüme edilmiştir. Celalzade Mustafa Çelebi’nin her iki
eseri ile hayatı hakkında gerek yurt içinde gerekse yurt dışında tez ve kitap düzeyinde
birçok çalışma yapılmıştır.107
10. NİŞANCI MEHMED PAŞA (ö. 1571), Târih-i Nişancı veya Târih-i
Ramazanzade (NişanTarihi).108
Koca Nişancı’dan ayırmak için ‘Küçük Nişancı’ denilen müellif Merzifonlu
olup Ramazan Çelebi adlı birinin oğludur. Divan kâtibi, defterdar, reisülküttap ve
nişancı oldu. Halep defterdarı ve daha sonra Mısır valiliği görevlerinde bulundu.
107 Bunların başlıcaları şunlardır: Celalzade Mustafa Çelebi, Tabakatü’l-Memalik ve Derecatü’l-
Mesalik = Geschichte Sultan Süleyman Kanunis von 1520 bis 1557, haz. Petra Kappert, Wiesba-
den Franz Steiner Verlag 1981; Mehmet Şakir Yılmaz, Koca Nişanci of Kanuni: Celalzade Mus-
tafa Çelebi, bureaucracy and kanun in the reign of Suleyman the magnificent (1520-1566), YDT,
İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006; Funda Demirtaş,
Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, YDT, Erciyes Üniversite-
si Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2009; Celalzade Mustafa Çelebi, Kanuni’nin Tarihçisinden
Muhteşem Çağ Kanuni Sultan Süleyman = Tabakatü’l-Memalik ve Derecatü’l-Mesalik, Kariyer
Yayınları, İstanbul 2011.
108 Babinger, OTYE, s. 115-116.
Târih-i Nişancı: Kısa bir Osmanlı tarihi olup, Târih-i Nişancı Mehmed Paşa adı altında
Ahmed Vefik Paşa tarafından 1279’da İstanbul’da yayımlanmıştır.109 Eser, dörtte birini
oluşturan bir dünya tarihinden (Patrikler, İslam tarihindeki sülâleler) sonra, Osmanlı
Devleti’nin kuruluşundan başlayarak 1561 yılına kadar gelmektedir. Çoğu yazmalarında
en son sözü edilen olay Kanuni’nin oğullarından Şehzade Bayezid’in idamıdır (1561).
11. CENÂBÎ MUSTAFA EFENDİ (ö. 1590), Târih-i Cenâbî.110

Niksarlı Emir Hasan Efendi’nin oğludur. ‘Emirzade’ ve ‘ahrü’l-müderrisîn’
unvanı taşıyan Mustafa Efendi, daha önce birçok âlim yetiştirmiş bir aileye
mensuptur. İstanbul’daki çeşitli medreselerde eğitim gördükten sonra Ebussuud
Efendi’den de ders alan Cenâbî, 1573’ten itibaren Davud Paşa, Kariye, Sahn,
Süleymaniye ve Selimiye medreselerinde müderrislik yapar. 1586’da atandığı
Halep kadılığından 1588’de azledilen müellif 1590’da Halep’te vefat eder.
el-Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâ’il ve’l-Evâhir: Bu eser, müellifin en meşhur eseri olup
Arapça yazılan genel bir tarihtir. Bir mukaddime ve 82 bölümden oluşan eser Târih-i
Cenâbî (Târihü’l-Cenâbî) olarak da bilinir. Günümüze ulaşmayan birçok kaynaktaki
bilgileri ihtiva eden ve bölümleri peygamberler tarihi, İslam öncesi devlet ve kavim-
ler, Hz. Peygamber ve Hulefa-i Râşidin devri, Şam ve Endülüs Emevileri, Abbasiler,
Tolunoğulları, Fatimiler, Tahiriler, Saffariler, Gazneliler, Büveyhiler, Selçuklular, Ka-
ramanoğulları gibi devletlerden meydana gelen kitabın son bölümü Osmanlı tarihine
ayrılmıştır. Metot bakımından klasik Arap tarihçiliği geleneğine göre yazılan eserde,
müracaat edilen eserlerin tenkidine yer verildiği gibi nerelerde hangi kaynakların kulla-
nıldığı da belirtilmiştir. 1587’de bitirilen eser III. Murad’a takdim olunmuştur.
Cenâbî daha sonra eserini Türkçeye de tercüme etmiştir. Gülşen-i Tevârih adını
alan bu tercüme Osmanlılar hakkında daha ayrıntılı bilgi vermektedir. Cenâbî’nin son-
raki tarihçiler tarafından çokça kullanılan bu tarih eserinin birçok nüshası mevcuttur. Sa-
dece İstanbul kütüphanelerinde yirmiye yakın nüshası bulunmaktadır.111 Müellifin Os-
manlıları konu alan eseri üzerinde doktora tezi112 ile üç yüksek lisans tezi yapılmıştır.113
109 Târih-i Nişancı Mehmed Paşa, İstanbul 1279, 348 s. Bu eser hakkında yapılan diğer çalışma-
lar için bk. Nişancı Mehmed Paşa Tarihi ve Osmanlı Tarihi Zeyli Hadisat, sad. Enver Yaşarbaş,
İstanbul 1983; Mehmet Yastı, Nişâncı Mehmet Paşa Tevârîh-i Âl-i Osmân (1b-120a) Metin-Dil
Özellikleri-Sözlük [Marksman Mehmed Pasha Tevârîh-i Âl-i Osmân], YYLT, Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2005.
110 “Cennabî”, İA, III, 100; F. Rosenthal, “al-Djannabî”, EI2, II, 452; Babinger, OTYE, s. 120-122;
Mehmet Canatar, “Cenâbî Mustafa Efendi”, DİA, VII, 352-353; Eyüp Baş, Dil-Tarih İlişkisi Bağ-
lamında Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı (XVI. ve XVII. Yüzyıl Örnekleriyle), YDT,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002, s. 82-103.
111 Fehammettin Başar, “XVI. Asır Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri”, Tarih ve Medeniyet (TVM),
sayı 38 (1997), s. 38.
112 Mehmet Canatar, Müverrih Cenabi Mustafa Efendi ve Cenabi Tarihi, I-II, YDT, Ankara Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1993.
113 Muharrem Kesik, Cenabi Mustafa Efendi’nin el-Aylemü’z-Zâhir fi Ahvâli’l-Evâ’il ve’l-Evâhir Adlı
Eserinin Anadolu Selçukluları ile İlgili Kısmının Tenkidli Metin Neşri, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 1994; Erol Uğurlu, Cenabî Mustafa Efendi’nin el-Aylemü’z-Zâhir fi Ahvâli’l-
12. MEHMED ZAİM (ö. 1592), Câmiü’t-tevârih.114

1532’de doğduğu tahmin edilen Mehmed Zaim, 1543-1545 yılları arasında
İstolni Belgrat’ta, Pervane Ağa’nın maiyetinde bulunur. Kanuni’nin 1554 yılındaki
İran seferi esnasında ise Suriye valisi Tekeoğlu Mehmed’in hizmetinde kâtip olarak
görev yapar. Bir yıl sonra Sokullu’nun divan kâtibi olur. Bu görevinde uzun süre
kalan Mehmed Zaim, adından da anlaşılacağı üzere zeamet sahibi idi. Ölüm tarihi
ve yeri belli olmayan müellifin Karaferye’de vakıf kurumları bulunmaktadır.
Câmiü’t-tevârih: Sokullu Mehmed Paşa’nın sadareti sırasında divan kâtibi arkadaşları-
nın onu bir Osmanlı tarihi yazmaya özendirmeleri üzerine 1577’de yazmaya başladığı
eserini 1578’de bitirdi. Sokullu Mehmed Paşa’ya sunulmuş olan bu eser, beş kısma, kı-
sımlar ‘güruh’lara, bunlar da ‘makale’lere ayrılmıştır. V. kısmın IV. güruhunda Osmanlı
tarihi başlar. Bu bölümde müellifin kullandığı kaynaklar arasında, Osmanlı tarihçile-
rinden Şükrullah’ın Behcetü’t-tevârih’i ile Hadîdî’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ı sık geçer.
Peçuylu İbrahim Efendi, Mehmed Zaim’i kaynakları arasında zikreder. Eserde 1543’ten
itibaren yer verilen olaylar müellifin bizzat gözlemlerine dayandığından Osmanlı tarihi
açısından önem arz etmektedir. Eserin dil özellikleri ile metnin transkribini içeren bir
doktora tezi yapılmıştır.115
13. HOCA SADEDDİN (ö. 1599), Tâcü’t-tevârih.116

Bu yüzyılda, kültür hayatına, ilme ve âlimlere gösterilen büyük ilgi ve des-
teğin bir sonucu olarak yetişen âlim bir tarih yazarı da Hoca Sadeddin Efendi’dir.
‘Hoca’ veya ‘hâce-i sultânî’ unvanıyla şöhret bulan müellif, Yavuz Sultan Selim’in
gözde nedimi Hasan Can’ın oğludur. 1536’da İstanbul’da doğan Hoca Sadeddin,
babasının saray çevresindeki etkisiyle de iyi bir eğitim alır. Murad Paşa, Bur-
sa Yıldırım Bayezid, Sultanî, Sahn medreselerinde müderrislik yaptıktan sonra
1573’te Manisa’daki Şehzade Murad’a (III. Murad) hoca tayin edilir. Sekiz aylık
hocalıktan sonra talebesi padişah olunca hâce-i sultânî unvanıyla, çağdaşı tarihçi
Âlî’nin ifadesiyle ‘serdâr-ı ulemâ’ olmuştur.
Nüfuzunu güçlendirmek için Veziriazam Sokullu Mehmed Paşa aleyhtar-
larıyla birleşmiş, yalnız ulema meselelerine değil, aynı zamanda himaye ettik-
leriyle ilgili siyasi ve idari meselelere de karışmıştır. Tarihçimiz, İngiliz elçisi
Evâ’il ve’l-Evâhir Adlı Eserinin Ön Asya Kısmının Tenkidli Metin Neşri, YYLT, Sakarya Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2004; Mehmet Alper Cantimer, Cenabi Mustafa Efendi’nin
el-Aylemü’z-Zâhir fi Ahvâli’l-Evâ’il ve’l-Evâhir Adlı Eserinin Önasya Kısmının Tenkidli Metin
Neşri, YYLT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2011.
114 W. Björkman, “Mehmed Zaim”, İA, VII, 612-613; Babinger, OTYE, s. 109-110.
115 Ayşe Nur Sır, Kitabu Cami’ü’t-Tevârih Kâtib Mehmed bin Zaim: (202a-327b Sözlük-Dizin), I-II,
YDT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2007.
116 Münir Aktepe, “Hoca Sa‘deddin Efendi’nin Tâcü’t-tevârih’i ve Bunun Zeyli Hakkında”, Tür-
kiyat Mecmuası, XIII (1958), 101-116; Şerafettin Turan, “Sa’d-ed-din, Hâce”, İA, X, 27-32; B.
Flemming, “Khodja Efendi”, EI2, V, 27-28; Babinger, OTYE, s. 137-141; Şerafettin Turan, “Hoca
Sâdeddin Efendi”, DİA, XVIII, 196-198.
Elizabeth’in Osmanlı Devleti’nin İran savaşını bir an önce bitirerek İngiltere’yle

birlikte İspanya’ya karşı müşterek bir cephe oluşturması yolundaki teşebbüsleri-
ni desteklemiştir. III. Mehmed’in cülusundan sonra hâce-i sultânî unvanını ko-
ruyan Şeyhülislam Bostanzade’nin gözden düşmesinde, vezirlerin ve ulemanın
seçiminde önemli roller oynamıştır. Teşvik ve tavsiyeleriyle Haçova Savaşı’nın
kazanılmasında büyük rol oynayan Hoca Sadeddin, meşhur Vezir Koca Sinan
Paşa’yı kendisiyle iş birliğine zorlamıştır. 1 Nisan 1598’de şeyhülislam olunca,
padişah hocalığı ve şeyhülislamlığı aynı anda yürüttüğünden ‘câmiu’r-riyâseteyn’
unvanıyla anılmaya başlanmıştır. Çeyrek yüzyıla yakın ilmiye mesleği yanında
siyasi ve idari işlerde de etkili olan Hoca Sadeddin, 2 Ekim 1599’da vefat edince,
Eyüp’teki darülkurrasının haziresine defnedilir.
Tâcü’t-tevârih: Devrin siyasi olaylarına da karışmış olmasına rağmen, daha çok ilim-
le uğraşan Hoca Sadeddin, Türkçe, Farsça ve Arapçanın karışımından meydana gelen,
oldukça ağır bir dille yazdığı Tâcü’t-tevârih adlı eseriyle ün yaptı. Tâcü’t-tevârih, daha
sonraki tarihçilerden Hasan Beyzade Ahmed tarafından telhis edilmiştir.
Müellif eserine doğrudan doğruya Osmanlı tarihiyle başlamıştır. Osman Gazi’den
başlayarak Kanuni devrine kadar gelen olayları (1299-1520) anlatan Tâcü’t-tevârih,
İtalyanca, Fransızca, İngilizce ve Latinceye birçok kere tercüme edilmiştir. Onun eseri-
nin, daha sonra yazılan Osmanlı tarihlerine etkisi büyük olmuştur. Aşağıda sözü edile-
cek olan çağdaşı Âlî’nin kullandığı kaynaklardan biri de onun bu eseridir. Eski harflerle
İstanbul’da 1279 ve 1280’de basılan Tâcü’t-tevârih ayrıca sadeleştirilmiştir.117
Tarihçi Âlî, Hoca Sadeddin’den çok yararlandığı hâlde onu tenkit etmekten
de geri durmamıştır. Hoca Sadeddin’in oğullarını ve yakınlarını devletin önemli
görevlerine getirmesi, aşırı para hırsı, ilmiye düzenini bozmaya yeltenmesi tenkit
edilen konular arasındadır. Oğullarından ikisi şeyhülislamlığa, ikisi kazaskerliğe
yükselmiştir.
Faydalandığı eserlerin en iyisinin İdrisî’nin Heşt-Bihişt’i olduğunu; ancak
onun da hatalarla dolu olduğunu belirten Hoca Sadeddin, Osmanlı kroniklerini
hafife alır, özellikle dil ve üslup yönünden bu eserleri küçümser. Kaynakları ara-
sında Neşrî, İdrisî, Hadîdî ve anonim Tevârih-i Âl-i Osmanlar yanında, bazı Arap
ve İran tarihçileri de bulunur.
14. SELÂNİKLİ MUSTAFA (ö. 1600), Târih-i Selânikî.118

Selânikli Mustafa Efendi’nin doğum tarihi bilinmemektedir. Hafız olduğu
ve maliye kaleminde çeşitli görevlerde bulunduğu anlaşılan müellif, Kanuni Sul-
117 Hoca Sadeddin Efendi, Tâcü’t-tevârih, I-II, İstanbul 1279-1280; Hoca Sadeddin Efendi, Tâcü’t-
tevârih, sad. İsmet Parmaksızoğlu, I-V, Ankara (birinci baskı 1974-1975, ikinci baskı 1979, üçün-
cü baskı 1992).
118 T. H. [Bekir Kütükoğlu], “Selânikî”, İA, X, 349-351; Bekir Kütükoğlu, “Selânikî”, EI2, IX, 126-127;
Babinger, OTYE, s. 150-151; Mehmet İpşirli, “Selânikî Mustafa Efendi”, DİA, XXXVI, 357-359.
tan Süleyman’ın son zamanları ile II. Selim, III. Murad ve III. Mehmed devirle-
rini idrak etmiştir. Mehmed Paşa, Nişancı Mehmed Paşa, Özdemiroğlu Osman
Paşa, Ferhat Paşa, Siyavuş Paşa, İbrahim Paşa ve Koca Sinan Paşa gibi büyük
vezirlerin emrinde çeşitli görevlerde bulunmuştur.
Hayatına dair bilinenler kendi eserinde verdiği bilgilerle sınırlıdır. Mali-
ye kâtipliği, divitdarlık, silahtar kâtipliği, evkaf muhasebeciliği gibi görevlerde
bulunan müellif, kültürlü iki meslektaşı gibi kendisinden önce telif edilen eser-
lerden faydalanma yoluna gitmemiştir. Tarihçimiz, menfaat temin etmek, nefis
müdafasında bulunmak gibi bir amaç gütmeden, yalnızca öngördüğü olayları
objektif bir tarzda, sade ve özlü bir biçimde kaleme almış, olayların neden vuku
bulduğunu değil, nasıl cereyan ettiğini tespite çalışmıştır. Selânikî, üstlendiği hiz-
metlerin imkânlarından faydalanarak divanıhümayun vesikalarını görmüş, Feri-
dun Bey, Bâki ve Sunullah Efendi gibi yakınında bulunduğu kişiler sayesinde pek
çok olayın iç yüzüne nüfuz etmiş ve olayları günü gününe yazmıştır. Sigetvar ve
Gence seferlerini gördüklerine dayanarak, diğer seferleri ise devlet merkezine
gelen arzlara istinaden tasvir etmiştir. Tarihçiye göre, kendisinden önceki devir
kanuna riayetkâr ve iş bilir devlet adamları ile idare edilmesine karşılık, yaşadığı
devir, bencil, cahil, haris kimselerin hâkim olduğu devirdir. Selânikî, devrindeki
toplumsal ve iktisadi çöküntünün temelinde rüşvetin bulunduğunu kaydeder. Ona
göre, askerin itaatsizliği ve ehliyetsiz cahil kişilerin iş başında bulunması, bu yüz-
yıldaki kimi olumsuzlukların temel sebepleri arasındadır. Müellifin nerede ve ne
zaman öldüğü, nereye defnedildiği bilinmemektedir.
Târih-i Selânikî: Müellifi meşhur kılan söz konusu eseridir. Tamamen kendi gözlem-
lerine dayanan eseri 1563-1600 yılları arasındaki olayları ihtiva eder. Âdeta bir hatırat
niteliği taşıyan eserde müellif ilgili yerlerde kendisine has yorumları da dile getirmiş-
tir. Eserde Sigetvar seferi, Kıbrıs’ın fethi, İnebahtı bozgunu ve Tunus’un fethi gibi
önemli tarihî olayların yanında saray teşkilatı, tayinler, aziller, mali konular ve bu
yüzyılın sıkıntıları ile isyanları hakkında da orijinal bilgi bulmak mümkündür. Ancak
onun eseri zamanında fazla tanınmamıştır. Daha sonraki neslin ilgisini çeken eser,
kaynak değeri olarak bundan önce bahsedilen iki tarihçinin eserinden daha az değerli
değildir.
Yurt içi ve yurt dışında yirmi beşten fazla nüshası bulunan eserin, on dokuz nüs-
hası İstanbul kütüphanelerinde yer almaktadır. 1563-1600 yılları için yüksek değerde bir
kaynak olan eser eski harflerle 1281’de119; yeni harflerle ise 1989’da yayımlanmıştır.120
119 Selânikî Mustafa Efendi, Târih-i Selânikî, İstanbul 1281. Eser, bu baskısı esas alınarak (son sekiz
yıllık kısmı hariç) 1970’te yurt dışında tekrar basılır (Mustafa Selânikî, Târih-i Selânikî-Die Chro-
nik des Selaniki, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg 1970).
120 Selânikî Mustafa Efendi, Târih-i Selânikî: (971-1003/1563-1595), I-II, haz. Mehmet İpşirli, İÜ
Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1989. Eserin 1999’daki ikinci baskısı ise TTK tarafından
yapılmıştır.
15. GELİBOLULU MUSTAFA ÂLÎ (ö.1600), Künhü’l-ahbâr.121

Âlî’nin doğum yeri olan Gelibolu İstanbul’un fethine kadar Osmanlı
Devleti’nin birinci derecede siyaset ve kültür merkezlerinden biriydi. Rumeli’ye
geçişlerde ve Balkanlar istikametindeki ilerlemelerde Osmanlılar burayı askerî
üs olarak kullandılar. Osmanlı denizciliğinin beşiği olduğu kadar, askerî ve ticarî
konumu itibariyle de önemli ve stratejik bir yerdi. Türk beyleri, elde ettikleri ga-
nimetlerin büyük bir bölümünü Gelibolu’ya vakıf eserler yapmak için harcıyor-
lardı. Bütün bu faaliyetler yörede çok canlı ve etkileri uzun süre devam edecek
büyük bir kültürel canlılığın doğmasına yol açmıştır. Sadece şiir tarihi açısından
bakıldığında Gelibolu Osmanlı döneminde otuzu aşkın şair yetiştirmiştir. Bu yö-
nüyle İstanbul, Edirne, Bursa, Konya, Diyarbakır, Kastamonu ve Bağdat gibi şe-
hirlerin hemen ardında yer almaktadır.
İşte 16. yüzyılın en şöhretli tarihçisi Mustafa Âlî, böyle bir kültür merkezi
ve atmosferinde 25 Nisan 1541’de gözlerini dünyaya açtı. O, devrin tanınmış
âlimlerinden ders alarak yetişti. Medrese tahsilini İstanbul’da yaptı. Bir tüccarın
oğlu olan Mustafa, önce ‘Çeşmî’ sonra ‘Âlî’ mahlasını kullanmıştır. Kütahya’da
Şehzade II. Selim’e intisap ederek onun divan kâtipi olan Âlî Mihr ü Mah adlı
ilk eserini II. Selim’e sunmuştur. Daha sonra, II. Selim’in lalası Mustafa Paşa’nın
divan kâtibi olmuş ve onunla birlikte Mısır’a gitmiştir. Lala Mustafa Paşa’nın
Kıbrıs’ın fethi hazırlıklarına şahit oldu. Esas mesleği maliyecilik olan Âlî, Halep,
Erzurum, Bağdat defterdarlıklarında bulunmuştur.
Son görevi olan Cidde sancak beyliğine 1595 yılı başlarında hareket et-
miş ve eseri Mevâidü’n-nefâis’i padişahtan Mısır beylerbeyliğini istemek üzere
Mekke’de tamamlamış ve 1600’de Cidde sancak beyi iken vefat etmiştir. Resmî
hizmetleriyle dikkati çekmeyen Âlî, yoğun ve verimli edebî faaliyeti ve tarihçili-
ğiyle ün yapmıştır. Çoğu bir görev elde etmek için yazılmış irili ufaklı, manzum
ve mensur elli kadar eserin sahibi olan Âlî’nin yazılış tarihi bakımından ilk tarih
eseri, Kanuni’nin oğullarından Şehzade Bayezid ile kardeşi Selim arasındaki sa-
vaşı konu edinen Nâdirü’l-mehârib adlı eseridir.
121 K. Süsheim, “Âlî”, İA, I, 304-306; K. Süsheim-R. Mantran, “Âlî”, EI2, I, 380-381; Bekir Kütükoğ-
lu, “Âlî Mustafa Efendi”, DİA, II, 414-416. Âlî’nin hayatı ve eserleri hakkında fazla bilgi için bk.
Ö. F. Akün, “Âlî Mustafa Efendi”, Edebî Yönü, DİA, II, 416-421; Nihal Atsız, Âlî Bibliyografya-
sı, İstanbul 1968; Nezihe Baysal, Gelibolulu Âlî Efendi’nin Hayatı ve Eserleri-Künhü’l-Ahbâr’a
Göre Osmanlı Devlet Teşkilâtı, (Mezuniyet Tezi), İÜK, 1543, Tarih 9. Sömestr, nr. 2860; C. H.
Fleischer, Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, çev. Ayla Ortaç, İstanbul 1996;
Mehmet Şeker, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Hayatı ve Şahsiyeti”, Dokuz Eylül Üniversitesi Der-
gisi, sayı 1 (1983), s. 159-172; Mehmet Şeker, “Âlî hakkında yazılmış müstakil biyografik eserler
ve çalışmalar”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, sayı 12 (1980), s. 197-
205; Babinger, OTYE, s. 141-148; M. İsen, Gelibolulu Mustafa Âlî, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1988.
Geniş kapsamlı edebî kudreti ile pek çok eser vermesine rağmen mevki ve
servet hırsı, kibir ve gururu, kendini beğenme ve kimseyi beğenmemekteki aşı-
rılığı sebebiyle devrinde pek sevilmemiş, çoğu kez layık olduğu mevkilere ge-
tirilmemiş veya azledilerek tahkir edilmiş; bu sebeple de çevresine karşı hırçın,
küskün ve mütecaviz olmuş, makam elde edebilmek için ölçüsüz zillet ve dalka-
vukluklara düşmüş, bir menfaat için göklere çıkardığı bir kimseyi yerin dibine
batırmaktan da çekinmemiştir. Bütün bu ruh sallantıları içinde hükümlerini kont-
rol etmek güç ise de, Âlî’nin tarih eserlerinin, 16. yüzyıl Osmanlı kültür hayatı
için eşsiz bir değer taşıdığını belirtmek gerekir. Âlî, aradığını bulamayan, bul-
duğu ile yetinmeyen bir karakter olarak karşımıza çıkar. Onun sık görülen görev
değişiklikleri de bu görüşü doğrulamaktadır. Sürekli arayış içerisinde olmuş ve
çok arzu ettiği üst düzey görevlerde uzun süre kalamamıştır.
Âlî ilmin tarih, edebiyat, sosyal hayat ve diğer alanlarında eser vermiş çok
yönlü bir yazardır. Eserlerinin çeşitliliği, şiirde ve düz yazıda yazdıklarının ka-
litesi ve tarih ilmine getirdiği yenilikler bir bütün olarak düşünüldüğünde Âlî,
devrinin yalnız kuvvetli bir tarihçisi değil, aynı zamanda ‘ansiklopedist’ denilebi-
lecek derecede ufku geniş, kavrayış yeteneği yüksek bir bilgin ve özellikle gazel
ve kasidede başarılı olmuş bir şairdir.
Gerçekte Âlî, tarih yazıcılığına getirdiği yeniliklerle Osmanlı tarihçiliği-
nin gelişmesine büyük katkıda bulunmuştur. Yararlandığı kaynakların listesini,
daha eserinin başında vermiş olması, üç asırlık geçmişi olan Osmanlı tarihçi-
liğinde bu zenginlikte ilk kez görülmektedir. Kendisinden önceki meslektaşla-
rının yaptığı gibi olayları sadece sıralamakla kalmayarak, olayların sebep ve
sonuçları üzerinde kafa yormuş ve tarihçinin ihmal etmemesi gereken tenkit
düşüncesini titizlikle ve ustaca kullanmıştır. Künhü’l-ahbâr’ın Osmanlılar bö-
lümü dikkatle incelenecek olursa, siyasi olaylar dışında her padişah dönemin-
deki siyaset ve devlet adamları, ilim ve sanat ehli, şairler gibi konularda do-
yurucu bilgiler bulmak mümkündür. Sözün özü, Âlî’nin çağını aşan bir tarihçi
olduğu söylenebilir.
Eserleri:
A. Tarihe dair eserleri:
1. Künhü’l-ahbâr: Yazarın geride bıraktığı eserlerine bakıldığında, başta Künhü’l-
ahbâr’ı olmak üzere tarihe dair eserlerinin daha önemli olduğu görülür. Âlî’nin adı bu
tarih eseriyle âdeta özdeşleşmiştir. Onun adını ölümsüzleştiren ve Osmanlı tarihçile-
ri arasında itibarlı kılan da bu muazzam eseridir. Bu büyük ilim ve kültür adamının
Künhü’l-ahbâr’ı, Türkçe genel bir tarih olup, eserde sırasıyla peygamberler tarihi, İslam
tarihi, Türk ve Moğol tarihi ve nihayet Osmanlı tarihi anlatılır. Eserde, Osmanlı âlim ve
şairleri için de önemli bir yer ayrılmıştır. Eser, uzun bir mukaddime ile yazarın ‘Rükün’
adını verdiği dört bölümden meydana gelir.
Birinci Rükün: Dünyanın yaratılışından Hz. Âdem’e kadar geçen zaman (bütün
yaratıkların ortaya çıkışı, hayvanlar, balıklar, dağlar, denizler, nehirler, adalar ve iklim-
ler) yer alır.
İkinci Rükün: Hz. Âdem’den başlayarak peygamberler, Arap ırkı, Hz. Peygamber
(peygamberliği ve mucizeleri), Emeviler, Abbasiler, Arap emirleri, bilginler, şeyhler,
hekimler anlatılır.
Üçüncü Rükün: Türk ırkı, Oğuzlar, Türk ve Çerkez Kölemenleri, Fatımiler, Eyyu-
biler, Akkoyunlu ve Karakoyunlular, Dulkadirliler ve diğer Türk hakanlarından söz edilir.
Dördüncü Rükün: Tamamı Osmanlı tarihine ayrılan bu rükünde, Osmanlı
Devleti’nin kuruluşundan 1596’ya kadar geçen olaylar, padişahlar, şehzadeler, devlet
adamları, şeyhler, bilginler ve şairler hakkında bilgi verilir. Künhü’l-ahbâr’ın Osmanlı-
lar bölümü, özellikle bu bölümün Âlî ile çağdaş son yılları, ana kaynak değerinde olup
1596’da son bulur. Künhü’l-ahbâr’ın ilk üç rüknü ile dördüncü rüknü, İstanbul’un fet-
hine kadar olan bölümü V cilt olarak İstanbul’da basılmıştır. V. cilt İstanbul’un fethiyle
son bulmaktadır (diğer çalışmalar için aşağıya bk.).
Künhü’l-ahbâr’ın asıl önemli bölümü, üç yüz yıllık Osmanlı tarihinin anlatıldığı
dördüncü rüknü, iki cilt olarak düzenlenmiştir. Birinci cilt başlangıçtan Yavuz Sultan
Selim devri sonuna kadar, ikinci cilt ise Kanuni Sultan Süleyman devrinden Sultan III.
Mehmed devri başlarına, yani 1596 yılına kadar olan olayları kapsar. Osmanlı tarihi, Os-
man Gazi’den başlayarak padişahların saltanatlarına göre düzenlenmiştir. Her padişah
dönemi tahta çıkışla başlamış, padişahın doğumu, yaradılışı, yetenekleri, bahşiş ve ih-
sanları, şehzadeleri, birinci ve ikinci vaka başlığı altında devrinde geçen olaylar, ölümü
ve cenaze töreni anlatılmış, bunun sonunda da padişahın hayır eserleri, bilim ve kültüre
hizmetleri, kendisiyle birlikte çalışan sadrazam, vezir, önemli devlet adamları, tanınmış
bilginler, şeyhler ve şairler hakkında bilgi verilmiştir.
Âlî’nin bu büyük tarih eserinin, Osmanlılardan önceki kısımları naklî bir tarihtir.
Belirtildiği gibi eserin kendisiyle çağdaş olan kısımları orijinaldir. Yazar, devletin çözü-
lüşe sürüklendiği bir dönemde devlette önemli görevlere gelmiş bir kişi olarak şikâyet
ve eleştirilerinde olayı bilen ve acısını çeken bir insanın tespit ve teşhisleriyle karşımız-
dadır. Tarihçi, bu eserini yüz otuz kaynağa dayanarak yazmıştır. O, kaynaklarının liste-
sini eserinin başında vermiş ve yeri geldiğinde kaynağını metin içinde göstermiş, kimi
zaman kaynaklardaki bilgiyi karşılaştırarak kendince doğruyu bulmaya çalışmıştır. Bu
bakımdan eseri daha başlangıçta araştırmacıya/okuyucuya güven vermektedir. Âlî’nin
bu eserinde iki yüz doksan bir şairin biyografisi yer almaktadır.
Künhü’l-ahbâr ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Kayseri Raşid Efendi Kütüpha-
nesi’ndeki iki yazmaya dayanılarak eserin, kuruluştan 1520’ye kadar olan Osmanlı tarihi
kısmı, bir heyet tarafından yayımlanmıştır.122 Eser üzerinde çalışan bir başka araştırmacı
olan M. Şentürk ise, 2003’te TTK yayınları arasında çıkan eserin önsözünde, Künhü’l-
ahbâr’ın dördüncü ve son rüknünü oluşturan Osmanlı tarihini yedi ciltte tamamlamayı
düşündüğünü, bu eserin serinin ikinci cildi olduğunu ifade etmektedir.123 Yine Aydın’ın bir
122 Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi, Kitâbü’t-târih-i Künhü’l-ahbâr, I/1-2, haz. A. Uğur-M. Çuhadar-A.
Gül-İ. H. Çuhadar, Kayseri 1997.
123 Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi, Künhü’l-Ahbâr: Fatih Sultan Mehmed Devri: 1451-1481, II, haz.
M. Hüdai Şentürk, Ankara 2003.
doktora tezi hazırladığı,124 Çerçi’nin II. Selim, III. Murad ve III. Mehmed devirleri ilgili
kısımlarını neşrettiği125 eserle ilgili birkaç çalışma daha bulunmaktadır.126
2. Menâkıb-ı Hunerverân: Âlî’nin Bağdat hazine defterdarlığı sırasında (1587)
yazdığı bu eseri hat tarihinden, ünlü hattatlar, nakkaşlar ve mücellitlerden bahseder.
Eserin yazılmasında büyük bilgin Hoca Sadeddin’in önemli teşviki olmuştur. Kendisi
de hattat olan Âlî, hacimce küçük bu eseriyle hat sanatıyla uğraşan meslektaşlarını ve
bu sanatla ilgili meseleleri ele almıştır (İbnülemin M. Kemal, Menâkıbü’l-Hünerverân,
İstanbul 1926).
3. Nusretnâme: Lala Mustafa Paşa 1578’de Gürcistan, Âzerbaycan ve Şirvan fet-
hine serdar tayin edilince, Âlî de onunla bu savaşlarda sır kâtibi olarak bulunmuştur.
Elde edilen galibiyet üzerine padişaha ve diğer devlet büyüklerine yazılan fetihnâmeler
de bu eserde yer almaktadır.
4. Nâdirü’l-mehârib: Daha önce de belirtildiği gibi Âlî’nin bu eseri Kanuni’nin iki
şehzadesi Selim ile Bayezid arasında meydana gelen Konya savaşını anlatır. Şiir (çoğu
Farsça) ve düz yazı karışımı bir eserdir. 1559’da yazılan eser II. Selim’in tahta çıkışıyla
son bulur. Mustafa Âlî’nin bu eserinin edisyon kritiği ve muhteva değerlendirmesini
içeren bir tez yapılmıştır.127
5. Heft-Meclis: Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa adına yazılan bu eser, Kanuni’nin
son seferi olan Sigetvar seferinin tarihidir. Eserde, padişahın sefere çıkışı, ordunun yü-
rüyüşü, savaş, padişahın ölümü ve II. Selim’in tahta çıkışı anlatılır. Eser, yüksek lisans
tezi olarak çalışılmıştır.128
6. Zübdetü’t-tevârih: Bir mukaddime, dört tabaka ve hatimeden oluşan eserin mu-
kaddimesinde nebi, resul ve ulu’l-azm kavramları hakkında bilgi verilmektedir. Birinci
tabakada Kur’an’da geçen peygamberlerden ayrıntılı olarak bahsedilmektedir. Yazar
eserini, Kara Yakub b. İdris el-Karamânî’nin Arapça İşrâku’t-tevârih’ini genişleterek
tercüme etmek suretiyle yazdığını söylemektedir. Bir peygamberler tarihi hüviyetinde
olan bu eser 16. yüzyıl Osmanlı toplumu ve aydınının peygamberler tarihine bakış açı-
sını yansıtması sebebiyle önem taşımaktadır. Eser üzerinde 2006’da bir yüksek lisans
tezi hazırlanmıştır.129
124 Ahmet Aydın, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-ahbarı’nın IV. Rüknünün Kaynakları, YDT, İÜ
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993.
125 Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murad ve III. Mehmed Devirleri,
haz. Faris Çerçi, I-III, Kayseri 2000.
126 Jan Schmidt, Mustafa Âli’s Künhü’l-Ahbâr and its Preface According to the Leiden Manuscript,
Leiden 1987; Jan Schmidt, Some remarks on the textual history of a famous late sixteenth-century
world history: The Case of Mustafa Âlî’s Künhü’l-Ahbâr, Manuscripts of the Middle East 3 (1988),
Leiden 1988; Jan Schmidt, Pure Water for the Thirsty Muslims: A study of Mustafa Âlî Gallipoli’s
Künhü’l-Ahbâr, Leiden 1991; Mustafa İsen, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkîre Kısmı, Ankara 1994.
127 Gülhizar Kara, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Nadiru’l-mehârib Adlı Eserinin Edisyon Kritiği ve
Muhtevasının Değerlendirilmesi, YYLT, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İz-
mir 2009.
128 Cemal Göçmen, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Heft Meclisi, YYLT, Afyon Kocatepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2009.
129 Muhammet Fatih Duman, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Zübdetü’t-tevârih Adlı Eserinin 1-111. Varak-
lar Arası Edisyon Kritiği, YYLT, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2006.
7. Mirkatü’l-cihâd: Battal Gazi’nin torunu Melik Danişmend Ahmed’in savaşla-

rından söz eden yarı destani bir tarihtir. Eser hakkında bir master tezi hazırlanmıştır.130
8. Fusûl-i Hall ü Akd ve Usûl-i Harc u Nakd: Âlî’nin tarih eserlerinden biri olan
bu eser bir tür ahlaki eser olarak kabul edilebilir. Devletin bozulan nizamı ve bu nizamın
ıslahını konu alan eser muhtemelen Hoca Sadeddin, Valide Sultan ve Gazanfer Ağa gibi
etkili konumdaki insanların telkiniyle yazılmıştır. 16. yüzyıl Türkçesiyle kaleme alınan
bu eser, padişah III. Mehmed’in ağdalı dille yazılmış eserleri okumaktan hoşlanmama-
sından dolayı diğer eserlerine göre daha sade bir dille yazılmıştır.131
Bir nasihatnâme özelliği taşıyan ilk yapraklardan sonra eser bir mukaddime ile
devam etmektedir. Ardından Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hasan’ın imamet tarihinden 1592’ye
kadar olan dönemi konu alan otuz iki fasıl gelmektedir. Burada, çeşitli İslam devletleri
ve bunların hükümdarlık müddetleri ele alınmış ve bölüm sonlarındaysa ilgili hanedanın
yıkılış sebepleri üzerinde durulmuştur. Eserin tezyil bölümünde Osmanlı Devleti’nin
fazileti işlenirken, son kısmını teşkil eden hatimede ise; Anadolu’da kurulmuş olan yak-
laşık on dört beylikten bahsedilmiştir.132 Müellifin bu eseri hakkında iki yüksek lisans
tezi hazırlanmıştır.133
B. Edebiyata dair eserleri:
Âlî’nin edebiyata dair eserleri olarak Divan,134 Mihr ü Mâh,135 Mihr ü Vefâ,
Tuhfetü’l-uşşâk,136 Sadef-i Sad-Güher ve Riyâzü’s-sâlikin sayılabilir.
C. Sosyal hayata dair eserleri:
Âlî, tarih ve edebiyat dışında sosyal hayatı ilgilendiren eserler de yazmıştır. Bun-
lar Nushatü’s-selâtîn,137 Mevâidü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis,138 Teşrifatnâme139 ve
130 Hakan Şahinli, Mustafa Âlî’nin Mirkâtü’l-cihâd Adlı Eserinin Tenkidli Metni, YYLT, Sakarya Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2004.
131 Cornell H. Fleischer, Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı Tarihçi Mustafa Âli, İstanbul 1996, s. 185.
132 Abubekir S. Yücel, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Fusûl-i Hall ü Akd ve Usûl-i Harc u Nakd Adlı
Eseri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII / 2 (2004), s. 130-132.
133 Gelibolulu Mustafa Ali, Füsul-i Hall ü Akd, Usul-i Harc ü Nakd, haz. Ebubekir Sıddık Yücel,
YYLT, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1987; Mustafa Demir, Gelibolu
Mustafa Ali’nin Fusul-i Hall-ü Akd ve Usul-i Harc-ü Nakd Adlı Eseri: Edisyon Kritik ve Tahlil,
YYLT, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1992.
134 Bu eser hakkında yapılan iki doktora tezi için bk. Kudret Altun, Gelibolu Mustafa Ali ve Divanı
(Varidatü’l-Enika) (2 cilt), YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989; İsmail Hakkı Akso-
yak, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Divanlarının Tenkitli Metni (2 cilt), YDT, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999.
135 Eser hakkında yapılan bir yüksek lisans tezi için bk. Gelibolulu Mustafa Âlî, Mihr ü Mâh (İncele-
me-Metin), haz. Ahmet İçli, YDT, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2009.
136 İsmail Hakkı Aksoyak, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Tuhfetü’l-uşşak Mesnevisi, YYLT, Ankara Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995.
137 Eser bir yüksek lisans tezine konu olmuştur: Kasım Ertaş, Gelibolulu Mustafa Alî’nin Nasîhatu’s-
selâtîn İsimli Eserinin Tenkidli Metni, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008.
138 Eser Mehmet Şeker tarafından yayımlanmıştır (Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâ’idü’n-Nefâis fî
Kavâ’idi’l-Mecâlis, Ankara 1997).
139 Gelibolulu Mustafa Âlî, Teşrifatnâme, haz. Esra Keskinkılınç Akdaş, YDT, Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010.
Mehâsinü’l-âdâb adlı eserleridir. Ayrıca Âlî’in Türkçe ve Farsça mektup örneklerini

topladığı Münşeat’ı140 ile gayb ricalinin tarihini konu edinen Hilyetü’r-ricâl141 adlı eseri
de bulunmaktadır.
B. ŞEHNÂME YAZARLARI
Fatih Sultan Mehmed döneminde görülen şehnâmecilik, kurumsallaşamadı-

ğından başarılı ve kalıcı olamamıştır. Kanuni döneminde resmî bir kurum hâline
getirilen şehnâmecilik, vakanüvisliğin ortaya çıkışına kadar devam etmiştir. Bu
yeni süreçle birlikte göreve gelen Osmanlı şehnâmecilerinin başlıcaları şunlardır:
1. ARİFÎ FETHULLAH ÇELEBİ (ö. 1571), Şehnâme.142

Asıl adı Fethullah olup şiirlerinde ‘Ârif’ ve ‘Ârifî’ mahlaslarını kullanan Fet-
hullah Çelebi, Kanuni Sultan Süleyman döneminin ilk şehnâmecisidir. Babasıyla
birlikte İstanbul’a gelen Arif Çelebi, yazdığı kasideler sayesinde dikkatini çektiği
Kanuni ile tanışma imkânı bulur. Daha sonra kendisi Osmanlı hanedanına dair
şehnâme yazmakla görevlendirildiği gibi İstanbul’da bulunan Elkas Mirza’nın
nişancılığına da atanır. Müellifin 1571’de Mısır’da öldüğü anlaşılmaktadır.
Eserleri:
1. Şehnâme: Şehdî’nin tamamlayamadığı şehnâmeyi tekrar ele almakla işe başlayan
Fethullah Çelebi, beş cilt olarak planlanan ve hepsi de güzel minyatürlerle süslenen
Şehnâme-i Âl-i Osman’ın birinci cildini peygamberlere, ikinci cildini İslamiyet’in do-
ğuşuna, üçüncü cildini eski Türk devletleri ve Selçuklulara, dördüncü cildini Osmanlı
Devleti’nin kuruluşuna ve beşinci cildini ise 1520-1555 yılları arasındaki döneme tahsis
etmiştir. Günümüzde bunlardan üçüncü cilt mevcut değilken, son bölümü eksik olan
dördüncü, büyük bir kısımı eksik olan ikinci cilt ile birlikte eksiksiz olan bir ve beşinci
ciltler ulaşmıştır. 60.000 beyit olan Şehnâme’nin en büyük kısmını Süleymannâme adını
taşıyan ve 36.000 beyitten oluşan beşinci cilt oluşturmaktadır. Kireççizade Gubarî tara-
fından kaleme alınan bu bölüm Ârifî tarafından nazma çekilmiştir.143
140 2001 yılında Ebru Boztürk, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin bu eserini de konu alan bir yüksek lisans
tezi hazırlamıştır (Gelibolulu Âlî ve Nev‘i-zade Ata’î’nin Münşeatları Üzerine Mukayeseli Sentaks
İncelemesi, YLLT, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2001.
141 Yusuf Turan Günaydın-İbrahim Halil Arslantürk, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Hilyetü’r-Ricâl’inde
Melâmiyyûn ve Muhaddesûn Zümreleri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı 18
(2007), s. 280-281; Muna Özezen (Yüceol), Gelibolu Mustafa Âlî’nin Hilyetü’r-ricâli (Metin-Gra-
mer-Dizin), YYLT, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana 1994.
142 Babinger, OTYE, s. 97-98; Bekir Kütükoğlu, Vekayi‘nüvis Makaleler, İstanbul 1994, s. 8-9; Tahsin
Yazıcı, “Ârifî Fethullah Çelebi”, DİA, III, 371-373; M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarihi Yazarları,
Osmanlı Yayınevi, İstanbul 1982, s. 49-50 (bundan sonra OTY).
143 Afyoncu, OTAR, s. 17.
2. Vekāyi‘-i Sultan Bayezid ma‘a Selim Han: Şehnâme ile aynı vezinde yazılan eser
II. Selim ile kardeşi Bayezid arasındaki mücadeleden bahseder. Eserin günümüze ulaşan
iki nüshasından biri Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi Muzaffer Ozak Ko-
leksiyonu nr. 84’te, diğeri ise Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan nr. 1540’tadır.
3. Fütûhât-ı Cemîle: Sokullu Mehmed Paşa ve Ahmed Paşa’nın 1543’te Peç,
1551’de Lipva, 1552’de Tımışvar ve Eğri kalelerini kuşatma ve fethedişlerini konu alan
bu eserin minyatürleri Ebu Turab el-Hasan el-Hüseynî tarafından yapılmıştır. Eserin
bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Hazine nr. 1592’de kayıtlıdır.
2. ŞİRVANLI EFLATUN (ö. 1565).144

Eflatun bin Şirvan olarak da bilinen Şirvanlı Eflatun, her ne kadar İranlı
nakkaş Şahkulu ile birlikte Fethullah Çelebi’nin aleyhinde bulunmasından dolayı
padişahın gazabına uğramış ise de, sonraları affedilip onun yerine şehnâmeciliğe
atanmıştır. Nestalik, tezhip ve tasvirde mahir olan Eflatun müstakil bir eser bırak-
mamış olmakla birlikte, telifine başladığı birkaç kitabının halefi Seyyid Lokman
tarafından tamamlandığı bilinmektedir.
3. LOKMAN BİN HÜSEYİN (ö. 1601’den sonra).145

Şirvanlı Eflatun’dan sonra şehnâmeci olan Lokman bin Hüseyin’in kün-
yesi Seyyid Lokman b. Seyyid Hüseyin el-Âşurî el-Hüseynî el-Urmevî’dir.
Âzerbaycan’ın Urmiye kasabasında doğan müellif, Musul’a bağlı Harir kazasın-
da kadılık yaptıktan sonra İstanbul’a gelerek Feridun Ahmed Bey’in, dolayısıyla
Sokullu Mehmed Paşa’nın hizmetine girdi. Ardından bir rivayete göre 23 Mart
1569, bir rivayete göre ise Temmuz 1569’da şehnâmeci olarak atandı. Yirmi yedi
yıla yakın bu görevde kalan Seyyid Lokman, verdiği eserlerle şehnâmecilerin en
meşhuru olma vasfı kazanmıştır.
Eserleri:
1. Zafernâme: Feridun Bey’in Sigetvar seferi ile ilgili eserinin şehnâme tarzında nazma
geçirilmesiyle meydana getirilmiştir. Şehzade Bayezid isyanının bastırılması, Malta,
Sakız ve Sigetvar seferleriyle Kanuni’nin ölümü ve yerine geçen II. Selim’in cülusunu
konu alan bu eser 1578’de tamamlanmıştır. Eserin III. Murad Kütüphanesi için hazırla-
nan bir nüshası şimdi Dublin Chester Beatty Kütüphanesi nr. 413’te kayıtlıdır.
2. Selim Hannâme: II. Selim döneminde meydana gelen Bağdat olayları, İran
elçisinin cülus tebriki için gelmesi, Edirne Selimiye Camii ile Çekmece Köprüsü’nün
inşası, Yemen, Kıbrıs ve Tunus seferleri, II. Selim’in ölümü ve III. Murad’ın cülusu
gibi olayları anlatan eser, 12 Ocak 1581 (6 Zilhicce 988)’de tamamlanmıştır. Eserin
144 Babinger, OTYE, s. 98; Kütükoğlu, Vekayi‘nüvis Makaleler, s. 9.

145 Kütükoğlu, Vekayi‘nüvis Makaleler, s. 9-15; Babinger, OTYE, s. 181-184; B. Kütükoğlu, “Lokmân
b. Hüseyin”, DİA, XXVII, 208-209; Zeynep Tarım Ertuğ, “Hünernâme”, DİA, XVIII, 484-485;
Bayrak, OTY, s. 141; Afyoncu, OTAR, s. 17-18.
TSMK’de biri Revan Köşkü nr. 1537’de, diğeri ise III. Ahmed nr. 3595’te olmak üzere
iki nüshası bulunmaktadır.
3. Şehinşahnâme: İki cilt olarak telif edilen eserin ilk cildi III. Murad’a tahsis
edilmiş olup, Kasım 1581 (Şevval 989)’de tamamlanmıştır. 1574-1580 yılları arasındaki
olayları anlatan eser, Alâaddin b. Hüseyin Şirvanî hattıyla süslenmiş olup elli sekiz min-
yatür ihtiva eder. Koca Sinan Paşa’nın İran seferi, Şehzade Mehmed’in sünnet düğünü,
Ferhat Paşa’nın Revan seferi, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın İran’daki mücadelesi ve
veziriazamlığı ile ilgili gelişmeleri konu alan ikinci cilt ise Kasım 1592’de yazılmış
olup, doksan beş minyatür içerir. III. Murad ile ilgili olanın bir nüshası İÜK, FY, nr.
1404’te, ikinci cilt ile ilgili olanın bir nüshası ise TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 200’dedir.
4. Hünernâme: Lokman’ın şehnâme tarzı dışında kaleme aldığı ve vekayinâme
özelliği taşıyan eserlerinden biri olan Hünernâme, Ârifî Fethullah Çelebi’nin başlattığı
ve halefi Şirvanlı Eflatun’un ancak üç faslını yazabildiği müsveddenin, Lokman tarafın-
dan tamamlanmasıyla meydana gelmiştir.
5. Zübdetü’t-tevârih: Tomar-ı Hümâyun, Mücmelü’t-tomar olarak da bilinen bu eser
de bir vekayinâme özelliği taşımaktadır. Kısa bir dünya tarihi, yaratılış, peygamberler ta-
rihi konularından sonra Osmanlı tarihini konu alan Zübdetü’t-tevârih, III. Murad’ın tahta
geçmesi üzerine şehzadelerin boğdurulup defnedilmesi olayı ile son bulur. Lokman’ın ön-
ceki şehnâmecilerden devralıp tamamladığı bu eserin birçok nüshası bulunmaktadır.
7. Kıyafetü’l-insâniyye fî Şemâ’ili’l-Osmâniyye: III. Murad’a kadarki Osmanlı pa-
dişahlarının vasıfları, dış görünüşlerinin özellikleri ve beden alâmetleri hakkında bilgi
veren eser 1588’de yazılmıştır. On iki padişaha ait minyatürlerin de yer aldığı eserin
1987’de tıpkıbasımı yapılmıştır.146
8. Oğuznâme: Osman Gazi dönemine kadar gelen eser, bir Selçuklu tarihi özetidir.
1599-1600’de hazırlanan eserin Yazıcızade Ali’nin İbn-i Bibi tercümesini esas almış
olması muhtemeldir. Önce 1854’te J. W. Lagos tarafından Latinceye çevrilerek aslı ile
birlikte basılan, sonra 1986’da Harun Güngör tarafından yeniden neşredilen (TDA, sayı
44, s. 91-103) eserin tek nüshası Viyana’dadır.
4. TALİKİZADE MEHMED SUBHİ EFENDİ (1606).147

Aslen Denizli ya da Aydınlı olan Talikizade Mehmed Subhi Efendi’nin
doğum tarihi, çocukluk ve gençlik yılları ile aldığı eğitim hakkında pek bilgi
bulunmamaktadır. Tanınmış bir ulema ailesi olan Fenarizadelere mensup oldu-
146 Seyyid el-Aşuri el-Urmevi Lokman b. Seyyid Hüseyin, Kıyafetü’l-insaniyye fi Şemaili’l-Osmâniye,
çev. Süheyla Artemel, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme
Vakfı, İstanbul 1987. Yine eserin bir diğer baskısı için bk. Seyyid el-Aşuri el-Urmevi Lokman b.
Seyyid Hüseyin, Kıyafetü’l-insaniyye fi Şemaili’l-Osmâniye = Human physiognomy or the featu-
res of the Ottomans, çev. Mustafa Çolak, Fuat Yavuz, Ayhan Özyurt; İngilizce çeviri: Engin Işıksal,
proje danışmanı Ertuğrul Zekai Ökte, yapım: Tülay Duran, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon
Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1998.
147 Babinger, OTYE, s. 184-185; Taliki-zade Mehmed Subhi Efendi’nin Eğri Seferi Şehnâmesi, haz.
Vahid Çabuk YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1986, s. 2-84; Talikizade Mehmed Sub-
hi Tebriziyye, haz. Bülent Özkuzugüdenli, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
2005, s. 1-6.
ğu düşünülen müellif, birçok görevde bulunduktan sonra 1585’te Özdemiroğlu

Osman Paşa’nın sefer kâtipliğine atanır. Sefer sırasında Tebriz Fetihnâmesi’ni
hazırlayan müellif sefer dönüşünde ise Gürcistan Seferi Tarihçesi ile Tebriziy-
ye148 adlı eserlerini yazar. 28 Ağustos 1591’de atandığı şehnâmecilik görevi
sırasında yazdığı Şehnâme’sini 1594’te padişaha takdim eder. 1598’de ise Eğri
Seferi Şehnâmesi’ni kaleme alır. 1606’da vefat eden müellifin yukarıda sayılan
eserlerinden başka Firâsetnâme ve Yanık Seferi Şehnâmesi adlı eserleri de bu-
lunmaktadır.
Eserleri:
1. Eğri Seferi Şehnâmesi: Eğri kalesinin fethi ile Haçova meydan muharebesini konu
alan eserin bilinen tek nüshası TSMK, Hazine Kitaplığı nr. 1609’dadır. Eser 1986 yılın-
da Vahid Çabuk tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır.149
2. Firasetnâme: 1574 yılında yazılan eserde insan tabiatı ele alınmış olup, iklimin
insanın dış özellikleri üzerindeki etkilerinden bahsedilmiştir. Manisa’da yazılan eserin
III. Murad’ın cülusu esnasında kendisine takdim edilmiş olması muhtemeldir. Eserin
bilinen tek nüshası Paris Bibliothèque Nationale, Suppl. Turc. nr. 1055’tedir.
3. Gürcistan (Revan) Seferi Tarihçesi: Osmanlı-Safevi savaşlarını ve Özdemiroğ-
lu Osman Paşa’nın Gürcistan seferini konu alan eser otuz üç yapraktan oluşmaktadır.
Eserin bilinen tek nüshası TSMK, Revan Köşkü, nr. 1300’dedir.
4. Tebriziyye: Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Tebriz şehrini fethini ve bu süreçte
meydana gelen Osmanlı-Safevi mücadelelerini konu alan eser, 2004’te Bülent Özkuzu-
güdenli tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
5. Şehnâme: Mensur bir şehnâme olan eser Osmanlı padişahlarının ayrı ayrı on
yedi özelliğini (hassa) konu almıştır. Fatih Sultan Mehmed, Sultan II. Bayezid ve Yavuz
Sultan Selim’e ve bu dönemde yaşamış olan şehzadelere yer veren beşinci hassa, padişah-
ların şairlik yönlerini ve yazdıkları şiirler hakkında örnekler vermekte olup, bu husustaki
tek eser olma özelliğine sahiptir. Birer nüshası TSMK ile Viyana Millî Kütüphanesi’nde
bulunan eserin beşinci rüknü üzerinde bir doktora tezi hazırlanmıştır.150
6. Yanık Seferi Şehnâmesi: Eser 1593’te, Sinan Paşa’nın serdarlığında çıkılan Ya-
nık seferini konu almaktadır. III. Murad’ın daha sefer bitmeden ölmesi üzerine müellif
eserini III. Mehmed’e takdim eder. Tek nüshası olan eser Türk ve İslam Eserleri Müzesi
Kütüphanesi, nr. 1965’tedir. Bu eser üzerinde doktora tezi yapılmıştır.151
148 Eser hakkında bk. Talikizade Mehmed Subhi Tebriziyye, haz. Bülent Özkuzugüdenli, YYLT, MÜ
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005.
149 Eser hakkında hazırlanmış olan bir doktora tezi için bk. Taliki-zade Mehmed Subhi Efendi’nin Eğri
Seferi Şehnâmesi, haz. Vahid Çabuk YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1986.
150 Şehnâmeci Taliki Zade’ye Göre Osmanlı Padişahlarının Şairlikleri-Taliki-zade Şehnâmesi (V.
Hassa)’nın Edisyon Kritiği, haz. Saadet Şanlı, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989.
151 Talikizade Mehmed Efendi, Şehnâme-i Hümayun: A History of the Ottoman Campaign into Hun-
gary: 1593-94, çev. Christine Woodhead, Islamkundliche Unterschungen, Band 82, Klaus Schwarz
Verlag, Berlin 1983.
5. GANİZADE MEHMED NADİRÎ (ö. 1627).152

Resmî bir şehnâmeci olmamasına rağmen Ganizade Mehmed Nadirî, II.
Osman’ın emriyle şehnâme yazmış bir tarihçidir. Doğum tarihi kesin olarak
bilinmemekle birlikte 1572 yılı olması muhtemeldir. Aslen Bolulu olan Ganizade
ilmiye muhitinde yetiştiği gibi ailesinin içinde bulunduğu Nakşibendi çevrelerin-
den tasavvuf terbiyesini de alır. Sağlam bir medrese eğitimi aldıktan sonra Hoca
Sadeddin Efendi’ye mülazım olan Ganizade kırk akça ile İstanbul’da Papasoğlu
Medresesi’nde başladığı öğretim hayatını çeşitli medreselerde müderris olarak
sürdürdü. Sahn-ı Seman, ardından Süleymaniye medreselerinde görev yaptık-
tan sonra 1602’de tayin edildiği Selânik kadılığıyla ilmiye sınıfından ayrılarak
kadılık mesleğine geçer. Sırasıyla Kahire, Edirne, İstanbul, Galata kadılıkları,
Anadolu kazaskerliği, Rumeli kazaskerliği görevlerinde bulunan müellif Şubat
1627’de İstanbul’da vefat eder. Fatih’te evinin yakınında bulunan Âbid Çelebi
Mescidi haziresine defnedilir.
Eserleri:
1. Şehnâme: I. Ahmed’in son dönemiyle II. Osman döneminde (1618-1622) meydana
gelen önemli olayları konu alan eser, özellikle II. Osman’ın tahta çıkışından başlayarak
İran savaşları, padişahın bizzat katıldığı Hotin seferi, bu seferden dönüşünde dünyaya
gelen oğlu için yapılan şenlikler gibi konulara dair bir sanatkâr gözlemine dayalı bil-
gileri içermektedir. II. Osman’ın emriyle yazılan eser 1956 beyitlik bir mesnevi olup,
bir tahmid ile başlamakta, münacat ve naatın ardından uzun bir miraciye bölümü gel-
mektedir. Dört halifenin methine ayrılan bir manzumeden sonra II. Osman methiyesi
ve eserin telif sebebi bölümü yer alır. Farsça başlıklar altında işlenen esas konuların
bulunduğu bölümlerden sonra mesnevi, şairin kendi eserlerinden de bahseden hatime
kısmı ile sona ermektedir. İÜK’de iki (TY, nr. 3635, 4098) ve Köprülü Kütüphanesi
(Hacı Ahmed Paşa, nr. 280)’nde bir nüshası bulunan eser üzerinde, müellifin divanı ile
birlikte 1985’te doktora tezi153 ve 1993’te ise yüksek lisans tezi154 hazırlanmıştır.
2. Divan: İstanbul kütüphanelerinde birçok nüshası bulunan eser bir mensur mu-
kaddimeden sonra bir miraciye, bir naat, otuz yedi kaside, bir terciibend, dört müseddes,
üç tahmis, yüz yirmi bir gazel, dokuz tarih, yirmi bir kıta ve otuz iki rubaiden müteşek-
kildir. Eser üzerinde doktora çalışması yaptığı belirtilen Külekçi, şairin hayatı ve eserleri
hakkında bir girişle şiirlerinden yaptığı seçmeleri 1989’da yayımlamıştır.155
3. Münşeat: Ganizade’nin çeşitli konulardaki mensur yazılarından oluşan eserin
İÜK’de üç nüshası (TY, nr. 1526, 3700, 4097) bulunmaktadır.
152 Babinger, OTYE, s. 186-187; Mustafa Uzun, “Ganîzade Mehmed Nâdirî”, DİA, XIII, 355-356.
153 Gani-zade Nadiri Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri, Divanı ve Şeh-nâmesinin Tenkidli Metni, haz.
Numan Külekçi, YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1985.
154 Gânî-zâde Mehmed Nâdirî’nin Şehnâme-i Nâdirî’si, haz. Dündar Alikılıç, YYLT, MÜ Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1993.
155 Gani-zade Nadiri Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri, Divanı ve Şeh-nâmesinin Tenkidli Metni, haz.
Numan Külekçi, YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1985; Numan
Külekçi, Gânîzâde Nâdirî ve Divanından Seçmeler, Kültür Bakanlığı, Ankara 1989.
4. er-Risâletü’l-kalemiyye: Bazı divan nüshalarıyla mecmualar içinde rastlanan bu

Arapça risalenin birçok kütüphanede nüshaları bulunmaktadır.
5. Tefsir-i Beyzavî Haşiyesi: Müellifin Bakara suresinin ortalarına kadar yazdığı
haşiye ve çeşitli surelere yaptığı talikatla, aynı konuda babasının yazdıklarından oluşan
eser, padişahın kütüphanesine konulmak üzere elli cüz hâlinde yazılmıştır. Çeşitli adlar-
la anılan eserin müellif hattı nüshası İSK (Fatih, nr. 564)’dedir.
6. HASAN HÜKMÎ.156
Görevden alınan Talikizade’nin yerine atanan ve on yıl kadar bu görevde
kalmasına rağmen herhangi bir eser ortaya koyamayan Hasan Hükmî’den sonra
yeni bir şehnâmeci tayin edilmemiştir. Ancak bazı müellifler şehnâme tarzı eser-
ler yazmaya devam etmişlerdir. Bunların başlıcaları şunlardır:
7. ESİRÎ.157
Kanuni devrinde yaşayan ve saraya mensup olan Esirî, yazdığı Şehnâme’sinde,
Kayı boyunun Horasan’dan Anadolu’ya gelişlerini, Ertuğrul ve oğlu Osman Gazi’nin
gazalarını manzum olarak anlatmıştır. Osmanlı Beyliği’nin kuruluşu hakkında farklı
bilgiler veren bu eser yarım kalmış olup, Bursa’nın fethiyle bitmektedir. Eserin bili-
nen nüshası Manisa Kütüphanesi (Muradiye derlemesi, nr. 2729)’ndedir.
8. MAHREMÎ (ö. 1535).158

Asıl adı Ahmed olan Mahremî’nin Galata’ya bağlı Tatavla (Kurtuluş)’da
doğmuş olması muhtemeldir. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra Galata’da
yirmi yıla yakın naiplik ve kâtiplik görevlerinde bulunur. Görev münasebetiyle
gittiği Selânik’ten 1533’te dönerken yolda esir düşer. Kendisini ve ailesini kurtar-
mak için gereken fidyeyi temin etmek için geldiği İstanbul’da vefat eder. Yazarın
en meşhur eseri şehnâmesidir.
Eserleri:
1. Şehnâme: 12.280 beyitlik üç bölümden oluşan eserin ilk bölümü II. Bayezid’in seferlerin-
den bahseder. Tek nüshası TTK Kütüphanesi’nde olan (nr. Y-I/I) eserin başı ve sonu eksiktir.
İkinci bölüm I. Selim ve özellikle İran ve Mısır seferleri, üçüncü bölüm ise I. Süleyman’ın
saltanatının ilk yıllarındaki gelişmelerle Rodos ve Belgrat’ın fetihlerinden bahsetmektedir.
İkinci ve üçüncü bölümü oluşturan yazmanın bilinen tek nüshası TSMK (Revan Köşkü, nr.
1287)’dedir. Şehnâme’nin ikinci kısmı üzerinde 1993’te doktora tezi yapılmıştır159.
2. Diğer eserleri: Müellifin Şehnâme’si dışında Şütürnâme, Mecma‘u’l-letâyif,
Tarabü’l-mecâlis ve Basitnâme gibi mensur-manzum karışımı eserleri de bulunmaktadır.
156 Babinger, OTYE, s. 185-186; Afyoncu, OTAR, s. 19.
157 İsmet Parmaksızoğlu, “Yeni Bir Şehnâme”, Belleten, XLVI/182 (1982), 319-320; Afyoncu, OTAR,
s. 20.
158 Babinger, OTYE, s. 72; Hatice Aynur, “Mahremî”, DİA, XXVII, 390-391.
159 Mahremî ve Şeh-nâmesi, I. Kısım, Yavuz Sultan Selim Dönemi: İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin (2
cilt), haz. Hatice Aynur, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993.
9. GUBÂRİ (ö. 1566).160

Akşehir doğumlu olan Gubâri burada başladığı eğitimini İstanbul’da de-
vam ettirdi. Tahsilini tamamladıktan sonra bir süre medreselerde müderrislik ya-
pan Gubâri, 1534’teki Irak seferinde ordu kâtipliği görevinde bulundu. Dönüşte
resmî görevinden ayrılıp Nakşibendilik tarikatına intisap etti. 1537’de hac için
gittiği Hicaz’da uzun bir süre kaldı. Daha sonra Nişancı Ramazan Çelebizade
Mehmed Çelebi’nin aracılığıyla surre emini olarak atandı. 1546’da Mekke’den
döndükten sonra Kütahya’da bulunan Şehzade Bayezid’in hizmetine girdi.
Sonra onun oğlu Orhan Çelebi’ye hoca oldu. Buradaki hizmetlerinden dolayı
Kanuni’nin takdirini kazandı. Ancak daha sonra vuku bulan şehzadeler arasın-
daki mücadele sebebiyle başı derde girdi. 1562’de Mahmil kadılığı göreviyle
gönderildiği Mekke’de yaşamaya başlayan Gubâri 1566’da burada vefat eder.
Tezkirecilerin usta bir şair olduğunu belirttikleri Gubâri birçok eser telif etmiştir.
Bunların başlıcaları şunlardır:
Eserleri:
1. Şâhnâme: Kanuni’nin isteği üzerine 1551’de Farsça manzum olarak kaleme alınan
eser Süleymannâme diye de bilinir. I. Selim’in İran ve Mısır seferleriyle I. Süleyman’ın
saltanatının ilk yıllarındaki olayları konu alan ve onu öven birçok şiiri içeren eser
Firdevsi’nin Şehnâme’sine nazire kabul edilir. İSK (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 764)’de
bir nüshası olan eserin kısmen eksik olan bir nüshası da Manisa İl Halk Kütüphanesi
(Muradiye, nr. 1346)’ndedir.
2. Kâbenâme: 1556’da Mekke’de tamamlanan eser Osmanlılar ve özellikle de I.
Selim’in Haremeyn’de yaptırdığı tamirat ve hayratı konu almaktadır. Türkçe olan eser
ayrıca hac ibadeti ile Harem-i Şerif’in kutsiyetinden de bahseder. Bir nüshası Hacı Se-
lim Ağa Kütüphanesi (Kemankeş Emir Hoca, nr. 223)’nde bulunan eserin eksik bir nüs-
hası ise Manisa İl Halk Kütüphanesi (Çaşnigir, nr. 4952)’ndedir.
3. Şebistan-ı Hayâl: İranlı Şair Fettahi’nin aynı adı taşıyan eserine nazire olan ve
1562’de tamamlanan bu Farsça eser tasavvufi aşktan bahseder. Eserin İstanbul Süleyma-
niye (Hacı Mahmud Efendi, nr. 3830) ve Manisa (Muradiye, nr. 2715) kütüphanelerinde
birer nüshası mevcuttur.
4. Yusuf u Züleyha: Türkçe kaleme alınan ve 1567’de tamamlanan eseri müellif,
Kur’an’daki Yusuf suresine sadık kalarak yazdığını söyler. Molla Cami ile Hamdî’nin
aynı adı taşıyan eserlerine nazire olan bu eser II. Selim’e ithaf edilmiştir. Eserin bilinen
tek nüshası Manisa İl Halk Kütüphanesi’ndedir (nr. 1215/5).
5. Menâsık-ı Hac: 1679’da istinsah edilen ve bir nüshası TSMK (Hazine, nr.
146)’de bulunan eser manzumdur.
6. Mesahatnâme: Türkçe mensur bir risaledir. Mekke’deki bazı eserlerin inşa tari-
hi ile mimari ölçülerinden bahseder. Eserin bir nüshası İSK (Ayasofya, nr. 3989)’dedir.
160 Babinger, OTYE, s. 103-104; Ali Alparslan, “Gubarî Abdurrahman”, DİA, XIV, 167-169.
10. ŞEMSİ AHMED PAŞA (ö. 1580).161

İsfendiyaroğullarından olan Şemsi Ahmed Paşa Bolu’da doğdu. Ağabeyi
Mustafa ile birlikte Enderun’da yetişen Şemsi Ahmed’in Osmanlılarda tespit edi-
lebilen ilk görevi dergâh-ı âlî müteferrikalığıdır. İyi bir avcı olan Şemsi Ahmed
zamanla ava düşkün olan I. Süleyman’ın yakın çevresine dâhil olur. Birçok gö-
revden sonra 1555’te Şam, sonra Rumeli eyaleti ve 1562’de ise Anadolu beyler-
beylikleri görevlerinde de bulundu.
1564’te Rumeli beylerbeyliğine atanan Şemsi Ahmed Sigetvar seferine bu
sıfatla katıldı. 1569’da emekliye ayrıldıktan sonra II. Selim’e musahip oldu ve
padişahın ölümüne kadar yanında kaldı. Sokullu Mehmed Paşa’ya muhalif olan
grubun en etkin isimlerinden biri idi. III. Murad’ın da musahipliğini yapar. 5 Mart
1580’de ölen Şemsi Ahmed Paşa, Üsküdar’daki camiinin türbesine defnedilir.
Eserleri:
Devlet adamlığı yanı sıra divan sahibi bir şair olan Şemsi Ahmed Paşa Türkçe, Arapça ve
Farsça şiirler yazmıştır. Arapça-Türkçe lügat olan Cevâhirü’l-kelimât (İSK, Reşid Efendi, nr.
954/2), Farsça-Türkçe manzum lügat olan Tuhfe (Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi, nr.
3140), ölümden sonraki hayatı konu alan manzum İtikadnâme-i Şemsi Paşa (İSK, Laleli, nr.
1980/3), bazı ilmihal bilgileri içeren manzum Vikaye Tercümesi (İSK, Laleli, nr. 1980/4) gibi
eserleri bulunmaktadır.
Müellifin asıl meşhur eseri Şehnâme-i Sultan Murad adlı 2.398 beyitlik eseridir.
Dört halife dönemi ile başlayan ve çeşitli İslam devletlerinden bahseden eser daha sonra
Osmanlı tarihini konu alır. I. Süleyman dönemine oldukça geniş yer verilen eserin 289
beyitlik kısmı da III. Murad dönemine ayrılmıştır. Bu bölümde, Osmanlı-Safevi ilişki-
leri, Kafkasya’daki fetihler ve Sokullu Mehmed Paşa’nın öldürülmesi gibi konuları ele
alan eser 2003’te yayımlanmıştır.162 Eserin III. Murad devri ise yazılamamıştır.163
11. NİSARÎ.164
III. Mehmed’in Eğri zaferini konu alan bu şehnâmenin bir nüshası TSMK,
Hazire, nr. 1609’dadır.
C. SELİMNÂME YAZARLARI
Adından da anlaşılacağı üzere Selimnâme, Sultan I. Selim ile Sultan II.

Selim’in hayat ve saltanatını konu alan monografik eserlerdir. Konu itibariyle
birbirlerine büyük ölçüde benzeyen, yazılış şekillerine göre nazım veya nesir ve-
161 Babinger, OTYE, s. 116-118; Erhan Afyoncu, “Şemsi Ahmed Paşa”, DİA, XXXVIII, 527-529.
162 Şemsi Ahmed Paşa, Şeh-nâme-i Sultân Murâd, haz. Günay Kut-Nimet Bayraktar, Harvard 2003.
yahut nazım-nesir karışık (İdris’in) olarak Türkçe, Farsça ve Arapça yazılmış-

lardır. Kapsam olarak I. Selim’in tüm saltanat dönemini konu alanlar (İdris ve
Nişancı’nın eserleri gibi), II. Bayezid’in saltanatının sonundan Yavuz’un hüküm-
dar olmasına kadar olan dönemi konu alanlar (İshak’ın eseri gibi) ve bir başka
Selimnâme’nin devamı niteliğinde olanlar (İshak’ın devamı olan Sücûdî’nin eseri
gibi)165 şeklinde değişiklik göstermektedir. Selimnâmelerin bir kısmı I. Selim dö-
neminde yazılırken, önemli bir kısmının da padişahın ölümünden sonra yazılmış
olması zamanla âdeta bir Yavuz mythos’unun ortaya çıktığını göstermektedir.166
İshak Çelebi, Keşfî, İdris-i Bitlisî, Celalzade Mustafa Çelebi, Muhyî Çelebi,
Şükrî-i Bitlisî, Sücûdî, Sa‘d bin Abdülmüteal, Kebir, Ali b. Muhammed, Ali Şirî,
Adai-yi Şirazî, Hoca Sadeddin, Kazasker, Vusûlî Çelebi ve Çerkezler Kâtibi Yusuf,
başlıca Selimnâme müellifleridir. Kemalpaşazade de, I. Selim adına bir de Selimnâme
kaleme almıştır. Her ne kadar Selimnâme ile IX. Defter arasında bazı farklılıklar
mevcutsa da birbirine çok benzerler.167 I. Selim adına çok sayıda Selimnâme yazıldı-
ğı hâlde II. Selim adına sadece bir Selimnâme mevcuttur.
1. İDRİS-İ BİTLİSÎ, Selim Şahnâme.

Selim Şahnâme: Müellifin şahitlik ettiği bir dönemi anlatan eser, devrinin birinci el kay-
naklarındandır. Müellif, önceki padişahlardan daha faziletli olduğunu belirttiği I. Selim
adına bu eserini yazar. Selim’in çocukluğundan ölümüne kadar bütün hayatını konu
alan eserde olaylar önce mensur sonra da manzum olarak yazılmıştır. Müellifin ölümü
üzerine müsvedde hâlinde kalan eser, 1567’de oğlu Ebulfazl tarafından bazı eklemeler
de yapılarak tamamlanmıştır.168 Bir nüshası TSMK (Revan Köşkü, nr. 1540)’de bulunan
eser üzerinde doktora tezi yapılmıştır.169
2. İSHAK ÇELEBİ (ö. 1537), Selimnâme.170

Kılıç ustası İbrahim Efendi’nin oğlu olması sebebiyle Kılıçzade olarak da anı-
lan İshak Çelebi’nin Üsküp’te, 1464-1465’te doğduğu tahmin edilmektedir. Burada
165 Ahmet Uğur, “Selimnâmler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı XXII (1978), s.
367-368; Uğur Akbulut, Osmanlı Tarih Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, YDT, Atatürk Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2006, s. 68.
166 Özcan, “Osmanlı Tarihçiliği ve Tarih Kaynakları”, s. 2.
167 Daha fazla bilgi için bk. Ş. Tekindağ, “Selimnâmeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 1 (İstanbul
1970), s. 207 vdd.
168 Abdülkadir Özcan, “Ebü’l-fazl Mehmed Efendi”, DİA, X, 356-357; Erhan Afyoncu, OTAR, 4.
baskı, İstanbul 2012, s. 31.
169 İdris-i Bidlisi Selim Şah-nâme: İnceleme-Metin-Çeviri, haz. Hicabi Kırlangıç, YDT, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995. Eser, 2001 yılında yayımlanmıştır (İdris-i
Bidlisi, Selim Şah-nâme, haz. Hicabi Kırlangıç, Ankara 2001). Yine bu esere dayanılarak yapılan
bir yüksek lisans tezi için bk. Bahattin Yalçın Hatunoğlu, İdris-i Bitlisi Selim-nâmesinde Doğu
Anadolu’nun Fethi, YYLT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1998.
170 Babinger, OTYE, s. 60; Hamdi Savaş, “İshak Çelebi, Kılıçzâde”, DİA, XXII, 528-529; Afyoncu,
OTAR, 4. baskı, s. 31.
başladığı eğitimini Edirne’de tamamlar. Sırasıyla Serez, Edirne’deki İbrahim Paşa,

Üsküp’teki İshak Paşa, Bursa’daki Kaplıca, İznik’teki Orhan Gazi, İstanbul’daki
Sahn-ı Seman medreselerinde ve Edirne Darülhadisinde müderrislik yapar. 1536’da
kadı olarak atandığı Şam’da bir yıl sonra vefat eder. I. Selim ve Kanuni’nin takdiri-
ni kazanmış olan İshak Çelebi, devrinin önde gelen ve divanı olan şairlerden biridir.
Selimnâme (İshaknâme): Ağır bir dili olan eser dönemi için inşa geleneğinin güzel ör-
neklerinden biri olarak kabul edilmektedir. 1509’daki İstanbul depremi ile başlayan
eser, II. Bayezid’in şehzadeleri arasındaki rekabet, Şahkulu isyanı, Sultan Bayezid’in
ölümü, I. Selim’in tahta çıkışı ile devam eder ve Selim’e karşı 1512’de çıkarılan Şeh-
zade Ahmed isyanının bastırılmasıyla son bulur. Yer yer ayet, hadis, dua, darbımesel ve
şiirlerle süslenen eser devri için birinci el kaynak olup, sonraki tarihçilerin (mesela Hoca
Sadeddin) istifade ettiği bir eserdir. Yurt içi ve yurt dışında birçok nüshası bulunan eser
üzerinde 1985’te doktora,171 1998’de ise yüksek lisans tezi172 yapılmıştır.
3. KEŞFÎ, Selimnâme.173
Amasya valisi sekbanbaşı Hızır Ağa’nın oğlu olan Keşfî’nin doğum tari-
hi bilinmemektedir. Meşhur tuğraî Tacizade ve Sadi Çelebilerin yanında yetişen
Keşfî, Trabzon’da bulunan Şehzade Selim’in hizmetine girer ve padişah olması
üzerine onun divan kâtibi olur. İran ve Mısır seferlerinde serkâtip olarak görev
yapar. 1519’da Anadolu defterdarı ve iki sene sonra da emekli olan Keşfî, 1525’te
İstanbul’da vefat eder.
Selimnâme: II. Bayezid’in Şehzade Selim’i veliaht tayin etmesi ile I. Selim’in vefatına ka-
dar yaşanan gelişmeleri anlatan eserde, Yavuz’un tahta çıkışı, İran seferi, Mısır seferi, Ce-
lali isyanı, Rodos’a sefer hazırlığı ve Süleyman’ın tahta çıkışı başlıca ele alınan konulardır.
Dili ağır olan eser, genel olarak mensur olmakla birlikte yer yer ayet ve şiirlerle süslenmiş-
tir. Müellifin ölümünden dört sene önce tamamladığı ve günümüze bir nüshası ulaşan (İSK,
Esad Efendi, nr. 2147) eser 1988’de ve 1993’te yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
4. ŞÜKRÎ-İ BİTLİSÎ (ö. 1531), Selimnâme.174

Bitlis’te doğan Şükrî-i Bitlisî, ilk tahsilini Gilan ve Herat’ta yapar. Bitlis
hâkimi Şeref Han’ın hizmetine girer ve daha sonra da Bitlis’te emirlik yapar.
171 Hamdi Savaş, İshak Çelebi ve Selim-nâmesi, YDT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Kayseri 1985.
172 Burhan Keskin, Selimnâme (İshak bin İbrahim), YYLT, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, İzmir 1998.
173 Babinger, OTYE, s. 57-58; Şefâettin Severcan, Keşfî’nin Selimnâmesi, YYLT, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1988; Abdurrahman Sağırlı, Keşfî Mehmed Çelebi Selim-nâme
veya Bağ-i Firdevs-i Guzât ve Ravza-i Ehl-i Cihâd, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
1993, s. III-IV.
174 Babinger, OTYE, s. 58-59; Abdülkadir Özcan, “Şükrî-i Bitlisî”, DİA, XLIX, 254-256; Yıldıray Öz-
bek, “Şükrî-i Bitlisî Selimnâmesi Minyatürleri”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 17 (2004),
s.151-193; Afyoncu, OTAR, 4. baskı, s. 32.
Tahta çıkan I. Selim’e sunduğu kaside ile hem caize alır hem de Diyarbakır yö-
resinde zeamet tasarruf etme hakkı kazanır. İran, Mısır, Belgrat ve Rodos se-
ferlerine katılır; çeşitli yerlerde kadılık ve müderrislik yapar. Verdiği bilgilerden
çok yönlü bir entelektüel olduğu anlaşılan müellifin İstanbul’da 1531’de öldüğü
tahmin edilmektedir.
Selimnâme (Selimnâme, Fütûhât-ı Selimiye, Fütûhât-ı Selim Han): Mesnevi tarzında
Türkçe kaleme alınan ve 5.829 beyitten oluşan eser, müellifin bir ara hizmetinde bu-
lunduğu Şehsüvaroğlu Ali Bey’in teşvikiyle yazılmıştır. Kanuni Sultan Süleyman’ın
övgüsüyle başlayan eser, Şehzade Selim’in Gürcistan’a yaptığı seferler, kardeşler ara-
sındaki taht mücadelesi, İran ve Mısır seferleri gibi konular hakkında orijinal bilgiler ve-
rir. Bazı nüshaları 1521’deki Canbirdi isyanının bastırılması, bazı nüshaları ise 1523’e
kadar gelen eserini, müellif gözlemlerine ve duyduklarına dayanarak yazmıştır. 1530’da
Kanuni’ye takdim edilen eser başta Gelibolulu Mustafa Âlî ve Hoca Sadeddin olmak
üzere birçok tarihçi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. 1938’de doktora tezi ola-
rak175 hazırlanan eser, 1995’te176 yayımlanmıştır. Ayrıca, eserin dil özellikleri hakkında
üç nüshaya dayanılarak yüksek lisans tezi yapılmıştır.177
5. ÇERKEZLER KÂTİBİ YUSUF, Selimnâme.178

Hakkında pek bilgi bulunmayan müellif, eserini 1620’de yazdığına göre,
16. yüzyılın ikinci yarısında doğmuş olmalıdır.
Selimnâme: Şükrî-i Bitlisî’nin manzum Selimnâme’sinin nesre çevrilmiş ve kısmen de
özetlenmiş hâlidir. Ancak yazar esere, İbn-i Zünbül’ün Vâkı‘atu Sultan Selim ve es-
Sultan Kansu el-Gavrî179 adlı eserinden yaptığı alıntılarla 1632’ye kadar Mısır’a bey-
lerbeyi olanlara dair bilgiyi de eklemiştir. Dört nüshası bulunan eserin iki nüshası İSK
(Esad Efendi, nr. 2146, 2148), biri Topkapı Sarayı, Hazine (nr. 1422) ve birisi de Viyana
Millî Kütüphanesi’ndedir (nr. 1008). Eser, 1997’de yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır.
6. ADAİ-Yİ ŞİRAZÎ, Selimnâme.180

16. yüzyıl İran şairlerinden olan Adai’nin ne zaman ve nerede doğdu-
ğu, çocukluğu ve gençliği hakkında bilgi bulunmuyor. İran’dan ayrılıp önce
Hindistan’a, sonra Mekke’ye gider ve daha sonra da Anadolu’ya gelir. Eserini
175 Alfons Leopold Steidl, Die Wiener Handschrift des Selimî-nâme, Wien 1938.
176 Şükrî-i Bitlisî, Selîm-nâme, haz. Ahmet Uğur, Mustafa Çuhadar ve Ahmet Gül, İstanbul 1995.
177 Mustafa Argunşah, Şükrî’nin Selimnâmesi ve Eserdeki Doğu Türkçesi Unsurları, YYLT, MÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1986; Şükrî-i Bitlisî Selîm-nâme, haz. Mustafa Argunşah, Kayseri 1997.
178 Çerkezler Kâtibi Yusuf’un Selimnâmesinin Mukayeseli Metin Tenkidi ve Değerlendirmesi, haz.
Mehmet Doğan, YYLT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1997.
179 Bu eser hakkında yapılan bir yüksek lisans tezi için bk. İbn-i Zünbül’ün ‘Vâkı‘atu Sultân Selîm ve
es-Sultân Kansu el-Gavrî’ Adlı Eserinin Tahlil ve Değerlendirilmesi, YYLT, haz. Eman Hayajneh,
Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2005.
180 Eser, 2007’de TTK tarafından yayımlanmıştır (Ada’î-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi (İnceleme, Metin,
Çeviri), haz. Abdüsselam Bilgen, Ankara 2007).
Yavuz Sultan Selim’e takdim eden müellif, Kanuni’nin saltanatının ilk yıllarında
İstanbul’da vebadan ölür.
Selim-nâme: Şâhnâme-i Selim Hanî adıyla da anılan eser manzum ve Farsça olup,
Selimnâme formundaki eserlerin genel çerçevesine uygun olarak yazılmıştır. Yavuz’un
Trabzon valiliğiyle başlayan eser, onun, babasına ve kardeşlerine karşı giriştiği taht mü-
cadeleleri, tahta geçişi, Anadolu’daki Kızılbaşların tahrikiyle çıkartılan ayaklanmaları
bastırışı ile İran ve Mısır seferleri hakkında ayrıntılı bilgi vermekte olup 1520’deki ölü-
müyle son bulmaktadır. Akıcı bir üslupla kaleme alınmış olan eserin bölümleri arasın-
daki bağlantı genellikle iki üç cümleden oluşan başlıklarla sağlanmıştır. İki nüshası da
İÜ Yazma Eserler Kütüphanesi (FY, nr. 51 ve 835)’nde bulunan eser, doktora tezi olarak
çalışılmıştır.181
7. SA‘D BİN ABDÜLMÜTEAL, Selimnâme.182

Kanuni devrinde yaşamış olan müellifin şahsiyeti ve hayatı hakkında yeterli
bilgi bulunmamaktadır.
Selimnâme: 1511-1524 yılları arasındaki dönemde meydana gelen olayları konu almak-
tadır. II. Bayezid hakkında verdiği kısa bir bilgi ile başlayan eser, bu padişahın şeh-
zadeleri arasındaki taht mücadeleleri hakkında orijinal bilgiler vermektedir. Celalzade
Selimnâmesi ile İbn-i Kemal’in VIII. ve IX. deftelerindeki bilgilerle büyük benzerlik
gösteren eser üzerinde yüksek lisans tezi yapılmıştır.183
8. CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ, Selimnâme.

Selimnâme: Müellif, Meâsir-i Selim Hanî olarak da bilinen eserini Tabakatü’l-memâlik’i
bitirdikten sonra yazmıştır. Eser, diğer Selimnâmeler gibi Selim’in şehzadeliği, kardeş-
ler arasındaki taht kavgaları ve Selim’in hükümdarlık döneminde meydana gelen olay-
ları konu almaktadır. Kendisinden önceki Selimnâme yazarlarının olayların içyüzüne
vâkıf olmadıklarını, yanlış rivayetlere ve uydurma haberlere dayanarak eserlerini kale-
me aldıklarını, oysa kendisinin mevkiinden dolayı olaylarla ilgili doğru bilgilere sahip
olduğunu iddia eden müellif, Sultan Selim’in âdeta savunucusu konumundadır. Eserin,
Selim’in cülusuna kadar olan kısmı 1975’te doktora tezi olarak hazırlanırken,184 hem
çeviriyazı hem de sadeleştirilmiş hâli ise 1990’da yayımlanmıştır.185
181 Ada’î-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi (Araştırma, Metin, Çeviri), haz. Abdüsselam Bilgen, Ankara Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1987.
182 Babinger, OTYE, s. 67-68; Ada’î-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi, haz. Abdüsselam Bilgen, s. 11-12.
183 Ali Kökoğlu, Kemal Paşazâde’nin Selîmnâmesi, YYLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kayseri 1994 (Her ne kadar tezin konusunu teşkil eden Selimnâme Kemalpaşazade’ye
atfedilmişse de, gerçekte Sa‘d b. Abdülmüteal’e ait olması kuvvetle muhtemeldir. Bk. Afyoncu,
OTAR, 4. baskı, s. 33).
184 Celia J. Kerslake, A Critical Edition and Translation of the Introductory Sections and the first
Thirteen Chapters of the Selimnâme of Celâlzâde Mustafa Çelebi, YDT, Oxford University, 1975.
185 Celalzade Mustafa Çelebi, Selimnâme, haz. Mustafa Çuhadar, Ahmet Uğur, Ankara 1990. Eser,
1997’de bu sefer MEB tarafından yayımlanmıştır.
9. SÜCÛDÎ, Selimnâme.186
Başta doğum tarihi olmak üzere ailesi, çocukluğu, eğitimi hakkında yeterli
bilgiye sahip olmadığımız Sücûdî’nin Kalkandelenli veya Priştineli olduğu ri-
vayet edilir. Devlet hizmetine giren Sücûdî, Veziriazam Piri Mehmed Paşa’ya
divan kâtibi, I. Selim’in son zamanlarında ise silahtar kâtibi olur. I. Selim’in İran
ve Mısır seferlerine katılan müellif, I. Süleyman’ın saltanatının ilk yıllarında hac
için gittiği Mekke’de vefat eder.
Selimnâme: Sultan I. Selim’in tahta geçmesi, İran seferi, Kemah kalesinin fethi, doğu
ve güneye sefer teşebbüsleri, Mısır seferi gibi konular hakkında malumat veren eser
mensur olup ayet, hadis, atasözü ve şiirlerle süslenmiştir. Anlatılan olaylar daha çok mü-
ellifin gözlemlediği olaylar olması sebebiyle eser birinci el kaynak değerindedir. Özel-
likle Osmanlı ordusunun Çaldıran’da kullandığı silahlara dair verdiği bilgiler önemlidir.
Bir nüshası TSMK (Revan, nr. 1284/1), bir nüshası Viyana (Flügel, II, 15, nr. 992) ve
bir nüshası ise Paris (Bibliothèque Nationale, Suppl. Turc, nr. 1166)’te bulunan eser
1988’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
10. ALİ ŞİRÎ, Selimnâme (Târih-i Feth-i Mısr).187

Adı Ali, mahlası Şirî olan müellifin Hersekzade Ahmed Paşa’nın oğlu oldu-
ğu rivayet edilmektedir. Girdiği devlet hizmetinde sancak beyliğine kadar yüksel-
miş olan müellif, Kanuni devrinde Mısır sancak beyliği yaptığı esnada vefat eder.
Selimnâme (Târih-i Feth-i Mısr): Manzum olan eser her ne kadar Târih-i Feth-i Mısr
adını taşımakta ise de, içeriği bakımından bir Selimnâme formundadır. Sultan II.
Bayezid’in son zamanlarında ortaya çıkan taht kavgaları, Şahkulu isyanı ile I. Selim
devrindeki Çaldıran Savaşı, Kemah’ın fethi, Dulkadiroğlu Alaüddevle’nin mağlup edil-
mesi, Mısır seferi, Selim’in vefatı ve yerine I. Süleyman’ın tahta geçmesi gibi konular
hakkında bilgi vermesi onun bir Selimnâme olduğunu teyit etmektedir. TSMK (Emanet,
nr. 1433/11, 218b-267b)’de bir nüshası bulunan eser üzerinde bitirme tezi yapılmıştır.188
11. MUHYÎ ÇELEBİ, Selimnâme.189

Hayatı ve kişiliği hakkında bilgi bulunmayan Muhyî Çelebi, orijinal bir Selimnâme ka-
leme almıştır. Birçok arkaik Türkçe kelime kullanmış olmakla dikkat çeken müellif ese-
rine II. Bayezid’in şehzadeleri arasında cereyan eden iktidar kavgaları ile başlar. Çaldı-
ran Savaşı hakkında verdiği bilgiler oldukça ayrıntılı ve orijinaldir. Ayrıca savaşta şehit
düşen Rumeli beylerbeyi Hasan Paşa ve Malkoçoğlu Tur Ali, Dulkadiroğlu Alaüddevle
ile yapılan savaş hakkında verdiği ayrıntı da burada zikredilmeye değer. Yine Tebriz’de
yapılan sürgünler hakkında verdiği bilgi de oldukça kıymetlidir.
186 Babinger, OTYE, s. 61-62; Sücûdî’nin Selimnâmesi, haz. İbrahim Hakkı Çuhadar, YYLT, Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1988.
187 Ada’î-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi (Araştırma, Metin, Çeviri), s. 13; Afyoncu, OTAR, 4. baskı, s. 33-34.
188 Server Kılınç, Şirî, Târih-i Feth-i Mısır, mezuniyet tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1973.
189 Ada’î-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi (Araştırma, Metin, Çeviri), s. 9-10.
12. HOCA SADEDDİN, Selimnâme.190

Hayatı hakkında yukarıda bilgi verdiğimiz Hoca Sadeddin, devrin siyasi hayatı üze-
rinde etkili olmuş önemli bir ilim adamıdır. Yazdığı Tâcü’t-tevârih dışında onun bir de
Selimnâme’si bulunmaktadır. Bu eserin kaynağı, I. Selim’e altı yıl has nedimlik yapan
babası Hasan Can’dır. Görevi süresince şahit olduğu ve duyduklarından hatırından ka-
lanları bir araya getiren Hoca Sadeddin on bir hikâyeden müteşekkil Selimnâme’sini
yazdı. Bu eserdeki hikâyeler, müellifin Tâcü’t-tevârih’indekilerle uygunluk gösterir.
Tarihî bir eserden ziyade, Selim’in hayatı ve saltanatıyla ilgili menkıbe, hikâye ve anek-
totları içeren bir eserdir.
13. KADIZADE, Selimnâme.191

Asıl adı Abdülkadir b. Üveys b. Muhammed Latifî olan Kadızade’nin haya-
tına dair yeterli bilgi yoktur. Eserinden padişahın hizmetine girdiği, Mısır seferi-
ne iştirak ettiği, sefer sırasında Divân-ı Âlî’de bazı önemsiz görevlerde bulundu-
ğu anlaşılmaktadır.
Gazâvât-ı Sultan Selim olarak da bilinen Selimnâme’sini Seyyid Emir Sadreddin
Muhammed’in teşvikiyle Farsça ve mensur olarak yazmıştır. Eser başından sonuna ka-
dar bütün ayrıntılarıyla Mısır seferini konu almaktadır. Eserde, Şah İsmail’in üzerine
hareket niyetiyle Edirne’den ayrılan ordunun, sonradan Arap diyarına yönelmesinin se-
bepleri, Çerkezlerin kısa tarihi, fetih sonrası Kahire’den yapılan sürgünler, İbn-i Hannaş
ve Harfuş’un öldürülmesi gibi konulara dair orijinal bilgiler verilmektedir.
14. VUSÛLÎ ÇELEBİ (ö. 1590), Selimnâme.192

II. Selim adına bir Selimnâme yazan Kazasker Vusûlî Mehmed Çele-
bi, 1524’te İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mehmed Çelebi’dir. Selimnâme’sinde
‘Vusûlî’ mahlasını kullanır. Şuara tezkirelerinde de bu şekilde geçer. Ayrıca
Molla Çelebi veya Molla Çelebi Efendi diye de zikredilir. II. Selim’in musahi-
besi Hubbî Hanım’ın damadı olduğu için Hubbî Mollası olarak bilinir. Babası
II. Selim’in şehzadeliği sırasında kapıcıbaşısı olan Abdullah Ağa’dır. Medrese
tahsilinden sonra Şehzade Selim’in himayesine girdi ve onun yanında bulundu.
Selim’in de desteğiyle önce Bursa Emir Sultan, sonra da Molla Yegan Medrese-
si müderrisliklerine atandı. 1558-1559 İstanbul’da Eski İbrahim Paşa Medrese-
si’ndeki görevinden ayrılıp kadılığa geçti. Konya ve Kütahya’da kadılık yaptı.
II. Selim’in padişah olması üzerine, 1566’da Bursa kadısı oldu. Altı ay sonra da
İstanbul kadılığına getirildi (Haziran 1567). Ardından 1568 Aralığında Anadolu
190 Ahmet Uğur, “Hoca Sa‘deddin Efendi’nin Selim-nâmesi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, IV (1980) 225-240.
191 Ada’î-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi (Araştırma, Metin, Çeviri), s. 17-18.
192 Hayatı ve eseri için bk. Necdet Öztürk, “Kazasker Vusulî Mehmed Çelebi ve Selim-nâmesi”, TDA,
sayı 50 (Ekim 1987), 9-108. Yine bk. Babinger, OTYE, s. 127-128.
kazaskerliğine tayin edildi ve iki sene kadar bu görevde kaldı. Ancak hakkındaki
şikâyet üzerine azledildi. Yapılan tahkikat sonucu suçsuz olduğu anlaşılınca ikin-
ci kez İstanbul kadısı oldu (Mayıs 1571). Üç yılı aşkın bir süre kaldığı bu görev-
den Şubat 1575’te emekliliğe sevkedildi. Fakat beş yıl sonra üçüncü kez İstanbul
kadılığına atandı (1580 Haziran). Azlinin ardından Nisan 1587’de dördüncü defa
aynı kadılığa getirildi. 1589 Martında azledildi ve kısa bir süre sonra vefat etti
(Mayıs 1590). Türbesi Eyüb’tedir. Oğulları İbrahim Efendi ile Şemseddin Efendi
de müderrislik ve kadılık görevlerinde bulunmuşlardır.
Sosyal konulara kayıtsız kalmayan şair Vusûlî çeşitli hayır kurumları yap-
tırmıştır. Bunlar arasında Tophane semtinde deniz kenarında bir cami ile bir ha-
mam; Parmakkapı’da bir mescit ve bir mektep bulunmaktadır. Mimar Sinan’ın
eseri olan onun bu camii, Osmanlı cami mimarisinin güzel örneklerinden biridir.
Günümüzde Fındıklı Camii olarak bilinen cami bakımlı olup ibadete açıktır.
Selimnâme: 16. yüzyılın ünlü şairleri arasında yer alan Vusûlî Çelebi daha ziyade hamisi
Sultan II. Selim adına kaleme aldığı bu eseriyle tanınır. Eserde II. Selim’in şehzadelik
yıllarından itibaren faaliyetleri, tahta çıkışı, döneminin önemli siyasi olayları anlatılır.
Selim’in methi ile başlayan giriş kısmından sonra, önce onun vasıfları, ardından da san-
cağa çıkışı, Konya ve Manisa’ya gidişi, babası Kanuni’nin seferlerine katılışı, Şehzade
Mustafa’nın idamı, kardeşi Bayezid ile taht için mücadelesi, padişah oluşu, döneminde-
ki Yemen, Kıbrıs, Tunus seferleri anlatılır ve eser III. Murad’ın tahta çıkışıyla sona erer.
Manzum ve mensur olarak külfetli/ağır bir dille kaleme alınan Selimnâme çoğu Farsça
birçok şiirle de süslemiştir. II. Selim’in özellikle şehzadelik dönemiyle ilgili verdiği
bilgiler son derece kıymetlidir. Eser, Necdet Öztürk tarafından iki nüshasına dayanılarak
yayımlanmıştır. Ayrıca Vusûlî’nin bir divanı olduğu da kaynaklarda belirtilir. Risâle-i
Cündiye adlı küçük bir risâlesi de vardır (İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 229).
D. SÜLEYMANNÂME YAZARLARI
Selimnâme geleneğinin bir devamı olan Süleymannâmeler Kanuni Sultan

Süleyman’ın hayat ve saltanatını konu alan eserlerdir. Bunların bir kısmı padişa-
hın tahta çıkışından, bir kısmı da babası Selim’in ölümünden itibaren başlar ve
Kanuni’nin seferlerinden biriyle biter. Kanuni’nin saltanatını bütünüyle anlatan
bir Süleymannâme mevcut değildir. En kapsamlı Süleymannâme olarak bilinen
Celalzade Mustafa’nın Tabakātü’l-memâlik’i bile ancak 1554’e kadar gelmekte-
dir.193 Bunun muhtemel sebeplerinden biri, adı geçen padişahın neredeyse yarım
asır gibi uzun bir dönem hükümdarlık yapmış olmasıdır.
Büyük çoğunluğu Türkçe olarak kaleme alınmış olmakla birlikte Farsça
ve Arapça kaleme alınan Süleymannâmeler de vardır. Nazım, mensur ve nazım-
193 Özcan, “Osmanlı Tarihçiliği ve Tarih Kaynakları”, s. 3.
mensur karışımı yazılmış olan Süleymannâmeler, anlattıkları olay veya dönemle-

rin birinci el kaynakları değerindedir. Ancak müelliflerinin büyük çoğunluğunun
devlet hizmetinde bulunmaları dolayısıyla söz konusu eserlerin resmî görüşü yan-
sıttıkları göz ardı edilmemelidir.194 Başlıca Süleymannâme yazarları şunlardır:
1. BOSTAN ÇELEBİ (ö. 1569), Süleymannâme.195

Tireli olan Bostan Çelebi (Bostanzade Mustafa Efendi) 1498’de doğdu. İlme
merakı olan yazar, medrese eğitimini aldıktan sonra 1519’da Kemalpaşazade’nin
öğrencisi olur. Sırasıyla Bursa Molla Yegan Medresesi’nde (1529) müderrislik,
değişik yerlerde kadılık, Tire Molla Arab Medresesi’nde müderrislik, Anadolu
kazaskerliği (1547), Rumeli kazaskerliği (1547) yapan müellif 1569’da vefat
eder. Cenaze namazını Ebussuud Efendi’nin kıldırdığı Bostan Çelebi, Emir Bu-
hari Zaviyesi’nin haziresine defnedilir. Dinî konularda birkaç eser telif etmiş olan
müellifin konumuzla ilgili eseri Süleymannâme’sidir.
Süleymannâme: Yurt içi ve yurt dışında birçok nüshası bulunan eser, Kanuni’nin tahta
çıkmasından 1536 yılına kadar olan olayları anlatmaktadır. Eser mensur olmakla bir-
likte bazen anlatılan olayları özetleyen şiirlere de yer verilmiştir. Olayların anlatımında
sebep-sonuç ilişkisine önem verilen eserde Canbirdi Gazali isyanı, Ungurus (Macaris-
tan), Belgrat, Rodos seferleri ile Mısır’da meydana gelen olaylar, Budin’in fethi, Dul-
kadirli isyanından bahsedimekte, Âzerbaycan ve Irak seferleri ile sona ermektedir. Eser,
1952’de doktora tezi olarak hazırlanmıştır.196
2. CELALZADE SALİH (ö. 1565), Süleymannâme.197

Celalzade Mustafa Çelebi’nin kardeşi olan Celalzade Salih, babasının kadı-
lık yaptığı Vulçitrin’de 1495’te doğdu. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra
devrin büyük âlim ve devlet adamları olan Kemalpaşazade ile Hayreddin Efendi
ve meşhur hattat Şeyh Hamdullah’dan ders alır. Önceleri İstanbul ve Edirne’de
müderrislik yapan yazar, daha sonra 1544-1550 yılları arasında Halep, Kahire ve
Şam’da kadılık yapar. İstanbul’a döndükten sonra Eyüp Medresesi’ne müderris
olur. Eserlerini bu görevi esnasında yazan müellif 1565’te vefat eder ve Eyüp’te
ağabeyinin yaptırdığı Nişanca Camii haziresine defnedilir. Birçok tercüme ve
194 Şerafettin Severcan, “Süleymannâmeler”, Osmanlı-Bilim, VIII, 301-317; Abdurrahman Sağırlı,
“Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 124-127.
195 Hüseyin Gazi Yurdaydın, “Ferdî’nin Süleymân-nâmesi’nin Yeni Bir Nüshası”, AÜDTCFD, VIII/1-
2 (Ankara 1950), 201-223; Hüseyin Gazi Yurdaydın, “Bostan’ın Süleymân-nâmesi (Ferdî’ye At-
fedilen Eser)”, Belleten, XIX/74 (1955), 137-202; Nezihi Aykut, “Bostan Çelebi”, DİA, VI, 308;
Şerafettin Severcan, “Süleymannâmeler”, Osmanlı-Bilim, Ankara 1999, VIII, 306-307; Afyoncu,
OTAR, 4. baskı, s. 36-37; A. Sağırlı, “Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 125.
196 Hüseyin Gazi Yurdaydın, Bostan’ın Süleymân-nâmesi (Ferdî’ye Atfedilen Eserin İlk Şekli), YDT,
AÜDTCF, Ankara 1952.
197 Babinger, OTYE, s. 111-113; Hüseyin Gazi Yurdaydın, “Celâl-zâde Salih’in Süleymân-nâmesi”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV (1966), 1-12; Şerafettin Severcan, “Süleymannâmeler”,
s. 308.
şerh eseri ile divanı bulunan müellifin konumuzla ilgili Târih-i Sultan Süleyman
(Süleymannâme) ve Târih-i Mısr-ı Cedid adlı iki eseri de bulunmaktadır.
Târih-i Sultan Süleyman (Süleymannâme): Türkçe kaleme alınan eserin bilinen tek
nüshası Leipzig Şehir Kütüphanesi’ndedir. 1520-1528 yılları arasındaki olaylardan
Kanuni’nin tahta çıkışı, Canbirdi Gazali olayı, Belgrat ve Rodos seferleri ile Mısır’da
meydana gelen olaylar, Mohaç seferi, Türkmenlerin isyanı gibi konuların anlatıldığı
eser, Kanuni’nin Vize civarındaki av sahnesinin tasviriyle bitmektedir. Eser, 2008’de
doktora tezi olarak hazırlanmıştır.198
Târih-i Mısr-ı Cedid: Süleymannâme olmamakla birlikte, müellifin tarihle ilgili
eseri olması sebebiyle bilgi vermeyi uygun gördük. Tevhit, naat, ashab-ı kiram menâkıbı
ve padişaha dua ile başlayan eser iki bölümden oluşmaktadır. Eserin birinci bölümünde
Mısır’ın güzellikleri, tılsımları, Nuh tufanından önceki ve sonraki hükümdarları, Çerkez
Memlükleri gibi Mısır’ın Osmanlılar tarafından fethinden (1517) önceki durumu; ikinci
bölümü ise Mısır’ın mabet ve diğer tarihî eserleri, define ve hazineleri, Nil’in fazilet-
leri, Kahire’nin kurulması ile Fatımiler öncesi ve Fatımiler dönemindeki imarını konu
almaktadır. İSK (Hâlet Efendi ilave bölümü, nr. 190; Hüsrev Paşa, nr. 354, İzmirli, nr.
458)’de üç nüshası bulunan eser 2002’de yüksek lisans tezi olarak hazırlandığı gibi,199
2011’de de yayımlanmıştır.200
3. MATRAKÇI NASUH (ö. 1564), Süleymannâme (Târih-i Sultan Süleyman).201

Kanuni Sultan Süleyman döneminin meşhur tarihçi, matematikçi, hattat,
silahşör ve ressamı olan Matrakçı Nasuh’un doğum tarihi bilinmemektedir.
Devşirme kökenli olan müellif II. Bayezid döneminde Enderun’da sağlam bir
eğitim alır. 1517’de matematikle ilgili Cemâl el-Küttâb ve Kemal el-Hüssâb’ı,
1520’de Taberî Tarihi’nin tercümesi olan Mecmu‘atü’t-tevârih’i, 1529’da si-
lahşörlükle ilgili Tuhfetü’l-guzât’ı, 1533’te matematikle ilgili ikinci eseri olan
Umdetü’l-hisâb’ı, 1537’de Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süley-
man Han202 adıyla bilinen Mecmû‘-i Menâzil’i, daha sonra bölümler hâlinde
ayrı ayrı adlarla Süleymannâme (Târih-i Sultan Süleyman)’sini yazan müellif
1564’te vefat eder.
Süleymannâme (Târih-i Sultan Süleyman): Matrakçı Nasuh’un bu eseri, farklı adlarla
ayrı ayrı eserlerden meydana gelmektedir. Günümüze intikal eden Süleymannâmeler
dört bölümde ele alınabilir:
198 Seyid Ali Topal, Celalzâde Salih Çelebi’nin Tarih-i Sultan Süleyman İsimli Eseri, YDT, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.
199 Nevzat Erkan, Celalzâde Salih ve Târih-i Mısr-ı Cedîd Adlı Eseri (Edisyon Kritik), YYLT, MÜ Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002.
200 Tuncay Bülbül, Bir Mensûr Hikâye: Târih-i Mısr-ı Cedîd, Ankara 2011.
201 Hüseyin Gazi Yurdaydın, Matrakçı Nasuh, Ankara 1963; aynı yazar, “Matrakçı Nasuh, Hayatı, Eserleri”,
İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, I (1959), 111-122; aynı yazar, “Matrakçı Nasuh’un Süleymânnâmesi”,
V. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1960, s. 374-388; aynı yazar, “Matrakçı Nasuh”, DİA, XXV, 143-146;
Afyoncu, OTAR, 4. baskı, s. 37-38; A. Sağırlı, “Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 125.
202 Nasûhü’s-Silâhî, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn, haz. H. Gazi Yurdaydın, Ankara 1976.
Birinci bölüm: 1537-1538 yıllarında yazılan eser, Kanuni’nin tahta çıkışından

1537’deki Korfu seferine kadar olan on yedi yıllık dönemde meydana gelen olayları
konu almaktadır. Bu kısmın TSMK (Revan, nr. 1286)’de bir nüshası bulunmaktadır.
İkinci bölüm: 1538’deki Karaboğdan seferini konu alır. Bu bölümün bir nüshası
TSMK (Revan, nr. 1284)’de bulunan Selimnâme’nin sonunda yer almaktadır.
Üçüncü bölüm: 1549’daki ikinci İran seferini anlatan bu bölüm müstakil bir eser-
dir. Bir nüshası Marburg Staatsbibliothek (Hs. Oct. 955)’te bulunan eser, aynı dönemi
içine alan dördüncü bölümle ilgili eserden farklı bilgiler vermektedir.
Dördüncü bölüm: Kanuni’nin 1534-1551 yılları arasındaki sekiz yıllık saltanatını
konu almakta olup tek nüshası Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi (nr. 379)’ndir. Avrupalı
devletlerle yapılan yazışmalar, İran Şahı Elkas Mirza’nın Osmanlılara sığınması, Şeh-
zade Mehmed’in ölümü, İran’la yaşanan sınır anlaşmazlıkları gibi konuları ihtiva eden
eserin ilgi çeken konularından biri de 1548’deki İran seferi sırasında Kanuni’nin oğlu
Amasya valisi Bayezid ile Sivas’ta buluşmasıdır. Toplam 188 yaprak olan eser üzerinde
2003’te203 ve 2005’te204 yüksek lisans tezleri hazırlanmıştır.
4. SELMAN, Câmi‘ü’l-cevârih.205
Kimliği hakkında yeterli bilgi bulunmayan müellifin çağdaş şuara tezkire-
lerinde geçen Selman Bursevî olması muhtemeldir. Bursa’da doğduğu tahmin
edilen müellif, İstanbul kadılığından mazul Hasan Çelebi’den mülazemet alır.
Zaman zaman Kanuni’nin meclislerine katılan müellif bir türlü istediği görevlere
atanamaz. Bizzat iştirak ettiği 1548 İran seferinden döndükten sonra Arnavut-
luk’taki Tımoroniç’e kadı olarak atanır. Bu görevi esnasında bir Arnavut tarafın-
dan öldürülen yazarın ölüm tarihi belli değildir.
Câmi‘ü’l-cevârih: İSK (Reşid Efendi, nr. 655) ve İÜK (TY, nr. 3769)’de iki nüshası
bulunan eser, 1548’deki İran seferi sırasında yaşanan gelişmeleri ayrıntılı olarak anlat-
maktadır. Sefere katılan birinin kaleminden çıktığı için birinci el kaynak özelliği taşıyan
eserdeki bilgiler, aynı seferi konu alan diğer eserlerin verdiği bilgilerle uyum göster-
mektedir. Eser, 1995’te yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
5. EYYUBÎ, Menâkıb-ı Sultan Süleyman (Risâle-i Pâdişâhnâme).206

Kanuni dönemi şair ve tarihçilerinden olan Eyyubî’nin hayatına dair bili-
nenler yetersizdir. Kullandığı Eyyubî mahlasına dayanılarak Eyüplü olduğu iddia
edilir. Tuslu Firdevsi’nin Şehnâme’sini tercüme eden müellifin Hâtemnâme adın-
da bir eseri daha bulunmaktadır.
203 Matrakçı Nasuh Süleymânnâme (1a-95b), haz. Sinan Çukuryurt, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırma-
ları Ensititüsü, İstanbul 2003.
204 Matrakçı Nasûh’un Süleymân-nâmesi, haz. Davut Erkan, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Ensi-
titüsü, İstanbul 2005.
205 Selmân, Câmi‘ü’l-cevârih, haz. Nâzım Yılmaz, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Ensititüsü, İs-
tanbul 1995.
206 Şerafettin Severcan, “Süleymannâmeler”, s. 310.
Menâkıb-ı Sultan Süleyman (Risâle-i Pâdişâhnâme): 1.495 beyitten oluşan eser, mesne-
vi tarzında yazılmıştır. Nahçıvan seferine kadar Kanuni dönemi olaylarını konu alan ese-
ri önemli kılan, İstanbul’a getirilen sular ve değişik semtlere yapılan çeşmeler hakkında
bilgi vermesidir. Seferlere özet olarak yer veren müellif eserinin sonunda Kanuni’nin
adaleti, cömertliği ve yaptığı hayrattan bahsetmektedir. Bir nüshası İSK (Esad Efendi,
nr. 2422)’de bulunan eser, 1991’de yayımlanmıştır.207
6. HAKÎ EFENDİ, Süleymannâme.208

Niğde kadısı olduğu dışında müellife dair neredeyse hiç bilgiye sahip deği-
liz. Eserinin konusunu teşkil eden Erivan seferi (1554) sırasında rikâbıhümayunda
bulunduğu anlaşılmaktadır.
Süleymannâme: Manzum olarak kaleme alınan eser yaklaşık 6.000 beyitten oluşmakta-
dır. Kanuni’nin 1554’teki Erivan ve Nahçıvan seferlerinin anlatıldığı eser, çok kısa ve
özet olarak 1520 ile 1554 yılları arasındaki zaferlerden de bahsetmektedir. Sefer öncesi
İran şahı ile yapılan yazışmalar, sefer için yapılan hazırlıklar, verilen görevler, ordunun
hareketi, sefer menzilleri, savaş sahneleri, ordunun Gürcistan’a yönelmesi, Amasya’da
kışlaması, barış antlaşmasının imzalanması gibi konular hakkında ayrıntılı bilgilerin yer
aldığı eser, Kanuni’nin İstanbul’a dönmesiyle son bulur. Seferin birinci el kaynağı olan
bu eserin TSMK (Revan, nr. 1289)’de bir nüshası bulunmaktadır.
7. MAHREMÎ ÇELEBİ (ö. 1535), Süleymannâme (Şâhnâme).209

Galata’ya bağlı Tatavla’da doğan Mahremî Çelebi’nin doğum tarihi bi-
linmemektedir. Galatalı olarak da anılan müellif eğitimini tamamladıktan
sonra Galata kadı naipliğine atanır ve yirmi yıla yakın bu görevde kalır. Daha
sonra atandığı Selânik’ten dönerken ailesi ile birlikte korsanlara esir düşer.
Barbaros Hayreddin Paşa’nın fidyesini ödemesi üzerine kurtulan Mahremî,
temin ettiği fidye ile ailesini de kurtarır. Ancak ailesine kavuşamadan 1535
yılında vefat eder.
Süleymannâme (Şâhnâme): Müellifin, II. Bayezid, Yavuz ve Kanuni dönemlerini konu
alan ve üç bölümden oluşan 12.280 beyitlik Şâhnâme adlı eserinin ikinci bölümünü
oluşturan Süleymannâme’nin bir nüshası TSMK (Revan, nr. 1287)’de bulunmaktadır.
Manzum olarak kaleme alınan eser, 8.945-12.280 beyitleri arasındadır. Kanuni’nin tah-
ta geçişinden Bağdat seferine kadarki dönemde ortaya çıkan olayları anlatan eser, sade
bir Türkçe ile yazılmıştır. Eserde, İstanbul semtlerine dair verilen bilgiler de kayda
değer görünmektedir.
207 Eyyûbî, Menâkıb-ı Sultân Süleymân (Risâle-i Pâdişâh-nâme), Ankara 1991.

208 Severcan, “Süleymannâmeler”, s. 310; A. Sağırlı, “Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 126.
209 H. Aynur, “Mahremî”, DİA, XXVII, 389-390; Severcan, “Süleymannâmeler”, s. 311; A. Sağırlı,
“Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 126.
8. TABİP RAMAZAN, er-Risâle el-Fethiyye er-Rodosiyye es-Süleymâniyye.210

Doğduğu yer, doğum tarihi, çocukluğu ve gençliği hakkında bilgi bulunma-
yan Tabip Ramazan’ın, eserlerinden sarayda uzun müddet tabip olarak çalıştığı
anlaşılmaktadır.
er-Risâle el-Fethiyye es-Süleymâniyye: TSMK (Revan, nr. 1279)’de bir nüshası bulunan
eser mensur olup, bir mukaddime, on fasıl ve bir hatimeden müteşekkildir. Fatih, II. Ba-
yezid ve I. Selim dönemlerini özet olarak veren eser, Kanuni’nin bazı Macar kaleleri ile
Belgrat’ı fethedişini ayrıntılı olarak anlatmaktadır. Arapça olarak 1521’de yazılan eser
üzerinde 1989’da yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.
er-Risâle el-Fethiyye er-Rodosiyye es-Süleymâniyye: Bir nüshası Paris Millî
Kütüphane (Arapça Yazmalar, nr. 1622)’de bulunan eser, 1522’de yazılmıştır. Arap-
ça olarak kaleme alınan eser bir mukaddime, yirmi fasıl ve bir hatimeden oluş-
maktadır. Rodos’un müşkül bir yer olduğu, adaya yapılan seferin sebepleri, sefer
hazırlıkları, ordunun hareketi, sefer menzilleri, kuşatma, kuşatma esnasında yaşa-
nan gelişmeler, kalenin teslim olması, yapılan barış antlaşması, ordunun geri dön-
mesi gibi konuları anlatan müellif, eserini devrin meşhur hattatlarından Şükrullah
Efendi’ye yazdırmıştr. Rodos’un fethi için orijinal bilgi içeren eser doktora tezi
olarak hazırlanmıştır.211
9. MURÂDÎ, Kitâb-ı Feth-i Şikloç ve Estergon ve İstolni-Belgrad.212

Hakkında yeteri kadar bilgi bulunmayan Murâdî, kaynaklarda Seyyid
Murâdî olarak geçmektedir. Eserlerinde verdiği bilgilerden onun Piri Reis’in
Kitâb-ı Bahriyyesi’nin yazımında görev aldığı, hayatının önemli bir kısmını
hemen hemen bütün seferlerine iştirak ettiği Barbaros Hayreddin Paşa’nın
maiyetinde geçirdiği, tarihçesini kaleme aldığı, Kanuni’nin Macaristan sefe-
rine (1541) katıldığı ve daha sonra Rüstem Paşa’nın hizmetine girdiği anla-
şılmaktadır.
Kitâb-ı Feth-i Şikloş ve Estergon ve İstolni-Belgrad: 1542-1543 yıllarında Macaristan’da
cereyan eden olayları konu alan eserin İstanbul (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa,
Tarih, nr. 700), Viyana (Nationalbibliothek, H.O, nr. 47) ve Paris (Bibliothèque, nr. 75)’te
birer nüshası bulunmaktadır. 27 Ağustos 1542’de Erdel kralının Budin ve Peşte’ye yaptığı
asker sevkiyatıyla başlayan eser, ordunun İstanbul’a dönüşüyle sona erer. Giriş bölümün-
de seferin sebepleri üzerinde duran müellif eserinde başlıca ordunun Edirne’den hareketi,
sefer güzergâhı, alınan kaleler ve Belgrat’ın zaptı gibi konular hakkında ayrıntılı bilgi
210 er-Risâle el-Fethiyye er-Rodosiyye es-Süleymâniyye, haz. Necati Avcı, YYLT, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1989.
211 er-Risâle el-Fethiyye er-Rodosiyye es-Süleymâniyye, haz. Necati Avcı, YDT, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1993.
212 Hüseyin Gazi Yurdaydın, “Muradî ve Eserleri”, Belleten, XXVII/107 (1963), 453-466; Abdülkadir
Özcan, “Muradî”, DİA, XXXI, 193-194.
vermektedir. Yanlışlıkla Sinan Çavuş’a atfedilen eser önce 1987’de,213 daha sonra 1998’de
çevri yazı, sadeleştirilmiş hâli ve İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlanır.214
10. SENÂÎ, Süleymannâme (Süleymâniye).215

Kanuni döneminde yaşayan ve hakkında neredeyse hiçbir bilgi bulunmayan
Senâî’nin, manzum bir Selimnâme’si olan adaşı Senaî ile aynı kişi olduğu ileri
sürülmektedir.
Süleymannâme (Süleymâniye, Fütûhât-ı Sultan Süleyman): TSMK (Revan, nr. 1288)’de
bir nüshası bulunan eser, Belgrat’ın fethinden Karaboğdan’ın fethine kadar olan olayları
konu almaktadır. 4.500 beyitten oluşan eser mesnevi tarzında yazılmıştır.
11. GUBÂRİ ABDURRAHMAN BİN ABDULLAH, Şahnâme (Süley-

mannâme).216
Akşehir’de doğan Gubâri, medrese eğitimini tamamladıktan sonra devrin
tanınmış âlimlerinden Kınalızade Ali, Müslim Çelebi, Şeyh Hamdullah’ın oğlu
Mustafa Dede’den ders alır. Kısa bir süre müderrislik yapan Gubâri, Kanuni’nin
Irakeyn seferine katılır. 1537-1546 yılları arasında Mekke’de dervişane bir hayat
süren müellif bu zaman zarfında surre eminliği görevinde de bulunur. Dönüş-
te hizmetine girdiği Kütahya’daki Şehzade Bayezid’in oğlu Orhan’a hoca olur.
Hamisi Şehzade Bayezid’in idamı üzerine bir süre hapiste kalan Gubâri, ser-
best bırakıldıktan sonra Mahmil kadılığı göreviyle tekrar Mekke’ye gönderilir.
Ömrünün sonuna kadar burada yaşayan müellif, vefatından sonra Mekke’deki
Cennetülmuallâ’da Ebtah mevkiine defnedilir.
Şahnâme (Süleymannâme): Farsça manzum olarak kaleme alınan eser, Yavuz Sultan
Selim’in İran ve Mısır seferleriyle Kanuni’nin saltanatının ilk yıllarına ait olayları
konu almaktadır. Allah’a hamd ile başlayan eser, Hz. Adem’in yaratılışı, Kanuni’nin
övgüsü, I. Selim’in vefatı, Kanuni’nin tahta geçmesi, Şam’daki Canbirdi Gazali isyanı,
Ungurus’un fethi gibi konular hakkında bilgi vermektedir. Kanuni’nin emriyle yazı-
lan eser, özelliklerini taşıdığı Firdevsi’nin Şâhnâmesi’ne nazire olarak kabul edilmiştir.
Eserin bir nüshası İSK (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 764)’de, bir nüshası da Manisa İl Halk
Kütüphanesi (Muradiye, nr. 1346)’nde bulunmaktadır.
213 Nasuh b. Abdullah Matrakçı, Târîh-i Feth-i Şikloş Estergon ve İstol(n)ı Belgrad, haz. Süheyla Arte-
mel, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1987.
214 Sinan Çavuş, Süleymânnâme, History of the Conquest of Şikloş, Üstürgon and Üstol-Belgrad,
Târîh-i Feth-i Şikloş Estergon ve İstol-Belgrad, haz. Ertuğrul Zekai Öte, Tülay Duran, Tevfik
Temelkuran, Fuat Yavuz, Ayhan Özyurt, Robert Bragner, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon
Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1998.
215 Severcan, “Süleymannâmeler”, s. 311-312; A. Sağırlı, “Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 126.
216 Ali Alparslan, “Gubârî Abdurrahman”, DİA, XIV, 166-168; Gubarî Abdurrahman ve Ka’benâme’si,
haz. Özay Karadağ, YYLT, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas 1999, s.
1-4; Amine Gül, Abdurrahman Gubari’nin Hayatı Eserleri ve Menâsik-i Hâc Adlı Eseri (Edis-
yon Kritik), YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006, s. 1-11; Abdurrahman Sağırlı,
“Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 125.
12. HIZÂNETÜ’L-İNŞÂ.217
Tek nüshası Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi (nr. 909)’nde bulunan eserin müellifi bi-
linmemektedir. Kanuni’nin tahta geçmesi ile başlayan eser 1527’de Kalender isyanının
bastırılmasıyla sona erer. Yirmi yedi başlıktan oluşan eser Canbirdi Gazali isyanı, Belg-
rat ve Rodos seferleri, Şehsüvaroğlu Ali’nin katledilmesi, Mohaç zaferi ve Anadolu’da
çıkan isyanların bastırılması gibi olaylar hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Ağır bir
dille kaleme alınmış olan eser 1991’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
13. KARAÇELEBİZADE ABDÜLAZİZ EFENDİ, Süleymannâme.218

Hayatı hakkında aşağıda bilgi bulacağınız Karaçelebizade Abdülaziz Efendi
de bir Süleymannâme yazarıdır.
Süleymannâme: Yurt içi ve yurt dışındaki kütüphanelerde birçok nüshası bulunan eserin
en önemli özelliği Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatını (1520-1566) bütün olarak ele
alan ender, belki de tek Süleymannâme olmasıdır. Dili Türkçe olmakla birlikte zeyl
olarak yazıldığı Tâcü’t-tevârih’in dilinden daha ağırdır. Başlıca Kanuni’nin tahta çık-
ması, Canbirdi Gazali olayı, Belgrat’ın fethi, Rodos’un fethi, Mısır’daki olaylar, Mohaç
zaferi, Anadolu isyanları, Beç seferi, Şehzade Selim’in sünneti, Firenduş olayı; Bağdat,
Boğdan ve İstolni Belgrat’ın fethi, Elkas Mirza olayı, Tımışvar ve bazı kalelerin fethi,
Konya olayı, Sigetvar seferi, Şehzade Mustafa olayı, Kanuni’nin hayratı, veziriazamlar
ve devrin büyük âlimleri gibi konulardan bahseden eser 1248’de yayımlanmıştır.219
Kanuni dönemini ya da döneminin bir kısmını konu alan yukarıdaki
Süleymannâmeler dışında yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerinde gerek müellifi
belli olan gerekse belli olmayan birçok Süleymannâme daha bulunmaktadır.220
E. FETİHNÂME YAZARLARI
Bu kategorideki eserler resmî tarih yazıcılığı dışında kalan, genellikle bir

olayı ayrıntılı olarak ele alan, gazavatnâme, zafernâme, sefernâme veya fetihnâme
gibi adlarla anılan ve kazanılan zaferin bir tür resmî raporu olan221 eserlerdir. Ön-
celikle, değişik adlarla tanınan bu kaynakları fetihnâme olarak ele alacağımızı
belirtelim. Verdikleri ayrıntılar sebebiyle fetihnâmeler, Osmanlı Devleti tarihinin
gereği gibi aydınlatılması hususunda büyük önem taşımaktadır. Tanımdan da an-
217 Hızânetü’l-inşâ, haz. Faris Çerçi, YYLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1991.
218 Severcan, “Süleymannâmeler”, s. 309-310.
219 Karaçelebizade Abdülaziz Efendi, Kitâb-ı Süleymânnâme, tsh. Said Efendi, Bulak Matbaası, Bu-
lak 1248.
220 Süleymannâmelere dair ayrıntılı bilgi için bk. Babinger, OTYE, s. 83-85; Şerafettin Severcan,
“Süleymannâmeler”, s. 315-316.
221 G. L. Lewis, “The Utility Of Ottoman Fethnâmes”, Historians of Middle East, ed. Bernand
Lewis-P. M. Holt, London 1962, s. 192.
laşılacağı üzere fetihnâmeleri iki gruba ayırmak mümkündür: Birinci grubu teşkil
eden fetihnâmeler, fetihten sonra elde edilen zafer ve başarıyı etrafa duyurmak
için, İslam hükümdarları tarafından yabancı hükümdarlarla vali, şehzade gibi yö-
neticilere gönderilen nâme türündeki fetihnâmelerdir. Mesela Timur’un Ankara
Savaşı Fetihnâmesi222 ve Matrakçı Nasuh’un Karaboğdan Fetihnâmesi223 bu tür
fetihnâmelere örnek verilebilir. İkinci grubu teşkil eden fetihnâmeler ise bir za-
feri hikâye eden veya bir kalenin, bir memleketin alınışını tasvir eden zafernâme
mahiyetindeki -bunlara gazanâme de denir- fetihnâmelerdir.224
Osmanlılarda fetihnâmeler Türkçe, Arapça, Farsça, Latince, Uygurca gibi
çeşitli dillerde yazılırdı. Bunun sebebi fetihnâmelerin gönderildiği ülkenin diliyle
yazılması geleneğiydi.225 Mesela İstanbul’un fethini Mısır hükümdarı ve Mekke
Şerifi’ne bildirmek için yazılan fetihnâme Arapça olarak,226 Otlukbeli zaferine
dair Doğu Anadolu halkına gönderilen fetihnâme Uygur harfleriyle yazdırılmış
ve metinde Akkoyunluların kullandığı terimlere yer verilmiştir.227 Buna karşılık,
kazanılan başarı ve zaferin ülke içinde duyurulması için, İstanbul kaymakamı,
beylerbeyi ve öteki görevlilere gönderilen fetihnâmeler Türkçe olarak kaleme
alınırdı.228 Ayrıca zafer müjdelenirken şenliklerin yapılması da istenirdi.229 Me-
sela 1538’da Boğdan’ın fethedilmesi üzerine Amasya sancak beyine gönderilen
Karaboğdan Fetihnâmesi ile şehirde şenliklerin yapılması emredilmiştir.230 Yine
Temmuz 1635’te Revan’ın fethedilmesi üzerine gönderilen fetihnâme ile de Lef-
koşa kadısından Kıbrıs’ta kutlamaların yapılması talep edilmiştir.231
Bir zaferi anlatmak için yazılan fetihnâmelerde olaylar genellikle uzun uza-
dıya anlatılır ve süslü bir üslup kullanılırdı. Bu tür fetihnâmeler başta nişancı ol-
mak üzere devletin resmî görevlileri tarafından kaleme alındığı gibi özel şahıslar
tarafından da yazılabilirdi.232 Mesela, İstanbul’un fethi üzerine Fatih tarafından
Molla Gürani’ye Arapça olarak yazdırılıp Mısır hükümdarı, Mekke Şerifi ve İran
222 İsmail Aka, “Timur’un Ankara Savaşı (1402) Fetihnâmesi”, Belgeler, XI/15 (1981-1986), 5-22.
223 A. Decei, “Un Fetih-nâme-i Karaboğdan (1538) de Nasuh Matrakçı”, 60. Doğum Yılı Münasebe-
tiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ankara 2010, s. 113-116.
224 Sevim Üngün, Vahîd Mahtûmî ve Mora Fetih-nâmesi, s. 101.
225 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988, s. 288.
226 Ahmet Ateş, “İstanbul’un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmed Tarafından Gönderilen Mektuplar ve
Bunlara Gelen Cevablar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IV/7 (1952), 14-50.
227 Reşit Rahmeti Arat, “Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Türkiyat Mecmuası, VI (1939), 285-322.
228 Hasan Aksoy, “Fetihnâme”, DİA, XII, 471.
229 Pakalın, OTDTS, I, 615.
tiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ankara 1953, s. 116
231 M. Akif Erdoğdu, “1635 Tarihli Revan Kalesi Fetihnâmesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV
(1999), 25.
232 Aksoy, “Fetihnâme”, DİA, XII, 471.
Şahı’na gönderilen nâmeler233 resmî; Nişancı Tacizade Cafer tarafından yazılan

Mahrûse-i İstanbul Fetihnâmesi234 ise özel bir fetihnâmedir.235
Bir zaferi anlatan fetihnâmeler, yapılan savaşların tarihçesi hükmünde oldu-
ğundan ve savaştan hemen sonra kaleme alındığından dolayı önemli bilgiler ihtiva
etmektedir. Bu açıdan fetihnâmeler birinci elden kaynaklar olarak kabul edilmek-
tedir.236 Bu tür eserlerde savaşın başından sonuna kadar geçen olayların ayrıntıları
yani savaşı hazırlayan sebepler, sefer için yapılan hazırlıklar, sefere hareket, konak-
lanan yerler ve buraların tasviri, yürüyüş süresi, orduların durumu, harp teknikleri
ve usulleri, savaş anı, gösterilen kahramanlıklar, başarılar, kayıplar, viraneye dönen
yerleşim yerleri, yapılan antlaşmalar, zafer ve geri dönüş gibi konular hakkında
geniş bilgiler verilmektedir.237 Bununla birlikte fetihnâmeler, bilhassa savaşı hazır-
layan sebepler, çarpışmanın cereyan tarzı ve neticeleri hususunda resmî görüşü ak-
settirdiğinden238 bu kaynakların tamamen objektif olduğu söylenemez. Dolayısıyla
ilgili oldukları konular hakkında doğru hükme varabilmek için bunların verdiği
bilginin diğer kaynaklardakilerle karşılaştırılarak kullanılması gerekmektedir.
Yurt içinde ve dışında, fetihnâme türünün çok sayıda nüshası bulunmaktadır.
Mesela, İstanbul yazma eserler kütüphanelerinde bulunan fetihnâmeler büyük bir
yekûn tutmaktadır. Ancak bunların tasnifinde birtakım güçlükler yaşanmaktadır.
Zira bazı eserlerin başlığı, isminin anlamı ve çağrıştırdıklarıyla, muhtevası ara-
sında bir ilgi bulunmamaktadır. Konu ve muhtevalarına göre tasnif yapmaksa
ciddi ve uzun süreli yorucu bir çalışmayı gerektirmektedir.239
15 ve 16. yüzyıl tarihçileri listesinde bulunan ve daha önce hayatı ve eserle-
rinden bahettiğimiz bazı tarihçiler fetihnâme adını taşıyan eserler de yazmışlar-
dır. Başlıca fetihnâme yazarları şunlardır:
233 Ateş, “İstanbul’un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmed Tarafından Gönderilen Mektuplar”, s. 14-
50. Yine Otlukbeli Zaferi münasebetiyle Fatih’in Uygurca yazdırıp Anadolu’daki zümrelere gön-
derdiği (Arat, “Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, s. 285-322) yarlık da resmî fetihnâmeler arasında
zikredilebilir.
234 Bk. Tâcî-zâde Tuğrâyî Cafer Çelebi, Mahrûsa-i İstanbul Fetih-nâmesi (921/1515), Ahmed İhsan
ve Şürekası, İstanbul 1331, s. 1-24.
235 Pakalın, OTDTS, I, 615. Yine Istanbul’un fethi için Edirne kadısına yazılan Türkçe fetihnâme için
bk. Refet Yinanç, “Fatih’in Türkçe İstanbul Fetihnâmesi”, TDA, sayı: 29 (1984), 18-23.
236 Zeki Atçeken, Fetih-nâme-i Rodos, (mezuniyet tezi), İÜ, nr. 4145, İstanbul 1966, s. 1; Türk Dili ve
Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1979, III, 209; Sâlih Hayri, Kırım Zafernâmesi-Hayrâbâd, haz.
Necat Birinci, Ankara 1988, s. 7.
237 Sabit, Zafernâme, haz. Turgut Karacan, Sivas 1991, s. 5.
238 Adnan Sadık Erzi, “Türkiye Kütüphanelerinde Notlar ve Vesikalar”, Belleten, XIV/56 (1950),
612-613.
239 Kütüphanelerde bulunan bazı fetihnâmeler için bk. Hasan Aksoy, “Tarihî Bir Belge ve Türk-
İslam Edebiyatında Bir Tür Olarak Fetihnâmeler”, s. 11-17; Hasan Aksoy, “Türk Edebiyatı’nda
Fetihnâmler”, s. 801-804; Rodos’un Fetih Günlüğü Fetih-nâme-i Cezire-i Rodos (İnceleme-Metin),
haz. Murat Yıldız, İstanbul 2011, s. 17-27.
1. MANEVÎ, Ağrıboz Fetihnâmesi.240

Hakkında yetersiz bilgiye sahip olduğumuz Manevî’nin, Hamidî, Kabulî,
Kâşifî gibi İran’dan gelip de Fatih Sultan Mehmed’in sarayında umduklarından
daha çoğunu bulan ve itibar gören şairlerden biri olduğu tahmin edilmektedir.
Katıldığı sefer için bir fetihnâme yazmış olması, onun Fatih’in yanından hiç ay-
rılmadığını düşündürmektedir.
Ağrıboz Fetihnâmesi: Şairin Fatih’e ithaf ettiği Mahzenü’l-ebrâr adlı eserinin sonun-
da yer alan uzunca manzum bir risaledir. Mesnevi tarzında ve Farsça yazılmış olan
fetihnâme, Ahmet Ateş tarafından neşredilmiştir.
2. KIVÂMÎ, Fetihnâme-i Sultan Mehmed.241

Hayatı ve eseri hakkında yukarıda bk. XV. Yüzyıl Osmanlı Tarihçiliği, C.
Fatih Sultan Mehmed Devri, nr. 7.
3. TACİZADE CAFER ÇELEBİ (ö. 1514), Mahrûse-i İstanbul Fetihnâmesi.242

Amasya’da doğan Cafer Çelebi, Tac Bey’in oğlu ve 1514’te idam edilen
Sadi Çelebi’nin küçük kardeşidir. Şair olan müellif iki kez nişancılık görevinde
bulunur. Çaldıran Savaşı sonrası I. Selim’in isteği üzerine Şah İsmail’in eşi Taclı
Hanım’la evlenen Cafer Çelebi 1515’te yine aynı padişahın gazabına maruz ka-
lınca idam edilir. Kendisinin ve kardeşinin kabirleri İstanbul Balat’tadır.
Nişancı Tacizade Cafer Çelebi’nin adı geçen eseri İstanbul’un fethini konu alan özel
bir fetihnâmedir.243 Bir nüshası İÜK (TY, nr. 2634)’de bulunan244 Mahrûse-i İstanbul
Fetihnâmesi 1331’de yayımlanmıştır.245
4. SAFAYÎ, İnebahtı ve Modon Fetihnâmesi.246

Sinoplu olan müellif İstanbul’da yaşamıştır. İskender Paşa ve Beyoğlu’nda-
ki Mevlevihane şeyhlerinin kâtipliğini yapmış olan müellifin yüz yaşından faz-
la yaşadığı rivayet edilmektedir. II. Bayezid dönemi şairlerinden olan Sinoplu
Safayî, İnebahtı ve Modon seferini247 konu alan eserini manzum olarak yazmıştır.
Müellifin bizzat savaşa katılmış olması, eserdeki bilgileri önemli kılmaktadır.
240 Ahmed Ateş, “Ma’nevî ve Ağrıboz Fetihnâmesi”, Fatih ve İstanbul, I/3-6 (1953-1954), 281-299.
241 Kıvâmî, Fetihnâme-i Sultan Mehmed, haz. Franz Babinger, Ankara 1955, s. 1-322; Kıvâmî,
Fetihnâme-i Sultân Mehmed (İnceleme-Metin), haz. Ruşen Türken (Duman), YYLT, Fırat Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2006, s. 180-411; Fetihnâme-i Kıvâmî, haz. Ceyhun Vedat
Uygur, İstanbul 2007.
243 Pakalın, OTDTS, I, 615. Yine Istanbul’un fethi için Edirne kadısına yazılan Türkçe fetihnâme için
bk. Refet Yinanç, “Fatih’in Türkçe İstanbul Fetihnâmesi”, TDA, sayı 29 (1984), 18-23.
244 Agâh Sırrı Levend, Gazavatnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavâtnâmesi, Ankara 1956, s. 16-17.
245 Tâcî-zâde Tuğrâyî Cafer Çelebi, Mahrûsa-i İstanbul Fetih-nâmesi (921/1515), Ahmed İhsan ve
Şürekası, İstanbul 1331, s. 1-24.
247 Sinoplu Safayî, Fetihnâme-i İnebahtı ve Modon, Revan Köşkü, 1271.
5. KEMALPAŞAZADE, Târih-i Feth-i Kostantiniyye.

Daha önce hayatı ve eserlerinden bahsedilen ünlü tarihçi Kemalpaşazade
aynı zamanda bir fetihnâme yazarıdır.
İstanbul’un fethini konu alan Târih-i Feth-i Kostantiniyye adlı eserinin nüshaları İSK
(Şehit Ali Paşa, nr. 2720/17) ve İstanbul kütüphanelerinde (Tarih Coğrafya Yazmaları
Kataloğu, II) bulunmaktadır.
6. MATRAKÇI NASUH, Karaboğdan Fetihnâmesi.248

Birinci grup fetihnâmelerden olan Karaboğdan Fetihnâmesi, Amasya sancak beyi Balı
Bey ile Amasya kadısına gönderilmiştir. Fetihnâmede Karaboğdan seferinin sebepleri,
yapılan hazırlıklar, ordunun cepheye gidişi ve savaş, alınan yerler, barış ve ordunun
dönüşünden özet olarak bahsedilmektedir. Ekim 1538’de yazılıp, sipahi Mahmud ile
gönderilen bu fetihnâme ile idarecilerden şenlikler yapılması ve âdet olduğu üzere halk-
tan müjdeganî akçasının toplanıp gönderilmesi istenmektedir.
7. CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ, Rodos Fetihnâmesi.

Kanuni’nin 1522’deki Rodos seferi hakkında birkaç müellif fetihnâme yaz-
mıştır. Bunlar arasında en meşhuru Koca Nişancı olarak da bilinen Celalzade
Mustafa Çelebi tarafından telif edilenidir.
Rodos Fetihnâmesi: Sefer için ordu ve donanmanın İstanbul’dan hareket tarihinden,
fetih sonrası dönüşüne kadarki sürede yaşanan olayları konu alan eserin müellifi bizzat
seferde görevli olduğu için, yazdığı olayların büyük çoğunluğuna şahitlik etmiştir.
Eserin iki versiyonu bulunmaktadır. Müellifin hemen fethi müteakip sade ve an-
laşılır bir dille kaleme aldığı fetihnâme birinci versiyonu oluşturmaktadır. Müellifin
Tabakatü’l-memâlik fî derecâti’l-mesâlik adlı eserindeki Rodos fethini konu alan ve
daha sonra müstakil bir eser olarak istinsah edilen kısım ise eserin ikinci versiyonu-
nu teşkil etmektedir. İkinci versiyonu büyük oranda birinci versiyona dayanmakta olup
daha sanatlı ve süslü bir üslupla yazılmıştır. Eserin birinci versiyonunu oluşturan nüs-
haların dördü İÜK (TY, nr. 501, 833, 2599, 2628)’nde, birisi Millet Kütüphanesi (Ali
Emiri, Tarih Kısmı, nr. 289)’nde bulunmakta olup, 1966’da Zeki Atçeken tarafından
mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır.249 Tabakatü’l-memâlik fî derecâti’l-mesâlik’in ilgi-
li kısmından istinsah edilen ve ikinci versiyonu oluşturan nüshaların biri Üsküdar Hacı
Selim Ağa (nr. 757) ve biri de Nuri Osmaniye (nr. 3170) kütüphanelerinde olup Murat
Yıldız tarafından neşredilmiştir.250
tiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ankara 2010, s. 113-116. TSMK, Revan, nr. 1284/2’de kayıtlı eserin
CD’si İSAM’da mevcuttur. (956.0724 MAT.F: Nasuh b. Abdullah Matrakçı Nasuh, Fetihnâme-i
Karaboğdan).
249 Zeki Atçeken, Fetih-nâme-i Rodos, mezuniyet tezi, İÜ, nr. 4145, İstanbul 1966.
250 Rodos’un Fetih Günlüğü: Fetih-nâme-i Cezîre-i Rodos, haz. Murat Yıldız, İstanbul 2011.
8. ZEKERİYYAZADE, Ferah Cerbe Fetihnâmesi.251

Başta adı olmak üzere müellif hakkında bilinenler yetersizdir. Zekeriyya-
zade olarak tanınan ve tersane kâtibi olan müellif, Kaptanıderya Piyale Paşa ile
birlikte sefere katılan görevlilerden biridir. Sefer öncesi olduğu gibi sefer sonra-
sındaki hayatına dair de bilgi yoktur.
Ferah: Müellif, bu adı verdiği eserinde, donanmanın İstanbul’dan hareketiyle başlayan
ve İstanbul’a dönüşüne kadar geçen zaman zarfında duyduğu ve gördüğü bütün gelişme-
leri anlaşılır bir üslupla yazmıştır. Yapmacıksız, canlı ve usta bir kalemden çıktığı anla-
şılan eserde özellikle kuşatma süreci olabildiğince ayrıntılıdır. Bilinen nüshası Selimağa
Kütüphane (nr. 768)’nde olup O. Ş. Gökyay tarafından sadeleştirilerek neşredilmiştir.
9. ŞERİFÎ, Fetihnâme-i Kıbrıs.

Sadrazam Rüstem Paşa’nın imamı Seyyid Mehmed’in oğlu olan Şerifî hak-
kındaki malumat sınırlıdır. Öğrenimini tamamladıktan sonra bir medresede mü-
derrislik ve birçok kazada kadılık yapan müellif, eserini yazdığı sırada, Mısır’ın
Menzele kazasının kadılığından 130 akça ile mazul bulunmaktaydı.
Fetihnâme-i Kıbrıs: İÜK (TY, nr. 3851)’de bir nüshası olan eserin başka bir nüshası bu-
lunmamaktadır. Kıbrıs’ın fethini konu alan mensur-manzum bir eser olan Fetihnâme-i
Kıbrıs’ın mensur parçaları manzum parçalarından daha sanatlıdır. Magosa’nın fethine
değinilmemiş olması, eserin başından sonuna kadar Kıbrıs’ın fethini kapsamadığını
göstermektedir. Eser 1974’te yayımlanmıştır.252
10. PİRÎ, Kıbrıs Fetihnâmesi.253

Kıbrıs’ın fethini konu alan fetihnâmelerden biri de Pirî tarafından kaleme
alınmıştır. Fethiyye-i Berâ-yı Cezîre-i Kıbrıs olarak da bilinen eser giriş, fetih
hazırlıkları, Lefkoşa ve Magosa’nın fethedilmesi, kale komutanı ve adamlarının
cezalandırılması, Kıbrıs Adası’nın özellikleri, adanın fethi için Müslümanların
yaptıkları seferler hakkında bilgi vermektedir. Eserin iki nüshası (TSMK, Revan,
nr. 1294 ve özel bir kütüphanede bulunan nüsha) 1997’de yayımlanmıştır.254
251 Zekeriyyazade, Ferah Cerbe Fetihnâmesi, haz. Orhan Şaik Gökyay, Tercüman 1001 Temel Eser,
Ankara 1980; Zekeriyyazade, Ferah Cerbe Fetihnâmesi, haz. Orhan Şaik Gökyay, Ankara 1988.
252 Özcan Mert, “Şerîfî’nin Fetih-nâme-i Kıbrıs’ı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, IV-V (1974-75), 49-78.
Eser hakkında yapılan diğer çalışmalar için bk. Hilmi Gül, Şerifî, Fetihnâme-i Kıbrıs, mezuniyet
tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1974; Numan Külekçi-Turgut Karabey, “Fetihnâme-i Kıbrıs”,
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 2 (1995), 81-102. Yine bk. Sa-
dık Yazar, “Fetihnâme-i Kıbrıs’ın Müellifi Olan Şerifî Kimdir?”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Edebiyat Dergisi, sayı 18 (2007), 175-192.
253 Nuri Çevikel, “Kıbrıs Fetihnâmleri Hakkında Yeni Bir Gelişme: Avusturya Milli Kütüphanesi (Vi-
yana) Fetihnâmesi”, Üçüncü Uluslar Arası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi (13-17 Kasım 2000),
Gazimağusa 2000, I, 65-86.
254 Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs, haz. Harid Fedai, Lefkoşa 1997.
11. RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞ, Gence Fetihnâmesi.255

Rahimizade, hakkında yeteri kadar bilgi sahibi olamadığımız müelliflerden
biridir. Kütahya alaybeyi Rahimi Bey’in oğlu olduğu, dergâh-ı âlî çavuşu olma-
sı dolayısıyla görevi gereği Bağdat’ta bulunduğu, Harimî mahlasını kullandığı,
1578-1590’deki Osmanlı-İran savaşına katıldığı dışında bilgi bulunmamaktadır.
Eserleri:
Şiirlerinde Harimî mahlasını kullanan müellifin 1577-1590 yılları arasında yaşanan
Osmanlı-İran savaşlarını Zafernâme-i Sultan Murad Han, Gonca-i Bağ-ı Murad ve
Gencîne-i Feth-i Gence adlı üç eserinde ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. Konumuzla il-
gili olanı, müellifin bizzat katıldığı Ferhat Paşa’nın Gence seferini anlatan manzum ese-
ridir. Müellifinin gözlemlerine dayanarak yazdığı eser, gerek 1577-1590 dönemindeki
Osmanlı-Safevi ilişkileri bakımından gerekse Kafkasya tarihi için önemli bir kaynaktır.
TSMK (Revan, nr. 1296) ve İÜK (TY, nr. 2372)’de birer nüshası bulunan eser üzerinde
2006’da yüksek lisans tezi yapılmıştır. Müellifin Zafernâme-i Sultan Murad Han adlı
eseri de 1998’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.256
12. GÜRCÜZADE, Fetihnâme-i Tiflisi.

Tiflis’in fethini konu alan eser, 1975’te Tsisana Abuladze tarafından
yayımlanmıştır.257
255 Rahîmîzâde İbrahim (Harîmî) Çavuş’un Gence Fetihnâmesi Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve
Kritizasyonu, haz. Hasan Dündar YYLT, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Afyon 2006. Müellifin diğer iki eseri için yapılan diğer bir çalışma için bk. Mustafa Karanfil,
Harîmî’nin Zafernâme ve Goncası’na Göre Özdemiroğlu Osman Paşa, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 1998.
256 Zafernâme-i Sultan Murad Han, haz. Çetin Sungur, YYLT, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kırıkkale 1998.
257 Gürcüzade, Fetihnâme-i Tiflis, haz. Tsisana Abuladze, Tiflis 1975.
III. BÖLÜM

- İlimde Kâtip Çelebi Asrı -
A. TARİH YAZARLARI
17. yüzyıl Osmanlı tarihi kaynakları, dil ve üslup özelliği bakımından, 16.
yüzyıl kaynaklarına göre daha ağır olmakla birlikte, 16. yüzyılın üslubunu devam
ettiren tarihçilere de rastlamak mümkündür. 17. yüzyıl kaynaklarını konularına
göre ‘Genel Tarihler’ (Hz. Âdem’den veya Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan
müellifin zamanına kadar), ‘Vekāyinâmeler’ (müellifin sadece kendi devrini an-
lattığı eserler), ‘Hususi Tarihler’ (devrin belirli bir olayı yahut tanınmış birinin
hayatını, icraatını, savaşlarını anlatan veya bir şehrin, kalenin alınması hakkında
yazılan eserler) ve ‘Teşkilata Dair Eserler’ şeklinde ayırmak mümkündür. Ancak
böyle bir tasnif yoluna gitmeyerek, bu yüzyılın tarihçilerini daha önce yaptığımız
gibi müelliflerin ölüm tarihlerine göre ele almayı uygun bulduk. Bu yüzyılın ta-
rihçilerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
1. İYÂNÎ CAFER ÇELEBİ, Cihâdnâme-i Hasan Paşa.258

‘İyânî’ mahlaslı Cafer Çelebi’nin, İbrahim Peçuylu’nun dedesi olduğu iddia
edilmektedir. Yazdığı eserlerde hayatı ve bulunduğu görevler hakkında yeterli
bilgi bulunmamaktadır. Kendisinin sadece Peçuy ve Tımışvar hazinesi defterdar-
lığı yaptığı, uzun süre Peçuy şehrinde kaldığı hakkında bilgi sahibiyiz. Doğum
tarihi bilinmeyen Cafer Çelebi’nin ölüm tarihi de bilinmemektedir.
Eserleri:
Cihâdnâme-i Hasan Paşa, Zübdetü’n-Nesâyih ve Umdetü’t-Tevârih (TSMK, Yeni-
ler kısmı, nr. 1778, 9 yaprak), Nurnâme, Târih-i Cedîd-i Ungurus (İÜ, İbnülemin, nr.
33660) ve Nesâyih-i Mülûk adlı eserleri bulunan müellifin Sultan Ahmed Camii mimarı
olan Mimar Mehmed Ağa ile birlikte Risâle-i Mimâriyye adlı eseri hazırladığı da riva-
yet edilir.259 Müellifin Cihâdnâme-i Hasan Paşa adlı eserinde Kanije kahramanı Hasan
Paşa’nın 1591-1606 yılları arasındaki hayatı ve savaşları anlatılır. Eserin bir yazması
Millet Ktp., Ali Emiri, Tarih kısmı, nr. 190’da bulunmaktadır.260
258 Babinger, OTYE, s. 136-137; Bayrak, OTY, s. 71-72.

259 Tiryaki Hasan Paşa’nın Gazaları ve Kanije Savunması, haz. Vahit Çubuk, İstanbul 1978, s. 9-10.
260 Babinger, OTYE, s. 136-137; İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Kataloğu (TCYK),
İstanbul 1943, s.136); Eser, Vahit Çabuk tarafından sadeleştirilmiş olup, Tercüman 1001 Temel
2. ŞEYHÜLİSLAM MEHMED EFENDİ (ö. 1615), İbtihâcü’t-Tevârih.261

27 Şubat 1568’de Bursa’da doğan Mehmed Efendi III. Murad’ın hocası ta-
rihçi, Şeyhülislam Hoca Sadeddin Efendi’nin oğludur. İlk eğitimini babası ve aile
dostlarından alan müellif, üstün zekâ ve kabiliyeti sayesinde kısa zamanda tah-
silini tamamlar. Babasının nüfuzu sayesinde girdiği ilmiye sınıfında yükselmeye
başlar. Sırasıyla İsmihan (1586), Sahn-ı Seman (1589), Sultan Selim (1591) ve
Süleymaniye (1591) medreselerine müderris olarak atanır. Daha sonra Mekke,
ardından İstanbul (1596) kadısı olan Mehmed Efendi, aynı yıl Damad Efendi
yerine Anadolu kazaskerliğine tayin edilir. Babası ve padişah ile birlikte Eğri
seferine katılan müellif Haziran 1599’da Rumeli kazaskerliğine atanır. İlmiyenin
en üst makamı olan şeyhülislamlığa 2 Ağustos 1601 ve 5 Haziran 1608 tarihle-
rinde olmak üzere iki kez atanan Mehmed Efendi toplam sekiz sene on bir ay on
beş gün bu makamda kalır. 48 yaşında iken İstanbul’da çıkan taun salgınında 2
Temmuz 1615’te vefat eder.
İbtihâcü’t-Tevârih: Kanuni döneminin 33 yılını ayrıntılı olarak ele alan eser, müellifin
babası Hoca Sadeddin’in yazmış olduğu Tâcü’t-tevârih’in zeyli niteliğindedir. Nitekim
müellif eseri, babasının yazmayı çok arzulamasına rağmen yazmaya bir türlü muvaffak
olamadığı Kanuni dönemini yazma isteğini yerine getirmek niyetiyle kaleme aldığını
ifade etmektedir. Eser konu aldığı dönemde meydana gelen olay ve gelişmeler hakkında
ayrıntılı bilgi vermektedir. Eserde, sefer hazırlıkları, seferler boyunca yaşanan gelişme-
ler, seferlerin sonuçları; yapılan düğün, sünnet ve karşılama törenleri gibi olay ve ge-
lişmeler hakkında çağdaş kaynaklara nazaran daha ayrıntılı bilgi edinmek mümkündür.
Üç nüshası bulunan eserin bir nüshası İÜK (TY, nr. 2394)’nde kayıtlı Tâcü’t-tevârih’in
sonunda, bir nüshası Paris Millî Kütüphane (Türkçe yazmalar, nr. 68)’de ve bir nüshası
ise İSK (Hüsrev Paşa kolleksiyonu, nr. 321, 322)’de bulunmaktadır.
3. MUSTAFA SÂFÎ EFENDİ (ö. 1617), Zübdetü’t-tevârih.262

Şiirlerinde ‘Sâfî’ mahlası kullanan Mustafa Efendi, Makedonya’daki Kes-
riye (Kastoria) kasabası yakınlarındaki Hurpişte köyünde doğdu. Tasavvufla ya-
kından ilgilenen Sâfî, Nakşibendiye meşayihinden feyz alır. Eğitimini tamam-
ladıktan sonra bir müddet Bursa’da ikamet eden yazar önce Gemlik’te ardından
İstanbul’daki Cerrah Paşa Camii’nde imamlık yapar. Sesinin güzelliğiyle üne
kavuşan müellif Aralık 1608’de Sultan I. Ahmed’e imam olur. Daha sonra Edirne
kadılığı payesi, Ağustos 1615’te ise Anadolu kazaskerliği payesi verilen Mustafa
Safî Aralık 1616’da vefat eder.
Eser serisinin 129. kitabı olarak neşredilmiştir (Tiryaki Hasan Paşa’nın Gazaları ve Kanije Savun-
ması, haz. Vahit Çubuk, İstanbul 1978).
261 Babinger, OTYE, s.139; Muhittin Kapanşahin, İstem, sayı: 2 (2003), 155-172.
262 Babinger, OTYE, s. 161-162; Kütükoğlu, Vekayi’nüvis Makaleler, s. 17-23.
Zübdetü’t-tevârih: Şair ve tarihçi Mustafa Sâfî’nin konumuz ile ilgili eseri Zübdetü’t-
tevârih’tir. I. Ahmed’in isteğiyle Hoca Sadeddin Efendi’nin Tâcü’t-tevârih’ine ‘zeyl’
olmak üzere kaleme alınan eser, 1603-1615 yılları arasındaki olayları konu almaktadır.
Eserde anlatılan olaylar müellifin ya bizzat şahit oldukları ya da olayın birinci dere-
cedeki muhataplarından dinledikleridir. Zübdetü’t-tevârih’te I. Ahmed’in tahta çıkışı,
kılıç kuşanması, padişahın manevi ve fiziki özellikleri tasvire çalışılmıştır. Müellif, I.
Ahmed’in vasıf ve meziyetlerinden sonra, ecdadı olan Osmanlı hükümdarlarını ve onla-
rın gazalarını özetleyerek, birinci cildi bitirir.
Avusturya ve İran savaşları, Celalilerin ülkedeki tahribatları, İstanbul ve saray
olayları, padişahın Bursa ve Edirne seyahatleri, av partileri, Kâbe’nin tamiri, İran barışı
ve Nasuh Paşa’nın sonu, ikinci cildin başlıca konularını teşkil eder. Eserin ikinci cildi
daha çok sözlü rivayetlere dayanır. Tarihçi, verdiği bilgileri yazılı belgelere dayandır-
maktadır. İkinci cilt bitirilememiştir. Mustafa Sâfî’nin eseri başta Kâtip Çelebi olmak
üzere 17. yüzyıl Osmanlı tarihçileri tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Arapça ve ve
Farsçaya hâkim olan yazarın bu eseri dışında bazı tercüme ve şerhleri de bulunmaktadır.
Nüshaları Beyazıt Devlet (Veliyüddin Efendi, nr. 2428, 2429)’nde, Topkapı Sarayı
Müzesi (Revan, nr. 1304, 1151), Paris Bibliothèque Nationale (Suppl. Turc, nr. 497) ve
Kahire kütüphanelerinde bulunan eser, 1995’te doktora tezi olarak hazırlanmış ve ardın-
dan 2002’de yayımlanmıştır.263
4. AYN ALİ EFENDİ (17. yüzyıl), Risâle-i Kavânîn-i Âl-i Osman ve

Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân.264
17. yüzyıl Osmanlı maliyecilerinden olup I. Ahmed devrinde divan kâtipliği,
Mısır defterdarlığı, defter-i hâkanî emirliği görevlerinde bulunmuştur.
Eser, 1607’de Sadrazam Kuyucu Murad Paşa’nın emriyle yazılmış ve Sultan I. Ahmed’e
takdim edilmiştir. Eserde Osmanlı ülkesindeki sancak beyleri, mirimiran ve tımar def-
terdarlarının kanunlarını ve beylerbeylerinin maiyetlerindeki askerleri bir cetvel şeklin-
de bulmak mümkündür. Eser, 1864’te basılmış olup265 1979’da tıpkıbasımı yapılmış-
tır.266 Eser üzerinde 1997’de yüksek lisans tezi yapılmıştır.267
263 Mustafa Safî’nin Zübdetü’t-tevârihi, I-II, YDT, haz. İbrahim Hakkı Çuhadar, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1995; Mustafa Safî’nin Zübdetü’t-tevârihi, I-II, haz. İbrahim
Hakkı Çuhadar, TTK, Ankara 2003.
265 Müezzinzade Manisalı Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i Âl-i Osman der Hulâsa-i Mezamîn-i Defter-i
Dîvan, İstanbul 1280.
266 Müezzinzade Manisalı Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Âl-i Osman der Hulâsa-i Mezâmin-i Defter-i
Divan, İstanbul 1979, 140 s.
267 A. Seyhan Apaydın, Ayn Ali Efendi’nin “Kavanin-i Âl-i Osman der Hulâsa-i Mezâmin-i Defter-i
Divan”ı, YLLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1993. Eserin Hadiye
Tuncer tarafından 1962 yılında sadeleştirilerek yapılan baskısı birçok hatayı içerdiğinden dola-
yı güvenilir değildir (Müezzinzade Manisalı Ayn Ali Efendi, Osmanlı Devleti Arazi Kanunları:
Kanunnâme-i Âl-i Osman, haz. Hadiye Tuncer, Ankara 1962).
5. RAMAZANZADE MEHMED EFENDİ (ö. 1622), Mir’ât-ı Kâ’inât.268

Nişancı Tarihi müellifi Mehmed Çelebi’nin torunudur. Çeşitli müderrislik
ve kadılık görevlerinde bulunmuş olan Ahmed b. Muhammed’in oğludur. İlimle
içli dışlı bir ailenin çocuğu olarak sağlam bir eğitim alır. Eğitimini tamamlayıp
bazı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra Bağdat, Yenişehir, Üsküdar, Mek-
ke ve Edirne kadılıklarında bulunur. Müellif, 1622’de Edirne’de vefat eder.
Mir’ât-ı Kâinât: Eser sekiz kısım, 118 bab ve 24 fasıl üzerine tertip edilmiştir. Altıncı
kısım, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Kanuni devri sonuna kadar olan Osmanlı pa-
dişahlarını ve onların saltanat dönemlerindeki olayları anlatır. Yerli ve yabancı kütüpha-
nelerde birçok yazması bulunan bu eser, Mısır’da (Bulak 1258)269 ve İstanbul’da (1269
ve 1290)270 2 cilt olarak basılmıştır.271 İçinde birçok efsanevi bilgiler de bulunan eseri,
Kâtip Çelebi övgüye değer bulur. Nişancızade Muhammed b. Ahmed olarak da bilinen
müellifin eserinin Mir’at-i Kâinat: Dünya ve İslam Tarihi adıyla sadeleştirilmiş şekli iki
cilt olarak yayımlanmıştır.272
6. HÜSEYİN TÛGÎ ÇELEBİ ( ö. 1623’ten sonra), Târih-i Tûgî.273

Belgrat civarında Sirem bölgesindeki Egrebeli’de doğan müellifin adı Hü-
seyin b. Sefer b. Abdullah olup, şiirlerinde ‘Tûgî’ mahlasını kullanır. Küçük yaşta
devşirilerek kul sistemine dâhil olan Hüseyin Tûgî, Kuyucu Murad Paşa’nın Ce-
laliler ve İran üzerine yaptığı seferlere katılır. 1610’da yükseldiği solaklık göre-
vinde sekiz yıl kadar hizmet ettikten sonra emekliye ayrılan Tûgî Çelebi’nin ne
zaman vefat ettiği bilinmemektedir.
Tûgî Tarihi: Târih-i Tûgî, Vak‘a-i Sultan Osman, İbretnümâ veya Musibetnâme olarak da
bilinen bu eserin 1622’de yazılmış olması muhtemeldir. II. Osman’ın tahttan indirilmesi
ve katli ile ilgili olaylarla I. Mustafa’nın saltanatı boyunca yaşanan gelişmeleri konu
alan eser, IV. Murad’ın cülusu ile bitmektedir. Müellifin bizzat şahitlik ettiği olayları
içeren eser, Kâtip Çelebi, Solakzade, Karaçelebizade ve Müneccimbaşı gibi tarihçilerin
kaynakları arasındadır. 1947’de274 ve 1967’de275 neşredilen eser 1988’de276 doçentik tezi
olarak hazırlamış ve daha sonra yayımlanmıştır.277
268 Fehamettin Başar, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Kâtip Çelebi Asrı”, Tarih ve Medeniyet, sayı 39
(1997), s. 42.
269 Nişancızade Muhyiddin Mehmed, Mir’ât-I Kâ’inât, I-II, Bulak Matbaası, Bulak 1258.
270 Nişancızade Muhyiddin Mehmed, Mir’ât-I Kâ’inât, I-II, İstanbul 1290.
271 Babinger, OTYE, s.165 vd.; TCYK, s. 64 vdd.
272 Nişancızâde Muhammed b. Ahmed, Mir’at-ı Kâinat: Dünya ve İslâm Tarihi, I-II, sad. A. Faruk
Meyan, İstanbul 1987.
273 Babinger, OTYE, s. 173-174; Nezihi Aykut, “Hüseyin Tûgī ”, DİA, XIX, 15-16.
274 Mithat Sertoğlu, “Tuği Tarihi”, Belleten, XI/43 (1947), 489-514.
275 Fahir İz, “Eski Düzyazının Gelişimi: XVII. Yüzyılda Halk Dili ile Yazılmış Bir Tarih Kitabı: Hü-
seyin Tûgî, Vak’a-i Sultan Osman Han”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara 1967, s.
119-164.
276 Hüseyin Tugî Çelebi, Musibetnâme, Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul
1988.
277 Hüseyin Tugi, Musîbetnâme (Tahlil-Metin ve İndeks), haz. Nezihi Aykut, Ankara 2010.
7. SÜHEYLÎ AHMED EFENDİ (ö. 1632’den sonra)278, Târih-i Şâhî.

Şam’da, 1562 yılında doğduğu tahmin edilen Süheylî Ahmed Efendi, uzun
yıllar burada ilim tahsil eder. Kethüdazade olarak da bilinen Ahmed Efendi, başta
Kefe beylerbeyi Cafer Paşa, Özdemiroğlu Osman Paşa, Cerrah Mehmed Paşa,
Sofu Mehmed Paşa olmak üzere birçok komutan ve vezirin hizmetinde çalışır.
1632’den sonra yetmiş yaşını aşkın olarak vefat eder.
Eserleri:
1. Târih-i Şâhî: Hz. Âdem’den 1628 yılına kadarki olayları konu alan eser, müellifin
ifadesine bakılırsa 78 tarih kaynağından yararlanılarak yazılmıştır. Hz. Peygamber’in
hayatının ayrıntılı olarak yer aldığı eserde dört halife, on iki imam, Anadolu beylikleri,
Anadolu dışında hüküm süren Türk devletleri, Acem, Şirvan, Semerkand gibi hanlıkları,
Hicaz, Yemen ve Mısır idareleri ile kuruluşundan 1628’e kadar Osmanlı tarihini içer-
mektedir. Muhtasar genel bir tarih olan eserin bir nüshası İSK (Fatih, nr. 4356) ve bir
nüshası ise TSMK (Hazine, nr. 1437)’de yer almaktadır.
2. Târih-i Mısr-ı Kadîm (ed-Dürretü’l-yetîme fî evsâfi Mısri’l-kadîme): İbn-i
Zünbül’ün Feth-i Mısır adlı eserinin tercümesi olup, Hz. Âdem’den Çerkes hükümetle-
rinin sonuna kadar olan Mısır tarihini özet şeklinde anlatmaktadır.
3. Târih-i Mısr-ı Cedîd: İbn-i Zünbül’ün Feth-i Mısır adlı eserinin tercümesi olan
eser 1515’ten 1621’e kadar olan olayları konu almaktadır. Bir önceki eserin zeyli olarak
her iki eser İbrahim Müteferrika tarafından 1142’de basılmıştır.
8. MEHMED BİN MEHMED ER-RUMÎ (ö. 1640), Nuhbetü’t-tevârih

ve’l-ahbâr.279
Edrenevî veya Edirneli Mehmed bin Mehmed olarak da bilinen Mehmed
Efendi’nin ne zaman doğduğu bilinmiyor. Aynı zamanda şair olan ve ‘Kesbî’
mahlası kullanan yazar, yirmi yıla yakın Hadım Hafız Ahmed Paşa’nın hizme-
tinde bulunur. Divanıhümayunda ahkâm kâtipliği, bazı evkaflarda mütevellilik,
haslar mukataacılığı yapan müellif 1640’da Edirne’de vefat eder.
Tarihi, din ilimlerinden hemen sonra öğrenilmesi gereken bir ilim dalı ola-
rak gören Mehmed b. Mehmed, eserlerini anlaşılır bir Türkçe ile yazmıştır.
Eserleri:
1. Nuhbetü’t-tevârih ve’l-ahbâr: İki ciltten oluşan eserin birinci cildi İslam tarihini,
ikinci cildi ise kuruluştan I. Ahmed’in vefatına kadarki Osmanlı tarihini içerir. 1276’da
yapılan yayını eksik ve hatalıdır.
2. Tevârih-i Âl-i Osman: Eser, 1592-1640 tarihleri arasındaki dönemde yaşamış
olan padişah, veziriazam, sadaret kaymakamı, kubbe veziri, vezirlik rütbesi almış def-
terdar, şeyhülislam, Anadolu ve Rumeli kazaskeri, İstanbul, Edirne ve Mısır kadıları
278 Babinger, OTYE, s. 178-179; Fehamettin Başar, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Kâtip Çelebi Asrı”, Tarih
ve Medeniyet, sayı 39 (1997), 42; Şerife Yalçınkaya, “Süheylî, Ahmed”, DİA, XXXVIII, 32-33.
279 Abdurrahman Sağırlı, “Mehmed b. Mehmed Edirnevî”, DİA, XXVIII, 495.
gibi görevlilerin ayrı gruplar hâlinde tasnif edilmiş bir şekilde hâl tercümelerinden mey-
dana gelmektedir. Bu anlamda eser, müstakil hâl tercümesi geleneğinin ilk eseri kabul
edilebilir. Müellifin adı geçen bu iki eseri doktora tezi olarak hazırlanmıştır.280
9. HASAN BEYZADE EFENDİ (ö. 1644), Hasan Beyzade Tarihi.281

Müellifin asıl ismi Ahmed, lakabı Hamdi’dir. Babası reisülküttap Küçük
Hasan Bey’e izafetle Hasan Beyzade künyesiyle şöhret kazanmıştır. Doğum yeri
ve tarihi hakkında bilgiye sahip olmadığımız Hasan Beyzade medrese tahsilini
tamamladıktan sonra gelirinin azlığı dolayısıyla ilmiye sınıfından ayrılarak, Dal
Mehmed Efendi’nin ilk reisülküttaplığı sırasında (Eylül 1590-Ağustos 1591) di-
vanıhümayun hizmetine girer. Birçok sefere iştirak eden ve sırasıyla teslimatî,
baştezkireci, reisülküttap vekili, sadaret kaymakamı tezkirecisi, defter-i hâkanî
emini kaymakamı, defter emini, emval-ı sultanî defterdarı, Anadolu defterdarı,
Kefe ve Karaman beylerbeyliği görevlerinde de bulunan Hasan Beyzade Ahmed
Paşa 1636’da vefat eder.
Eserleri:
1. Telhîs-i Tâcü’t-tevârih: Hasan Beyzade Tarihi’nin ilk kısmını teşkil eden eser, Hoca
Sadeddin’in Tâcü’t-tevârih’inin özeti mahiyetindedir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan,
1520’ye kadar gelen bu kısım, adı geçen esere uygun olarak daha anlaşılır ve özet bir şe-
kilde yazılmıştır. Dolayısıyla eserin bu kısmının orijinal bir tarafı bulunmamaktadır.
2. Zeyl-i Tâcü’t-tevârih:282 Hasan Beyzade Tarihi’nin orijinal kısmı olup, Kanuni
Sultan Süleyman döneminden IV. Murad dönemindeki önemli olayları anlatan kısımdır.
Burada yer verilen olayların büyük çoğunluğu kendi gözlemlerine dayanmakta, diğer kıs-
mı ise daha önce yazılmış eserlerden alınan bilgilerden meydana gelmektedir. Eserin en
önemli kısmı müellifin bizzat şahit olduğu devirler, yani III. Mehmed’den sonraki kısım-
lardır. İbrahim Peçuylu, Kâtip Çelebi, Solakzade ve Naimâ bu eserden faydalanmışlardır.
Zeyl-i Tâcü’t-tevârih içerik bakımından iki bölüme ayrılır. Birinci bölüm Kemal-
paşazade, Matrakçı Nasuh, Celalzade Mustafa Çelebi, Ramazanzade Küçük Nişancı
Mehmed Paşa, Hocazade Mehmed Efendi ve Mehmed Mecdi gibi müelliflere ve Hasan
Beyzade’nin babası reisülküttap Hasan Bey’den naklen verdiği bilgilere dayanır. Asıl
önemli olan ikinci bölümde ise Hasan Beyzade, III. Mehmed devrinden itibaren katıl-
dığı seferleri ve devlet hizmetinde aldığı görevler dolayısıyla içinde bulunduğu tarihî
olayları kronolojik sırayla, bazen sebep ve sonuçlarıyla birlikte aktarır. Hasan Beyzade
280 Mehmed b. Mehmed er-Rûmî (Edirneli)’nin Nuhbetü’t-Tevârih ve’l-ahbâr’ı ve Târîh-i Âl-i

Osmân’ı (Metinleri, Tahlilleri), haz. Abdurrahman Sağırlı, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul 2000.
281 O. Fuat Köprülü, “Hasan Bey-zâde,” İA, V/1, 334-337; M. Cavid Baysun, “Reîsü’l-Küttâb Kü-
çük Hasan Bey”, Tarih Dergisi, II/3-4 (1952), 97-102; M. Cavid Baysun, “Hasan Bey-zâde
Ahmed Paşa” Türkiyat Mecmuası, X (1953), 321-340; Babinger, OTYE, s. 192; Nezihi Aykut,
“Hasanbeyzâde Ahmed Paşa”, DİA, XVI, 363-364.
282 Hasan Bey-zâde Tarihi: Tahlil Kaynak Tenkidi, I; Hasan Bey-zâde Tarihi: Metin (926-1003/1520-
1595), II; Hasan Bey-zâde Tarihi: Metin ve İndeks (1003-1045/1595-1635), III, TTK, Ankara 2004.
her padişahın hayrat ve hasenatını, şehzadeler ile Osmanlı vüzera, ulema ve meşayihinin
hal tercümelerini de kaydetmiştir.
Eser üslup yönünden her ne kadar kaynaklarının etkisinde kalırsa da, orijinallerle
karşılaştırıldığında süslü anlatımın kısmen terkedilmiş olduğu görülür. Yazar eserin ken-
di izlenimlerini aktardığı bölümünde, kaynaklara dayanan bölüme nazaran daha sade bir
dil kullanır.
Zeyl-i Tâcü’t-tevârih üç cilt olarak yayımlanmıştır. Birinci cilt tahlil ve kaynak
tenkidini içerir. İkinci cilt yazarın kaynaklarına ve babasından naklen verdiği bilgilere
dayanan metnin neşridir (1520-1595). Sonunda dizin bulunan üçüncü cilt ise yazarın
kendi gözlemlerini naklettiği bölümdür (1595-1635).
3. Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-âlem: Siyasetnâme türünde olan bu eser Zemahşerî’nin
Rebî‘u’l-ebrâr’ına dayanan Muhyiddin Mehmed b. Hatib Kasım’ın Ravzu’l-ahyar adlı
eserinin kısaltılması suretiyle meydana getirilmiş ve II. Osman devrinin (1618-1622)
sadrazamı Güzelce Ali Paşa (ö. 1621) adına yazılmıştır. Bir mukaddime, dört bölüm ve
bir hatimeden oluşmaktadır. Eser, genişlik, içerik ve fasıl tertibi olarak kaynağı Rebî‘u’l-
ebrâr’dan seçme yapılarak meydana getirilmiş bir derlemedir. Hatimenin tetimmesin-
deki manzum ve 27 beyitten ibaret mesnevi tarzındaki hasbihalde, Hasan Beyzade’nin
hayatının bazı bölümlerini aydınlatan bilgiler vardır. Eserin iki nüshasından İÜK, nr.
6944’te bulunan nüshanın müstensihi ve istinsah tarihi belli değildir. Belediye Kütüp-
hanesi (Atatürk Kitaplığı) O-49’da yer alan nüsha humbaracı sipahilerinden Derviş Ah-
med tarafından istinsah edilmiş olup istinsah tarihi kaydedilmemiştir.
4. Mecmû‘a: Hasan Beyzade’ye mensup olan ancak ismi bilinmeyen biri tarafın-
dan tertip edildiği anlaşılan bu yazma mecmua, Cavit Baysun’un özel kütüphanesin-
deydi. Ancak Baysun’un ölümüyle Yapı ve Kredi Bankası’na intikal eden terekesinde
bu mecmua yoktur. Baysun’un Hasan Beyzade hakkında yazmış olduğu iki makalede-
ki bilgilere göre 131 yapraktan oluşan ve talik hattıyla yazılmış olan mecmua, Hasan
Beyzade’nin kaleminden çıkmış olup Ayni Hatun Vakfiyesi ile dört manzumeyi, yirmi
kadar münşeatı ve birisi tamamlanmamış üç adet Kanije Fethnâmesi’ni içermektedir.
Mecmuada ayrıca fetvalar, mektuplar, manzum ve mensur yazılar bulunmaktadır.
10. BOSNALI HÜSEYİN EFENDİ (ö. 1646’dan sonra), Bedâyiü’l- Vekāyi‘.283

Aslen Saraybosnalı olan Hüseyin Efendi’nin babası Gazi Hüsrev Bey
Kütüphanesi’nin hafızıkütübü idi. ‘Koca Müverrih’ namıyla tanınan yazarın
İstanbul’a geliş ve devlet hizmetine giriş tarihi bilinmemektedir. Altmış seneye
yakın divanıhümayunda çeşitli birimlerde çalışan müellif reisülküttaplık vazi-
fesinde de bulunur. IV. Murad’ın Bağdat seferine katılan yazar padişahın isteği
üzerine Ahmed b. Yusuf el-Karamanî’nin Ahbârü’d-düvel adlı eserini tercüme
eder. 1646’da hâlâ hayatta olduğu anlaşılan müellifin bu tarihten sonra vefat ettiği
tahmin edilmektedir.
283 Faik Reşat Unat, “Hüseyin: Bedâyi ül-vekayi”, Belleten, XXVII/106 (1963), 309-319; Babinger,
OTYE, s. 204-205; Abdülkadir Özcan, “Koca Hüseyin”, DİA, XXVI, 130-131.
Bedâyiü’l- Vekāyi‘: Genel bir dünya tarihi olan eser, orijinal bir kaynaktan ziyade derle-
me bir eserdir. İki cilt olan eserin birinci cildi, Hz. Âdem’den Hz. Peygamber’e kadarki
insanlık tarihinden, Hz. Peygamber, dört halife ve diğer Müslüman devlet ve hanedan-
larla Moğol ve Kızılbaşlardan bahsetmektedir. Sadece Osmanlı tarihini konu alan ikinci
cilt ise Osmanlı Beyliği’nin ortaya çıkışından Yavuz Sultan Selim döneminin sonuna
kadar (1520) olan olayları ihtiva eder. Eserini kendi dönemine kadar getirememesinin
sebebi ikinci cilde geç başlamış ve yaşının hayli ilerlemiş olmasıyla açıklanır. Birinci
cildin yazımında Ahbârü’d-düvel’den faydalanan müellif, ikinci cildin yazımında ise
Âşıkpaşazade, Neşrî, Kemalpaşazade, İdris-i Bitlisî, Salih Çelebi ve Hoca Sadeddin’den
istifade etmiştir. Birinci cilt nüshası Viyana National Bibliothek (nr. 846), ikinci cilt nüs-
hası ise Petersburg’dadır.284 Tıpkıbasımı iki cilt olarak 1961 yılında Moskova’da yayım-
lanan285 eserin büyük bir kısmı, 2006-2011 yılları arasında Prof. Dr. Emine Gürsoy Nas-
kali danışmanlığında dokuz öğrenci tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.286
11. SARI ABDULLAH EFENDİ, Gazânâme-i Halil Paşa.287

Müellifin doğum ve ölüm tarihleri hakkında bilgi sahibi değiliz. 17. yüzyıl
devlet adamlarından Halil Paşa’nın kardeşinin torunu olan Sarı Abdullah Efendi
tahsil ve terbiyesini bu paşanın nezaretinde gerçekleştirmiş; bu sayede ilim ve ir-
fan sahiplerinden istifade ederek seçkin bir yere gelmeyi başarmıştır. İleri seviye-
de Arapça ve Farsça öğrenen Abdullah, hattatlığını geliştirerek önemli hizmetler
yaptığı kitabet mesleğine girer. Uzun süre Halil Paşa’nın divitdarı olarak hizmet
eder. Paşanın ikinci sadareti döneminde tezkirecilik görevini elde eden Abdullah
Efendi sefer dönüşünde reisülküttaplığa atanır. Ancak başarısız olunan Şark sefe-
ri hem efendisinin hem de kendisinin görevden alınmasına yol açar. Her ikisi de
Aziz Mahmud Hüdayi dergâhında münzevi bir hayat sürerler.
284 Ülkü Sayar, Bedâyiü’l-vekâyi (Metin, Dizin ve İnceleme) (375b-410b), YYLT, MÜ Türkiyat Araş-
tırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010.
285 Koca Hüseyin, Bedayi‘ü’l-vekāyi‘, I-II, haz. Anna S. Tveritinova, fihrist ve indeks, Y. A. Petros-
yan, İnstitut Narodov Azii [Asya Halkları Enstitüsü], Moskova 1961.
286 Hüsnü Özaltun, Hoca Hüseyin’in Bedayi‘ü’l-vekayi’i (1b-45b) (Giriş, Metin, İndeksli Sözlük, Özel
Adlar Sözlüğü, Tıpkıbasım), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006; Hacı
İbrahim Çalışkan, Hoca Hüseyin’in Bedayi’ü’l-vekayi’i (46a-90b) (Giriş, Metin, İndeksli Sözlük,
Özel Adlar Sözlüğü, Tıpkıbasım), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006; Öz-
kan Zorlu, Hoca Hüseyin’in Bedāyiü’l-vekāyi‘i (221a-265b) (Metin, İndeksli Sözlük, Özel Adlar
Sözlüğü, Tıpkıbasım), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2008; Ülkü Sayar,
Bedâyiü’l-vekâyi (Metin, Dizin ve İnceleme) (375b-410b), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Ens-
titüsü, İstanbul 2010; Sinem Günerli, Bedayi’ü’l-vekāyi‘ (17.Yüzyıl), (346a-375a), (Metin-Dizin-
İnceleme), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010; Savaş Kaplan, Bedayi‘ü’l-
vekāyi‘ (L 305a ile L 345b İnceleme, Metin, Dizin), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul 2010; Uygar Yıldız, Bedayi‘ü’l-vekāyi‘ (L 265a ile L 304b İnceleme-Metin-Dizin), YYLT,
MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010; Muhittin Atmaca, Bedayi‘ü’l-vekāyi‘, Me-
tin (411a-455b), Dizin ve İnceleme YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010;
Duygu Turp, Bedayi‘ü’l-vekāyi‘ (17. Yüzyıl) Metin - Dizin ve İnceleme (446a-482b), YYLT, MÜ
Gazânâme-i Halil Paşa: 1623-1626 yılları arasında yazılmış olan eser 17. yüzyıl
Osmanlı devlet adamlarından Halil Paşa’nın hayatı ve gazalarını konu alır. Paşa’nın
saray hayatını anlatmakla başlayan eser Eğri seferi, Celali isyanları, Karadeniz’de Ka-
zaklar ve Akdeniz’deki korsanlarla yapılan mücadeleleri konu almaktadır. Müellifin
bizzat olaylara şahit olması ve kitabın konusunu teşkil eden Halil Paşa’ya yakınlığı
sebebiyle verdiği bazı bilgiler orijinaldir. Halil Paşa’nın ikinci kez sadrazam olmasıy-
la sona eren eseri müellif, Halil Paşa’nın unutulmaması ve hayırla yad edilmesi için
yazdığını ifade eder. Eser, doktora tezi olarak hazırlanmıştır.288
12. TULU‘Î İBRAHİM ÇELEBİ, Paşanâme.289

Müellifin yazmış olduğu Paşanâme adlı eser, Kenan Paşa’nın 1627-1629 yılları ara-
sındaki faaliyetlerini konu alır. Manzum olan eser paşanın Rumeli’deki Arnavutluk
isyanlarını bastırması, Karadeniz’deki Kazak korsanlarıyla mücadelesi ve başarıla-
rından bahseder.
13. TOPÇULAR KÂTİBİ ABDÜLKADİR EFENDİ (ö. 1644), Târih-i

Âl-i Osman.290
Doğum tarihi ve yeri dahi bilinmeyen müellif ‘Topçular Kâtibi’ olarak tanı-
nır. Küçüklüğünde devşirilerek topçular ocağına alınan Kadrî Efendi, 1593-1630
yılları arasında yapılan Avusturya, Eflak, Macar, Eğri, Estergon, Şark, Leh ve
Bağdat seferleri ile Celaliler üzerine yürünmesine topçular kâtibi olarak katılır.
Emekliye ayrıldıktan sonra İstanbul’da yaşamaya devam eden Kadrî Efendi’nin
muhtemelen 1644’te yetmiş yaşını biraz geçmiş olarak vefat eder.
Târih-i Kadirî veya Abdülkādir Efendi Tarihi olarak da anılan bu eser 1592-1644 yıl-
ları arasındaki olayları içerir. Aynı dönemi konu alan tarihlerin verdiği bilgilerin yanı
sıra topçuluk, toplar, diğer silah ve aletler, ordunun iaşe ve ikmali, maden bölgeleri-
nin tasviri, devlet teşkilatı, devlet idaresinde görev alanların isimleri, başkentin sos-
yal ve ekonomik durumu ile ilgili verdiği bilgiler ayrıntılı ve orijinaldir. Bir nüshası
İSK, Esad Efendi, nr. 2151’de bulunan291 eserin bir fotokopi nüshası da Viyana’dadır.
1993’te doktora tezi yapılan eser 2003’te yayımlanmıştır.292
288 Gazânâme-i Halil Paşa 1595-1623 (Tahlil ve Metin), haz. Meltem Aydın, MÜ Türkiyat Araştırma-
ları Enstitüsü, İstanbul 2010.
290 Babinger, OTYE, s. 205-206; Ziya Yılmazer, “Abdülkādir Efendi, Topçular Kâtibi”, DİA, I, 323-
324. Topçular Kâtibi Abdülkādir (Kadrî) Efendi Tarihi, (Metin ve Tahlil), I, haz. Ziya Yılmazer,
Ankara 2003, s. XIII-XLI.
291 Babinger, OTYE, s. 205 vd.
292 Ziya Yılmazer, Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), YDT, İÜ Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990; Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi: (Metin ve
Tahlil), I-II, haz. Ziya Yılmazer, TTK, Ankara 2003.
14. ŞERİF MÛSÂ KEFEVÎ (17. yüzyıl), Şemsü’t-tevârih.

Şemsü’t-tevârih : IV. Murad devri müelliflerinden olan Şerif Mûsâ’nın bu eseri ilk devir-
lerden Fatih Sultan Mehmed devrine kadar gelmektedir. Dört bab üzerine tertip olunan
eserin 1. babı “Siyâsiyât”, 2. babı “Tevârih-i ekâbir-i birriyât”, 3. babı “Ahlaki mahdûdât ve
mezmûmât” ve 4. babı “Acâib-i mahlûkāt”tır. Eserin nüshaları İstanbul Arkeoloji Müzeleri
Ktp. nr. 377, TSMK Emanet Hazinesi (TSMK Kataloğu, I, 191) nr. 1401’de bulunmaktadır.
15. ŞİNASİ MEHMED AĞA (ö. 1648’den sonra), Tezkiretü’s-selâtîn ve

mecâlisü’l-havâkîn.293
Müellifin hayatına dair bilgimiz yetersizdir. Yeniçeri ocağına mensup Bay-
kuş Hasan Ağazade’nin oğludur. Kendisinin de yeniçeri çorbacısı olduğu bilin-
mektedir.
Tezkiretü’s-selâtîn ve mecâlisü’l-havâkīn: Müellifin, Sultan I. İbrahim’in saltanatı dö-
neminde telif ettiği bu eseri dört ciltlik genel bir tarihtir. Sadece birinci cildi günümüze
ulaşan eser, yaratılıştan Hz. Peygamber’in dönemine kadar olan olayları kapsar. Bu cil-
din bir nüshası TSMK (Revan, nr. 1434)’de bulunmaktadır.294
16. İBRAHİM PEÇUYLU (ö. 1649’dan önce), Peçevi Tarihi.295

Peçûyî, Peçuylu ve Peçevî lakaplarıyla anılan müellif 1574’te Macaristan’ın
Pécs (Hırvatça Peçuy) şehrinde doğdu. Anadili Macarca olup anne tarafından
meşhur veziriazam Sokullu ailesine mensuptur. Baba ve dedesi alaybeyi olan
İbrahim ilk eğitimini Bosna ve Budin’deki medreselerde alır. Bosna, Budin ve
Macaristan’ın değişik yerlerinde çeşitli hizmet, kuşatma ve seferlerde bulunan
Peçuylu, ilk kez 1603’te İstanbul’a gelir. Rumeli ve Anadolu’da çeşitli görevlerde
bulunduktan sonra 1631’de Anadolu defterdarı olur. Sonra sırasıyla İstolni Beld-
grat sancakbeyi (1633-1636), Bosna maliye defterdarı, Kırka sancakbeyi (1637)
ve nihayet Tımışvar eyaleti defterdarı (1638) olur. Bu görevinden sonra emekli
olan müellifin 1649’dan biraz önce vefat ettiği tahmin edilmektedir.
Peçevi Tarihi: Peçeylu Tarihi olarak da anılan eseri müellif, Budin ve Peçuy’da geçirdi-
ği emeklilik döneminde yazmıştır. Kanuni’nin saltanatının başlangıcından IV. Murad’ın
saltanatının sonuna kadar (1520-1639) olan dönemin olaylarını ihtiva eden eser, Os-
manlı tarihinin önemli kaynaklarındandır. Müellif eserini, 1593’ten itibaren başlayan
kendi notlarına, adını zikrettiği Osmanlı tarihlerine ve diğer görgü şahitlerinin bilgileri-
ne; antlaşmalarla ilgili olan kısımları ise Macar kaynaklarına dayanarak yazmıştır. Onu,
çağdaşı olan tarihçilerden üstün kılan özelliği, pratik ve pragmatik metodu ile tenkidî
293 Fehamettin Başar, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Kâtip Çelebi Asrı”, s. 42.
294 Babinger, OTYE, s. 196; TSMK Kataloğu, I, 334.
295 Şerafettin Turan, “Peçevî”, İA, IX, 543-545; Babinger, OTYE, s. 211-214; Erika Hancz, “Peçuylu
İbrâhim”, DİA, 216-218; Babinger, OTYE, s. 211-214; TCYK, s. 225 vdd.).
incelemesidir. Dili sade olan eserde konu edilen padişahların döneminde yaşamış olan
sadrazam, vezir, âlim ve şeyhlerin biyografilerine de yer verilmiştir. Birçok nüshası bu-
lunan eser, ilk olarak iki cilt hâlinde 1281-1283’te,296 ikinci baskı ise giriş ve dizin ilave-
siyle 1980’de yayımlanmıştır.297 1981’de sadeleştirilmiş hâli298 yayımlanan eser, yurt içi
ve yurt dışında birçok çalışmaya konu olmuştur.299
17. KOÇİ BEY (ö. 1650’ye doğru), Koçi Bey Risâlesi.300

Arnavut asıllı olan Koçi Bey, çocukluğunda devşirilip acemi oğlanlar ocağı-
na alınır. Enderun’a geçer ve bazı oda zabitliklerinde bulunduktan sonra hasodaya
yükselir. Güven ve sevgisini kazandığı IV. Murad’ın has mahremi olan müellif,
bu özelliğini Sultan İbrahim döneminde de devam ettirir. Sultan İbrahim’in sal-
tanatının son yıllarında veya IV. Mehmed’in saltanatının ilk yıllarında emekliye
ayrıldığı, ardından memleketine gittiği ve orada vefat ettiği tahmin edilmektedir.
Koçi Bey Risâlesi: IV. Murad ve I. İbrahim’e sunulan birer risaleden ibaret olan eser,
saray protokolünü en ince ayrıntısına kadar bilen, iç ve dış işleyişi ile Enderun’u çok
iyi tanıyan, devlet işleyişindeki bozulmalara yakından şahitlik eden ve kendi ifade-
siyle II. Selim’den beri devlet hizmetinde bulunmuş tecrübeli bir kişinin kaleminden
çıktığından oldukça önemlidir. IV. Murad’a sunduğu risalede 16. yüzyılın sonlarından
başlayarak devletin içine düşmüş olduğu durumun sebep ve sonuçlarıyla genel bir
296 İbrahim Peçevi, Târih-i Peçevî, I-II, Matbaa-i Âmire , İstanbul 1283.
297 İbrahim Peçevi, Târih-i Peçevî, haz. F. Ç. Derin-Vahit Çabuk, Enderun Kitabevi, İstanbul 1980.
298 Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, sad. Bekir Sıtkı Baykal, I-II, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1981-1982.
299 Historija: 1520-1576, I-II, haz. İbrahim Alajbegovic Pecevija, Sarajevo Kalem, 2000; İbrahim Peçe-
vi, Peçevi Tarihi, I-II, haz. Murat Uraz, Neşriyat Yurdu, İstanbul 1968. Peçevi tarihi, aynı zamanda
hakkında en çok yüksek lisans tezi hazırlanan bir eserdir. Yapılan tezlerin başlıcaları şunlardır: Filiz
Çakıllı, Peçevi Tarihi Biyografisi, 21a-40a Metin, Dizin, Özel İsimler Sözlüğü, YYLT, MÜ Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2004; Sevda Gülakan, Peçevî Tarihi (Yazmaların Tanıtımı, 1b-20b
Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2004; Pe-
çevi Tarihi (46b - 80a Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü), haz. Bihter Gürışık, YYLT, MÜ Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2004; Peçevi Tarihi (80b/114a Metin, Edisyon Kritik, Dizin, Özel
Adlar Sözlüğü), haz. Mustafa Özbal, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005;
Peçevi Tarihi, 150b-184a Metin, Edisyon Kritik, Dizin, Sözlük (Özel Adlar Sözlüğü), haz. Aysel Yıl-
maz, YYTL, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005; Peçevî Tarihi (250b -284a Me-
tin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü), haz. Beyhan Dinç, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul 2005; Peçevi Tarihi Edisyon Kritiği Bağdat Nüshası (284-317), haz. Melek Metin, YYLT,
MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006; Peçevî Tarihi (317b -351a Metin, Dizin, Özel
Adlar Sözlüğü), haz. Zuhal Kayayurt, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005;
Peçevi Tarihi (355b-364b, Zeyl 365a-393a Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü), haz. Hamdi Şimşek,
YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2005; Peçevi Tarihi (184b-218a Metin, Dizin,
Özel Adlar Sözlüğü), haz. Kadir Akıllı, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2008;
Emine Özcan, İbrahim Peçevî Efendi’nin Hayatı ve Peçevî Tarihi’nde Yer Alan Bazı Sosyo-Kültürel
Kavramlar, YYLT, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.
300 Babinger, OTYE, s. 203-204; Gülbende Kuray, “Türkiye’de Bir Machiavelli: Koçi Bey”, Belleten,
LII/205 (1988), 1655-1662; Ömer Faruk Akün, “Koçi Bey”, DİA, XXVI, 143-148.
manzarasını çizen Koçi Bey, alınacak tedbirler hususunda da hiç çekinmeden düşün-
celerini dile getirmiştir.
Bozuluş ve çözülüşün başlangıcını genellikle Kanuni ve özellikle de III. Murad’ın
saltanatının son yıllarına indirgeyen müellifin, eserinde ortaya koyduğu sağlam muha-
keme ve tahlil gücü ile kullandığı istatistiki bilgiler eseri değerli kılan en önemli hu-
suslardır. Başta tımar, zeamet, devşirme sistemi, rüşvet, ilmiye sınıfı, keyfî ve haksız
aziller gibi hususlara yoğunlaşan müellif, bozulmanın ancak ‘kanun-i kadîm’e dönüşle
mümkün olabileceğini dile getirmiştir. Hammer’in “Türk Montesquieusü” olarak ad-
landırdığı Koçi Bey’in söz konusu risalesinin, IV. Murad’ın icraatlarına tesiri büyük
olmuştur. Sultan İbrahim’e takdim edilen risale ise, onun iki yıllık saltanatı döneminde
kendisine sunulan arzlardan oluşmaktadır. Bu risale bir öncekinden farklı olarak idari ve
sosyal meseleler yerine daha çok çeşitli müesseseleriyle devlet mekanizmasının işleyişi
ve saray teşrifatını konu almıştır. Rusça, Fransızca, Almanca ve Macarcaya da tercüme
edilen eser yurt içi ve yurt dışında birçok kez basılmıştır301.
18. İBRAHİM MÜLHEMÎ EFENDİ (ö. 1650), Şehinşâhnâme.302

Şiirde, ‘Mülhemî’ takma adını kullanan İbrahim Efendi, Erzurum’da doğ-
du. Medrese tahsilinden ve mülazemetten sonra Başçı İbrahim, Hüsrev Kethüda,
Davud Paşa (1639), Rum Mehmed Paşa (1641), Kılıç Ali Paşa (1643), Mehmed
Paşa (1645), Şeyhülislam Zekeriya Efendi (1646), Sahn (1647), Zal Paşa Sul-
tanı (1648) ve Kara Mustafa Paşa (1650) medreselerine müderris olan müelli-
fin bütün meslek hayatı İstanbul’da geçer. 13 Ekim 1650’de vefat eden müellif
‘Canbulatzade Hocası’ adı ile meşhurdur. Âlim, şair, matematikçi ve tarihçi olan
Mülhemî’nin Târih-i Mülûk-i Rûm ve Efrenc ile Şehinşâhnâme adını taşıyan iki
eseri bulunmakta ise de, bunlardan birincisi günümüze ulaşmamıştır.
Şehinşâhnâme: Mesnevi tarzındaki bu manzum eser IV. Murad’ın emriyle yazıl-
mıştır. Bu padişahın Bağdat seferinin sonuna kadar olan dönemde yaşanmış önemli
siyasi ve askerî konulara ihtiva eden eser, Türkçe olarak kaleme alınmıştır. Osmanlı
şehnâme tarzının geç bir örneği olan eserin TSMK (Revan, 1418)’de bir nüshası
bulunmaktadır.
301 Risâle-i Koçi Bey, Londra 1861; Risâle-i Koçi Bey, İstanbul 1284 (taş basması); Risâle-i Koçi Bey,
haz. V. D. Smirnov, Petersburg 1873; Risâle-i Koçi Bey, Kostantiniye 1303; Koçi Bey Risalesi,
haz. Ali Kemali Aksüt, Vakit Matbaası, İstanbul 1939; Kösem Sultan IV üncü Murat Koçi Bey, haz.
Süleyman Külçe, İzmir 1948; Koçi Bey Risalesi, sad. Zuhuri Danışman, 1. baskı, MEB, 1972; 2.
baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1985; Musa Şimşekçakan, Koçi Bey Risalesi ve Onye-
dinci Yüzyıl Osmanlı Tarih Felsefesi, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1992; Koçi
Bey Risalesi: Eski ve Yeni Harflerle, haz. Yılmaz Kurt, Ecdad Yayınları, Ankara 1994; Koçi Bey
Risalesi, haz. Musa Şimşekçakan, Yeni Zamanlar Yayınları, İstanbul 1997; Koçi Bey Risaleleri:
Sultan IV. Murad’a Devlet Yönetimindeki Bozukluklar ile Alınması Gereken Tedbirler Hakkında
Sunulan Risale ve Sultan I. İbrahim’e Osmanlı Devlet Teşkilatı Hakkında Sunulan Risale, (Sade-
leştirilmiş ve Tıpkıbasım), haz. Seda Çakmacıoğlu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
302 Babinger, OTYE, s. 187-188; Christine Woodhead, “İbrâhim Mülhemî”, DİA, XXI, 323-324.
19. KÂTİP ÇELEBİ (ö. 1657).303

Parlak fikirleri ve geride bıraktığı birbirinden değerli eserleriyle 17. yüz-
yıl Osmanlı dünyasının en büyük âlimi. Her geçen gün çöküntüye doğru hızla
sürüklenen Osmanlı İmparatorluğu’nun ayakta kalması için çırpınan kılıç ve ka-
lem ehli. Memleket meselelerine kafa yoran ve kendi zamanındaki mevcut prob-
lemlerin üstesinden nasıl gelinebileceği hususunda hal çareleri üreten ve çözüm
yollarını gösteren gerçek bir entelektüel. 2009 yılı, adı ölümsüzleşenen kıymetli
bilim insanı Kâtip Çelebi’nin 400. doğum yıldönümü idi.
Gerçekten Kâtip Çelebi, 17. yüzyılda Osmanlı ülkesinde yetişen en büyük
bilginlerden biridir. Avrupalılarca ‘Hacı Kalfa’ olarak anılan müellif askerlik-
ten yetişme İstanbullu Abdullah adında birinin oğludur. Asıl adı Mustafa’dır.
İstanbul’da doğmuş ve öğrenimini bu şehirde yapmıştır. On dört yaşına geldi-
ğinde divan kalemlerinden Anadolu muhasebesi kalemine şakirt oldu (1623).
1623-1624 yıllarında Abaza Mehmed Paşa serdarlığındaki ordu İstanbul’dan ay-
rıldığı zaman, o da babasıyla birlikte Tercan seferine gitti. 1625-1626 yılında
Bağdat seferine katıldı. Dokuz ay süren kuşatmada savaşın bütün zorluklarını
gördü ve yaşadı. 1627-1628’de Erzurum kuşatmasında bulundu. 1628-1629’da
bir aralık İstanbul’a gelerek Kadızade’nin derslerine devam etti. Bu zat onu ken-
disine bağladı ve ilim yoluna teşvik etti. 1629-1630’da Hüsrev Paşa ile yeni bir
sefere çıkıncaya kadar, Kadızade’nin vaazını ve derslerini dinledi. Aynı yılda
Hüsrev Paşa’nın maiyetinde, Hemedan ve Bağdat seferlerine katıldı. Bağdat’ın
kuşatılması 30 Eylül 1630’da başladı. Orduya verilen emir gereği, herkes ça-
dırının önüne metris yapıp, çukur kazmıştı. Kâtip Çelebi de kelek tulumlarını
yığıp, mukabele defterini bu yığınların arasında açar, öyle çalışırdı. Geceleri de
çukur kazıp mezar gibi içinde otururdu. 1631-1632’de tekrar İstanbul’a döndü
ve yine Kadızade’nin derslerine devam etti. 1634-1635’te Veziriazam Mehmed
Paşa’nın serdarlığında, asker kışlamak üzere Halep’e çekildiği zaman, Kâtip Çe-
lebi Halep’ten Hicaz’a gitti. Dönüşünde, ordunun Diyarbakır’da bulunduğu sı-
rada, kışı bu şehirde bazı bilginlerle sohbet ve tartışma ile geçirdi. 1634-1635’te
Sultan IV. Murad ile Revan seferine gitti.
On yıl kadar, orduyla türlü seferlerde bulunduktan ve böylece ‘hac’ ve ‘gaza’
ile işi tamam olduktan sonra, kendisini büsbütün ilme vermek üzere İstanbul’a
döndü. Halep’te oturduğu sırada sahaf dükkânlarında gördüğü kitapları inceleye-
303 Orhan Şaik Gökyay, “Kâtip Çelebi”, İA, VI, 432-438; Orhan Şaik Gökyay, “Kâtib Çelebi”, DİA,
XXV, 36-40; Orhan Şaik Gökyay, Kâtip Çelebi, Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri, TTK, Ankara 1957;
Orhan Şaik Gökyay, Kâtip Çelebi, Hayatı, Kişiliği ve Eserlerinden Seçmeler, İş Bankası Yayınları,
2. baskı, İstanbul 1988; A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970, s. 119 vdd.;
Babinger, OTYE, s. 214-223.
rek adlarını yazmaya başlamıştı. Daha çok ‘tarih’, ‘hal tercümesi’ (biyografi) ve
‘vefeyat’ kitaplarını okumaya içten bir meyli vardı. Tarih ve biyografi esrelerini
okumaktan büyük zevk alırdı.
1637-1638’de akrabasından birinin ölümü üzerine kendisine düşen birkaç
yük akçalık mirasın üç yük kadarını kitaba harcadı. Aynı tarihte evlendi. On yıl
kadar geceli gündüzlü, kendisini tamamıyla incelemeye ve araştırmaya vermiş
olan Kâtip Çelebi, bir kitabı okurken kendisini unutur, odasında güneşin batma-
sından doğmasına kadar mum yanardı ve bundan hiçbir usanç duymazdı.
1645-1646’da Girit seferi dolayısıyla haritaların nasıl yapıldığını ve bu ko-
nuda yapılan eserlerle çizilen haritaları bütünüyle gördü. Bu sırada mukabele
başhalifesiyle arası açıldı. Üç yıl kadar memuriyet hayatından uzak kaldı. Bir
ara hastalandı. Bu sırada tıp kitaplarını okuduğu gibi dua ve ruhi telkin yoluyla
tedavi çarelerini gösteren birtakım eserleri de okudu. Şeyh Mehmed İhlasî’nin
yardımıyla bazı eserleri Latinceden Türkçeye çevirdi.
Kâtip Çelebi, bir yerde haber aldığı kitabı mutlaka görmüştür. Onun ilgisi
daha çok tarih üzerine toplanmıştır. Elinden bin yüz kadar tarih kitabı geçtiğini
kendisi söyler. O ilmi, toplumun ayakta kalması ve devamı için çok önemli bir
araç olarak görür. İnsanda kalp ne ise, toplumda da bilginleri aynı önemde görür.
6 Ekim 1657’de öldü. Mezarı Zeyrek Camii yakınında, sebilin bitişiğinde küçük
bir avludadır. 1953’te kendisine yeni bir mezar yapılarak, bir de kitabe yazılmıştır.
Aşağıda da görüleceği gibi Kâtip Çelebi, üzerinde en çok çalışma yapılan
Osmanlı tarihçilerinden biridir. Onun çok yönlü bir tarihçi olmanın yanı sıra iyi
bir sosyal bilimci olmasının da bunda etkili olduğu söylenebilir. Zaten çalışmala-
rın konularına bakıldığında onun bu çok yönlü bilim adamlığı hemen göze çarp-
maktadır. Ülkemizde onun sosyal, eğitim, öğretim, din, bilim, tarih, tarih felsefe-
si, reform gibi alanlarla ilgili görüşlerini irdeleyen birçok tez ve kitap düzeyinde
çalışmalar yapılmıştır.304
304 Cemalettin Özyurt, Kâtip Çelebi’nin Sosyal Görüşleri, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstan-
bul 1991; Gürbüz Deniz, Kâtip Çelebi’nin Eğitim ve Öğretim Anlayışı, YYLT, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1992; Abdullah Delihasan, Kâtip Çelebi’nin Dinî ve İçtimaî Gö-
rüşleri, YYLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1992; Mustafa Sami Çe-
tin, Kâtip Çelebi’nin Bilim ve Eğitim Anlayışı, YYLT, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 1996; Emrullah Bulut, Kâtip Çelebi’nin Düşüncesinde
Akıl İlimlerinin Yeri ve Önemi, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006; Mehmet Ali
Erdem, Osmanlı Düzeninde Reform Arayışları ve Kâtip Çelebi, YYLT, Gazi Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009; Bekir Armağan, Katip Çelebi ve Tarihçiliği, YYLT, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999; Süleyman Sönmez, Katip Çelebî’de Tarih
Felsefesi, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001; Eşref Altaş, Kâtip Çelebi’de Is-
lahat Düşüncesi, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002; Gürbüz Akbulut, Osmanlı
Medreseleri (1453-1656)’nin Ders Programları ve Kâtip Çelebi’nin Bu Konudaki Düşünceleri,
Eserleri:
1. Arapça Fezleke: Kâtip Çelebi’nin Târih-i Kebir diye adlandırdığı bu eseri bir giriş ve
usul, bir de hatimeyi (sonsöz) içine alır.
2. Türkçe Fezleke: 1591 yılından başlayarak 1654-1655 yılına kadar geçen olayları
içine alan bu eser Arapça Fezleke’nin bir zeylidir. Eser, aslında yıllara göre düzenlenmiş
bir vekayinâmedir. Bu tarih 1286-1287 (1869-1870) yıllarında 2 cilt olarak basılmış-
tır. Bekir Kütükoğlu konu hakkında Kâtib Çelebi Fezleke’sinin Kaynakları (Edebiyat
Fakültesi Matbaası, İstanbul 1974) adlı bir kitap yayımlamışken, Zeynep Aycibin ise
doktora tezi hazırlamıştır.305
3. Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr (Deniz seferleri hakkında büyüklere armağan):
1645-1646’da başlayan Girit seferi dolayısıyla yazılmış bir denizcilik kitabıdır. Eserin
biri İbrahim Müteferrika tarafından 1729’da, diğeri 1913’te olmak üzere iki baskısı var-
dır. Eser İngilizceye ve ayrıca Fransızcaya da çevrilmiştir. Kitap, Orhan Şaik Gökyay
tarafından “açıklamalar”, “sözlük”, “kişi”, “kavim”, “millet” ve “devlet adları” dizinleri
eklenerek 1973’te basılmıştır.306 Eser, İdris Bostan tarafından tıpkıbasımı ile birlikte ye-
niden yayımlanmıştır.307
4. Takvimü’t-tevârih: Kronolojik bir dünya tarihi olan Takvimü’t-tevârih Kâtip
Çelebi’nin Arapça Fezleketü’t-Tevârîh’inin bir özetidir. İkisi arasındaki fark, Fezleke
Arapça kaleme alınmış iken Takvimü’t-tevârih Türkçe kaleme alınmıştır. Bu eserde, Hz.
Âdem’den 1648 yılına kadar geçen olaylar kronolojik olarak verilmiş olup iki ayda ta-
mamlanmıştır. Arapça ve yazma halinde Farsçaya çevirileri bulunan eser, Batı dillerine
de çevrilmiştir. Eser, 1733’te İbrahim Müteferrika tarafından basılmıştır.
İndeksi Semiha Nurdan tarafından hazırlanan eserin İSK, Çelebi Abdullah Efendi
Bölümü, nr. 257’deki nüshasının tıpkıbasımı 2009 yılında yapılmıştır.308
5. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakati’l-fuhûl (Büyük adamların hal tercümelerine ulaş-
mak için merdiven): Harf sırasına göre düzenlenmiş bir biyografi eseridir. 1649 yılında
İstanbul’da tamamlanan bu eserin tek yazması müsvedde halindedir. Eserin çok önem-
li bir yanı da, Kâtip Çelebi’nin otobiyografisini vermesidir. Bu eser hakkında Houria
Yekhlef doktora tezi hazırlamıştır.309
6. Cihannümâ: Osmanlıların coğrafya görüşünde devir açacak kadar önem taşıyan
bu eser, coğrafya alanında Doğu görüşünden Batı görüşüne geçişte bir dönüm noktası
olarak sayılmaktadır. Yazar tasvirine giriştiği memleketleri tarif, mesafe, idari bölüm-
305 Zeynep Aycibin, Kâtib Çelebi, Fezleke, Tahlil ve Metin, YDT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
306 Orhan Şaik Gökyay, Tuhfetü’l-kibâr fi esfâri’l-bihâr, MEB Yayınları, İstanbul 1979. Eser, Tercü-
man 1001 Temel Eser dizisinde iki cilt olarak yeniden yayımlandığı gibi 2007’de de Seda Çak-
makcıoğlu ve Çetin Şan tarafından yayımlanmıştır (Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan
(Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-kibar fi Esfari’l-bihar), Kabalcı Yayıne-
vi, İstanbul 2007).
307 Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar fi Esfari’l-Bihar: (Deniz Seferleri
Hakkında Büyüklere Armağan), haz. İdris Bostan, Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, Ankara
2008.
308 Takvîmü’t-tevârih: İndeksli Tıpkıbasım, TTK, Ankara 2009.
309 Kâtip Çelebi ve Süllemü’l-vusul’u, YDT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
1996.
leri, saltanat ve siyaset işleri, ahlak ve âdeti, yapılar, su, hava, nehirler, dağlar, bitkiler
ve ürünler gibi bölümleri sıralayarak anlatmaktadır. Yazmaların bir kısmında bir dün-
ya haritasından başka, yüz kadar küçük ayrıntılı haritalar bulunmaktadır. Cihannümâ,
1732’de ilk basılan eserlerin on birincisi olarak Müteferrika tarafından basıldı. Batı dil-
lerine de çevrilmiş olan eserin zeyilleri de meydana getirilmiştir. Yine İnan Kalaycıo-
ğulları, Müteferrika’nın ilaveler yaparak bastığı bu eser hakkında bir yüksek lisans tezi
hazırlamıştır.310
7. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn (Kitap adları ile bilimlerin konuları
hakkındaki şüpheyi kaldıracak eser): Büyük bir bibliyografya kamusu olan bu esere
Kâtip Çelebi yirmi yılını vermiştir. Bütün eserler harf sırasına göre sıralanmıştır. İsimsiz
eserler ise ya ait oldukları bilim sırasında ya da yazar adına göre kaydedilmiştir. Yazar
bu eserinde, üç yüze yakın müstakil ilim konusu göstermiştir. 14.500 kadar kitap ve ri-
saleyi içine almış olan bu eserde, 10.000 kadar yazar ve açıklayıcı adı geçmektedir. Eser,
G. Flügel tarafından 1835-1858 yılları arasında Arapça metni ve Latince çevirisiyle bir-
likte, ilk iki cildi Leipzig’de, ötekiler Londra’da basılmıştır. Bu önemli eser son olarak
Şerefeddin Yaltkaya ve Kilisli Muallim Rıfat Bey tarafından bazı ilavelerle I. cildi 1941,
2. cildi 1943’te İstanbul’da yayımlanmıştır. Yine Bilal Yurtoğlu, Keşfü’z-zunûn’u konu
alan bir doktora çalışması yapmıştır.311
8. Düstûru’l-amel li-ıslâhi’l-hâlel (Bozuklukları düzeltmek için ne yapılacağını
gösteren düstur): Yazar bu eserinde Osmanlı İmparatorluğu’nun duraklama devrine gir-
diğini, iş başındakilerin bunun alametlerini görerek tedbir almaları gerektiğini, çarelerin
de maddi ve ruhani olmasının bir kural olduğunu ifade etmektedir. Devlet adamları va-
sıtasıyla padişahların idare ettiği toplumda “bilginler”, “asker”, “tımar” ve “reâyâ”nın
toplumun dört esas temel direğini teşkil ettiği anlatılmaktadır. Asker ve hazine işlerin-
den de bahseden yazar, eserinin sonuç bölümünde bu bozuklukları ortadan kaldıracak
tedbir ve çarelerin neler olduğunu sıralamaktadır. Bir nüshası Nuruosmaniye Ktp., nr.
4075’te bulunmaktadır.312
9. Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ahakk (En doğruyu seçme hususunda hak terazisi):
Kâtip Çelebi’nin en son eseri olup, 1656’da yazılmıştır. Zamanın şiddetli tartışmalarına
konu olan birtakım meseleler üzerinde müspet fikirler ileri sürerek bunların niteliği-
ni ortaya koymak ve kuru kavgaları önlemek için kaleme alınmıştır. Eser, 1864-1865,
1869-1870 ve 1888-1889 yıllarında olmak üzere üç defa basılmıştır. Mîzânü’l-hakk,
“açıklamalar”, “sözlük”, “kişi”, “yer” ve “kitap” adları dizinleriyle Orhan Şaik Gökyay
tarafından hazırlanıp yayımlanmıştır.313
310 İnan Kalaycıoğulları, Kâtip Çelebi’nin Cihânnüma Adlı Eserine İbrahim Müteferrika’nın Yaptığı
Ekler Doğrultusunda Çağdaş Bilimlerin Türkiye’ye Girişi, YYLT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Ankara 2003.
311 Keşfü’z-Zünûn ve Kâtip Çelebi’nin Bilim Anlayışı, YDT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, Ankara 2008.
312 Almıla Gökçe Özcan, Kâtip Çelebi’nin bu eserini de esas alan bir yüksek lisans tezi hazırla-
mıştır: Kâtip Çelebi’nin “Düstûrü’l-amel li-ıslâhi’l-halel” ve Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın
“Nesâyihü’l-Vüzerâ Ve’l-Ümerâ” Adlı Eserlerine Göre Osmanlı Yönetim Anlayışı ve Toplum Dü-
zeni, YYLT, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.
313 Orhan Şaik Gökyay, Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ahakk, İstanbul 1972. Eserin 2. baskısı Tercüman
20. SOLAKZADE MEHMED HEMDEMÎ ÇELEBİ (ö. 1657), Târih-i

Solakzade.314
Babasının solakbaşı olmasından dolayı Solakzade olarak anılan müelli-
fin İstanbul’da doğduğu tahmin edilmektedir. Şiirde ‘Hemdemî’, musikide ise
‘Miskalî’ mahlasını kullanan Solakzade, Enderun’da aldığı eğitimden sonra gençli-
ğinden itibaren IV. Murad’ın musahipleri arasına girer. Sultan İbrahim ve IV. Meh-
med dönemlerinde de sarayda kaldığı anlaşılan müellif, İstanbul’da vefat eder.
Târih-i Solakzade (Solakzade Tarihi): Muhtasar ve popüler nitelikte bir Osmanlı tarihidir.
Müellif eserini, Hasodabaşı Hasan Ağa’nın teşvikiyle yazar. Devletin kuruluşundan 1657
yılına kadar olan olayları ihtiva eden eserin yurt içi ve dışında birçok nüshası bulunmak-
tadır. Daha önce yazılmış tarihlerle o devirde telif edilmiş eserlerden faydalanılarak hazır-
lanan eser açık ve yalın bir üslupla yazılmış olmasından dolayı çok okunmuş ve erken bir
tarihte basılmıştır. Eserin Yıldırım Bayezid devrine kadar olan kısmı 1271’de Târih-i Âl-i
Osmân be-Solakzade adıyla, 1643 yılına kadar gelen kısmı ise 1297’de315 Solakzade Tarihi
adıyla neşredilmiştir. Eserin sadeleştirilmiş hâli ise 1989’da yayımlanmıştır.316
21. KARA ÇELEBİZADE ABDÜLAZİZ EFENDİ (ö. 1658), Ravzatü’l-

ebrâr.317
Birçok âlim yetiştirmiş olan Kara Çelebi ailesine mensup Abdülaziz Efen-
di 1592 yılı sonlarına doğru Bursa’da doğdu. Rumeli kazaskeri Hüsameddin
Efendi’nin oğlu olan Abdülaziz Efendi, ağabeyinin yanında yetişir. Eğitimini ta-
mamladıktan sonra Şeyhülislam Sunullah Efendi’den mülazemet alarak meslek
hayatına başlar. İstanbul, Bursa ve Edirne’deki çeşitli medreselerde müderrislik
yapan Abdülaziz Efendi daha sonra sırasıyla Yenişehir, Mekke, Edirne ve İstan-
bul (1634) kadılıklarında bulunur. Son görevinden azledildikten sonra sürgüne
gönderilir ve IV. Murad’ın ölümüne kadar herhangi bir göreve getirilmez. Kayın-
biraderinin şeyhülislamlığı sırasında önce Anadolu kazaskeri, 1644’te de Rumeli
kazaskeri olur. Bu görevi sırasında Osmanlı tarihinde bir ilk olmak üzere şeyhü-
lislamlık payesini kendisine tevcih ettirir. 15 Ekim 1649’da Rumeli kazaskerlik
görevinden azledilir. 2 Mayıs 1651’de şeyhülislam olarak atanır. Dört ay kalabil-
diği bu makamdan, isyan eden ağaların yanında yer aldığı gerekçesiyle 3 Eylül
1651’de azledilerek önce Sakız’a, daha sonra ise Bursa’ya sürülür. Ömrünün son
altı yılını geçirdiği Bursa’da 11 Ocak 1658’de vefat eden müellif, Bursa’daki
Timurtaş Muallimhanesi civarına defnedilir.
1001 Temel Eser dizisi arasında 1980 yılında çıkmıştır.
314 M. Kemal Özergin, “Solakzâde”, İA, X, 748-750; Babinger, OTYE, s. 223-224; Abdülkadir Özcan,
“Solakzâde Mehmed Hemdemî”, DİA, XXXVII, 370-372.
315 Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzade Tarihi, İstanbul 1297.
316 Solakzade Tarihi, haz. Vahid Çabuk, I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
317 Babinger, “Abdülaziz Efendi”, İA, I, 64; Babinger, OTYE, s. 224-227; Nejat Göyünç, “Kara-Celebi-
zâde”, EI2, IV, 573-574; Nevzat Kaya, “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”, DİA, XXIV, 381-383.
Eserleri:
1. Ravzatü’l-ebrâri’l-mübîn bi-vekāyi‘i Selefii Mâziyye ve’l-ahbâr: Genel bir tarih olan
eser, Hz. Âdem’den 1648’e kadar olan olayları içermektedir. 1649’da bitirildiği tahmin
edilen eser, devrin padişahı IV. Mehmed’e takdim edilmiştir. Yurt içi ve dışı kütüpha-
nelerinde otuzu aşkın nüshası bulunan eser 1248’de Bulak’ta basılmıştır.318 Yine eser
hakkında biri doktora ve biri yüksek lisans olmak üzere iki tez hazırlanmıştır.319
2. Zeyl-i Ravzatü’l-ebrâr: IV. Mehmed’in cülus tarihinden müellifin ölüm tarihine
(1648-1658) kadar olan olayları konu alan eser, müellifin Bursa’da sürgün hayatı ya-
şadığı dönemde kaleme alınmıştır. Hatıra niteliği taşıyan eseri müellifi, ya bizzat şahit
olduğu ya da güvenilir insanların aktardığı bilgilere dayanarak yazmıştır. Ağır bir dile,
akıcı ve sanatkârane üsluba sahip olan eser, 1990’da doktora tezi olarak hazırlanmış ve
daha sonra yayımlanmıştır.320
3. Zafernâme (Târih-i Feth-i Revan ve Bağdad): 2005 ve 2007 yıllarında321 iki
ayrı yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu eser Sultan IV. Murad’ın 1635-1640 yıl-
ları arasında gerçekleştirdiği Revan ve Bağdat seferlerini konu almaktadır. Padişahın
Üsküdar’dan Revan’a hareket tarihi olan 10 Mart 1635 ile başlayan eser, Kara Musta-
fa Paşa’nın Kasr-ı Şirin Antlaşması ile sağlanan barıştan sonra İstanbul’a gelişi tarihi
olan 5 Ocak 1640 tarihinde sona ermektedir. Olayların yedi bölümde anlatıldığı ese-
rin sonuna eklenen sekizinci bölümde Sadrazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın iyi
yönleriyle yaptırdığı imar faaliyetlerinden söz edilmektedir. Yine eserde sefer boyunca
İstanbul’da meydana gelen olaylardan da bahsedilmektedir.322
4. Gülşen-i Niyâz: Gülşen-i Niyâz mesnevisi Kara Çelebizade Abdülaziz’in ya-
şadığı Kıbrıs sürgünü vesilesiyle 1636’dan sonra kaleme alınmıştır. Eserde olaylardan
ziyade şairin psikolojik durumu konu edilmiştir.323 Abdülaziz Efendi’nin nasihatnâme
türünde yazdığı bir eserdir. Dinî nitelikli bir nasihatnâme olan bu eser Kur’an ve hadis-
lerden birtakım örnek sözler alınarak yazılmıştır.324 Eser üzerinde iki yüksek lisans tezi
hazırlanmıştır.325
318 Karaçelebizade Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-ebrâr, Bulak Matbaası, Bulak 1248.
319 İbrahim Özgül, Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-ebrâr Adlı Eseri (1299–1648)
Tahlil ve Metin, YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2010; Nurdan Çi-
men, Abdülaziz Karaçelebi-zâde’nin Tarih-i Ravzatü’l-ebrar’ı, Metin-Tahlili, YYLT, Fırat Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elazığ 2011.
320 Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Zeyl-i Ravzatü’l-ebrâr’ı (Tahlil ve Metin), haz. Nevzat
Kaya, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990; Kara Çelebi-zade Abdülaziz Efendi
Ravzatü’l-ebrâr Zeyli, haz. Nevzat Kaya, TTK, Ankara 2003.
321 Nermin Yıldırım, Kara Çelebi-Zade Abdülaziz Efendi’nin Zafernâme Adlı Eseri (Tarihçe-i Feth-i
Revan ve Bağdad) Tahlil ve Metin, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, İstanbul 2005; Zafernâme (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Bağdad), haz. Ömer Kucak,
YYLT, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2007.
322 Babinger, OTYE, s. 224 vdd. ; TCYK, s. 1, 4, 106, 109, 39, 375.
323 Halûk Gökalp, Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeşt-nâmeler, YDT, Çukurova Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana 2006, s. 22-23.
324 Sibel Üst, “Emirî ve Sohbet-nâmesi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall 2007, s. 960.
325 Kara Çelebi-zade Abdülaziz: Gülşen-i Niyaz (Tenkidli Metin/İnceleme), haz. Fatma Bindal (Arslan),
Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1996; Abdullah Begeç, Kara Çelebi-zade
22. SIDKI PAŞA (ö. 1660-1661), Gazâvât-ı Sultân Murâd-ı Râbi‘.326

Asıl adı Mustafa Ahmed olan Sıdkı Paşa, Tosya’da doğmuştur. II. Osman’ın
tahttan indirilmesi olayında bulunduğu Sadrazam Hüseyin Paşa tezkireciliği onun
ilk resmî görevidir. Dört kez atandığı reisülküttaplık görevinden sonra nişancılık
görevine tayin edilmiştir. Daha sonra atandığı Tımışvar valiliği görevini ölümüne
kadar sürdürmüştür.
Eserleri:
1. Gazâvât-ı Sultân Murâd-ı Râbi‘: Müellif 1635’te fethedilen Revan kalesi seferine
iki yıl önce, sefere memur edilen Sadrazam Mehmed Paşa ile birlikte sefer nişancı-
sı göreviyle katılmıştır. İki yıl boyunca yapılan sefer hazırlıkları sırasında paşanın ya-
nında bulunan müellif, Revan kalesinin fethini ve Vezir Bayram Paşa’ya gönderilen
fetihnâmeyi bizzat yazmıştır. Sadece Revan’ın fethinden bahsetmeyen eser, aynı zaman-
da 1633-1635 yılları arasında meydana gelen birçok olaydan da söz etmektedir. Paşa’nın
üç eserinin de kayıtlı olduğu İSK Hamidiye Bölümü, nr. 1103/3, mecmuanın 76b-138b
yaprakları arasında kayıtlı olan eser, 2006’da neşredilmiştir.
2. Divan: Yukarıdaki mecmuanın birinci eseri olan Divan, Türkçe 16 kaside, 71
gazel, 3 tarih, 1 tahmis, 6 kıta, 4 nazım, 1 mesnevi ve Farsça 4 kaside, 5 gazel, 2 tarih, 1
adet mesneviden oluşan eserin toplam Türkçe beyit sayısı 1.131, Farsça beyit sayısı ise
205’tir. IV. Mehmed’e sunulan Divan, Ocak 1661’de istinsah edilmiştir. Eser, 2005’te
yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.327
3. Berf ü Bahâr: Mecmuanın ikinci eseri olan bu eser içerisinde Türkçe, Arapça ve
Farsça manzum parçaların da bulunduğu alegorik tarzda yazılmış mensur bir hikâyedir.
Yirmi yaprak olan eser IV. Murad’a sunulmuştur.328
23. SİPAHİZADE AHMED, Gazavatnâme-i Cezîre-i Girit ve Zadre.329

İlmiye sınıfına mensup olan Sipahizade Ahmed Efendi, başta Bosna bölge-
sinde kadılık olmak üzere çeşitli görevler yapmıştır. Eserine konu ettiği seferlerin
bir kısmına bizzat iştirak eden müellif devrin üst düzey devlet adamları ile yakın
temas içinde olmuştur.
Gazâvatnâme-i Cezîre-i Girit ve Zadre: Girit Adası’nın muhasara tarihi olan 1645 yılı
olaylarıyla başlayan eser daha sonra Girit ve Bosna sınırında gerçekleşen muharebeler,
buraya tayin edilen serdarların isimlerinin başlığı altında, sırasıyla anlatılır. 1645’ten iti-
baren Bosna’da meydana gelen olayların anlatıldığı eserin sonlarına doğru ise Köprülü
Mehmed Paşa’nın Erdel seferindeki (1657) Yanova kalesi fethi anlatılmaktadır. Girit’ten
Abdülaziz Efendi’nin Gülşen-i Niyaz’ı (İnceleme-Metin), YYLT, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Malatya 2001.
326 Sıdkı Paşa, Gazâvât-ı Sultân Murâd-ı Râbi’: (IV. Murad’ın Revan Seferi), haz. Mehmet Arslan,
Kitabevi, İstanbul 2006, s. IX-XX.
327 Sıdkî Pâşâ Dîvânı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin), haz. Mehtap Erdoğan, YYLT, Cumhuriyet
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas 2005.
328 Bk. yukarıda Sıdkı Paşa, age, s. XXIII.
329 Sipâhizâde Ahmed’in Gazavat-nâme-i Cezîre-i Girit ve Zadre İsimli Eseri (Değerlendirme-
Transkripsiyon), haz. Mürvet Arslan, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2009.
ziyade Bosna civarında gerçekleşen mücadelelerin anlatıldığı eser gerek müellifin bizzat
müşahedelerine gerekse olaylara şahit olanların tanıklıklarına dayandığı için 17. yüzyıl
Osmanlı tarihine önemli ve orijinal katkılar yapmaktadır. Eser 2009’da yüksek lisans
tezi olarak hazırlanmıştır.
24. HATİB, Risale-i Hatib.330

Kürt Hatib olarak da bilinen müellif hakkında bilinenler yetersizdir. Tarihçi
olmayan müellif IV. Mehmed dönemi âlimlerindendir. Doğum tarihi gibi ölüm
tarihi de bilinmemektedir.
Risâle-i Hatib: Her ne kadar müellifin yaşadığı devrin olaylarını içeriyorsa da, Risale’nin
asıl yazılış amacı bu değildir. Uğradığı haksızlıklar ve hak ettiği makamların kendisine
verilmemesi üzerine sesini duyurmak için eseri telif eden yazarın, Valide Sultan’a yapı-
lan methiyeden dolayı eseri ona sunmuş olması muhtemeldir. Eser, dönemin olaylarını
kronolojik bir sıra içerisinde akıcı bir üslupla ve olaylara bizzat şahitlik etmiş biri tara-
fından yazılmış olması bakımından önemlidir. Özellikle 21 Ağustos 1651’deki esnaf ve
halk karışıklığının izahı, devletin ekonomik durumunun değerlendirilmesi, başta sad-
razam olmak üzere devrin üst düzey yöneticilerinin tenkit veya takdir edilmesi eserin
dikkat çeken özelliklerindendir. Eser, 1969’da mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır.
25. VECİHÎ HASAN EFENDİ (ö. 1661), Târih-i Vecihî.331

Kırım’ın Bahçesaray’ında doğan müellifin adı Hasan, mahlası ise Vecihî’dir.
İstanbul’a gelen ve 1637-1644 yılları arasında kaptanıderya Kemankeş Kara
Mustafa Paşa’nın mühürdarlığında bulunan müellif, onun idamı üzerine 1644’ten
itibaren divanıhümayun kâtipliği yapar. 1661’de İstanbul’da, 41 yaşında iken ve-
remden vefat eden Vecihî Edirnekapı’ya defnedilir.
Târih-i Vecihî (Vecihî Tarihi): 1637-1661 yılları arasındaki çeyrek asrı aşkın bir zaman
diliminde meydana gelen olayları yıl, ay ve gün sırasıyle ele aldığından dolayı eser
genel bir tarih mahiyetindedir. Dolayısıyla üzerine sonradan konulmuş olan Târih-i
Kırım, Târih-i Feth-i Bağdad gibi ibarelerden dolayı eseri Kırım ya da Bağdat’ın fet-
hine münhasır bir eser olarak ifade etmek doğru olmasa gerek. Sadrazam mühürdarı,
divavıhümayun kâtibi, şair ve tarihçi olan biri tarafından yazılan eser 1637-1661 yılları
için, çağdaş biri tarafından gözleme dayanılarak yazılmış olması bakımından mühim bir
kaynaktır. Müellifinin eserini bir makama sunma endişesi duymamış olması, siyasi ve
askerî olayların dışında sosyal durumdan da bahsetmiş olması eserin kıymetini daha da
artırmaktadır. Gördüğü aksaklıkları korkusuzca eleştiren müellifin verdiği bilgiler diğer
çağdaş tarihçilerin verdiği bilgileri tamamlayıcı niteliktedir.
330 Risale-i Hatib: XVII. Yüzyıl Ortalarına Aid Bir Tarihçe (Metin ve Dizin), haz. Mehmet Çömcüoğ-
lu, Mezuniyet Tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1969, VI-VIII.
331 Ömer Faruk Akün, “Vecihî”, İA, XIII, 244-248; Babinger, OTYE, s. 229; Ziya Akkaya, “Vecîhî ve
Eseri”, AÜDTCFD, XVII/3-4 (1961), 533-560; Abdülkadir Özcan, “Vecîhî Hasan Efendi”, DİA,
XLII, 586-587.
Çeşitli tarihlerde dokuz defa istinsah edilen eser ölümünden on dört yıl sonra
Giacomo Tarsia tarafından İtalyancaya tercüme edilmiştir. Abdurrahman Abdi Paşa,
Müneccimbaşı, Silahtar Fındıklılı Mehmed Ağa, Naimâ ve Hammer tarafından kaynak
olarak kullanılan eserin birçok nüshası bulunmaktadır. 1957’de doktora tezi olarak ha-
zırlanan332 eser hakkında bir çalışma daha yapılmıştır.333 Yine müellifin bir Divan’ı da
bulunmakta olup, üzerinde bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.334
26. MEHMED HALİFE (17. yüzyıl), Târih-i Gılmânî.335

Eserinde kendisini Mehmed b. Hüseyin el-Bosnevî olarak tanıtan müelli-
fin halife unvanı ise sarayda seferli odasındaki görevini belirtmektedir. Bosnalı
olan müellif, devşirilip 1633-1634’te İstanbul’a getirilir. Önce bostancı ocağına
bağlı hasbahçede görevlendirilmişse de, buradaki ağır işlere dayanamadığından
görevinden ayrılıp, Gürcü Kenan Paşa’nın hizmetine girer. Belli bir süre hizmet
ettikten sonra Tarhuncu Ahmed Paşa’ya intisap eden Mehmed Halife, Sultan İb-
rahim zamanında seferli odasında hizmet etmeye başlar. Buradaki vazifesinde
yükselip odanın önde gelenleri arasında yükselir. Ölüm tarihi bilinmeyen müellif,
şiirlerinde ‘Ülfetî’ mahlasını kullanır.
Târih-i Gılmânî: 12 Mart 1665’te tamamlanan eser, 17. yüzyılda yaşanan olayları içeriden
birinin gözlemlerine dayanması bakımından önemlidir. IV. Murad, Sultan İbrahim ve IV.
Mehmed dönemlerindeki olayları içeren eser iki telif aşaması geçirmiştir. Birinci aşama
müellifin görüp işittiklerini, padişah ve devlet adamları hakkında ağır eleştirilerle bazen
şahsi görüşlerini ihtiva eden dağınık bir hatırat özelliği taşımaktadır. İkinci aşama ise, birin-
ci aşamadaki metnin ele alınıp gözden geçirilmiş, yer yer ilaveler yapılmış, dil ve üslup ba-
kımından daha derli toplu olan bir nüsha özelliği taşımaktadır. Üç bab ve bir hatimeden olu-
şan eser Ahmed Refik (Altınay) tarafından 1924’te Türk Tarih Encümeni Mecmuası’na ek
olarak yayımlanmıştır.336 Eser ayrı tarihlerde Kamil Su337 ve Ömer Karayumak338 tarafından
sadeleştirilerek tekrar yayımlanmıştır. Adı geçen eser üzerinde doktora tezi yapılmıştır.339
332 Ziya Akkaya, Vecîhî, Devri ve Eseri, YDT, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi,
Ankara 1957.
333 Das osmanische Reich um die Mitte des 17. Jahrhunderts: Nach den Chroniken des Vecihi (1637-
1660) und des Mehmed Halifa (1633-1660), haz. Bugra Atsız, München 1977.
334 Gazanfer Altıntaş, Vecihî, Hayatı, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, YYLT, Selçuk Üniversite-
si Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1994.
335 Kütükoğlu, Vekayi’nüvis-Makaleler, s. 85-102; Babinger, OTYE, s. 230-231; Bekir Kütükoğlu,
“Mehmed Halife”, İA, VII, 579-580; Bekir Kütükoğlu, “Mehmed Halife”, DİA, XVIII, 489-490;
Bayrak, OTY, s.152; İsmail Gündoğdu, “Reasoning in the Ottoman Historiography-The Example
of Tarih-i Gılmani”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social
Research, volume 2/9 (2009), s. 160-164.
336 Mehmed Halife, Tarih-i Gılmanî, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul 1340.
337 Tarih-i Gılmanî, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1000 Temel Eser nr. 74, İstanbul 1976. 2. baskı için
bk. Tarih-i Gılmanî, İstanbul 1986.
338 Târih-i Gılmanî, haz. Ömer Karayumak, Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser serisi, İstanbul (ta-
rihsiz).
339 Mehmed Halife, Tarih-i Gılmani, haz. Ertuğrul Oral, YDT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul 2000. Yine yapılan bir diğer çalışma için bk. Das osmanische Reich um die Mitte des 17.
27. ABDURRAHMAN HİBRÎ EFENDİ (ö. 1676), Enîsü’l-müsâmirîn.340

Mayıs 1604’te Edirne’de doğan Hibrî Efendi, Edirne’nin tanınmış müderris-
lerinden Habbazzade Hasan Efendi’nin oğludur. Edirne’de başlayıp İstanbul’da
tamamladığı eğitiminden sonra sırasıyla Edirne’deki Emir Kadı, Dimetoka’daki
Oruç Paşa (1636), Edirne’deki İbrahim Paşa (1639), Saraciye (1643), Eminiye
(1643), Taşlık (1644), Eskicami (1646’da), Üç Şerefeli (1655) ve Darülhadis
(1658’de) medreselerine müderris olur. 1659’da vefat eden müellif, Edirne’de
Yıldırım semtindeki aile kabristanına defnedilir.
Eserleri:
1. Enîsü’l-müsâmirîn: Müellifin tarihle ilgili en önemli eseri olup, 1636’da yazılmıştır.
1359’dan 1633’e kadar baba şehri olan Edirne tarihini konu alan eser, aynı zamanda
şehrin topografyası ve burada yaşamış olan önemli şahsiyetlerden de bahsetmekte-
dir. 1972’de Sevim Üngün (İlgürel) tarafından doktora tezi341 olarak hazırlanan eser,
1996’da Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi tarafından yayımlanmıştır.342
2. Defter-i Ahbârân-ı Kānûn-i Şehinşâh-ı Pâdişâh-ı Âlem-penâh-ı Âl-i Osmân ve
Vüzerâ ve Mevâliyân: Daha çok Defter-i Ahbâr olarak bilinen eser, altı bölüm ve bir
hatimeden oluşan muhtasar bir Osmanlı tarihidir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan
1648’e kadar meydana gelen olayları konu alan eser daha çok 1618-1648 dönemindeki
gelişmelere yoğunlaşmaktadır. Defter-i Ahbâr’ın birinci defterinde, Osman Gazi’den
başlayarak, Sultan I. Ahmed devrine kadar olan olaylar muhtasar olarak ele alınırken,
ikinci defterden itibaren II. Osman, Sultan IV. Murad ve Sultan I. İbrahim devri olayları
tafsilatlı olarak ele alınmakta ve eser Sultan İbrahim’in tahttan indirilişi ile son bulmak-
tadır. Beşinci defter 1651’e kadar olan veziriazamları, altıncı defter şeyhülislamların
biyografilerini ve hatime kısmı ise başlangıçtan kendi dönemine kadar vezirlik, şeyhü-
lislamlık yapmış, İstanbul, Mısır ve Halep kadılıklarında bulunmuş olanların cetvelini
içermektedir.
Eserde yer alan olayların birçoğuna şahit olmakla birlikte müellifin başka kay-
naklardan yararlanmış olması da muhtemeldir. Ağdalı olmayan bir Türkçe ile yazılan
eser 73 yapraktır. Yer yer Arapça ve Farsça şiirlerin kullanıldığı eser özellikle IV. Murad
ve Sultan İbrahim dönemleri için önemlidir. Beyazıt Devlet Kütüphanesi (Veliyyüddin
Efendi, nr. 2418) ve İÜK (TY, nr. 2631)’nde nüshaları bulunan eser, 2004’te yüksek
lisans tezi olarak hazırlanmıştır.343
Jahrhunderts: Nach den Chroniken des Vecihi (1637-1660) und des Mehmed Halifa (1633-1660),
haz. Bugra Atsız, München 1977.
340 V. L. Ménage, “Hibrî”, EI2, III, 351-352; Babinger, OTYE, s. 234-236; Sevim İlgürel, “Hibrî, Ab-
durrahman Efendi”, DİA, XVII, 427-428.
341 Sevim Üngün, Abdurrahman Hibrî ve Enisü’l-müsâmirîn, YDT, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bö-
lümü, İstanbul 1972.
342 Abdurrahman Hibri, Enisü’l-Müsamirin: Edirne Tarihi 1360-1650, Edirne 1996.
343 Abdurrahman Hibrî Efendi, Defter-i Ahbâr (Transkripsiyon ve Değerlendirme), YYLT, MÜ Sos-
28. MÜHÜRDAR HASAN AĞA, Cevâhirü’t-tevârih.344

Hayatı hakkında neredeyse hiçbir bilgi vermeyen kaynaklar müelliften, Fa-
zıl Ahmed Paşa’nın hizmetindeki görevleri sebebiyle bahsetmektedir. Buna göre
Fazıl Paşa’nın Erzurum valiliğine atandığı sırada Hasan Ağa onun hazine kâtibi
idi (1658-1660). Bu görevinde başarılı hizmetler yapmış olmalı ki iki yıl sonra
(1660-1668) söz konusu paşanın mühürdarlığı görevine getirilmiştir.
Cevâhirü’t-tevârih: Mühürdar Hasan Ağa, eserini bizzat Fazıl Ahmed Paşa’nın is-
teği üzerine kaleme aldığını söylemektedir. Beş fasıl ve bir hatimeden oluşan eserin
ilk bölümü Fazıl Ahmed Paşa’nın beylerbeyliğini, ikinci bölüm Macaristan seferini
(1663), üçüncü bölüm Kandiye seferi hazırlıklarını, dördüncü bölüm Kandiye muha-
sarası ve muhasara boyunca yaşanan gelişmeleri, beşinci bölüm ise deniz savaşları ve
Kandiye’nin fethini konu almaktadır. Eserin sonunda Fazıl Ahmed Paşa için baştezkire-
ci Mezaki Süleyman Efendi tarafından yazılmış olan iki kaside bulunmaktadır.
Kandiye savaşlarının tek kronoği olan Cevâhirü’t-tevârih, tamamen müellifinin
gözlemlerine dayanan olayları içerdiği için değerlidir. Dolayısıyla eserde yer alan bilgi-
ler kimi zaman aynen kimi zamansa mealen Raşid tarafından kullanılmıştır. Yurt içi ve
yurt dışında birçok nüshası bulunan eser, 1996’da doktora tezi olarak hazırlanmıştır.345
29. HİKÂYET-İ AZİMET-İ SEFER-İ KANDİYE

Müellifi belli olmayan bu eserin sıkı benzerlikler gösterdiği TSMK, III. Ahmed, nr.
3605’te kayıtlı Târih-i Fâzıl Ahmed Paşa ve Köprülü Kütüphanesi, Ahmed Paşa Bö-
lümü, nr. 214’te kayıtlı olan Târih-i Muteber adlı eserlerle aynı eser olması kuvvetle
muhtemeldir. İzmir Millî Kütüphanesi, nr. 24/150’deki nüshası esas alınarak 1988’de
yüksek lisans tezi yapılmıştır.346
30. GİRİD FETHİ TARİHİ

TTK Kütüphanesi Yazmaları arasında, nr. Y/29’daki Girid Fethi Tarihi adlı eserin hiçbir
yerinde müellifinin hayatı ve mesleği hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Bununla birlik-
te kaynaklarındaki ifadeleri neredeyse aynen aktarmış ve yaptığı alıntılarda ziyadesiyle
yazım hatası yapmış olması müellifin devlet kademesinde yer alan bir kalem erbabı
olmadığı izlenimini vermektedir. Yine satır aralarına yapılan ekler ve bazı cümlelerin
üstünün çizilmiş olması eserin müsvedde olduğu ihtimalini güçlendirmektedir.
Eser, Girit üzerine yazılan pek çok kaynaktan faydalanılarak yazılmış ayrıntılı bir
derleme niteliğindedir. Adını bilmediğimiz müellif her ne kadar Girit hakkında buldu-
345 Abubekir Sıddık Yücel, Mühürdar Hasan Ağa’nın Cevahirü’t-tevarih’i, YDT, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1996. Başka bir çalışma için yine bk. Krieg und Sieg in Un-
garn: die Ungarnfeldzüge des Grosswezirs Köprülüzade Fazıl Ahmed Pascha 1663 und 1664 nach
den Kleinodien der Historien Seines Siegelbewahrers Hasan Ağa, herausgegeben von Richard F.
Kreutel, Graz 1976.
346 Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Nuri Adıyeke, YYLT, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, İstanbul 1988.
ğu bilgileri olduğu gibi almış ise de eseri, gerek verdiği ayrıntı gerekse fetih sürecini
(1645-1669) geniş olarak anlatan eserlerden biri olması nedeniyle kıymetlidir. Bir devlet
büyüğüne takdim edildiğine dair de herhangi bir ipucu mevcut değildir. Eser, 2004’te
31. OSMAN DEDE (17. yüzyıl), Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Vukū‘âtı.348
Erzurumlu olan tarihçinin hayatı hakkında yeteri kadar bilgimiz yoktur. Bir-
çok yeri dolaştıktan sonra Bursa’ya gelen müellif Fazıl Ahmed Paşa’nın hizme-
tine girmiştir. Onunla birlikte Girit seferine katılarak burada yaşanan gelişmelere
yakından şahitlik etmiştir.
Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Vukū‘âtı: Bazı araştırmacılar her ne kadar Osman Dede’yi
Cevâhirü’t-tevârih’in müellifi olarak gösteriyorsa da, bu doğru değildir. Zira eseri Mü-
hürdar Hasan Ağa yazmış; ancak o sonra yazdığı müsveddeleri daha edebî bir üslupla
düzenlemesi için Osman Dede’ye vermiştir. Osman Dede, Fazıl Ahmed Paşa’nın mü-
hürdarı Hasan Ağa tarafından yazılmış olan Cevâhirü’t-tevârih adlı eserini temize çekti-
ği gibi paşanın dönemindeki olayları anlatan yeni bir eser de telif etmiştir. Her iki eserin
muhteva ve üslubunun benzerlik göstermesi, Osman Dede’nin Cevâhirü’t-tevârih’ten
faydalandığını göstermektedir. Ancak şahit olduğu olaylarla Cevâhirü’t-tevârih’te yer
almayan olayları içermesi eseri değerli kılmaktadır.
Tam adı Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Devrinde (1069-1080) Vukū‘âtı Tarihidir olan
eserin tek nüshası İSK, Hamidiye, nr. 909’dadır. Müellifinin bizzat gördüğü ve yaşa-
dığı olayları ihtiva eden eser, Fazıl Ahmed Paşa dönemiyle ilgili birinci el kaynaktır.
Cevâhirü’t-tevârih ile birlikte Kandiye savaşlarının önemli bir kroniği olan eseri tarihçi
Raşid kaynak olarak kullanmıştır. Eser, yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.349
32. MUSTAFA ZÜHDİ, Ravzatü’l-gazâ (Târih-i Uyvar).

Divanıhümayun kâtiplerinden olan Mustafa Zühdî 1663’te gerçekleştirilen Uyvar’ın
fethini konu alan Ravzatü’l-gazâ (Târih-i Uyvar) adlı bir eser kaleme almıştır. Bir nüs-
hası İÜK TY, nr. 2488’dedir. Eser, 1949’da bitirme tezi olarak hazırlanmıştır.350
33. MEHMED NECATİ, Ez-Menâkıbât-ı Gazâ ve Cihâd.

Divanıhümayun kâtiplerinden Mehmed Necati tarafından 1665’te yazılan bu eser, Târih-i
Sultan Mehmed Han [bin] İbrahim Han olarak da bilinmektedir. TSMK (Revan, nr.
1308)’de Târih-i Yang adı ile kayıtlı olan eser Köprülü Fazıl Ahmed Paşa komutasın-
347 Ayşe Pul, Girit Savaşı ile İlgili Bir Türk Kaynağının Tahlili (TTK Kütüphanesi’nde Bulunan Girid
Fethi Tarihi Başlıklı Yazma), YDT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.
348 Abdülkadir Özcan, “Cevâhirü’t-tevârih”, DİA, VII, 434-435.
349 Arslan Boyraz, Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa Devrinde (1069-1080) Vukuatı Tarihi Transkripsi-
yon ve Değerlendirme, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2002.
350 Ravzatü’l-gazâ ve Târih-i Uyvar, haz. Turhan Atabay, mezuniyet tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstan-
bul 1949.
daki Osmanlı ordusunun 19 Mart 1663’te İstanbul’dan hareket ederek Uyvar kalesinin
fethi ve akabinde imzalanan Vasvar Antlaşması (1664) sonrası ordunun Temmuz 1665’te
Edirne’ye dönüşüyle sonuçlanan Avusturya seferini konu almaktadır. Avusturya elçisinin
1 Ağustos 1665’te Edirne’ye gelişiyle sona eren eserin başında İstanbul-Budin arasındaki
menzillerin listesi verilmiştir. Eser, 1998’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.351
34. HEZARFEN HÜSEYİN EFENDİ (ö. 1691), Tenkîhü’t-tevârih.352

İstanköy’de doğan Hüseyin Efendi’nin künyesi Hüseyin b. Cafer İstanköyî
eş-şehîr be-Hezarfen’dir. Memleketinde başladığı tahsilini İstanbul’da tamamlar.
IV. Mehmed’e tarih hocalığı yapan müellif himayesine girdiği Fazıl Ahmed Paşa
ile birlikte defter emini olarak Girit seferine katılır. Ancak ilme olan merakından
dolayı devlet görevinden ayrılıp, kendisini okumaya, araştırmaya ve kitap telifine
verir. Bildiği Latince ve Grekçe diller sayesinde Grek, Bizans ve Roma tarihi
üzerinde çalışmalar yapar. Yurt dışından gelen şarkiyatçılarla sıkı bir diyaloğu
olan müellif zengin kütüphanesini onların istifadesine açar. Nakşibendi tarikatına
intisap etmiş olan müellif, 1691’de vefat eder.
Bildiği yabancı diller dolayısıyla Kâtip Çelebi’den sonra Batılı kaynaklar-
dan yararlanan ikinci Osmanlı müellifi olan Hüseyin Efendi, tıbba,353 tasavvufa,354
ahlaka ve tarihe dair on kadar eser yazmıştır.
Eserleri:
1. Tenkîhü’t-tevârih: Bir mukaddime, dokuz bab ve iki hatimeden oluşan eser muhtasar
bir genel tarihtir. Müellif, IV. Mehmed’e hocalık yaptığı bir zamanda (21 Mayıs 1670-12
Şubat 1673) kaleme aldığı eserinin Grek, Roma ve Bizans tarihleriyle ilgili kısmını La-
tin ve Grek kaynaklarından istifade ederek yazmıştır. İslam ve Türk devletleriyle ilgili
kısmın yazımında ise Mirhand (Mirhond), Cenâbî Mustafa Efendi, Mustafa Âlî ve Kâtip
Çelebi’nin eserlerinden faydalanmıştır. Geleneksel kronolojik tarihçilikten sıyrılarak bir
bakıma sistematik karakterde yazılan bir eser olarak dikkat çeken Tenkîhü’t-tevârih’in
yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerinde pek çok yazması mevcuttur. Eser üzerinde birçok
araştırma ve yayın yapılmıştır.355
351 Târih-i Sultân Mehmed Han (bin) İbrahim Han, haz. Cengiz Ünlütaş, YYLT, Ege Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1998.
352 V. L. Ménage, “Husayn Hezārfenn”, EI2, 623-624; Babinger, OTYE, s. 251-255; Mücteba İlgürel,
“Hüseyin Efendi, Hezarfen”, DİA, XVIII, 544-564.
353 Müellifin tıpla ilgili eseri olan Lisânü’l-Etibbâ üzerinde yapılan yüksek lisans çalışması için bk.
Hezârfen Hüseyin b. Ca‘fer İstânköyî’nin “Lisânü’l-Etibbâ” Adlı Tıp Lügati Üzerinde Dil İnceleme-
si: İnceleme-Metin-Sözlük, haz. Ekrem Demir, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011.
354 Müellifin tasavvuf hakkındaki Enisü’l-abidin ve Mürşidü’s-salikin adlı eserinin İSK Düğümlüba-
ba, nr. 227’de kayıtlı nüshanın bir mikrofilmi İSAM Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Hüseyin b.
Ca’fer el-İstanköyi Hezarfen, Enisü’l-abidin ve Mürşidü’s-salikin, müstensih: Ali b. Mustafa, 171
yaprak, 35 mm., negatif. 297.7 HÜS.E).
355 Der osmanische Historiker Hüseyn b. Ga‘fer, Genannt Hezarfenn und die Istanbuler Gesellschaft
in der Zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts, haz. Heidrun Wurm, Freiburg 1971; Cumhur Bekar, A
2. Telhîsü’l-beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân: Osmanlı teşkilat tarihini konu alan

ve Kazasker Vişnezade İzzetî Mehmed Efendi’nin teşviki üzerine yazılan eser, Osmanlı
Devleti’nin ortaya çıkışı, İstanbul’un kuruluşu ve tarihî yapıları, saray görevlileri, diva-
nıhümayun toplantıları, hazine gelir ve giderleri, taşra teşkilatı ve görevlileri, kapıkulu
ocakları, tersane-i âmire görevlileri, Kırım hanları, sefere çıkma törenleri, ulema ile
ilgili nizamlar, narh, maden ve tuzla ile ilgili meseleler gibi hususlara dair bilgi vermek-
tedir. Âsafnâme (Lütfi Paşa), Kavânîn-i Âl-i Osman (Ayn Ali Efendi) ve Düstûrü’l-amel
(Kâtip Çelebi)’den istifade edilerek yazılan eser ile Eyyubî Efendi Kanunnâmesi arasın-
da büyük benzerlikler bulunmaktadır. Yurt dışında dört nüshası bulunan eser İtalyanca,
Fransızca ve kısmen de Almancaya tercüme edilmiştir. Eser, 1998’de yayımlanmıştır.356
35. İSAZADE EFENDİ (ö. 1689), İsazade Tarihi.357

Hakkında pek bilgi sahibi olmadığımız müelliflerden biri de İsazade’dir.
Kendi adını taşıyan eserini yazmaya başlayan İsa Efendi’nin oğlu Mehmed Aziz
olması muhtemeldir. Karaçelebizade’nin damadı olan İsa Efendi’nin, vefatı do-
layısıyla eserini tamamlayamadığı, yarım kalan eserin oğlu Mehmed Aziz tara-
fından büyük ölçüde tamamlandığı söylenebilir. Ancak onun 1688-1689’da ve-
badan ölmesi üzerine esere oğulları tarafından sonraki tarihlere ait özet bilgiler
eklenmiştir.
İsazade Tarihi: İsazade’nin yazmış olduğu eser, Kasım 1654-Ekim 1693 yılları arasın-
daki padişahların faaliyetleri ile bazı seferler, atamalar, vefeyatlar, zelzeleler, fırtınalar
ay ve güneş tutulmaları, yabancı elçilerin geliş ve gidişleri, Kırım hanlığındaki değişik-
liklerle ilgili bilgi verilmektedir. Sonraki bazı tarihçiler, özellikle Naimâ ve Uşşakizade,
bu eseri kaynak olarak kullanmışlardır.
Eser üzerinde ilk çalışmayı Bekir Kütükoğlu yaptırmıştır. Edebiyat Fakültesi Ta-
rih Bölümü öğrencilerine lisans mezuniyet tezi olarak hazırlatılan bu çalışma birçok
eksikliği içinde barındıran çevri yazı şeklinde olmuştur. İlk ciddi çalışma Johan Strauss
tarafından 1986’da doktora tezi olarak yapılır ve 1991’de Die Chronik des İsazade: Ein
Beitrag zur osmanischen Historiographie des 17. Jahrhunderts adıyla Berlin’de yayım-
lanır (XLV, 192 s.). İkinci ciddi çalışma ise Ziya Yılmazer tarafından yapılmıştır.358
New Perception of Rome, Byzantium and Constantinople in Hezarfen Hüseyin’s Universal History
[Hezarfen Hüseyin’in evrensel tarihinde yeni bir Roma Bizans ve Konstantinople algısı], YYLT,
Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001; Hezarfen Hüseyin Efendi’nin
“Tenkihu’t-tevarih” Adlı Eserinin Selçukluların Zuhurundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Ka-
dar Geçen Bölümlerinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, haz. Kerim Özdemir, YYLT, Celal
Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa 2007.
356 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü’l-beyan fi Kavanin-i Âl-i Osman, haz. Sevim İlgürel, TTK, An-
kara 1998. Yine eserin bir fotokopi nüshası için bk. Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân
fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, 209 yaprak. (Bibliothèque Nationele de Paris Ancien Fonds Turc, nr.
40’taki eserin fotokopi nüshadır. İSAM Kütüphanesi: 956.073 HÜS.T).
357 Ziya Yılmazer, “Îsâzâde Târihi”, DİA, XXII, 491-492.
358 İsâ-zâde Târîhi, haz. Ziya Yılmazer, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1996.
36. ABDURRAHMAN ABDİ PAŞA (ö. 1692), Vekāyi‘nâme-i Abdi Paşa.359

İstanbul’da Anadoluhisarı’nda doğdu. Enderun’da eğitimine başlayan Abdi
Paşa, Sultan IV. Mehmed’in cülusundan kısa bir süre sonra iç oğlanı olarak hiz-
met gördüğü Galata Sarayı’ndan, Topkapı Sarayı’ndaki büyük odaya nakledilir ve
böylece sürekli padişahın yakınında bulunur. 27 Eylül 1650’de padişaha sunduğu
kasidesi beğenilince seferli odasına terfi ettirilir.360 29 Temmuz 1669’da Nişancı
Cafer Paşa’nın vefatı üzerine nişancı tayin edilen Abdi Paşa, sırasıyla İstanbul kay-
makamı, dördüncü vezir (1679), üçüncü vezir, Basra valisi (5 Eylül 1682) ve Sakız
muhafızı (Ekim 1691) olur. Nisan 1692’de bu son görev yerinde vefat eder.
Vekāyi‘nâme: 1648-1682 yılları arasındaki olayları anlatan eser Nişancı Abdurrahman
Tarihi, Vekâyi‘nâme-i Abdi Paşa ve Vekāyi‘nâme gibi değişik isimlerle anılmaktadır.
Eserini IV. Mehmed’in emri üzerine 1648’de Edirne’de yazılmaya başladı. Sürekli sa-
rayda ve padişahın yanında bulunan müellif, devlet ve saltanat haberlerini çok yakından
izlemiş, bazı olayların ise bizzat içinde bulunmuştur.
Abdi Paşa olayları yazmaya memur edildiği için eserini ruznâme formunda ka-
leme almıştır. Padişahın oturup kalkması, el yıkaması, cirit ve ok atması, yakın devlet
adamları ile şakalaşması bilhassa avlanması gibi günlük hayatıyla ilgili ayrıntılar geniş
bir şekilde ele alındığı gibi söz konusu dönemde yapılan tayin ve azillere de yer vermek-
tedir. Abdi Paşa eserinde siyasi olayları anlatırken padişah ve onun çevresinde meydana
gelen olaylara büyük önem vermekte, padişahtan uzakta cereyan eden olayları da yeri
geldikçe yazmaktadır. On iki nüshası mevcut olan eser 1993’te doktora tezi olarak hazır-
lanmış ve 2008’de kitap olarak yayımlanmıştır.361 Başta Zeyl-i Ravzatü’l-Ebrar, Fezleke,
Solakzade Tarihi gibi kaynaklardan faydalanılarak hazırlanan eser Defterdar Mehmed
Paşa, Silahtar ve Raşid Efendi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.
37. VEKĀYİ‘NÂME (VEKĀYİ‘-İ BEÇ).

Teşrifatçıbaşılık görevinde bulunmuş biri olmasına rağmen müellifinin adı tespit edilemi-
yen Vekāyi‘-i Beç, IV. Mehmed’in 10 Ocak 1683’te İstanbul’dan hareketinden başlayarak
Sadrazam Kara Mustafa Paşa’nın idam edildiği 25 Aralık’a kadarki olayları anlatan ve
teşrifat defteri özelliği taşıyan bir eserdir. 14 Eylül’e kadar yaşanan olayların günü gününe
kaydedildiği eser, bu tarihten sonra ise bozgunun sebeplerini konu alan bir rapor niteliğin-
dedir. II. Viyana kuşatması öncesi olayları, gelişimi ve kuşatma sonrası gelişmeleri, sefer
sırasındaki konaklama yerleri ve bunlar arasındaki yürüyüşün kaç saat sürdüğü gibi ko-
nular hakkında orijinal bilgi vermesi bakımından önemlidir. Müellif nüshası bulunmayan
eserin mevcut iki nüshasından biri TSMK, Revan Köşkü, nr. 1310’da, diğeri ise Londra
British Museum, nr. 6647’dedir. Eser, 2006’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.362
359 Babinger, OTYE, s. 250-251; Fahri Çetin Derin, “Abdi Paşa, Nişancı”, DİA, I, 73-74.
360 F. Ç. Derin, “Abdi Paşa”, Küçük Türk- İslâm Ansiklopedisi, I, 76.
361 Fahri Çetin Derin, Abdurrahman Abdi Paşa Vekayi-nâmesi: Tahlil ve Metin Tenkidi, YDT, İÜ Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993; Vekayi-nâme: [Osmanlı Tarihi (1648-1682)] Tahlil ve Metin
Tenkidi, haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul 2008.
362 Vekāyi‘nâme (Vekāyi‘-i Bec), haz. Mehtap Yılmaz, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul 2006. Yine bu eserin sadece Viyana kuşatması kısmını konu alan bir çalışma için bk.
38. NİHÂDÎ, Târih-i Nihâdî.

Bu mahlası kullanan müellifin kim olduğu, nerede doğduğu ve öldüğü, ha-
yatı ve hangi vazifelerde bulunduğu bilinmemektedir.
Târih-i Nihâdî: Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1686 yılına kadarki dönemde, Os-
manlı padişahlarının düzenledikleri seferlerle dönemlerinde gerçekleşen siyasi, sosyal
ve iktisadi olaylar anlatılmaktadır. Eser, özellikle müellifinin, dönemlerine şahitlik et-
tiği II. Osman ve IV. Mehmed devirlerine dair verdiği bilgiler bakımından orijinaldir.
Eserinde yer verdiği bilgileri tahkik ederek kullanan müellifin gereken yerlerde yorum
yaptığı ya da tenkitlerde bulunduğu görülmektedir. Müellif yararlandığı bazı eserleri
zikretmiştir. Üç nüshası bulunan ve bir nüshası TSMK, Bağdat, nr. 219’da kayıtlı olan
eser Biga,363 Uysal364 ve Özkasap365 tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
39. OSEKLİ ŞEYHÎ İBRAHİM EFENDİ, Târihçe.366

Osekli olan İbrahim Efendi’nin tahsilini Peçuy’daki Sokullu Mehmed Paşa
Medresesi’nde yapmış olması muhtemeldir. İlk görevleri bilinmeyen müellif daha
sonra bazı beylerbeyilerin hizmetinde bulunur. II. Viyana kuşatması esnasında
Ahmed Paşa’nın divan efendisi olan İbrahim Efendi, sefer sonrası memleketine
döner. Ardından hizmetine girdiği Çiftelerli Osman Paşazade Ahmed Paşa’nın
vezir olması üzerine kendisi Osek naipliğine ya da ordu kadılığına atanır.
Târihçe: Osekli İbrahim Efendi Viyana bozgunu hakkında eser yazan müelliflerden bi-
ridir. Eserini 1686’da Alaşehirli Veysî’nin Habnâme’sine nazire olarak kaleme alan mü-
ellif, bozgunun beklenen bir şey olduğunu, felaketten ders alınmasını ve bütün bunlara
rağmen ümitsizliğe kapılınmaması gerektiğini dile getirir. Osmanlı komutanlarının Ma-
car sınırındaki faaliyetleri, müellifin şahit olduğu dönemle ilgili olması dolayısıyla, ese-
rin en önemli bölümü bu kısımdır. Müellif eserinde yine Veysî’nin 1617’ye kadar getir-
diği dünya tarihinden ibret alınması gereken olaylar serisini 1686’ya kadar getirdiği gibi
hamisi Çiftelerli Osman Paşazade Ahmed Paşa’nın menkıbelerine de yer vermektedir.
40. HASAN ESİRÎ BİN ŞEYH HÜSEYİN, Mi’yârü’d-düvel ve Misbârü’l-

milel.367
Viyana kuşatmasını konu alan bir diğer eser de Hasan Esirî bin Şeyh
Hüseyin’in, Mi’yârü’d-düvel ve Misbârü’l-milel adlı eseridir. Yazar hakkında bi-
Devlet-i Aliyye Teşrifatçıbaşısı Ahmet Ağa’nın Viyana Kuşatması Günlüğü, haz. Richard F. Kreu-
tel, çev. Esat Mermi, İstanbul 1970.
363 Tarih-i Nihadî (1b-80a) Transkripsiyon ve Değerlendirme, haz. Hasine Biga, YYLT, MÜ Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2004.
364 Tarih-i Nihadî (80b-152a) Transkripsiyon ve Değerlendirme, haz. Satiye Büşra Uysal, YYLT, MÜ
365 Târih-i Nihadî (152b-233a) Transkripsiyon ve Değerlendirme, haz. Hande Nalan Özkasap,YYLT,
MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2004.
366 İsmet Parmaksızoğlu, “Onyedinci Yüzyıl Rumeli Olayları ile İlgili Özel Tarihler ve Osekli İbrahim
Efendi Tarihçesi”, VII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1981, s. 1086-1094; Afyoncu, OTAR, s. 76.
367 Babinger, OTYE, s. 290-291; Bayrak, OTY, s. 92.
yografi kitaplarında fazla bilgi bulunmamaktadır. Bursalı olduğu anlaşılan müel-

lifin cebeciler ocağına mensup olduğu anlaşılmaktadır. Viyana kuşatmasına katı-
lan müellif kuşatma sonrası yıllarca süren seferlerden birinde Avusturyalılara esir
düşer. Esaretten kurtulduktan sonra bazı eyaletlerin defterdarlığını yapar. 1706’da
Bağdat defterdarı olan müellif daha sonra Kıbrıs defterdarlığına ve 1730’da da
cebeciler kethüdalığına atanır. Eserini ömrünün son yıllarında kaleme alır.
Mi’yârü’d-düvel ve Misbârü’l-milel: 1735 yılında telif edilen eserde sade bir dil kulla-
nılmıştır. Her ne kadar tekrarlar söz konusu ise de eser, sefere katılmış ve daha sonra
esaret hayatı yaşamış birinin gözlemlerine dayanması bakımından önemlidir. Müellif
Viyana bozgununu daha çok metafizik gerekçelerle açıklama gayretindedir. Eserde, se-
fere gidiş, harp meydanında ve dönüşte yaşanan olaylar hakkında oldukça orijinal bilgi-
ler verilmektedir. Tekrarlarından arındırılmış olarak 1328’de Târih-i Osmânî Encümeni
Mecmuası’nda “İkinci Viyana Seferi Hakkında” başlığıyla Mehmed Ârif tarafından neş-
redilmiştir.368
41. ZÜLFİKAR PAŞA (ö. 1696), Mükâleme Takriri.

Doğum yeri ve tarihi hakkında bilgi bulunmayan Zülfikar Paşa, hasoda çıkış-
lıdır. 1667’de atandığı çavuşbaşılıktan 1669’da azledilir. Sonra sırasıyla kapıcıbaşı,
ruznâme-i evvel, surre emini ve nişancı vekilliği yapar. 11 Temmuz 1688’de paşa
unvanı ve Rumeli beylerbeyliği payesiyle Avusturya elçisi olur. Dört yıl kadar bu
vazifede kalan Paşa, dönüşte tekrar surre eminliği, 1696’da efendilikle yeniçeri
kâtipliği görevlerinde bulunur. Ağustos 1696’da Tımışvar yakınında cerayan eden
Bega (Ulaş) Meydan Muharebesi’nde göğsünden vurularak şehit düşer.
Mükâleme Takriri: Paşanın sulh görüşmeleri için alıkonulduğu dört yıllık süreyle ilgili
olan eser II. Ahmed’e takdim edilmiştir. Eserde Avusturya’nın içinde bulunduğu askerî
ve siyasi durum, Venedik ve Lehistan ile olan ilişkileri, Fransa ile aralarındaki savaş ve
Osmanlılardan talepleri gibi hususlara dair bizzat müellifinin gözlemleri aktarılmaktadır.
Takrir, Silahtar tarihinde özel olarak yer almaktadır. Eser üzerinde 1980 yılında doktora
tezi hazırlandığı gibi,369 2007’de de mükâlemeyi konu alan iki çalışma yayımlanmıştır.370
368 Hasan Esirî bin Şeyh Hüseyin, Mi’yârü’d-düvel ve Misbârü’l-milel, Târîh-i Osmânî Encümeni
Mecmuası, cüz 16 (1 Teşrin-i Evvel 1328, s. 994-1016. Eser, Doç Dr. Nurettin Gemici tarafından
yayına hazırlanmaktadır.
369 Wolfgang Jobst, Der Gesandtschaftschaftsbericht des Zü’l-fiqâr Efendi über die Friedensverhand-
lungen in Wien 1689, YDT, Wien 1980
370 Viyana’da Osmanlı Diplomasisi (Zülfikar Paşa’nın Mükaleme Takriri) 1688-1692, haz. Songül
Çolak, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2007; Zülfikâr Paşa’nın Viyana Sefareti ve Esareti (1099-
1103/1688-1692) = Cerîde-i Takrirat-i Zülfikar Efendi Der Kal’a-i Beç, haz. Mustafa Güler, Çam-
lıca Basım Yayın, İstanbul 2007. Eser hakkındaki diğer çalışmalar için yine bk. Silâhdar Tarihi, II,
652-668; Songül Çolak, “Zülfikâr Paşa’nın Mükâleme Takririne Göre Osmanlı Elçilik Heyetinin
Komorn ve Pottendorf’ta hapsedilmesi ve İstanbul’a Dönme Çabaları”, Belleten, sayı 258 (Ankara
2006), 589-617; Songül Çolak, “Avusturya Elçiliği Esnasında (1688-1692) Zülfikar Paşa’nın Le-
histan Vekilleri ile Yaptığı Sulh Müzakereleri”, Belleten, sayı 267 (2009), 443-463.
42. İBRAHİM SIRRÎ EFENDİ (ö. 1699), Târih-i Sultan Mustafa-i Sânî.
Aslen Üsküdarlı’dır. Maliye memurluklarında bulunan müellif eserini Sultan
II. Mustafa adına yazmıştır. Girit defterdarı iken 29 Haziran 1699’da vefat etmiştir.
Eserin bir nüshası İSK, Reşid Efendi, nr. 992/12’dedir.371
43. HASAN AĞAZADE HACI ABDULLAH EFENDİ, Risale.

Hasan Ağazade Hacı Abdullah Efendi, II. Mustafa’nın 1696’daki Avusturya
seferine tarihçi olarak katılmıştır. Müellif 1656’da vuku bulan Çınar Vakası’nda
katledilen Gümrük Emini Hasan Ağa’nın oğludur. Bu olayda altı aylık olduğunu
beyan edişine bakılırsa kendisi 1656 İstanbul doğumlu olmalıdır. Târih-i Vecihî
ve Târih-i Nihâdî’nin derkenarlarına başta aile tarihi olmak üzere birçok husus
hakkında notlar düşmesi onun tarihe meraklı olduğunu gösterir. Bunun dışında
müellif hakkında herhangi bir bilgi mevcut değildir.
Risale: 1696’daki Avusturya seferinde ordunun İstanbul’dan hareket edişi, sefer mahal-
line varışı ile sefer sonrası Edirne’ye dönüşüne kadar geçen zaman zarfında meydana
gelen olayları kapsar. Müellifin bu sefere dair yazdıkları savaşa katılan diğer tarihçiler-
den Silahdar’ın Nusretnâme’sinden daha kısa, bazı hususlarda Defterdar Sarı Mehmed
Paşa’nın Zübdetü’l-Vekāyi‘inden ise daha ayrıntılıdır. Olayları yaşayan biri olarak geliş-
meler hakkında geniş bilgi vermektedir. Dört nüshası bulunan eserin nüshalarından biri
İSK (Hamidiye Bölümü, nr. 917/2), biri TSMK (Emanet Hazinesi, nr. 1425/2) ve ikisi
de İÜK (TY nr. 2559, 6053/3)’dedir. Eser, 1958’de neşredilmiştir.372
44. MÜHÜRDAR ALİ (Tımışvarlı Ali b. Mehmed), Târih-i Vak‘anâme-i

Cafer Paşa.
Tımışvar’da doğan Mühürdar Ali’nin babasının ismi Mehmed’dir. Haziran
1688’de Lipova kalesinin düşmanın eline geçmesi üzerine esir düşen Ali, baba-
sının verdiği fidye sonrası kurtulur. Babasının eski dostu olan Cafer Paşa Ali’yi,
babasının vefatından sonra himayesine alır. Mühürdarlığına kadar yükseldi-
ği paşanın şehadeti üzerine Ali, Belgrat beylerbeyisi Hazinedar Ali Paşa’nın
hizmetine girer. Daha sonra kethüdası olduğu Yörük Hasan Paşa’nın Tımış-
var beylerbeyliğine atanması üzerine tekrar doğduğu yerde bulunma imkânı
elde eder. Tımışvar’ın 1718’de Osmanlı idaresinden çıkması üzerine İstanbul’a
geldiği anlaşılan Mühürdar Ali, şiirde ‘Nakşî’ mahlasını kullanır. İyi bir tahsil
görmüş, nüktedan, şiirden hoşlanan bir kişi olan Ali Efendi’nin, çalışmalarında
ayetleri, hadisleri ve Farsça mısraları kullanabilecek bir birikime sahip olduğu
anlaşılıyor.
371 Babinger, OTYE, s. 257; TCYK, s. 158.
372 Fahri Çetin Derin, “II. Mustafa’ya Dair Bir Risale”, Tarih Dergisi, sayı 13 (1958), 45-70.
Târih-i Vak‘anâme-i Cafer Paşa: Adından da anlaşılacağı üzere eser, Ali Efendi’nin hiz-
metinde bulunduğu Koca Cafer Paşa’nın bulunduğu savaşlar ve bu savaşlarda gösterdiği
kahramanlıkları konu almaktadır. Dolayısıyla eser merkeze aldığı Cafer Paşa’nın Tımışvar
valiliğine getiriliş tarihi olan 1688 yılı olayları ile başlamakta ve onun Zenta’da şehit düş-
tüğü 1697’deki olaylarla son bulmaktadır. Eser, muhasara altındaki Tımışvar’da yaşanan
sıkıntılar, fiyat artışları ve sınırdaki kaleler arasındaki ilişkilere dair bilgiler vermesi sebe-
biyle hem harp tarihi hem de sosyo-ekonomik tarih açısından değerlidir. Yazdığı olayların
görgü şahidi olan Ali Efendi eserini 1722’de tamamlar.373 Eserin, giriş ve açıklamaları da
içeren Almanca tercümesi F. Kreutel, Karl Teply tarafından 1981’de basılmıştır.374
45. TIMIŞVARLI OSMAN AĞA, Hâtırat.

Tımışvar doğumlu olan Osman Ağa’nın babası Ahmed bin Mahmud, onun
doğumundan çok önce buraya yerleşir. Ordu mensubu olan babasının ölümü üze-
rine ağabeyi tarafından büyütülen Osman, küçük yaşta başladığı eğitimini ancak
okuryazar seviyesine kadar çıkartabilir. Daha sonra bir süvari subayı olarak dev-
let hizmetine girer. 1687’de Avusturyalılara esir düşer. On iki yıla yakın süren
ve türlü sıkıntı ve meşakkatlerle dolu esaret hayatından ancak kaçarak kurtulur.
Önce eski görevine, sonra da tercümanlığa getirilen Osman Ağa, 1716’da Tımış-
var ve 1717’de de Belgrat’ın kaybedilmesi üzerine İstanbul’a yerleşir.
Hâtırat: Müellifi tarafından herhangi bir özel ad verilmeyen ve tek nüshası Londra Bri-
tish Museum, nr. MS Or. 3213’te olan eser, 1724’te yazılmıştır. Müellif nüshası olan bu
eser 124 yapraktan ibarettir. Eser, müellifin on iki yıllık esaret hayatında yaşadıklarını
konu almaktadır. Türkçe ve müellife has bir dille kaleme alınan eser, 19. yüzyılın ikinci
yarısında Avusturyalı diplomat ve şarkiyatçı A. Kremer tarafından yurt dışına çıkarıl-
mıştır. Eser, Richard Kreutel-Otto Spies,375 M. Şevki Yazman,376 Esat Nermi377 ve Harun
Tolasa378 tarafından yayımlanmıştır.
373 Nejat Göyünç, “Kitabiyat: Der Löwe von Temesschwar, yayımlayanlar: R. Kreutel, K. Teply”,
Osmanlı Araştırmaları-The Journal of Ottoman Studies, III (1982), 352-354.
374 Der Löwe von Temeschwar: Erinnerungen an Ca‘fer Pascha den Älteren aufgezeichnet von sei-
nem Siegelbewahrer Ali [Temeşvar Arslanı: Koca Cafer Paşa Hakkında Mühürdarı Ali’nin Hatı-
raları], unter mitarbeit von Karl Teply ; übersetzt eingeleitet und erklärt von Richard F. Kreutel,
Verlag Styria, Graz 1981. (Macar İlimler Akademisi, Doğu Külliyatı, Török F. 60).
375 Leben und Abenteuer des Dolmetschers Osman Aga: Eine Türkische Autobiographie aus der Zeit
der Grossen Kriege gegen Osterreich, unter Benutzung der Vorarbeiten von H. Griesbach in De-
uscthe übertragen und erlautert von Richard F. Kreutel und Otto Spies, Bonn 1954; Der Gefangene
Der Giauren: Die Abenteuerlichen Schicksale des Dolmetschers Osman Ağa aus Temeschwar von
ihm selbst erzählt, übersetzt, eingeleitet und erklärt von Richard F. Kreutel, Otto Spies, Verlag
Styria, Graz 1962; Die Autobiographie des Dolmetschers Osman Aga aus Temeschwar, herausge-
geben Richard F. Kreutel, E. J. W. Gibb Memorial, Cambridge 1980.
376 Osman Ağa’nın Hatıraları: Viyana Muhasarasından Sonra Avusturyalılara Esir Düşen, çev. M.
Şevki Yazman, Tanyeri Yayınları, İstanbul 1961; Viyana Kapılarından Dönüş ve Osman Ağa’nın
Çilesi, çev. M. Şevki Yazman, Tarih Yayınları, İstanbul 1962.
377 Gavurların Esiri = Temeşvarlı Osman Ağa’nın Hayatı ve Maceraları, çev. Esat Nermi, Milliyet
378 Kendi Kalemiyle Temeşvarlı Osman Ağa: (Bir Osmanlı Türk Sipahisinin Hayatı ve Esirlik Hatıra-
ları), haz. Harun Tolasa, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Konya 1986.
46. ABDULLAH BİN İBRAHİM EL-ÜSKÜDARÎ, Vâkı‘ât-ı Sefer-i Sul-

tan Süleyman-ı Sânî.379
Üsküdarî olarak da bilinen Abdullah bin İbrahim’in aklâm-ı divanda mev-
kufat kaleminde çalıştığı dışında hakkında bilgi yoktur.
Vâkı‘ât-ı Sefer-i Sultan Süleyman-ı Sâni: Vâkı‘ât Ruzmerresi olarak da anılan bu eserin
en önemli özelliği konu aldığı 1688-1693 (1099-1104) dönemi hakkında en ayrıntılı
bilgi veren eser oluşudur. Mesela bir yılda meydana gelen olaylar yaklaşık 300 yaprak
tutmaktadır. Eserin birinci cildi 1099-1101, ikinci cildi 1102, üçüncü cildi 1103 ve dör-
düncü cildi ise 1104 yılındaki olayları konu alır. İlk üç cildi TSMK (Revan, nr. 1223,
1224, 1225), dördüncü cildi İSK (Esad Efendi, nr. 2437)’de bulunan eser Erhan Afyon-
cu, Muzaffer Doğan, Recep Ahıshalı ve Mahmut Ak’tan oluşan bir komisyon tarafından
yayına hazırlanmaktadır.380
47. MÜNECCİMBAŞI AHMED DEDE EFENDİ (ö. 1702), Câmiü’d-düvel

veya Sahâifü’l-ahbâr.381
1631’de Selânik’te doğan Ahmed Dede’nin babası çulhacı Lütfullah
Efendi’dir. İlme olan meylinden dolayı Selânik Mevlevihanesi şeyhine intisap
eden müellif, burada hem öğrenimine devam etti, hem de tarikatın âdâbını öğren-
di. Selânik müftüsünden tefsir ve fıkıh dersleri alan Ahmed Dede yirmi üç yirmi
dört yaşlarında İstanbul’a gelir. Kaldığı Galata ve Kasımpaşa mevlevihanelerinde
akli ve naklî bilimlerle ilgili, devrin ileri gelenlerinden eğitim alarak 1668’de mü-
neccimbaşı olur. IV. Mehmed’in saltanatı boyunca yüksek bir itibara sahip olan
müellif, II. Süleyman’ın tahta geçmesi üzerine görevinden azledilir. Bunun üze-
rine Mısır’a giden Ahmed Dede, 1691’e kadar burada kalır. Sonra Hicaz’a gider
ve 27 Şubat 1702’e burada vefat eder. Bu zaman zarfında Mekke’deki Mevlevi
dergâhının şeyhliği, medreselerde tefsir ve Hanefi fıkhı hocalığı yapan ve eserle-
rini telif eden Ahmed Dede’nin kabri Cennetülmualla’dadır.
Câmiü’d-düvel: Arapça, Farsça ve Türkçe yetmiş kadar kaynaktan faydalanıla-
rak yazılan ve Hz. Âdem’den 1670’e kadar gelen Câmiü’d-düvel genel tarihlerin en
güzellerindendir.382 Kara Mustafa Paşa’nın emriyle yazılan eserde, birçok eserde yer
almayan hanedanlar, hatta kısa ömürlü irili ufaklı kabilelere de yer verilmektedir. Ese-
379 Levend, Gazavatnâmeler, s. 130-131; Nihal Atsız, “İstanbul Kütüphânelerinde Tanınmamış Osmanlı
Tarihleri”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, V/1-2 (1957), 69-70; Rhoads Murphy, “Biograp-
hical Notes on ‘Mevkufatî’ A Lesser Known Ottoman Historian of The Late Seventeenth Century”,
Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 193-204; Afyoncu, OTAR, s. 79.
381 M. Tayyip Gökbilgin, “Müneccimbaşı”, İA, VIII, 801-806; J. H. Kramers, “Münedjdjim Bashi”,
EI2, VII, 572-573; Babinger, OTYE, s. 258-259; Ahmet Ağırakça, “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”,
DİA, XXXII, 4-6; Bayrak, OTY, s. 162-164.
382 Baş, Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı, s. 136-146.
rin son kısmını oluşturan Osmanlı Devleti tarihi ve bilhassa müellifin şahitlik ettiği IV.
Mehmed dönemi oldukça mühimdir. Nakilci tarihçilikten ziyade daha çok tenkitçi tarih-
çiliğe göre yazılmış olan eserin dili sade, anlaşılır ve basittir. Arapça olarak kaleme alın-
mış olan eser, Şair Nedim’in başında bulunduğu bir heyet tarafından Sahâifü’l-ahbâr adı
ile Türkçeye tercüme edilerek, 1285 (1868)’te üç cilt halinde İstanbul’da basılmıştır.383
1975’te, başlangıçtan Kanuni devri sonuna kadar olan kısım, İ. Erünsal tarafından ya-
yımlanan384 eser ile ilgi kitap, yüksek lisans ve doktora tezi düzeyinde birçok çalışma
daha yapılmıştır.385
48. RAMİ MEHMED PAŞA (ö. 1708), Sulhnâme (Vekāyi‘-i Musâlaha).386

Terazici Hasan Ağa’nın oğlu olan Rami Mehmed Paşa 1655’te İstanbul Ni-
şancı Mahallesi’nde doğdu. Şiir ve inşaya olan kabiliyetinden dolayı girdiği diva-
nıhümayunda kâtipliğe kadar yükselir. Nâbi ile birlikte hizmetine girdiği Damad
Musahib Mehmed Paşa’nın ölümüne kadar maiyetinde çeşitli görevlerde bulunur.
Divanıhümayunda kesedarlık ve beylikçilik yaptıktan sonra 16 Kasım 1694’te
reisülküttaplığa getirildi ise de, Şubat 1697’de Sadrazam Elmas Mehmed Paşa
ile anlaşamayınca bu vazifeden azledilir. Amcazade Hüseyin Paşa’nın sadrazam
olması üzerine 17 Ekim 1697’de tekrar bu göreve atanan Mehmed Paşa, Karlof-
ça görüşmelerinde sergilediği performansıyla yıldızı parlar. 28 Aralık 1702’de
kubbe veziri olan Rami Paşa atandığı sadrazamlıkta 1703’teki Edirne isyanından
dolayı kısa bir süre kalabildi. Daha sonra sırasıyla Kıbrıs ve Mısır valiliklerinde
bulunan Mehmed Paşa 8 Mart 1708’de Rodos’ta vefat eder.
383 Derviş Dede Ahmed Efendi Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, Matbaa-i Âmire, I-III, İstanbul 1285.
384 Derviş Dede Ahmed Efendi Müneccimbaşı, Müneccimbaşı Tarihi, I-II, çev. İsmail E. Erünsal,
Tercüman Gazetesi, İstanbul 1977.
385 Bu çalışmaların başlıcaları şunlardır: Ali Öngül’ün Müneccimbaşı Ahmed Dede Efendi’nin
Câmiü’d-düveli’nin Tenkidli Metin Neşri ve Tercümesi (Selçuklular ve Anadolu Beylikleri, YDT,
İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1986; Camiu’d-düvel: Selçuklular Tarihi I: Horasan
- Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, I-II, haz. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2000-2001;
Müneccimbaşı Şeyh Ahmet Dede Efendi’nin “Camiü’d-düvel” Adlı Eserinden Karahanlılar ve
Anadolu Selçükleri, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1939; Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Cami’u’d-
Düvel’inin Tenkidli Neşri, haz. Ahmet Ağırakça, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
1983; Derviş Dede Ahmed Efendi Müneccimbaşı, Camiü’d-düvel: Osmanlı Tarihi (1299-1481),
haz. Ahmed Ağırakça, İnsan Yayınları, İstanbul 1995; Camiü’d-Düvel (II. Beyezid ve Yavuz Sultan
Selim Devri) Müellif Müneccimbaşı Ahmet Dede (Tenkidli Metin Neşri), haz. Nuri Ünlü, YDT,
MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah’ın Cami’ü’d-
Düvel’inden Hamdaniler Kısmının Metin Neşri ve Tercümesi, haz. Ömer Tellioğlu, YYLT, İÜ Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1994; Müneccimbaşı als Historiker: Arabische Historiographie
bei einem Osmanischen Universalgelehrten des 17. Jahrhunderts: Gami’ad-duwal (Teiledition
982-1574-1082/1672), haz. Hatice Arslan Sözüdoğru, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 2009.
386 Ali Canip Yöntem, “Râmi Mehmed Paşa ve Sulhnâmesi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1948,
s. 346-353; Bekir Sıtkı Baykal, “Râmî Mehmed Paşa”, İA, IX, 623-624; Recep Ahıshalı, “Râmi
Mehmed Paşa”, DİA, XXXIV, 449-452.
Eserleri:
1. Sulhnâme (Vekāyi‘ Musâlaha): Eser, Rami Mehmed Paşa’nın Osmanlı Devleti heye-
tinin başkanı sıfatıyla katıldığı Karlofça görüşmelerini konu almaktadır. Hazırlık safha-
sından itibaren yapılan görüşmeler, kararlaştırılan maddeler ve görüşmelerin sonra ermesi
hakkında bilgi vermektedir. Eserin bir nüshası Millet Kütüphanesi (Reşid Efendi, nr. 685)
ve bir nüshası da İÜK (TY, nr. 268)’tedir.
2. Münşeat: 1.400 civarında yazışma örneği içeren eserde Mekke şeriflerine, Acem
şahına, Doğu’daki çeşitli hanlıklara ve Avrupa devletlerine yazılan nâmeler; Kırım han-
larına yazılan mektuplar, valilere yazılan fermanlar, resmî olmayan mektuplar, reisülküt-
taplığı esnasında devlet adamlarına yazdığı mektuplar ile kendisine yazılan mektuplar,
valide sultan ve saray ağaları tarafından yazılan tezkirler bulunmaktadır. Müellifin Nâbi
ve Musahib Mustafa Paşa’ya yakınlığını gösteren çeşitli mektupların suretini de içeren
eserin bir nüshası Viyana Österreichische Nationalbibliothek’te (nr. 296) bulunmaktadır.
Rami Paşa’nın yine Sadrazam Daltaban Mustafa Paşa’nın dilinin bozukluğunu
konu alan Istılâhât-ı Daltabaniyye adında bir risale yazdığı da rivayet edilir.
49. DEFTERDAR SARI MEHMED PAŞA (ö. 1717), Zübde-i Vekāyi‘ât.387

Bakkalzade veya el-Hac unvanlarıyla da anılan müellif İstanbul doğumlu-
dur. İlk tahsilinden sonra ruznamçe-i evvel kalemine giren Sarı Mehmed Paşa,
daha sonra uzun yıllar hizmet ettiği defterdar mektupçuluğuna, ardından 5 Mayıs
1703’te başdefterdarlığa tayin edildi. Kısa aralıklarla bu makama yedi defa gelen
defterdar, bir ara tersane-i âmire eminliği de yaptı. 1715’teki Mora seferine katı-
lan paşa, sadrazamın şehit düşmesi üzerine sadarete atanmayı bekledi. Ancak bir
türlü yapılamayan atamadan dolayı gösterdiği sabırsızlık ve padişahın aleyhine
konuşmak gibi tedbirsizlikler sonunu hazırladı. 1717’de atandığı Selânik muha-
fızlığı sırasında sergilediği halka zulmetmek ve verilen vazifeyi yerine getirme-
mek gibi davranışları bahane edilerek Mart 1717’de idam edildi. Bütün malları
müsadere edilen paşa, Kavala’daki Ulu Cami haziresine defnedilir.
Eserleri:
1. Zübde-i Vekāyiât: Müellifin 1714-1716 yılları arasında telif ettiği bu eser 1656-1704
yılları arasındaki olayları konu almaktadır. İki bölüme ayrılabilecek eserin 1656-1671 yıl-
ları arasındaki olaylardan bahseden kısmı muhtasar olup, IV. Mehmed’in saltanatının ilk
yılları ile çok takdir ettiği Köprülü Mehmed Paşa ve oğlu Fazıl Ahmed Paşa’nın fetihle-
rinden bahsetmektedir. İkinci bölümü teşkil eden ve olayların yıl yıl anlatıldığı 1671-1704
dönemi ise, müellifin bizzat yaşadığı ve gözlemlediği olayları kapsamaktadır. Devrine
göre sade bir dille yazılan eserin biri Viyana, biri Kahire Hidiviyye ve on ikisi de İstanbul
kütüphanelerinde olmak üzere toplam on dört nüshası bulunmaktadır. 1979’da Abdülkadir
Özcan tarafından doktora tezi olarak hazırlanan eser 1995’te yayımlanmıştır. Yine eserin
1684’e kadar olan kısmı sadeleştirilerek 1977-1979’da üç cilt olarak neşredilmiştir.388
387 Abdülkadir Özcan, “Defterdar Sarı Mehmed Paşa”, DİA, XIX, 98-100.
388 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, haz. Abdülkadir Özcan, YDT, İÜ, İstanbul 1979;
Bakkalzade Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiat: Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-
1704) 1129/1717, haz. Abdülkadir Özcan, TTK, Ankara 1995; Aynı yazar, Zübde-i Vekayiat: Olay-
ların Özü (1656-1684), I-III, Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser serisi, İstanbul 1977-1979.
2. Nesâyihü’l-vüzerâ ve’l-ümerâ: Yüksek mevkilerde bulunanlara öğüt vermek

için yazılan bu eser bir siyasetnâme kitabıdır. Lütfi Paşa’nın Âsafnâme’sinden alıntılar
yapan müellif eserini yer yer ayet ve hadislerle de süslemiştir. Dokuz bölüm ve iki ze-
yilden meydana gelen ve imparatorluğun yapısı hakkında orijinal bilgiler içeren eser,
18. yüzyılı eleştirel bir gözle değerlendirmektedir. Önsöz, giriş, İngilizce değerlendirme
ve tercüme ile birlikte orijinal metni 1935’te389 yayımlanan eserin sadeleştirilmiş hâli
orijinal metinle birlikte yayımlanmıştır.390
50. UŞŞAKİZADE SEYYİD İBRAHİM EFENDİ (ö. 1724), Târih-i

Uşşakizade.391
1664’te İstanbul’da doğan İbrahim Efendi, Uşşakizade sülalesinden Abdül-
baki b. Abdürrahim Efendi’nin oğludur. İyi bir eğitim alan ve çeşitli medrese-
lerde müderrislik yapan Uşşakizade, daha sonra kendisini Edirne’ye davet eden
Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin yakın çevresine dâhil olur. 1703’teki Edirne
Vakası’ndan sonra rütbesi düşürülerek İstanbul Beşiktaş’taki Hayreddin Paşa
Medresesi’ne müderris olarak atanır. Bir süre sonra terfi eden İbrahim Efendi,
İbrahim Paşa Medresesi’de görevlendirilir. İki yıl sonra Medine kadılığına atanır.
Bu görevde yaklaşık iki yıl kalır. Sonra İzmir kadılığına getirilir. İbrahim Efendi,
24 Haziran 1724’te vefat eder.
Eserleri:
1. Târih-i Uşşakizade: 1695-1712 yılları arasındaki olaylardan yıl yıl bahseden müellif
eserinde ilgili yılın sonunda vefat eden ulemanın biyografilerine yer vermiştir. Daha çok
Edirne Vakası (1703) ve II. Mustafa’nın tahttan indirilişi konularına yoğunlaşan eser,
müellifinin ilmiye mensubu olması dolayısıyla her yıl ilmiye sınıfında yaşanan tayin
ve azillere de genişçe yer vermektedir. Eser bu özelliği ile âdeta bir ilmiye tarihi nite-
liğindedir. Yakın çevresinde bulunduğu Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi savunmakla
birlikte eser, olayları bizzat yaşayan birinin kaleminden çıkmış olması sebebiyle değer-
lidir. Bilinen tek nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 2438)’dedir. Eser, doktora tezi olarak
hazırlanmış olup, daha sonra 2005’te iki cilt olarak basılmıştır.392
2. Zeyl-i Şakā‘ik: Müellifinin Zeyl-i Zeyl-i Atâî (Tekmîletü’z-zeyl) adını verdiği
bu eser, Atâî’nin (Hadâ’ikü’l-hakā’ik), eş-Şakā’ik-i Numâniye’ye zeyl yazdığı eserine
zeyl olarak yazılmıştır. 1632-1694 yılları arasında yaşamış olan ulemanın biyografilerini
389 Walter Livingston Wright, Nesayihü’l-vüzerâ ve’l-ümerâ (Kitab-ı Güldeste), Princeton 1935.
390 Bakkalzade Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler: Osmanlılar’da Devlet Dü-
zeni, haz. Hüseyin Ragıp Uğural, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Ankara 1969;
Bakkalzade Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler: Osmanlılar’da Devlet Dü-
zeni, haz. Hüseyin Ragıp Uğural, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1987 ve 1990.
391 Hans Georg Majer, “Uşşâkî-zâde”, İA, XIII, 77-80; Christine Woodhead, “Ushshākī-zâde”, EI2,
X, 919-920; Babinger, OTYE, s. 283-284; Raşid Gündoğdu, “Uşşâkīzâde İbrâhim Efendi”, DİA,
XLII, 233-234.
392 Uşşakizâde Tarihi (Tahlil ve Metin): (1106-1124/1694-1712), haz. Raşit Gündoğdu, YDT, İÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2000; Osmanlı İlmiye Teşkilâtı İçin Mühim Bir Kay-
nak: Uşşâkîzâde Târihi, I-II, haz. Raşit Gündoğdu, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2005.
içeren eser, 1699-1702 yıllaru arasında yazılmıştır. Padişah, sadrazam, şeyhülislam, ka-
zasker ve İstanbul kadılarından oluşan 528 kişinin hayat hikâylerini içeren eserin yedisi
yurt içinde ve üçü de yurt dışında olmak üzere toplam on nüshası bulunmaktadır.
3. Siyer-i Nebî: Hz. Peygamber’in hayat, ahlak ve yaşayışı ile onun gaye ve cihanı
irşat eden mesleğini konu alan eser 2000’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.393
51. SİLAHTAR FINDIKLILI MEHMED AĞA (ö. 1727), Zeyl-i Fezleke,

Nusretnâme.394
8 Aralık 1658’de doğan Mehmed Ağa, küçük yaşta saray hizmetine girerek
burada IV. Mehmed’in başmusahibi Şahin Ağa’nın himayesinde yetişir. 9 Şu-
bat 1674’te bostancı ocağına giren ağa, Mart 1677’de Tersane bahçesinde çıkan
yangını söndürmede gösterdiği gayretten dolayı padişahın takdirini kazanır. 10
Aralık 1678’de hamisi Şahin Ağa’nın aracılığıyla zülüflü baltacılara, 24 Nisan
1679’da ise Enderun’un seferli odasına terfi eder. II. Viyana muhasarasına katılan
Silahtar, sefer esnasında yaşanılanları ayrıntılı olarak eserine kaydeder. II. Süley-
man ve II. Ahmed dönemlerinde de sarayda hizmet etmeye devam eden Mehmed
Ağa, asıl ilgiyi II. Mustafa döneminde görür. Zira Şehzade Mustafa’ya cülus müj-
desini verdiğinden yeni padişahın yakınında bulunma imkânı elde eder. Padişahın
teşvikiyle ve onun cülusuyla başlayan Nusretnâme adlı eserini kaleme almaya
başlar. Padişahla birlikte katıldığı seferlerle gezilerdeki gözlemlerini ayrıntılı ola-
rak eserine kaydeder. 7 Mart 1699’da dülbent ağası, 19 Temmuz 1703’te çuhadar
ağa olan Mehmed Ağa, sonraki padişah III. Ahmed zamanında 17 Eylül 1703’te
silahtar ağalığa yükselir. Ancak fazla kalamadığı bu görevinden Şubat 1704’te
emekliye ayrılır. İstanbul Elvanzade Mahallesi’nde yaşamaya başlayan ve emek-
liliği döneminde eserini yazmaya devam eden müellif 1727’de vefat eder.
Eserleri:
1. Zeyl-i Fezleke: Kâtip Çelebi’nin Fezleke’sinin kaldığı tarihten başlaması dolayısıyla
eser her ne kadar Zeyl-i Fezleke olarak adlandırılmış ise de, daha çok Silahdar Tarihi
olarak bilinir. İki ciltten meydana gelen eserin ilk cildi 1654-1683, ikinci cildiyse 1684-
1695 yılları arasındaki olayları konu alır. Eserde olaylar yıl yıl anlatılır ve ilgili yılın
sonunda ölen ricalin biyografilerine yer verilir. 1676 yılı öncesi olaylar, Naimâ, Hacı
Ali Efendi ve Abdurrahman Abdi Paşa’nın eserlerinden faydalanılarak hazırlanmıştır.
7 Şubat 1695’te bitirilen eser daha sonra III. Ahmed’e takdim edilmiştir. İki cilt olarak
1928’de Ahmed Refik Altınay tarafından neşredilen395 eser üzerinde 2012’de doktora
393 Mehmet Erdem, Seyyid İbrahim Hasib Uşşakizade’nin “Siyerü’n-Nebi”si, I-II, YYLT, Fırat Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2000.
394 Babinger, OTYE, s. 277-278; Abdülkadir Özcan, “Silâhdar Mehmed Ağa”, DİA, XXXVII, 194-
197. Yine bk. İbrahim Artuk, “Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa”, Tarih Dergisi, sayı 27 (1973),
123-132.
395 Fındıklılı Silahdar Mehmed Ağa, Silâhdar Târihi, I-II, Devlet Matbaası, İstanbul 1928.
tezi yapılmıştır.396 M. Nihat Özön, eserin bazı kısımlarını sadeleştirip yayımlarken,397

Kemal Aruçi de Makedonya ile ilgili bölümleri Makedoncaya çevirip yayımlamıştır.
2. Nusretnâme: Müellifin Zeyl-i Fezleke adlı eserinin bir devamı mahiyetinde ol-
masına rağmen II. Mustafa’nın isteği üzerine eser Nusretnâme olarak adlandırılmıştır.
Verdiği ayrıntı bakımından eser iki bölüme ayrılabilir. 1695-1703 yıllarını kapsayan
ve yazarın gözlemlerine dayanan birinci bölüm, müellifin sarayda iken bilgiye kolay
ulaşmasından dolayı ayrıntılı olduğu hâlde, 1704-1721 yılları arasındaki olayları kapsa-
yan ikinci kısım ise, saraydan ayrılmasından sonra yazıldığı için özet bilgi şeklindedir.
1962-1964’te sadeleştirilip neşredilen eser, 2001’de doktora tezi olarak hazırlanmıştır.398
Zeyl-i Fezleke ve Nusretnâme, bizzat müellifinin gözlemlerine dayanması, sade ve
samimi bir üslupla yazılmış olması bakımından 1654-1721 yılları arasındaki dönem için
önemli bir kaynak konumundadır. Olayların sebep-sonuç ilişkisi üzerinde durması ve
özellikle ele alınan konular hakkında mümkün mertebe ayrıntı vermeye çalışmasından
dolayı eser, Raşid Tarihi’nden daha önemli ve Zübde-i Vekāyi‘ât’ın ise tamamlayıcısı
konumundadır. Günümüzde altı nüshası mevcut olan eserin beş nüshası yurt içinde, bir
nüshası ise yurt dışındadır. Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeki (Veliyüddin Efendi, nr.
2369) nüshanın müellif nüshası olması muhtemeldir.
52. ANONİM OSMANLI TARİHİ (1688-1704/1099-1116).

Müellifi belli olmamakla birlikte eser, devlet hizmetinde görev almış ve sadrazamlar
dâhil üst düzey yöneticilerin yakınında bulunmuş biri tarafından yazılmıştır. Müellif, ismini
saklamasından da anlaşılacağı üzere, eserini herhangi bir idarecinin isteğiyle veya caize al-
mak için herhangi birine takdim düşüncesiyle yazmamıştır. Klasik Osmanlı kronikleri tarzında
yazılmış olan eserin konuları 1688-1704 yılları arasında meydana gelen seferler, kuşatmalar,
fetihler, kayıplar, tayin ve aziller, vefeyat, konulan vergiler, ıslahat çalışmaları, sikke ve kal-
pazanlık olaylarından bahsetmektedir. Bilinen tek nüshası Berlin Devlet Kütüphanesi’nde (nr.
Hs. 216) kayıtlı olan eser neşredilmiştir.399
B. FETİHNÂME YAZARLARI
1. MEHMED KİLARÎ (HALİSÎ), Zafernâme.400

Hayatı hakkında neredeyse yok denecek kadar az bilgi bulunan Mehmed
Kilarî’nin eserindeki üslubu ve kuvvetli kaleminden dolayı Enderun kökenli ol-
396 Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca.1106 / 1654-7 Subat 1695) (Tahlil ve
Metin), haz. Nazire Karaçay, YDT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012.
397 Silahdar Tarihi: On Yedinci Asır Saray Hayatı, haz. Mustafa Nihat Özön, Ankara 1947.
398 Nusretnâme, I/1-3-II/1-2, haz. İsmet Parmaksızoğlu, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara 1962-1964;
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Nusretnâme: Tahlil ve Metin (1106-1133 / 1695-1721), haz. Meh-
met Topal, YDT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2001.
399 Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. Abdülkadir Özcan, TTK, Ankara 2000.
400 Yaşar Yücel, “Yeni Bulunan II. Osman Adına Yazılmış Bir Zafer-nâme”, Belleten, 43/170 (1979),
327-364.
ması muhtemeldir. Eserinde Darüssaade Ağası Süleyman Ağa’dan övgüyle bah-

setmesi onun maiyetinde yer alan biri olduğu intibaını vermektedir. Müellifin
nerede ve ne zaman öldüğü bilinmemektedir.
Eserleri:
1. Zafernâme: Eser II. Osman adına yazılmış ve ona sunulmuştur. 1621’de yazılan eserde,
bizzat müellifin kendisinin de katıldığı Lehistan seferinin bütün aşamaları ayrıntılı olarak
anlatılır. Hotin seferi hakkında yazılmış tek eser olma özelliği taşıyan bu eser Yaşar Yücel
tarafından neşredilmiş ve Zeynep Türk Sarıışık yüksek lisans tezi yapmıştır.401
2. Bişâretnâme-i Sultan Mustafa: Müellif, II. Osman’ın katledilip yerine I. Mustafa’nın
padişah olması üzerine, Zafernâme’deki II. Osman ile ilgili övgülerinden zarar görmemek
için bu eseri kaleme alır. Hatta eserinde, II. Osman taraftarı olmadığını, Zafernâme’yi etra-
fındakilerin ısrarıyla yazdığını söylemek zorunda kalmıştır. Eserde çokça övülen I. Mustafa
bir evliya gibi gösterilir. Eserde I. Mustafa merkeze alınarak Hotin seferinden sonra meydana
gelen olaylar anlatılmaktadır.402
2. KEMANÎ MUSTAFA AĞA, Revan Fetihnâmesi.403

Müellifin hayatına dair bilinenler yetersizdir. Sefer öncesi kendisinin has-
sa silahşörü olduğu, seferle ilgili bir kısım yazıları Ârifi Ahmed Paşa’ya teslim
etmek için orduya gönderildiği, onun tarafından kalenin fethi ile ilgili yazılmış
birkaç mektup ve kalenin altı adet gümüş anahtarlarıyla birlikte İstanbul’a gön-
derildiği, bu hizmeti mukabilinde kendisinin kapıcıbaşı yapıldığı dışında müellif
hakkında herhangi bir bilgi yoktur.
Revan Fetihnâmesi: III. Ahmed zamanında fethi gerçekleştirilen Revan’ın fethini
konu alan eserde, 17 Haziran 1724-7 Ekim 1724 tarihleri arasındaki olaylar ayrıntılı
olarak anlatılır. Padişah tarafından bu iş için özel görevlendirilen müellif, Revan’ın fe-
tih sürecini günü gününe kaydederek dönüşte padişaha sunmuştur. Müellifin bizzat şa-
hit olduğu olayları içerdiğinden birinci el kaynak özelliği taşır. Çünkü eser, ait olduğu
dönem hakkında bilgi veren tek orijinal kaynak konumundaki Küçük Çelebizade’den
daha fazla ayrıntılı bilgi vermektedir. TSMK (Hazine, nr. 1611)’de bir nüshası bulu-
nan ve Küçük Çelebizade Âsım Efendi tarihinin kaynaklarından biri olan eser 1970’te
yayımlanmıştır.
401 Yaşar Yücel, Osmanlı Devlet Düzenine Ait Metinler: II. Osman Adına Yazılmış Zafer-nâme, Anka-
ra 1983; Zeynep Türk Sarıışık, II. Osman Dönemine Aid Bir Kaynak: Zafernâme, YYLT, Ankara
402 Afyoncu, OTAR, s. 59-60.
403 M. Münir Aktepe, “Hassa Silahşorlardan Kemanî Mustafa Ağa’nın Revan Fetihnâmesi”, VII. Türk
Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1973, II, 542-547;
M. Münir Aktepe, 1720-1724 Osmanlı-İran münasebetleri ve Silahşör Kemani Mustafa Ağa’nın
Revan Fetih-nâmesi, İstanbul 1970, s. 39-70.
3. HACI MUSTAFA BİN MOLLA RIDVAN, Târih-i Fetihnâme-i Bağdad.

Revan ve Bağdat’ın fethini konu alan eser Hacı Mustafa b. Molla Rıdvan tarafından
yazılmıştır. Târih-i Fetihnâme-i Bağdad adını taşıyan eser bir bakıma buraya yapılan
seferlerin kısa bir tarihçesini vermektedir. Kanuni’nin Irakeyn seferiyle başlayan eser,
konu aldığı sefere kadar meydana gelen gelişmelere değindikten sonra IV. Murad’ın
Bağdat ve Revan seferlerinden söz etmektedir. En önemli özelliklerinden biri, adına
marş beslenen ünlü Genç Osman’nın tarihî şahsiyetinden bahsetmesidir. Çok kısa ola-
rak Sultan İbrahim döneminden de söz eden404 eser üzerinde 1966’da mezuniyet tezi
yapılmıştır.405
4. NURİ İBRAHİM, Fetihnâme-i Bağdâd-ı Bihişt-âbâd.

Tek nüshası bulunan eser 230 yaprak olup, Fetih-nâme-i Bağdâd-ı Bihişt-âbâd adıyla
Österreichische Nationalbibliothek, nr. 1054’te kayıtlıdır. Eser, IV. Murad’ın 1638’de
Bağdat’ı fethini konu almaktadır. Müellifin gözlemlerine ve işittiklerine dayanarak yaz-
dığı eserde konaklanan menzillerin tasviri, Erzurum Beylerbeyisi Kenan Paşa’nın Re-
van seferi, Van Beylerbeyisi Süleyman Paşa’nın Tebriz seferi, Bağdat kalesi önündeki
muhasara hazırlıkları, kuşatmanın genel seyri, Veziriazam Mustafa Paşa’nın Safevileri
sulha zorlama gayesiyle çıktığı İran seferi gibi konulara dair önemli bilgiler verilmek-
tedir. Eseri benzerlerinden ayıran bir diğer özelliği ise sefer boyunca sadece Osman-
lı cephesini değil aynı zamanda Safevi, Babürlü ve Özbek cephelerine de yer vermiş
olmasıdır. Hatta meselenin çoğu defa Safevi cephesinden ele alındığı, bu kısımlarda
verilen bilgilerin ise diğer kaynaklarda bulunmadığı görülmektedir. Eser, Kadızade Ah-
med Çelebi’nin Fetih-nâme-i Bağdad adlı eseri ile birlikte 2013’te doktora tezi olarak
hazırlanmıştır406.
5. KADIZADE AHMED ÇELEBİ, Fetihnâme-i Bağdâd.

44 yaprak olan Fetih-nâme-i Bağdâd isimli eser, Paris Bibliothèque Nationale, Suppl.
Turc, nr. 159’da kayıtlıdır. Müellifinin sefer, muhasara, fetih ve sulh sürecindeki müşa-
hedeleri ve işittikleriyle kaleme aldığı eserde özellikle fetih sonrasındaki gelişmelerle
ilgili önemli bilgiler bulunmaktadır. Yine Mısır eyaletinin idari ve askerî teşkilatı ve
Mısır askerinin sefere tayin süreciyle ilgili gelişmeler eserin verdiği diğer önemli bilgi-
lerdir. Bu yönüyle Osmanlı kroniklerinin ilgili kısımlarındaki boşlukları doldurabilecek
mahiyette olan eser, Nuri İbrahim’in Fetihnâme-i Bağdâd-ı Bihişt-âbâd adlı eseri ile
birlikte 2013’te doktora tezi olarak hazırlanmıştır407.

405 Târih-i Fetih-nâme-i Bağdad, haz. Osman Yılmaz Gençoğlu, mezuniyet tezi, İÜ Edebiyat Fakül-
tesi, İstanbul 1961.
406 Mehmet Fatih Gökçek, IV. Murâd’ın Bağdâd’ı Fethine Dair İki Eser: Nûrî İbrâhîm, Fetihnâme-i
Bağdâd - Kādî-Zâde Ahmed Çelebi, Fetihnâme-i Bağdâd (Transkripsiyon - Değerlendirme), Mar-
mara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, YDT, İstanbul 2013.
407 Mehmet Fatih Gökçek, IV. Murâd’ın Bağdâd’ı Fethine Dair İki Eser: Nûrî İbrâhîm, Fetihnâme-i
6. ALİ EFENDİ ÇORBACIZADE (ö. 1665), Fetihnâme-i Kamaniçe.408

Amasyalı Çorbacızade Hacı Halil Efendi’nin oğlu olan Ali Efendi Amasya’da
doğdu. Eğitimini bu şehirde tamamladıktan sonra İstanbul’a geldi ve divan kâtibi
olarak devlet hizmetine girdi. 1650’de divan kâtipliği göreviyle gittiği Mısır’da
iki yıl kaldıktan sonra Hindistan’a, oradan da Yemen’e gitti. 1660’taki Erdel
seferine katılan müellif, ardından Tımışvar muhafazasında bulundu. 1672’deki
Kamaniçe seferine ve ardından yapılan Bucaş Antlaşması görüşmelerine iştirak
eden Ali Efendi’nin 1676’da öldüğü tahmin edilmektedir.
Fetihnâme-i Kamaniçe: Sefere tezkirecilik göreviyle katılan Ali Efendi’nin bu eseri,
IV. Mehmed’in Kamaniçe seferini (1672) ve altı aylık seyahatlerini anlatır. Bir sefer
ruznamçecisi olarak katıldığı sefer hakkında olaylar günlük olarak verilmekte, menziller
arasındaki mesafeler saat, gün ve ay olarak belirtilmektedir.409 Yüz seksen dokuz gün
süren Kamaniçe seferi boyunca seksen beş ayrı menzilde konaklanılmıştır. İki buçuk
ay sonunda Kamaniçe’ye ulaşan ordu kaleyi on yedi günlük bir muhasaradan sonra fet-
heder. Daha sonra Lehistan içlerine doğru hareket eden ordu İzberice, Yakolince gibi
palankaları alarak Bucaş’a ulaşır. Bucaş’ta, taraflar arasında yapılan uzun görüşmeler
sonunda muahede yapıldıktan sonra ordu Edirne’ye döner. Bir nüshası İSK, Lala İsmail
Kısmı, nr. 308’de bulunan410 eser biri 2003, diğeri ise 2004’te olmak üzere iki ayrı yük-
sek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.411
7. ABDURRAHMAN HİBRÎ EFENDİ (ö. 1676), Risâle-i Fütuhât-ı Âl-i

Osman.
Eserleri:
1. Risâle-i Fütuhât-ı Âl-i Osman: Osmanlı padişahlarının doğum, cülus ve ölümlerin-
den, fethettikleri kale ve memleketlerden bahseden Risâle-i Fütuhât-ı Âl-i Osman’ın bir
nüshası İSK (Fatih Kısmı, nr. 2362)’dedir.
2. Târih-i Feth-i Bağdad: IV. Murad’ın 1638’de gerçekleştirdiği Bağdat fethini
konu alan eserin Edirne Selimiye Kütüphanesi (Badi Efendi, nr. 1667)’nde bulunan nüs-
hası Târih-i Feth-i Revan ile birlikte bulunmaktadır.412
Bağdâd - Kādî-Zâde Ahmed Çelebi, Fetihnâme-i Bağdâd (Transkripsiyon - Değerlendirme), Mar-

mara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, YDT, İstanbul 2013.
408 Ayşe Hande Can, Hacı Ali Efendi ve Tarih-i Kamaniçe’si, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2003, s. 1-2.
410 TCYK, s. 127 vd.
411 Ayşe Hande Can, Hacı Ali Efendi ve Tarih-i Kamaniçe’si, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2003; Musa Taçkın, Ali Efendi ve Târih Kamaniçe
Adlı Eseri (Metin ve Tahlil), YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004.
412 OTYE, s. 234; TCYK, s. 113 vd.
8. BEHCETÎ HÜSEYİN EFENDİ (ö. 1682), Zafernâme.413

Şair ve tarihçi olan Behcetî Hüseyin Efendi meşhur Sadrazam Köprülü
Mehmed Paşa’nın torunudur. 16-18. yüzyıllarda tarihçilikle uğraşıp Behcetî un-
vanını kullanan dört şairin bulunması onların birbirleriyle karıştırılmalarına yol
açmıştır. Konumuz olan Behcetî Hüseyin Efendi’nin ne zaman ve nerede doğdu-
ğu bilinmemektedir. Vefatı konusunda kaynakların üzerinde ittifak ettiği husus,
onun Peç seferi dönüşü yolda öldüğü ve Budin’e defnedildiğidir. Buna göre ölüm
tarihi Eylül 1683 olması kuvvetle muhtemeldir.
Zafernâme (Miracü’z-zafer): Divanıhümayun kâtipliğinde bulunan müellifin Zafernâme
adını taşıyan eseri, kendisinin de bizzat katıldığı 1678’deki Çehrin kalesinin kuşatılma-
sını anlatır. Türkçe, Arapça ve Farsça beyitlere de yer verilen eser ordunun konakladığı
menzillerden kısaca, kırk dört gün süren muhasaradan ise ayrıntılı olarak bahsetmekte-
dir. Dibacesinde devrin padişahı IV. Mehmed’in övüldüğü eser aynı zamanda Köprülü
Mehmed ve Fazıl Ahmed paşaların zaferlerinden de söz etmektedir. Tek nüshası İSK,
Esad Efendi, nr. 2368’de414 bulunan eser 1679’da yazılmıştır.
9. SEMENDİRE ALAY BEYİ VUSLATÎ ALİ BEY (ö. 1688), Gazânâme-i

Çehrin.
Bosnalı olan ve şiirlerinde ‘Vuslatî’ mahlasını kullanan Ali Bey Öziçe’de
doğdu. İyi bir eğitim gören yazar nazım ve nesirde hüner ehlidir. İlk olarak hangi
görevlerde bulunduğu bilinmeyen Ali Bey uzun süre kalacağı Semendire san-
cağı alaybeyliğine atanır. Çehrin zaferi sırasında da bu görevinde bulunan Ali
Bey, 1688’de bir savaşta şehit düşer. Devrinin dikkat çeken şairlerinden biri
olan Vuslatî tarih düşürmede mahir biriydi. Nitekim Kamaniçe’nin fethi, IV.
Mehmed’in Beşiktaş’a yaptığı sarayın bitim tarihi ve Budin’in yeniden tahkimine
düşürdüğü tarihler bu hususu teyit eder niteliktedir.
Gazânâme-i Çehrin: Ali Bey’in en meşhur eseri Çehrin’in fethini konu alan
Gazânâme-i Çehrin’idir. Günümüzde mevcut 288 gazanâme arasında bu eseri önem-
li kılan husus, diğer gazanâmelerin yazarlarının aksine müellifinin bizzat kılıç ehli
bir şair-komutan olmasıdır. Söz konusu olayları anlatanın aynı zamanda bu olayları
yaşayan kişi olması, Gazânâme-i Çehrin’i benzerlerinden farklı kılan bir hususiyet-
tir. Eser, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın (1635-1683) 1678’de Çehrin’in fethiy-
le sonuçlanan seferinin hikâyesidir. Manzum olan eser 3.102 beyitten oluşmaktadır.
Yurt içindeki kütüphanlerinde nüshaları bulunmayan eserin bir nüshası Paris Millî
413 OTYE, s. 241; TCYK, s. 154; Ahmet Ölmez, “Behcetî Hüseyin Efendi Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve
Eserleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları, sayı 4 (1997), 123-144; Aynı müellif, “Behçetî Hüseyin
Efendi ve Zafernâme Adlı Eseri Hakkında Bir Tespit”, Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, sayı 1
(2001),184-199.
414 İSK, Esad Efendi, nr. 2368’de kayıtlı nüshanın fotokopisi İSAM’da (956.073 HÜS.M) Mi‘racü’z-
zafer adıyla yer almaktadır.
Kütüphane (nr. 1124)’de, iki nüshası ise Bratislava Kütüphanesi (nr. 483, 484)’ndedir.
Eser, 2003’te neşredilmiştir.415
10. ABDÜLKERİM, Ahvâl-i Sefer-i Çehrin.

Çehrin hakkında eser veren müelliflerden biri de Selim Giray Han’ın kâtibi
olan Abdülkerim’dir.
Ahvâl-ı Sefer-i Çehrin: Bu eserin konusu da Ukrayna’daki Çehrin kalesinin Osmanlılar-
ca fethedilişidir. Bir nüshası Paris Bibliothèque Nationale, Suppl. Turc, nr. 870’tedir. Bu
eser ile yine bu olayı anlatan ve müellifi belli olmayan bir Gazâvatnâme 1984’te doktora
11. YUSUF NÂBİ (ö. 1712), Fetihnâme-i Kamaniçe.417

1642’de Ruha (Urfa)’da doğan Nâbi’nin, çocukluğu ve ilk gençliği Urfa’da
geçer. Burada iyi bir eğitim alan müellif 1666’da İstanbul’a gelir. Tanıştığı IV.
Mehmed’in musahibi Damad Mustafa Paşa sayesinde 1687’ye kadar rahat bir
hayat yaşar. Hac farizasını yerine getirdikten ve bazı görevlerde bulunduktan
sonra 1687’de Halep’e yerleşen şair 1710’a kadar burada kalır. Baltacı Mehmed
Paşa sadrazam olunca beraberinde İstanbul’a getirdiği Nâbi, bu ikinci İstanbul
hayatında darphane eminliği, başmuhasebecilik, süvari mukabeleciliği gibi gö-
revlerde bulunur. 13 Nisan 1712’de vefat eden Nâbi, Karacaahmet mezarlığında-
ki Miskinler tekkesi sofasına defnedilir.
Fetihnâme-i Kamaniçe: Divan şairlerinden biri olan Nâbi, daha çok edebiyatçılığı ile bilin-
se de onun tarihle ilgili bir eseri de bulunmaktadır. Kamaniçe’nin 1672’deki fethini konu
alan bir fetihnâme olan bu eser, ağdalı bir dille Farsça şiir ve terkiplerle süslenmiş bir şe-
kilde yazılmıştır. Bir seferi veya zaferi konu edinen fetihnâme türünden olan Fetihnâme-i
Kamaniçe, IV. Mehmed’in Lehistan’a (Polonya) yaptığı ve Kamaniçe kalesinin (şimdi Uk-
rayna’daki Kamanec-Podolsky adlı şehir) fethini manzum-mensur olarak kaleme almıştır.
Târih-i Vekāyi‘-i Kamaniçe, Fetihnâme, Gazânâme, Kamaniçe Fetihnâmesi, Târih-i Ka-
maniçe ve Târih-i Kal‘a-yı Kamaniçe isimleriyle de bilinen ve çeşitli kütüphanelerde bir-
çok nüshası bulunan eser,418 1997’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.419
415 Vuslatî Ali Bey, Gazâ-nâme-i Çehrin, haz. Mustafa İsen-İsmail Hakkı Soyak, Anlara 2003.
416 Two Ottoman Gazanâmes Concerning The Chyhryn of 1678, haz. Lubomyr Andrij Hajda, doktora
tezi, Harvard University 1984.
417 Babinger, OTYE, s. 261-263; Abdülkadir Karahan, “Nâbî”, IX, 3-7; aynı yazar, “Nâbî”, DİA,
XXXII, 258-260.
418 Mesela bu eserin bulunduğu bazı İstanbul kütüphaneleri için bk. Yûsuf Nâbî Efendi, Fetih-nâme-i
Kamaniçe, Atıf Efendi Kütüphanesi, I. Kısım, nr. 2015/1; Beyazıt Devlet Kütüphanesi, nr. 5520/3
ve 5273/4; İstanbul Belediye Kütüphanesi, Muallim Cevdet, K. 152; İÜ Kütüphanesi, İbnülemin
Koleksiyonu, nr. 3051/2; Nuruosmaniye Kütüphanesi, nr. 2830/3; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad
Efendi, nr. 2425 ve 3404; Hamidiye, nr. 11466; Lala İsmail, nr. 734 ve 735/3; TSMK, Revan Köş-
kü, nr. 1309; Hazine, nr. 1629; Yeniler, nr. 4411.
419 Hüseyin Yüksel, Gazâvât-nâmeler ve Nâbî’nin Fetih-nâme-i Kamaniçe Adlı Eserinin Metni,
12. ÖMER TAİB EFENDİ, Fethiye-i Uyvar ve Novigrad.

Ömer Taib Efendi tarafından yazılan eser Uyvar, Novigrad ve Leve kalelerinin fethini
konu almaktadır. Ordunun Belgrat’a dönüş tarihiyle sona eren ve bir nüshası İÜK, TY,
nr. 2602’de bulunan eser, 1979’da mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır.420
13. FETİHNÂME-İ CEZÎRE-İ SAKIZ.

Müellifi bilinmeyen ve tek nüshası TSMK, Hazine, nr. 1427’de kayıtlı bulunan ve 2 Ma-
yıs 1730’da istinsah edilmiş olan eserin başka nüshaları olup olmadığı bilinmemektedir.
Sultan II. Mustafa’ya sunulan eser 1695’te Sakız Adası’nın alınışıyla başlamakta, II.
Mustafa’nın 1695’te gerçekleşen birinci seferini ayrıntılı olarak ele almaktadır. Eserde,
II. Mustafa’nın sefere çıkma arzusu, toplanan meşveret meclisi, tayinler, ordunun ha-
reketi, menziller, bazı kalelerle birlikte Lipova ve Lugoş kalelerinin alınışı ve ordunun
İstanbul’a dönüşü anlatılır. Ayet ve hadislere yer verilen eserin dili, Arapça ve özellikle
Farsça unsurların çokça kullanılması dolayısıyla, ağırdır. Eser üzerinde yüksek lisans
tezi yapılmıştır.421
14. SIR KÂTİBİ NEDİM, Zafernâme-i Gāzi Sultan Mustafa Han.422

Hayatı hakkında pek bilgi bulunmayan müellif bizzat padişahla birlikte se-
fere katılmıştır.
Zafernâme-i Gāzi Sultan Mustafa Han: Manzum olan eserde ordunun İstanbul’dan ha-
reketini, Lipva, Solmış, Pofca, Logos gibi kaleleri aldıktan sonra İstanbul’a dönüşü ve
bu esnada meydana gelen gelişmeler anlatılır. Uzun bir kaside niteliği taşımakla birlikte
eser gidiş ve dönüşte yürünen yolları ve konaklanan yerleri sırasıyla kaydetmekte ve
teker teker kalelerin zaptını anlatmaktadır. Yine müellif seferde yaşananları anlatmak
için Abdi Paşa’nın Vekayinâme, Silahtar’ın ise Nusretnâme adında birer eser kaleme
aldıklarını yazar. Eserin bir nüshası Millet Kütüphanesi (Ali Emiri Kısmı, Tarih, nr.
1343)’dedir.
420 Fethiye-i Uyvar ve Novigrad, haz. Abdülvahap Yaman, mezuniyet tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi,
İstanbul 1979.
421 Fetihnâme-i Cezire-i Sakız, Kadir Adamaz, YYLT, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İzmir 1998.
422 Levend, Gazavatnâmeler, s. 176-177; Afyoncu, OTAR, s. 75.
IV. BÖLÜM
18. YÜZYIL OSMANLI TARİH YAZICILIĞI

- Vakanüvis Tarihçiler Asrı -
A. RESMÎ TARİH YAZICILIĞI
Osmanlı tarihçililiği açısından 18. ve 19. yüzyıllar vakanüvislik kurumu-

nun etkin olduğu bir dönem olma özelliği taşır. Ancak, bu yüzyıllar tarihçilerinin
sadece vakanüvislerden ibaret olduğunu düşünmek yanıltıcı olabilir. Zira dev-
letin resmî tarihçileri demek olan vakanüvislerin dışında birçok değerli müel-
lif yazdıkları tarih eserleriyle Osmanlı tarihçiliğinin gelişmesine önemli ölçüde
katkıda bulunmuşlardır. 18. ve 19. yüzyıllardaki Osmanlı tarihçiliğini, resmî ve
gayriresmî Osmanlı tarihçiliği olmak üzere iki başlık altında ele almayı uygun
gördük. Ancak esas konuya girmeden önce vakanüvislik kurumunun ortaya çıkışı
ve işleyişi hakkında özet bilgiler vermenin yararlı olacağını düşündük.
Vakanüvislik kurumu
Osmanlı tarihini kayıt altına almak üzere, kendilerinden önce yazılanları
derlemek ve hizmette bulundukları zamanın olaylarını yazmakla görevli devlet
tarihçisine, başlangıçta vekāyi‘-nüvis daha sonraları da vak‘anüvis (vak‘a-nüvîs)
denilmiştir. Osmanlı merkez teşkilatı bünyesindeki vekāyinüvislik veya vakanü-
vislik kurumunun, 18. yüzyılın başlarında teşekkül ettiği tahmin edilmektedir.
Vak‘anüvis, Arapça olay anlamındaki vak‘a ile aynı kökten gelen ve yine
aynı anlamdaki vakı‘a veya vâkı‘a’nın çoğulu olan vakā‘i (Türkçe’de vekāyi‘) ile
yazan, yazıcı anlamındaki Farsça nüvîs kelimelerinden meydana gelen birleşik
bir sıfattır. Arapça ve Farsça iki kelimeden meydana gelen bu Osmanlıca tabirinin
19. yüzyılda kullanılan vak‘anüvîs şekli, ilk hâli olan vekāyi‘nüvîs’ten galattır.423
Bundan sonra çok sık geçecek olan bu kavramlar, kolaylık olması bakımından
‘vekayinüvis’, ekseriyetle de ‘vakanüvis’ olarak kullanılacaktır.
Vekayinüvis tabirinin hangi devrede ortaya çıktığı kesin olarak bilinmiyorsa
da, 17. yüzyılın ilk yarısında kullanıldığına dair belirtiler vardır. Edebî vasfı ağır
basan bir çeşit resmî tarihçilik sayılabilecek şehnâmeciliğin son temsilcilerinden
İbrahim Mülhimî, IV. Murad namına yazdığı Şehinşahnâme’sinde424 kendisi için
vekayinüvis sıfatını kullanmıştır. Bu devrin meşhur münşîsi Nergisî Mehmed
423 Mehmed Hafîd Efendi, ed-Dürer el-Müntehabât el-Mamura fî Islâh el-Galatât el-Meşhûra, İstan-
bul 1221, s. 508.
424 TSMK, Revan, nr. 1418, 10a, 160b.
Efendi’nin 1635’teki Revan seferine, harekâtı tasvir etmek üzere, vekayinüvis

sıfatıyla katıldığını Uşakîzade İbrahim Hasib bildirmektedir.425
Vekayinüvisliğin doğuşu hakkında değişik görüşler ortaya atılmıştır. Bun-
lardan en çok benimseneni, bu kurumun, Kanuni devrinden itibaren devamlı bir
devlet hizmeti hâline gelen şehnâmeciliğin değişik şekildeki bir devamı olduğu-
dur.426 Ancak resmî özelliğiyle birbirine çok benzeyen bu iki kurum, amaç, araç ve
ürünlerinin ana karakterleri bakımından birbirinden bariz farklarla ayrılmaktadır.
Başlangıçta, gerek belgeler gerek telif eserlerde devlet tarihçileri için kul-
lanılan vekayinüvis sıfatının, ancak 19. yüzyılın ilk yarısında yerini vakanüvise
bıraktığı ve hizmetin son temsilcileri için özellikle vakanüvis sıfatının kullanıl-
dığı görülmektedir.
İlk vakanüvis kimdir?

Vekayinüvisliğin, Sultan II. Bayezid’in, İdris-i Bitlisî’yi ve Kemalpaşazade’yi
Osmanlı tarihinin yazılmasıyla görevlendirmesi gibi padişahların tarih yazdırmak
geleneğinden doğduğu görüşü de hayli taraftar bulmuş, hatta Vekayinâme’sini,
hasoda hizmetinde iken IV. Mehmed’in sözlü emri ile yazmaya başladığını ifade
eden Nişancı Abdurrahman Abdi Paşa427 ilk vekayinüvis kabul edilmiştir.428 An-
cak, belli bir amaç için olayları tespit etmekle, divanıhümayuna bağlı devamlı bir
devlet hizmeti olan vekayinüvisliği birbirinden ayırmak gerekir.
Mustafa Naimâ Efendi’nin ilk vakanüvis olduğuna dair yaygın kanaat,
derlenmesiyle görevlendirildiği Şarihülmenarzade Ahmed Efendi müsvedde-
sinden tamamladığı birkaç cüzü takdim etmesi dolayısıyladır. Bunun üzerine
Sadrazam Amcazade Hüseyin Paşa tarafından kendisine maaş tahsis edilir ve
görevlendirme yazısı Edirne’den İstanbul’a gönderilir. Bu bilgiler, haleflerin-
den Raşid’in Naimâ’dan vekayinüvis sıfatıyla bahsetmesi ile de desteklenmekte-
dir.429 Vekayinüvislik kurumu, Raşid’den itibaren süreklilik kazanmıştır. İbrahim
Müteferrika Matbaası’nın kuruluşundan sonra da, vakanüvislerin kendilerinden
önce yazılanlardan faydalanarak telif ettikleri ile kendi hizmet zamanlarına ait
vekayinâmelerinin sırasıyla basılması düşüncesi doğmuştur.
425 Zeyl-i Şakaik, faksimile nşr., Wiesbaden 1965, s. 22 ve ondan naklen Şeyhî Mehmed, Vekayi‘ el-
Fuzalâ, İSK, Hamidiye, nr. 939, 12a.
426 Karslızade Mehmed Cemaleddin, Âyine-i Zürefâ, nşr. Ahmed Cevdet: Osmanlı Tarih ve Müverrih-
leri, İstanbul 1314, s. 40 ve ondan naklen Ahmed Lütfi, Tarih, İstanbul 1290, I, 4.
427 Vekayi‘nâme, TSMK, Koğuşlar, nr. 915, 2a; müellif hakkında bk. “Abdi Paşa”, Küçük Türk-İslam
Ansiklopedisi, I, 76.
428 Cemaleddin, Aynı eser, s. 51; Lütfî, aynı eser, s. 5; SO, III, 398; TOEM, I, 53.
429 17 Rebiülevvel 1114 (11 Ağustos 1702); Raşid Mehmed, Tarih, İstanbul, 1281, II, 533; V, 451; krş.
Şehrîzade Said, Nev-peydâ, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, TY, nr. 3291, 21a.
Vakanüvislerde aranan özellikler

Vakanüvislik bilimsel olarak, hiç şüphesiz, daha önce meydana çıkan ve
gelişen İslam tarih yazıcılığı geleneğine bağlıdır. Dolayısıyla ilmî ve edebî olmak
üzere iki farklı tarihçiliğin etkisinde kalmıştır. Bu kurum, divanıhümayun ka-
lemleri arasında teşekkül ettiğine göre, daha çok inşa ve şiir sanatında mahir ve
genellikle “hacegân”lık rütbesine ulaşmış olan kâtipler arasından seçilen vekayi-
nüvislerin, edebî vasıflarının ağır bastığı muhakkaktır. Bununla beraber, sayıları
daha az, fakat eserleri ve şahsiyetleriyle daha çok itibar görmüş ilmiyeden gelen
vekayinüvislerin, edebî kudretleri yanında ilmî tarihçilik anlayışına da sahip bu-
lundukları ileri sürülebilir.
Vakanüvislerde hangi özelliklerin arandığı, onların tayini ile ilgili belgeler-
den çıkartılabilir. Mesela, Anadolu muhasebecisi Ahmed Vâsıf, “hüner ü mari-
fet”, “reviyyet ü dirayet” (etraflıca düşünme ve kavrayış) özelliğine sahip olduğu
için ikinci defa vakanüvisliğe getirilmiştir.430 Âmedî odası halifesi Mehmed Per-
tev Efendi’nin de aynı sıfatlara sahip olması yanında, “erbab-ı maarifden” gece
gündüz “tahrirat ve neşr-i ulumla meşgul” bulunması sebebiyle vakanüvis tayin
olunmuştur. Ömer Âmir’in hizmete tayininde de aynı klişe tekrarlanmıştır. Birbi-
ri ardınca üç ilmiye mensubunun (Âsım, Şanizade ve Esad Efendiler) yürüttükleri
vekayinüvislik, sonuncusunun ölümüyle boşalınca, sadrazam, hizmetin ulemaya
bağlı olmayıp çok defa “kalemiye” erbabına verilegeldiği mütalaası ile “hüner
ü bidaası” (ilmî sermayesi) bakımından liyakati bilinen âmedî halifesi Mehmed
Recai Efendi’ye verilmesini arz etmiştir.
Şanizade’nin, Bektaşilik töhmetiyle azli gündeme gelince, sadrazamın uy-
gun bir vakanüvis belirlenmesi hususundaki çalışmaları da dikkat çekicidir. Önce,
hacegândan kimin bu hizmete layık olduğu Bâbıâli’de müzakere edilmiştir. Hüneri
ve güzel yazmaya yeteneği olan eski tezkire-i sanî “vesveselice” olduğu, bilgisi
ve haysiyetiyle teklife şayan olan şıkk-ı salis defterdarı ise, iyi yazmaktaki hüne-
ri bilinmediği gibi ihtiyarlığı dolayısıyla da istenmemiş; onun gönderdiği hizmete
uygun görülmemiş; bu sebeple ilmiye mensuplarından uygun birini bildirmesi şey-
hülislamdan listedekilerden Haremeyn müftüsünün, akıl, ilim ve insafı itibariyle
tercihe şayan olduğu padişaha arz edilmiştir. Bu telhis üzerine II. Mahmud, “esrar-ı
devletten bir memuriyet” olmakla vakanüvis tayin edilenlerin, hüner ve marifetten
başka dindarlık ve “salah-ı hâl” (iyilik) vasıflarını da haiz olması gerektiğini belir-
tip şeyhülislamın listesindekiler hakkında tereddütlerini açıkladıktan sonra, konu-
nun iyice incelenmesini emir ve esas olanı şöyle ifade etmiştir: “Bu me’mûriyyet
bir tarîka mahsus olmayıp, kangı tarîkdan olursa olsun, merâm ehil ve erbâb olma-
sıdır”. Bu araştırmalar sonunda hizmete layık olarak, gerçekten âlim bir tarihçi olan
Sahhaflar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi bulunmuştur.
430 Ahmed Vâsıf, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâiku’l-Ahbâr, haz. M. İlgürel, s. XXXI.
Vekayinüvislerde aranan özellikler hakkında tayin mercilerinin yukarıda

zikredilen görüşlerine karşılık, vakanüvis Nuri Halil Bey, 1210 (Aralık 1795
sonları)’da sadarete kurumun tanzimi için sunduğu takrirde, daha önceki devrede
bu hizmete müstakim, tecrübeli, ketum ve hakikatli (sadakatkâr) olanların seçil-
diğini kaydeder.
Vakanüvislerin görevleri ve çalışma usulleri

Hizmette bulundukları zamanın olaylarını tespit etme ve yazma asli görevi
yanında, vakanüvislere, seleflerinin eksik bıraktıkları devrin tarihini yazmak gö-
revi de yüklenmiştir. Bu sayede olayların kesintisiz bir şekilde kaleme alınması
sağlanmıştır. Azil veya ölüm hâlinde, öncekilerin tuttuğu notlar ve kendilerine
verilmiş olan belgeler, yeni vakanüvise devir ve teslim edilerek olayların bırakıl-
dığı yerden yazılması emredilmiştir. Mesela, 1221 başında (Mart 1806) hizmete
getirilen Pertev’in, selefinin eksiğini tamamlamaya hangi tarihten başlaması ge-
rektiğini tayin için, aynı sene Şabanında (Kasım 1806) vefat eden Vâsıf’ın evrakı
birçok defa gözden geçirilmiş, en son yazdıklarının 1219 yılı olaylarının neresin-
den kesildiğinin tespitine çalışılmış ve bulunan evrak, Pertev’e verilmek üzere
mühürlü olarak padişaha sunulmuştur.431
Aynı şekilde Şanizade, 1235 Saferinde (Aralık 1819) vakanüvisliğe getiri-
lince, Mütercim Âsım’ın 1224’e kadarki olayları yazdığını duyduğunu, geriye
kalan on senelik devrenin yazılıp yazılmadığını bilmediğini, Bâbıâli’den selefine
verilmesi gereken olay ve belge suretleri hakkında da bilgisi bulunmadığını be-
lirtip yazacağı eserin eksik veya mükerrer olmaması için Âsım’ın evrakının ken-
disine teslimini sadrazamdan rica etmiştir. Nitekim selefinin devrine ait olayları
yazmaktan veya temize çekmekten, kendi hizmet devresinin olaylarını tespit edip
ve derlemeye imkân bulamayan Şanizade, 1237-1241 yılı olaylarına ait notlarını,
halefi Esad Efendi’ye devretmiştir.432 Esad Efendi’nin temize çekmeyi başarama-
dığı 1242-1246 devresine ait müsveddeleri ise, Cevdet Paşa tarafından toplan-
mış, seleflerinden intikal eden diğer müsveddeler ve belge suretleriyle birlikte,
vakanüvislikte halefi olup, 1241’den sonraki devrenin tarihini yazmakla görevli
Ahmed Lütfi Efendi’ye gönderilmiştir.
Vakanüvislerin hizmette bulundukları devrenin olaylarını tespit edip yazarken
gereken malzemeyi nereden aldıklarına dair Nuri’nin 1210 tarihli takriri ve ona
dayanarak ilgili kalemlere gönderilen buyrulduda dikkate değer bilgiler bulunmak-
tadır: Tarihe kaydı uygun olan maddeler, muamelesi tamamlandıktan sonra, sadaret
mektupçusu, beylikçi ve âmedci tarafından, reisülküttabın izni alınarak vakanüvise
haber verilir; devlet memurlarının tayin ve azillerine ait hususlar tahvil ve ruus
431 Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-ahbâr, s. 401 vd., ek II.
432 Cevdet Paşa, Tarih, 1309, I, 12; XI, 29-30; aynı yazar, Tezâkir, I, 3.
kalemlerinden, merasimlerle ilgili olanlar ise, teşrifat kaleminden “ilmühaber su-

retleri” ile bildirilirdi. Vakanüvislik, devletin ayrıcalıklı bir hizmeti olduğundan,
bu hizmete memur olanlar, olayları inceleyip sıhhatle yazmaları için kendilerinden
hiçbir şey esirgenmez, hatta “vükelâ” bazı gizli hususları dahi onlara haber verirdi.
Vakanüvislerin, devlet merkezine ulaşan imparatorluk olaylarını, işaret edi-
len imkânlar içerisinde ve beğenilecek tarzda yazması yanında, dış dünyaya ve
özellikle devletin münasebetlerde bulunduğu Avrupa devletlerine dair haberle-
re de yer vermesinin faydalı olacağı düşüncesiyle, her ay Avrupa haberlerinin
devletçe vakanüvislere verilmesi arz olunmuştur.433 Vakanüvisler, genellikle her
sene başında, tespit edip yazdıkları olaylara ait cüzleri, padişaha sunulmak üzere
sadrazama verirler; beğenildiğine veya düzeltilmesi gerektiğine dair emri aldık-
tan sonra, bu cüzleri tamamlayarak daha önce yazdıklarına eklerlerdi. Mesela
Vâsıf, Enverî ve Edip Tarihi’ni yeni baştan yazıp sunduğunda, III. Selim, “dahi
aşağısını bu siyâk üzre yazsun”, aynı işi Nuri Tarihi için yaptığında da, “güzel-
dir... Mustafa Paşa ve Ebûhur Vakası’nı tayy eyleyüp hakikati üzre bir vaka ola-
rak yazsun ve hem şimdi tesvid eylediğini üç beş mah sonra beyaza çekmelidir”
şeklinde iradesini açıklamış; II. Mahmud ise, 1218-1221 yılı olaylarını takdim
eden Mütercim Âsım için; “Cezzar Ahmed Paşa (hakkındaki) istidradından haz-
zeyledim. İşte böyle mâ-hüve’l-vâkı‘ insafâne yazmalıdır.” 1241 olaylarını sunan
Esad Efendi için ise, “güzelce kayd u imlâ eylemiş” diye takdirini belirtmiştir. Bu
örnekler, vakanüvislik hizmetinin dikkatle izlendiğini göstermektedir.
Vakanüvislerin karşılaştıkları zorluklar

Muhtemelen 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, vakanüvislere güvensiz-
lik gösterilip kendilerine devlet sırları açıklanmadığı, olayların sebep ve sonuç-
larının incelenmesi, gereği gibi değerlendirilmesi istenmediği, olayların sebep ve
inceliklerinin zikrinden kaçınıldığı hatta vakanüvis Mehmed Hâkim’e bu hususta
uyarılarda bulunulduğu434 için vakanüvisler de, faydasız şeyler yazmaya mecbur
olup ya önemsiz şeyleri büyütmüş yahut da önemli şeyleri layıkıyla vurgulaya-
mamışlardı. Nuri, olayların sıhhatle yazılmasının, yukarıda ana hatlarıyla verilen
eski duruma (vaz‘-ı kadîm) dönülmesine bağlı olduğunu arz etmiş, sadaretten de
arzına uygun emir çıkmıştır.
Zikredilen buyrulduda da görüldüğü gibi vakanüvislik kurumunun tanzimi-
ne girişilmesi, bütün devlet teşkilatının ıslahı yoluna gidildiği Sultan III. Selim
devri başlarına rastlamaktadır. Nitekim bu padişah, 1791’de ‘rikâp vakanüvisi’
olarak görevlendirdiği Edip’in, olayları sıhhatli, açık, riya ve dalkavukluk yap-
433 İlgürel, aynı eser, s. XLVI-XLVII.
434 Hâkim, Tarih, TSMK, Bağdad Köşkü, nr. 231, 367a ve B. Kütükoğlu, “Müverrih Vâsıf’ın Kaynak-
larından Hâkim Tarihi”, TD, VI/9 (1954), 92, not 6.
madan yazmasını, “esrar-ı devlettir” diye olayların kendisinden gizlenmemesini

emir ve tembih etmiştir.435
Vakanüvislerin gelirleri
Divanıhümayun kalemlerinde veya ilmiye mesleğinde asli bir hizmet-
te bulunurken vakanüvisliğe getirilenlere ek gelir kaynakları tahsis olunurdu.
Mesela, Şehzade Medresesi müderrisi ve vakanüvis Küçükçelebizade İsma-
il Âsım Efendi’ye- vekayinüvislikte bulunanların mükâfatlandırılması “âdet-i
mülûkâneden” (hükümdarların âdetlerinden) olduğu belirtilerek Taşköprü kadılı-
ğı arpalığı ilaveten verilmiştir. Sefer vakanüvisliği yapanlara ise, ayrıca tayın ve-
rilmiştir. Mesela, Birgi’de zeameti bulunan Enverî’ye, 15 Recep 1183 (14 Kasım
1769)’teki müracaatı üzerine: 2 kile arpa, 4 okka et ve 6 çift ekmekten ibaret gün-
lük tayın tahsis olunduğu gibi Mütercim Âsım’a da, 26 Recep 1225 (25 Ağustos
1810)’te çadır ve cebehane mühimmatı verilmiştir.
Vâsıf’ın muhtelif atıyyeler alarak senelik vakanüvislik tahsisatını 20.000
kuruşun üstüne çıkardığı rivayeti436 yanında, ulemadan olan üç vakanüvis Âsım,
Şanizade ve Esad Efendilerin “medâr-ı maişet” için Bursa mukataasından iki yüz
ellişer kuruş aylık aldıkları bilinmektedir. Ancak, Esad Efendi’nin maaşı, 1254
Şabanında (Kasım 1838) 1.000 kuruşa çıkarılmış, müteakip sene bu meblağa,
1.500 kuruşluk zam yapıldığı gibi Meclis-i Ahkâm-ı Adliye’den ayrıldığında
1.500 kuruş “inayet” olunarak aylığı 4.000 kuruşa yükseltilmiş, buna nakibüleş-
raflık tahsisatı olan 1.500 kuruş da eklenmiştir. Ancak daha sonra, bu sonuncu
tahsisatla birlikte kendisine toplam 4.000 kuruş maaş ödenmiş, aynı maaş ha-
leflerine de verilmiştir. Âmedci hulefasından Recai Efendi, 1.000 kuruş aylık ve
birkaç bin kuruşluk tayınat ile vakanüvis nasbedildiği gibi müderris payeli ve
Maarif Meclisi üyesi Ahmed Cevdet Efendi (Paşa) de, 1.000 kuruş maaş ve sene-
lik 4.000 kuruş atıyye ile bu hizmete getirilmiştir.
Vakanüvisler, belirli tahsisatları veya daha sonra maaşları yanında, umumi-
yetle sene başlarında takdim ettikleri vekayinâme cüzleri vesilesiyle, padişahın
ihsan ettiği atıyyelerle tatmin ve teşvik olunmuşlardır. Mesela Enverî, Tarih’inin,
tahminlere göre 1187-1194 olaylarını ihtiva eden cildini sunduğunda, eseri I. Ab-
dülhamid tarafından beğenilmiş ve bu hizmeti karşılığında kendisine 2.500 kuruş
ihsan edilmiştir.437 Bunlar arasında Vâsıf, cüz takdimini, lütuf elde etmeye “baha-
ne” telakki ettiğini, “me’lûfiyeti” sebebiyle bunun karşılığında atıyye beklediğini
açıkça belirtmiştir. “Zapt ve teflik” ettikleri olaylara ait cüz karşılığında vekayi-
435 E. Z. Karal, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları, Ankara, 1942, s. 167; Cevdet, Tarih, V, 116; krş.
Edib, Tarih: Tarih Vesikaları, III (1944), 71 ve Mehmed Galib, “Vak‘anüvîs Teşrifâtî Edib Efendi
- Selim-i Sâlis’in Bazı Evâmir-i Mühimmesi”, TOEM, 1329, nr. 8, s. 500.
436 Ahmed Âsım, Tarih, I, 257.
437 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih, İstanbul 1309, II, 141.
nüvislere bir devrede “mutad” olarak 1.000 kuruş atıyye verildiği anlaşılmakta-
dır. Vâsıf’a, 29 Şaban 1200’de 1.000 kuruş; Nuri’ye, 1 Şaban 1211’de takdim
ettiği 3 cild için 1.000’erden 3.000 kuruş atıyye ihsan olunmuştur. Her senenin
Muharreminde vekayinâme takdim edip atıyye alarak geçim yükünü kısmen ha-
fifleten Mütercim Âsım, bir defasında cüz sunamadığı gibi muayyen aylığını da
alamadığından büyük sıkıntıya düşmüş ve durum sadaret kaymakamlığından arz
edilince, kendisine mutad atıyye verildiği gibi şeyhülislamlıkça “nemaluca” bir
ilmiye cihetinin tahsisi de emrolunmuştur.
Olağanüstü hâllerde atıyye miktarının artırıldığı da görülmektedir. Nitekim 15
Zilkade 1215 (30 Mart 1801)’te çıkan yangında harap olan evini tamir için 1215-
1216 olaylarını ihtiva eden cüzü takdim vesilesiyle atıyyesine zam yapılmasını rica
eden Vâsıf’a 7.500 kuruş ihsan olunduğu gibi Kanlıca’da sahilhane alabilmesi için
Esad Efendi’ye de 20.000 kuruş atıyye verilmiştir. Vakanüvisliğin son devresinde,
vekayinâme karşılığında düzenli şekilde atıyye verilmediği, Tarih’inin VI. cildinin
basılmış nüshasını takdim vesilesiyle Ahmed Lütfi Efendi’nin sadarete gönderdiği
bir takrirden anlaşılmaktadır. O bu takririnde, seleflerinin sundukları cüzlere kar-
şılık ev, sahilhane ve rütbelere mazhar olduklarını, kendisinin ise, bu lütuflardan
mahrum olduğu gibi bir yıl evvel IV. ve V. ciltleri takdiminde, atıyye verilmesine
dair yazılmış tezkirenin âmedci odasında takılıp kalmasından şikâyet etmiş; bunun
üzerine Lütfi’nin 200 liralık atıyye ile mükâfatlandırılması uygun görülmüştür.
Vakanüvisler ve eserleri
Vakanüvislik kurumuna ait kaynak ve araştırmaların yetersizliği, hizmette
bulunan vakanüvislerin ve bunlar tarafından yazılan eserlerin tam olarak tespiti-
ne imkân vermemektedir. Âyine-i Zürefâ438 ve Lütfi Tarihi’ndeki (I, 5-7) bilgiler
eksiktir ve yer yer düzeltilmeye muhtaçtır.439
18. yüzyıl vakanüvislerinin hayatı ve eserlerine geçmeden önce, adlarını ve
görev sürelerini liste hâlinde şu şekilde vermek mümkündür:
1. Mustafa Naimâ Efendi (1700-1706, 1709-1715)
2. Masraf Kâtibizade Mehmed Şefik Efendi (1715-1715)
3. Mehmed Raşid Efendi (1715-1723)
4. Küçükçelebizade İsmail Âsım Efendi (1723-1730)
5. Mustafa Sami Bey (1730-1733)
6. Hüseyin Paşazade Hüseyin Şakir Bey (Efendi) (1733-1735)
7. Rami Mehmed Paşazade Abdullah Refet Efendi (1735-?)
8. Mehmed Hıfzı Efendi (?-1739) (ö. 1752)
9. Mehmed Subhi Efendi (1739-1745)
438 s. 43-69 ve nâşirin zeyli: s. 79-125.
439 Vakanüvislikle ilgili buraya kadar verilen ve notlandırılan bilgiler için bk. Bekir Kütükoğlu,
“Vekayi‘nüvîs veya Daha Sonraki Şekliyle Vak‘a-nüvîs”, İslam Ansiklopedisi (İA), XIII, 271-287;
Uğur Akbulut, Osmanlı Tarih Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, s. 87-105.
10. Süleyman İzzî Efendi (1745-1753)

11. Seyyid Mehmed Hâkim Efendi (1753-1766)
12. Çeşmîzade Mustafa Reşid Efendi (1766-1768)
13. Musazade Mehmed Ubeydullah Efendi, Rikâp vekayinüvisi.
14. Sadullah Enverî Efendi (1769-1774)
15. Antepli Hasan Behcetî Efendi (1774-1775).
16. Ömerefendizade Süleyman Efendi (1775-1776)
17. Sadullah Enverî Efendi (1776-1783) 2. defa.
18. Ahmed Vâsıf Efendi (1783-1787)
19. Teşrifatî Hasan Efendi (1787-1787) vekâleten.
21. Es-Seyyid Mehmed Emin Edib Efendi, Rikâp vekayinüvisi.
22. Ahmed Vâsıf Efendi (1790-1791) 2. defa.
23. Es-Seyyid Mehmed Emin Edib Efendi, Rikâp vekayinüvisi.
27. Halil Nuri Bey (1794-1799)
1. MUSTAFA NAİMÂ EFENDİ (ö. 1716), Ravzatü’l-Hüseyn fî Hülâsati

Ahbâri’l-hâfikayn.440
1655’te Halep’te doğan Naimâ buraya daha önce yerleşmiş bir yeniçeri ai-
lesine mensuptur. İlk eğitimini burada alan müellif 1680’de geldiği İstanbul’da,
teberdaran (baltacılar) ocağına girer. 1687’de divanıhümayun kâtibi olan Naimâ,
ardından kendisi gibi aynı ocaktan yetişen Kalaylıkoz Ahmed Paşa’ya intisap
edip ona divan efendisi olur. Daha sonra Sadrazam Amcazade Hüseyin Paşa ile
ünsiyet peyda eder. İlim ve irfan erbabını himaye eden ve tarihe meraklı olan
bu zatın sevgisini kazanır. Paşa, kendisinde bulunan henüz değerlendirilmeyen
Şarihülmenarzade Ahmed Efendi’nin yazdığı tarihin müsveddeleri Naimâ’ya
verir ve onu bu müsveddeler esas tutulmak üzere, bir eser yazması için görev-
lendirir. İlk devlet tarihçisi diye bilinen Mustafa Naimâ Efendi vakanüvisliğe,
1114 (1702)’ten önce Amcazade Hüseyin Paşa tarafından bu şekilde getirilmiş
olmalıdır. Naimâ, Amcazade Hüseyin Paşa’nın arzusu üzerine kaleme aldığı ve
hamisine ithaf ettiği Ravzatü’l-Hüseyn fî Hülâsati Ahbâri’l-hâfikayn adlı eserinin
birkaç cüzünü hazırlayıp takdim edince, sadrazam ona caize olarak bir kese kuruş
ile İstanbul gümrüğü mukataasından günlük bir kuruş vazifenin beratını gönderir
(11 Ağustos 1702) ve eserin tamamlanmasını emreder.
440 Babinger, OTYE, s. 268-270; M. Cavid Baysun, “Naîmâ”, İA, IX, 44-49; Mehmet İpşirli, “Naîmâ”,
DİA, XXXII, 316-318; Bekir Kütükoğlu, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 458-459.
Divanıhümayun hacegânı zümresine giren tarihçi, belirli aralıklarla üç defa

Anadolu muhasebeciliği görevinde bulunur. Bir ara gözden düşüp, Hanya’ya
sürgüne gönderilmiş ise de, altı ay sefalet içinde yaşayan zevcesinin Sadrazam
Çorlulu Ali Paşa’ya verdiği dilekçe üzerine affedilerek Bursa’da ikamet etmesi-
ne ve bir sene sonra da, tekrar İstanbul’a dönmesine izin verilir. Gözden düşme
devresinin sona ermesiyle, 1709’da vefat eden Nimetî Efendi’nin yerine teşrifat-
çıbaşı ve aynı zamanda vakanüvis tayin edilir. Mora seferi sırasında 1715’te git-
tiği Mora’da defter emini iken 1716’da Balyabadra (Palyo Patras)’da vefat eden
müellif, bugün yerinde olmayan bir cami haziresine defnedilir.
Ravzatü’l-Hüseyn fî Hülâsati Ahbâri’l-hâfikayn: Târih-i Naimâ olarak da bilinen eser
uzunca bir giriş ve kronolojik olarak düzenlenmiş bir metinden ibaretse de, renkli tasvir-
leri, roman tarzı anlatımı, nükteli ve imalı ifadeleri, olayların perde arkasını anlatmada
gösterdiği hünerle belki de Osmanlı tarihlerinin hiçbirine nasip olmayan büyük bir alaka
görmüştür. 982-1070 (1574-1659) yılları arasındaki olayları içeren eser birkaç kez telif
edilmiştir. Başta Kâtip Çelebi olmak üzere birçok 17. yüzyıl tarihçisinden istifade edile-
rek hazırlanan eser yaklaşık 1.400 başlıktan oluşmaktadır.
Târih-i Naimâ, 1147 (1734)’de İstanbul İbrahim Müteferrika Matbaası’nda iki
cilt, 1259 (1843)’da İstanbul’da yalnızca birinci cilt, 1280 (1863)’de İstanbul Matbaa-i
Âmire’de 6 cilt, 1283 (1866)’te İstanbul Matbaa-i Âmire’de 6 cilt olarak basılmıştır.
Onun bu tarih eserinin Berlin, Vatikan, Paris, Londra, Lund, Kahire ve İstanbul’daki
çeşitli kütüphanelerde bulunan yazmalarının çoğu İstanbul basımının kopyalarıdır.
Eserin yeni harflerle yayını Danışman441 ve İpşirli442 tarafından yapılmıştır. İlk
çalışma, metin neşri esaslarına göre yapılmadığından bilimsel çalışmalarda kullanılması
isabetli olmaz. Naimâ, hakkında en çok bilimsel çalışma yapılan Osmanlı tarihçilerinin
başında gelmektedir.443 Naimâ bu eserinden başka birkaç siyasi risale (Resâil-i Siyasiy-
ye) de yazmıştır. Bunlar yazma bir mecmuada bulunmaktadır.
441 Naimâ Tarihi, I-VI, haz. Zuhuri Danışman, Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul 1967-1969.
442 Târih-i Nâimâ: Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulasati Ahbari’l-Hafikayn, I-IV, haz. Mehmet İpşirli, TTK,
Ankara 2007.
443 Naimâ ve eserleri hakkında yapılan çalışmalar şunlardır: Naimâ Tarihi: Ravzatü’l-Hüseyn fi Hu-
lasati Ahbari’l-Hafikayn, haz. Ali Canib Yöntem, Maarif Vekâleti, Ankara 1927; Ahmed Refik
Altınay, Naimâ, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1932; Asaf Hâlet Çelebi, Naimâ: Hayatı, Sanatı,
Eserleri, Varlık Yayınevi, İstanbul 1953; Lewis V. Thomas, A Study of Naimâ, haz. Norman Itz-
kowitz, New York University Press, New York 1972; Zeki Arslantürk, Türk Sosyoloji Tarihin-
de Naimâ’nın Yeri ve Osmanlı Devleti’nin Çöküş Sebepleri, YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1979; Zeki Arslantürk, Naimâ’ya Göre Osmanlı Devleti’nin Çöküş
Sebepleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1989; Ali Coşkun, Naimâ’nın Din ve Cemiyet Görüşü, YYLT,
Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1990; Zeki Arslantürk, Naimâ’ya Göre
XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Yapısı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 1997; Meltem Tunay, Naimâ Ta-
rihine Göre (1592-1659) Osmanlı Uluslararası İlişkileri, YYLT, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Bursa 1998; Nuray Savcı Güçlü, Naimâ’ya Göre XVII. Yüzyıl Osmanlı İktisadi
Yapısı ve Toplumsal Sonuçları, YYLT, MÜ Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, İstanbul 1998;
Ali Coşkun, Osmanlı’da Din Sosyolojisi: Naimâ Örneği, İz Yayıncılık, İstanbul 2004; Zafer Söğüt,
Günümüze Ulaşmayan İstanbul Yapıları (Naîma Tarihi Verilerine Göre Bir İnceleme), YYLT, MÜ
2. ŞEFİK MEHMED EFENDİ (ö. 1715), Târih-i Abdullah, Şefiknâme.444

İstanbul’da doğan müellifin asıl adı Mehmed olup, Şefik mahlasını bürokra-
sideki görevi sırasında alır. Taşıdığı ‘Masrafzade’ lakabından babasının sarayda
Matbah-ı Âmire’ye ait hesapları tutan kâtiplerden olduğu sonucu çıkarılabilir.
Muhtemelen babasının çabalarıyla girdiği divanıhümayunda kâtip olan Mehmed
Efendi daha sonra vezirlerin yanında divan kâtipliği ve ardından vekâyi‘-i harbiye
kâtipliği yapar. 1698’de, Karlofça Antlaşması’nı yapan heyette bulunan müellif,
bu münasebetle heyet başkanı Rami Mehmed Efendi ile uzun sürecek bir dost-
luk kurar. Sadrazam Şehit Ali Paşa zamanında getirildiği vakanüvislik görevine
1714’e kadar devam eder. Daha sonra küçük evkaf muhasebecisi (1713), Avlonya
ve Eğriboz mukataacısı (1715) olan müellif 1715 yılı sonlarına doğru vefat eder.
Eserleri:
1. Târih-i Abdullah: Vak‘anâme de denilen eser, dokuz fasıl hâlinde Edirne Vakası’nı
muğlak ve sanatlı bir dille anlatır. Eserin bir nüshası Wien Österreichische National-
bibliothek (nr. 1082)’te bulunmaktadır. 445
Müellifin, Târih-i Abdullah’ta ağdalı bir dille anlattığı olaylar dokuz makaleden
ibarettir. Süslü üslubu ile şöhret kazanmış olan müellif Şefiknâme adlı eserinde söz ko-
nusu olayı daha sanatlı bir şekilde tekrar tasvir etmiştir. Müellif, Edirne Vakası’ndaki
isyanın gizli sebeplerini, akışını ve sonucunu ilk eserinde herkesin anlayacağı bir şekil-
de yazmış olmayı doğru bulmadığını, bu yüzden ikincisinde böyle kapalı ve sanatlı bir
üslup kullanarak birçok tarihî ve siyasi gerçekleri kendinden sonra geleceklere anlatmak
istediğini dile getirmektedir. En eski nüshası 29 Kasım 1706 tarihli olan ve ilk olarak
1806’da basılan eser, daha sonra 1282 (1865) ve 1288 (1889)’de de basılmıştır.446
Yazma nüshaları ise Berlin, Viyana, Londra, Paris, Petersburg, Stockholm, Kahire
ve İstanbul’da çeşitli kütüphanelerde bulunan Şefiknâme, anlaşılması güç bir eser oldu-
ğundan zaman içerisine hakkında birkaç şerh yazılmıştır. Mahmud Celaleddin Paşa’nın
Ravzatü’l-Kâmilîn adlı şerhi447 ile Abdullah Mehmed b. Mehmed’in448 yazdığı şerh esere
yazılan şerhler arasındadır. Eser üzerinde 2004’te yüksek lisans tezi yapılmıştır.449
444 Babinger, OTYE, s. 264-265; Münir Aktepe, “Şefik Mehmed”, İA, XI, 384-386; Madeline C. Zilfi,
“Shefik Mehmed Efendi”, EI2, IX, 412-413; Babinger, OTYE, s. 264-265; “Şefik Mehmed Efendi”,
DİA, XXXVIII, 415-417; Bayrak, OTY, s. 144-145; Kütükoğlu, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 459.
445 Şefik Mehmed Efendi Musarrifzâde, Târîh-i Abdullah, 16-89 yaprak, Österreichische National-
bibliothek, nr. 1082. Bu eserin bir fotokopisi (Flügel, II, 278) İSAM’da mevcuttur (Mikrofilmi
M00065’te kayıtlıdır).
446 Şefik Mehmed Efendi Musarrifzâde, Şefik-nâme, İstanbul 1288; Şefik Efendi, Şefik-nâme: 1115
Senesinde Zuhura Gelen Edirne Vakası’nın Tarihidir, Tasvir-i Efkâr Gazetehanesi, İstanbul
1282. Yine diğer iki eser ile birlikte yapılmış bir yayın daha bulunmaktadır: Ebubekir Şükrü,
Ahd-ı Misak-ı Sagir, Tophane-i Âmire Matbaası, İstanbul 1290; Şefik Mehmed Efendi, Musar-
rifzade Şefik-nâme, Tasvir-i Efkâr Matbaası, İstanbul 1282; Taşocakları Nizamnâmesi, Matbaa-i
Osmâniye, Dersaâdet 1305.
447 Çorluluzade Mahmud Celaleddin Paşa, Ravzatü’l-Kâmilîn: Şerh-i Şefiknâme, İstanbul 1289.
448 Şefîk Mehmed Efendi Musarrifzâde, Şefik-nâme, İstanbul 1288 ile birlikte yayımlanmış: Şefik-
nâme Şerhi, haz. Abdullah Mehmed b. Ahmed, İstanbul 1288.
449 Şefîk-nâme, Şefîk-nâme Şerhi ve Edhem ü Hümâ Mecmuası (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkı-
basım), haz. Turgut Koçoğlu, YYLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2004.
2. Muvazzah Şefiknâme: Müellifi tarafından daha açık bir ifade ve ayrı bir tertiple
yazılmış olan bu eser 1703 yılı olaylarını yani II. Mustafa’nın tahttan indirilişini ve III.
Ahmed’in tahta çıkışını konu almaktadır. Müellifin bizzat şahit olduklarına, görgü şahit-
lerinin naklettiklerine ve divanda saklı defterlerdeki bilgilere dayanarak kaleme aldığını
söylediği bu eserinin İstanbul kütüphanelerinde birkaç nüshası bulunmaktadır (Mesela
bk. İÜK, TY, nr. 9725).
3. MEHMED RAŞİD EFENDİ (ö. 1735), Târih-i Râşid.450

İstanbul’da 1670’te doğduğu tahmin edilen Raşid Efendi Malatyalı Kadı
Molla Mustafa’nın oğludur. İyi bir eğitim aldıktan sonra sırasıyla Hacı İl-
yas (1704), Ambar Gazi (1707), Halil Paşa (1711), Hadım Hasan Paşa (1714),
Hankâh-ı Kariye (1716), Bayrampaşa (1718), Büyük Ayasofya (1720), Süley-
maniye (1723) medreselerine müderris olarak atanır. Böylece medresenin bütün
aşamalarını tamamlayan müellif Halep kadısı (1723), İstanbul kadısı (1729) ve
nihayet Anadolu kazaskeri (1734) olur.
Hadım Hasan Paşa Medresesi’nde müderris iken Şefik’in yerine 1714’te va-
kanüvisliğe atanan Raşid Efendi, 1723’e kadar bu görevde kalır. Şehit Ali Paşa
ile birlikte Mora seferine katılan müellif adanın fethi üzerine bir fetihnâme kale-
me alır. 10 Temmuz 1735’te vefat eden vakanüvis Zincirlikuyu’daki İdris Efendi
haziresine defnedilir.
Eserleri:
1. Târih-i Râşid: Daha ziyade Raşid Tarihi olarak anılan eser 1660-1722 yılları arasında
meydana gelen olayları anlatır. Naimâ Tarihi’nin devamı niteliğindedir. Başlıca kay-
nakları müellifin gözlemleri, resmî vesikalar ve vekayinâmelerdir. Dönemi için birinci
el kaynak değerinde olan eser, Raşid’in yerine atanan Çelebizade Âsım Efendi tarafın-
dan devam ettirilmiştir. Yazma nüshaları Berlin, Londra, Oxford, Petersburg, Kahire ve
İstanbul’daki çeşitli kütüphanelerde bulunan Târih-i Raşid 1153 (1741)’te İstanbul İb-
rahim Müteferrika Matbaası’nda 3 cilt, 1259 (1843)’da İstanbul’da yalnız 1. cilt, 1281-
1282 (1864-1865)’de Matbaa-i Âmire’de 5 cilt olarak basılmıştır.451 Raşid Tarihi, Latin
harflariyle metin-inceleme şeklinde Bilim Sanat Vakfı bünyesinde faaliyet gösteren Tür-
kiye Araştırmaları Merkezi tarafından yayına hazırlanmaktadır.
2. Fetihnâme-i Cezîre-i Mora: Sadrazam Şehit Ali Paşa’nın Mora’yı geri alışını
konu alan bu eserin bir nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 3655/5, 48a-56a)’de bulunmak-
tadır.452
450 Babinger, OTYE, s. 294-295; M. Kemal Özergin, “Râşid”, İA, IX, 632-634; Fatih Günay,
“Râşid Mehmed Efendi”, DİA, XXXIV, 463-465; Bayrak, OTY, s. 183-184; Bekir Kütükoğlu,
“Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 459.
451 Raşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1282, I-VI (Eserin IV-VI. ciltleri
“Tarih-i Çelebizade” adıyla Çelebizade Asım Efendi tamamlamıştır).
452 Afyoncu, OTAR, s. 85-86. Eser Veysel Göger ve Hüseyin Sarıkaya tarafından yayına hazırlanmak-
tadır.
3. Divan: Tarih’i dışında bir Divan’ı da bulunan Raşid Efendi’nin bu eseri üzerin-
de yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.453
4. KÜÇÜKÇELEBİZADE İSMAİL ÂSIM EFENDİ (ö. 1760), Tarih.454

Babası reisülküttap Mehmed Efendi’nin sıfatına nisbetle Küçükçelebiza-
de, bazen da sadece Çelebizade olarak anılan Âsım Efendi İstanbul’da doğar.
İyi bir eğitim gördükten sonra 1708’de müderris olur. Eski şeyhülislam İsmail
Efendi’nin kızıyla evlenen müellif, İstanbul’daki çeşitli medreselerde müderris-
lik, bazı yerlerde kadılık yapar. 1723’te Raşid Mehmed Efendi’nin yerine vaka-
nüvisliğe tayin edilen Âsım Efendi, 1748’de İstanbul kadısı, 1757’de ise Anadolu
kazaskeri olur. Ancak kısa bir süre sonra bu görevden alınır. Rumeli kazaskerliği
payesi aldıktan sonra 1759’da şeyhülislamlığa atanır. Bu görevde iken 16 Şu-
bat 1760 gecesi vefat eder. Kabri, ikinci kayınpederi Hekimbaşı Kazasker Ömer
Efendi’nin İstanbul’da Molla Gürani’de yaptırdığı medrese avlusundadır.
Eseri:
Tarih: 1722-1729 yılları arasındaki olayları konu alan eser sade ve açık bir üslupla ka-
leme alınmıştır. Müellifin de katıldığı Damad İbrahim Paşa’nın özel toplantıları, helva
sohbetleri, Çırağan safaları, Sadabad eğlenceleri ve Lale devri için birinci elden kaynak
olan eser, ilgili olduğu dönemdeki tayin, azil, siyasi hadise, tören ve İran olaylarını konu
almaktadır. Eserde yine beş hattıhümayun, İran savaşlarıyla ilgili dört fetva sureti ile
Batı İran’ın taksimine ait 1724 Osmanlı-Rus muahedesinin metni de vardır. Vakanü-
vislik gibi önemli bir devlet görevinde bulunan Âsım Efendi, devrin idarecilerini ten-
kitten kaçınmış, dönemin neredeyse sadece parlak yönlerini dile getirmiştir. Eser, 1153
(1741)’te İbrahim Müteferrika tarafından ve 1282 (1865)’de ise Matbaa-i Âmire’de Ra-
şid Tarihi’nin zeyli olarak basılmıştır.
5. MUSTAFA SAMİ BEY (ö. 1734), Sami Tarihi.455

Babası Arpa emini Osman Efendi’den dolayı Arpaeminizade olarak bilinen
ve ‘Sâmî’ mahlasını kullanan Mustafa Bey’in çocukluk ve gençlik yıllarına dair
bilgi yoktur. İyi bir eğitim görüp kısa sürede kâtipliğe yükselen müellifin bilinen
ilk görevi Istabl-ı Âmire-yi evvel ikinci kâtipliğidir. Sırasıyla rikâbıhümayunda
başmuhasebeci vekili, küçük evkaf muhasebecisi (1715), şehremini (1716), kü-
453 Vak‘a-nüvis Râşid Efendi ve Divanı’nın Tenkitli Metni, haz. Halit Biltekin, YYLT, Ankara Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1993.
454 Babinger, OTYE, s. 320-321; A. Jeffery, “‘Âsim”, EI2, I, 706-707; Abdülkadir Özcan, “Âsım Efendi,
Çelebizade”, DİA, III, 477-478; Bekir Kütükoğlu, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 459; Bayrak, OTY, s. 76.
455 Babinger, OTYE, s. 296-297; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 276; E. Afyoncu, “Vekayi’nüvis
Arpaemini-zâde Mustafa Sâmî’nin Hayatı Hakkında Yeni Bilgiler”, Türk Kültürü İncelemeleri
Dergisi, sayı 1 (2000), 235-242; Fatma Sabiha Kutlar, “Mustafa Sâmi Bey”, DİA, XXXI, 354-356;
Bayrak, OTY, s. 50.
çük ruznamçeci (1718), cebeciler kâtibi (1722), piyade mukabelecisi (1726), arpa
emini (1730), maliye tezkirecisi (1734) olan müellif, arpa eminliği görevi es-
nasında Çelebizade Âsım Efendi’nin yerine vakanüvis tayin edilir. Muhtemelen
Mart 1734’te vefat eden müellifin kabri Cedid Ali Paşa Camii haziresindedir.
Eserleri:
1. Sami Tarihi: 1730-1733 yılları arasındaki olayları ihtiva eden eser, Çelebizade Âsım
Efendi’nin eserine zeyl olarak yazıldığından müstakil bir eser olarak tanınmamıştır. Subhi
Mehmed Efendi onun ve Şakir, Ramipaşazade, Hıfzı Mehmed’in kaleme aldıkları bölümle-
ri ele alarak kendi yazdığı bölümün başına eklemiştir. Eserinin başına Sami ve Şakir’in telif
ettiği kısımları aynen aktardığından Târih-i Sami, Şakir ve Subhi adlarıyla şöhret bulmuştur.
Eserin yazma nüshaları Kahire’de ve İÜK’de bulunmaktadır. Bu eser, daha sonraki
vakanüvisler Hüseyin Şakir ve Mehmed Subhi’nin yazdıkları ile birlikte 1198 (1783)’de
“Târih-i Sami ve Şakir ve Subhi” adıyla İstanbul’da basılmıştır. 2007’de yayımlanmış
olup456 üzerinde ayrıca 2008’de yüksek lisans tezi de yapılmıştır.457
2. Osmanlı Tarihi: 1730’dan ölüm yılı olan 1733’e kadar gelen bir Osmanlı tarihi
yazmıştır. Sami, ancak I. Mahmud’un cülus tarihi olan 1143 Rebiülevvelinden (Eylül
1730) sonraki olayları kaleme aldığından, ele alınmamış olan 1142 senesi, bazı telif
eserler ve divanıhümayun mühimme defterlerine dayanılarak Mehmed Arif Bey tarafın-
dan yazılmaya çalışılmıştır.458
3. Divan: Mustafa Sami bu eserlerinden başka bir de Divan yazmıştır.
6. HÜSEYİN ŞAKİR EFENDİ (ö. 1742), Târih-i Şâkir.459

Kadılık da yapan Gümrükçü Hüseyin Paşazade Mustafa Efendi’nin oğlu
olan Şakir Efendi’nin ne zaman doğduğu bilinmemektedir. Babası gibi ilmiye
mesleğine giren ve müderris olarak hizmete başlayan müellif, 1733’te vefat eden
Mustafa Sami’nin yerine vakanüvis olur. 1742’de Halep kadılığına tayin edilin-
ceye kadar bu görevde kalan Şakir Efendi, son görevine başladıktan on beş gün
sonra Halep’te vefat eder. 1744’te vefat ettiğine dair rivayetler de vardır.
Târih-i Şâkir: Hüseyin Şakir Efendi 1145 ortalarından (1732) 1148 (1736) yılına kadar
olan olayları yazmıştır. Tarihçe’sinin yazma bir nüshası Kahire’de Hidiviye Kütüphane-
si (TK, nr. 117)’nde bulunmaktadır. Kendinden önceki ve sonraki vakanüvisler Mustafa
Sami ve Mehmed Subhi’nin yazdıkları ile birlikte 1784 (1198)’te Târih-i Sami ve Şakir
ve Subhi adıyla İstanbul’da basılmıştır. Hüseyin Şakir’in yazdığı bir de Divan’ı da bu-
lunmaktadır.
456 Subhi Tarihi: Sami ve Şakir Tarihleri ile Birlikte 1730-1744 (İnceleme ve Karşılaştırma Metin),
haz. Mesut Aydıner, Kitabevi, İstanbul 2007.
457 Osmanlı Tarih Yazıcılığının Gölgede Kalmış Bir Eseri “Târîh-i Sâmî” (Metnin Transkripsiyonu),
YYLT, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın 2008.
458 Mehmed Arif Bey, “Silsile-i Vuku’ât-ı Devlet-i Aliyye’de Zabt Edilmemiş 1142 Senesi Hâdisâtı”,
TOEM, nr. 4 (1328), 258-264; nr. 5 (1328), 309-316; nr. 16 (1130), 1024-1034 (Ancak bu tefrika
yarıda kalmış ve dolayısıyla 1142 senesi olayları tamamlanamamıştır).
459 Babinger, OTYE, s. 303-304; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 276.
7. RAMİ MEHMED PAŞAZADE ABDULLAH REFET EFENDİ (ö.

1744).460
1 Rebiülevvel 1148 (22 Temmuz 1735)’de vakanüvisliğe getirilen hacegândan
Rami Mehmed Paşazade Abdullah Refet Efendi (ö. 1157)’nin hangi tarihe kadar
bu hizmette kaldığı bilinmemektedir.
8. MEHMED HIFZI EFENDİ (ö. 1165).461

Kadılık mesleğine mensup olan Mehmed Hıfzı Efendi (ö. 1165), Abdullah
Refet Efendi’nin yerine vakanüvis olmuş ve 1152 (1739) yılına kadarki olayları
kaleme almıştır.
9. MEHMED SUBHİ EFENDİ (ö. 1769), Subhi Tarihi.462

1720’de İstanbul’da doğduğu tahmin edilen Mehmed Subhi Efendi, beylikçi
Halil Fehmi Efendi’nin oğludur. Aldığı iyi bir eğitimden sonra baba mesleği olan
kalemiyeye giren Mehmed Efendi, bazı vilayetlerde divan kâtipliği yaptıktan
sonra sırasıyla divanıhümayunda şakirt ve sonraları kâtip, sergi nazırı (1737), va-
kanüvis (1739), beylikçi (1739), maliye tezkirecisi (1746), arpa emini (1748), ye-
niçeri kâtibi (1753), başmuhasebeci (1755), darbhane emini (1757) olup, 1769’a
kadar bu vazifelerin bir kısmında daha bulunmak suretiyle bürokraside görev alır.
15 Nisan 1769’da Babadağı kışlağında vefat eden müellifin, çocuk ve torunları da
çeşitli devlet görevlerinde bulunmuştur.
Eserleri:
1. Subhi Tarihi: I. Mahmud, kendi dönemindeki olayların bir bütün hâlinde yazılma-
sı amacıyla Mehmed Subhi Efendi’yi vakanüvis olarak atadı. Suphi Efendi, 1730-1731
olaylarını yazan Mustafa Sami Bey, 1732-1735 olaylarını yazan Hüseyin Şakir’in kaleme
aldıklarıyla Ramipaşazade Abdullah Refet Bey ve Hıfzı Mehmed Efendi’nin de bunlara
yaptığı zeyilleri bir araya getirerek, yazılması gereken 1735-1739 dönemi olaylarını ve ar-
dından 1744’e kadarki olayları yazdı. Böylece eser, 1730-1744 dönemi olayları kapsayan
derli toplu ve hacimli bir eser hâline gelir. Birinci cildi oluşturan 1730-1735 yılları arası,
yukarıda bahsedilen tarihçilerin eserlerinin küçük değişikler yapılmış hâlinden ibarettir.
İkinci cildin 1735-1739 yılları arası, eldeki metinlere geniş ilaveler yapılmak suretiyle
yeniden kaleme alınmıştır. 1739’dan sonrası ise bizzat müellifin müşahedelerine ve birinci
elden kaynaklara dayanmaktadır. Eserin en önemli kısmı müellifin bizzat katıldığı 1736-
1739 savaşı ve ardından yapılan barış görüşmeleri ile ilgili kısımdır.
Subhi Tarihi’nin yazma nüshaları Londra, Uppsala, Petersburg ve İstanbul’daki
çeşitli kütüphanelerde bulunmaktadır. Daha sonraki vekayinüvisler Mustafa Sami ve
Hüseyin Şakir Efendilerin yazdıkları ile birlikte 1198’de “Târih-i Sami ve Şakir ve Subhi”
460 Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 276.
462 Babinger, OTYE, s. 326; T. H., “Subhî”, İA, X, 769-771; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 276;
Bayrak, OTY, s. 153; E. Afyoncu, “Subhi Mehmed Efendi”, DİA, XXXVII, 449-450.
adıyla İstanbul’da Raşid ve Vâsıf’ın nezaretiyle basılan eser yukarıda da bahsedildi-

ği gibi 2007’de yayımlanmıştır. Mehmed Subhi Efendi ayrıca Târih-i Vekayi’-i Bosna
adındaki eserinde Bosna seferini tasvir etmiştir.
2. Müzâkerât-ı Sulhiyye Tarihçesi: Müellifin tarihle ilgili bu eseri Osmanlı Devleti
ile Rusya ve Avusturya devletleri arasında 1736-1739 yılları arasında meydana gelen
savaşları ve akabinde imzalanan Belgrat Antlaşması ile ilgili bütün detayları içermekte-
dir. Müellif eserini ulaştığı tüm belgelere ve hazır bulunduğu meclislerde şahit olduğu
konuşmalara dayanarak kaleme almıştır. Giriş kısmında Rusya ile İran arasında Osmanlı
Devleti aleyhine yapılmış bir antlaşmanın tam metni de bulunan eser üzerinde 2003463
ve 2005’te464 birer yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.
10. SÜLEYMAN İZZÎ EFENDİ, Târih-i İzzî.465

İstanbul’da doğan Süleyman Efendi, IV. Mehmed’in kızı Hatice Sultan’ın
baltacılar kethüdası Halil Ağa’nın oğludur. Kendisiyle özdeşleşen ‘İzzî’ mahla-
sını divanıhümayun kâtipliği sırasında alması muhtemeldir. Babasından ve özel
hocalardan aldığı eğitiminden sonra devrin meşhur hattatı Eğrikapılı Hoca Meh-
med Rasim Efendi’den sülüs ve nesih yazıları öğrenerek icazet alır. Kabiliyeti ve
babasının desteğiyle divanıhümayun kâtibi olarak devlet hizmetine girer. Sonra
sırasıyla kethüda kâtibi, silahtar ve sipahi kâtibi, küçük ruznamçe payesiyle reis
vekili (1733), rikâbıhümayun mektupçusu kaymakamı, küçük ruznamçeci, ket-
hüda kâtipliği ilavesiyle Piskopos mukataacısı (1738), Belgrat seferinde kethüda
kâtibi (1739), maliye tezkirecisi (1740), vakanüvis (1745), bu görevine ilaveten
küçük evkaf muhasebecisi (1746), teşrifatçı (1747) ve mevkufatçı olur. 1753’te
gittiği hacdan dönünce tekrar atandığı teşrifatçılık görevinde iken 1 Nisan 1755’te
vefat eder. Kabri, Eyüp’te Nişancılar’da, mensup olduğu ve bazı kira gelirlerini
vakfettiği Nakşibendi Şeyh Murad Türbesi’ndedir.
Târih-i İzzî: İzzî’nin en önemli eseri vakanüvisliği devrine ait ve 1744-1752 yılları
arasındaki olayları anlatan iki ciltlik Tarih’idir. Birinci ciltte Şubat 1744’ten 1747 yılı
sonlarına, ikinci cilt ise, 1748 yılı başlarından 1752 yılı sonlarına kadar olan olayları
kapsar. Müellif, yazmayı düşündüğü üçüncü cildi ise yazamamıştır. Eserinin önsözünde
tarihçilik anlayışını, “kıssadan hisse” düsturu çerçevesinde gelecek nesillere ve dev-
let adamlarına ders almak üzere yadigâr bırakmak, onları olaylardan haberdar etmek
şeklinde özetler. O, sadece İstanbul’da değil bütün Osmanlı ülkesinde meydana gelen
hadiselere eserinde mümkün mertebe yer vermeye çalıştığını vurgular. Eserini, dönemin
ağır ve secili üslubuna karşılık açık ve anlaşılır bir dille yazmayı tercih etmiştir.
463 Erdoğan Bilgin, 1148-1152 Savaşı Tarihçesi (Subhi Mehmed’in Müzakerat-ı Sulhiyye Tarihçesi
Adlı Eseri), YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2003.
464 Subhi Mehmet Efendi 1148-1152/1736-1739 Savaşı Tarihi (Tahkikli Neşir), Demet Telek Kiriş,
YYLT, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2005.
465 Babinger, OTYE, s. 314-315; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277; İsmet Parmaksızoğlu,
“İzzî”, İA, V/2, 1267-1269; İsmet Parmaksızoğlu, “İzzî”, EI 2, IV, 298-299; Feridun Emecen, “İzzî
Süleyman Efendi”, DİA, XXIII, 565-566.
I. Abdülhamid döneminde basılan ilk kitaplar arasında yer alan İzzî tarihinin466
Londra, Uppsala, Petersburg, Kahire ve İstanbul’daki çeşitli kütüphanelerde yazma nüs-
haları bulunmaktadır. Kitaptan bazı parçalar Almancaya tercüme edilmiştir.
İzzî’nin şiirlerini topladığı bir divanı olduğu söyleniyorsa da bunun mevcudiyeti
hakkında şimdilik herhangi bir bilgi yoktur. Belgrat’ın geri alınışı hakkında bir risa-
lesi ve Kanuni’nin, ilk fethettiği şehir olan Belgrat’tan itibaren gazalarını anlatan bir
risalesi bulunan İzzî ayrıca, Nakşibendi tarikatına mensubiyeti dolayısıyla Selahaddin-i
Buhârî’nin Nakşibendi tarikatının kurucusu Bahaeddin Nakşibend’in menakıbına dair
Farsça Enîsü’t-tâlibîn adlı eserini de Türkçeye çevirmiştir. Eser basılmış olup (İstanbul
1328)467 oldukça ilgi çekmiştir.
11. MEHMED HÂKİM EFENDİ (ö. 1770), Tarih.468

İstanbul’da doğan Hâkim Efendi Bıçakçı Emir Çelebi olarak bilinen Seyyid
Halil Efendi’nin oğludur. Dönemin ünlü bilginlerinden ders, Devhatü’l-küttâb
müellifi Suyolcuzade Mehmed Necib’den kitabet icazeti alır. Nakşibendi tarika-
tına intisap eden Hâkim Efendi, bir süre sadaret mektubî kaleminde görev yapar.
Daha sonra hacegân sınıfına geçen müellif sırasıyla silahtar kâtibi, vakanüvis
(1753), bu göreviyle birlikte haslar mukataacısı (1753), cebeciler kâtibi (1759),
sipahiler kâtibi (1761), maliye tezkirecisi (1763), küçük ruznâmçeci olan Hâkim
Mehmed Efendi 26 Ekim 1770’te vefat eder. Kabri, Haydarpaşa’da Ayrılık Çeş-
mesi469 mezarlığındadır.
Eserleri:
Arapça ve Farsça bilen, edebî ve dinî mahiyette mensur ve manzum birçok
telif ve tercüme eseri, şerh ve nazireleri bulunan Hâkim’in en önemli eserleri
şunlardır:
1. Tarih. 1752-1766 yılları arasındaki tayin, tevcih, teşrifat, Hicaz’a surre gönderilmesi,
donanmanın Akdeniz’e çıkışı, mevacib dağıtılması, hırka-i şerif ziyareti, bayram mera-
simleri, İstanbul yangınları, vefeyat, cami, çeşme ve kütüphane inşası gibi İstanbul ve
saray hadiseleri ve nadiren de taşra olaylarını konu alan eser iki cilttir. Naklî tarihçilik
geleneğine bağlı olan müellif, hadiseleri sebep-netice ilişkisi içerisinde ele alma ya da
olayları mukayese etme gereği duymamıştır. Ağır bir dil kullanması eserinden yarar-
lanmayı güçleştirmiştir. Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi ve vakanüvis Ahmed
Vâsıf Efendi’nin kaynak olarak kullandığı eser hakkında lisans tezi yapılmıştır. Bilinen
466 İzzî Süleyman Efendi, Târîh-i İzzi, Raşid ve Vasıf Efendiler Matbaası, İstanbul 1784.
467 Selahaddin b. Mübarek Buhari, Enisü’t-Talibin ve Uddetü’s-Salikin = Makāmât-ı Muhammed
Bahâ’eddin en-Nakşibendî, trc. Süleyman İzzî, Matbaa-i Bahriye, Dersaâdet 1328.
468 Babinger, OTYE, s. 327-328; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277; Kütükoğlu, Ve-
kayi’nüvis Makaleler, s. 139-148; Mücteba İlgürel, “Hâkim Mehmed Efendi” DİA, XV,
189-190.
469 Ayrılık çeşmesi, hacıların kendilerini yolcu eden yakınlarına ve dostlarına veda ettikleri çeşmenin
adıdır.
nüshaları İstanbul Arkeoloji Müzesi, Topkapı Sarayı Müzesi (Bağdat Köşkü), İstanbul
Üniversitesi ve Uppsala Üniversitesi kütüphanelerinde bulunan eserin son zamanlarda
Marburg’da da bir nüshasının bulunduğu ortaya çıkmıştır. Eser, M. Norberg tarafından
kısmen tercüme edilmiştir.
2. Acâibü’l-ahbâr fî Ahbâri Seyyidi’l-ahyâr. Bir siyer kitabı olan eserin yazma
nüshalarından biri İÜK’dedir.
3. Divan:470 Mürettep bir divanı bulunan Hâkim Mehmed Efendi şiirlerinde
‘Hâkim’ mahlasını kullanmıştır. Ayrıca gerek Tarih’inde gerekse bazı mecmualarda
görülen bol miktardaki Türkçe, Farsça, Arapça şiirler ve çeşitli vesilelerle düşürdüğü
tarihler, yazdığı nazireler onun güçlü bir şair olduğunu göstermektedir. Nitekim tale-
besi Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi Hâkim’i ünlü bir şair olarak nitelendir-
mektedir. Haliç’in Sütlüce ile Eyüp arası donduğu zaman Cemaziyelevvel 1168 (Şubat
1755)’de düşürmüş olduğu tarih meşhurdur.
Hâkim Mehmed Efendi’nin diğer eserleri şunlardır: Tevhidnâme, Kavâidü’l-
Fürsî, Şerh-i Kasîde-i Örfî, Şerh-i Rubâî-i Hazret-i Mevlevi, Şerh-i Kasîde-i Kâ‘b b.
Züheyr, Şerh-i Kasîde-i Dimyâtıyye, Nazîre-i Hifye-i Hâkânî, Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ471,
İşârât, Risâletü’1-Mehdiyyeti’l-Hakīka, Risâletü’l-Mehdiyyeti’l-Hanefiyye, Tehlîlnâme.
Müellif ayrıca Rûhî-i Bağdâdî’nin terkibibendine nazire, Feridüddin Attar’ın tasavvufî
bir eserine Nefhatü’z-Zât ve’s-Sıfât adıyla bir şerh yazmış, Fusûsü’l-hikem’i tercüme
etmiş ve bir miraciyye kaleme almıştır.
12. ÇEŞMÎZADE MUSTAFA REŞİD EFENDİ (ö. 1770), Çeşmîzade

Tarihi.472
Kadı Mehmed Said Efendi’nin oğlu olan Reşid Efendi’nin büyük dedesi,
IV. Murad devri kazaskerlerinden Çeşmî Mehmed Efendi’dir. İstanbul’da doğdu.
Medrese tahsilini tamamlayıp mülazımlık payesini aldıktan sonra 1740’ta mü-
derris oldu. Gerek şiir ve inşadaki kudreti gerekse güzel ahlakı ile dikkati çe-
ken Çeşmî dört defa kazasker tezkireciliği, dört defa da askerî kassamlık yapar.
Aralık 1750’de Valide Sultan Medresesi, Nisan 1754’te Recep Paşa Medresesi
müderrisliğine tayin edilir. Vassaf Abdullah Efendi’nin şeyhülislamlığı sırasında
(12 Ocak- 7 Haziran 1755) meşihat mektupçuluğuna getirilir. Temmuz 1763’te
Piyale Paşa Medresesi müderrisliğine nakledilir.
Yardımcılığını yaptığı Seyyid Mehmed Hâkim’in istifasından sonra 3 Ara-
lık 1766’da vekayinüvisliğe tayin edilen Mustafa Reşid, bir buçuk yıldan faz-
470 Bu eser hakkında yapılan doktora tezi için bk. Yakup Poyraz, Seyyid Mehmed Efendi (Hâkim)
Yaşamı, Edebi Kişiliği ve Divanı Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metin), YDT, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2008.
471 Eser hakkında yüksek lisans tezi hazırlandığına dair bk. Şahin Kızılabdullah, Hakim Seyyid Mehmed
Efendi Hayatı, Eserleri ve Manzum Şerh-i Esma-i Hüsna’sı, YYLT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Ankara 2004.
472 Babinger, OTYE, s. 329-330; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277; Bekir Kütükoğlu, “Çeşmîzade
Mustafa Reşid”, DİA, VIII, 289-290; Bekir Kütükoğlu, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 459.
la bir süre bu görevde kalır. Bu görevi sırasında Musazade Ubeydullah ve Ha-

san Behcetî efendiler kendisine yardımcı olmuşlardır. Temmuz 1768’de Kariye
Hankahı’na, ardından İsmihan Sultan Medresesi ve Kütüphanesi’ne, Temmuz
1770’te de Süleymaniye Darülhadisi müderrisliğine getirilir. Böylece ilmiye
mertebelerini tamamlayan Çeşmîzade, mahreç kadılıklarından birine tayin edil-
meyi beklerken, aynı yılın 20 Kasımında vefat eder. “Mâte Mustafâ Reşîd” ibare-
si ölümüne düşürülen tarihlerdendir.
Eserleri:
1. Çeşmîzade Tarihi: 3 Aralık 1766’dan itibaren III. Mustafa’nın kızı Hatice Sultan’ın
doğum tarihi olan 13 Haziran 1768’e kadar cereyan eden hadiseleri anlatan eser, Hicaz’a
mevacib ve surre gönderilmesi, donanmanın Akdeniz’e çıkıp dönmesi, tefsir ve mevlit
toplantıları, bayramlaşma törenleri, padişahın kışlık ve yazlık saraylara gitmesi, sarayla
ilgili doğum ve düğün merasimleri, tayinler, yangınlar, bayındırlık faaliyetleri, Gürcis-
tan, Hicaz, Kıbrıs ve Mısır’da ortaya çıkan ihtilallerin bastırılması, eşkıya takibi gibi
konulardan bahsetmektedir.
Eser, özellikle eyaletlerle ilgili olayları devlet merkezine gönderilen ariza ve vali-
lere gönderilen ferman suretlerinden faydalanılarak, diğer konuları ise müellife verilen
vesikalara ve kendisinin şahit olduklarına dayanılarak yazılmıştır. Vakanüvis Ahmed
Vâsıf Efendi’nin 1766-1768 dönemi için faydalandığı tek kaynak olan eserin TSMK,
İSK ve Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi’nde dört nüshası bulunmaktadır. Eser, bir ön-
söz ve giriş ile birlikte Bekir Kütükoğlu tarafından 1959’da yayımlanmıştır.473
2. Divan: Çağdaşlarından Hüseyin Ramiz’in, “şiirde Veysî’yi kıskandıracak, inşa-
da ise Nergisî’yi hayrete düşürecek mertebede olduğu”nu söylediği Çeşmîzade’nin bir
de divanı vardır.474
13. MUSAZADE MEHMED UBEYDULLAH EFENDİ (ö. 1782), Tarih.475

Ne zaman ve nerede doğduğu, çocukluk ve gençlik yılları hakkında bil-
gi bulunmayan Ubeydullah Efendi, bir müddet kadılık yaptıktan sonra 1773’te
ikinci müneccim tayin edilir. Belli bir süre bu görevde kalan müellif, vakanüvis
Çeşmîzade Mustafa Reşid’in yardımcısı olur ve bu suretle zamanının önemli ki-
şileriyle tanışma imkânı bulur. 25 Ekim 1782’de İstanbul’da ölen Musazade’nin,
Çeşmîzade’den sonra, rikâp vakanüvisi olarak İstanbul olaylarını yazmaya me-
mur edildiği anlaşılmaktadır. Zira Şemdanizade, 1769-1770’te İstanbul’da ce-
reyan eden olayları, Musazade müsveddelerinden alarak eserine eklediğini be-
473 Çeşmizâde Tarihi, haz. Bekir Kütükoğlu, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1959. Eserin ikinci bas-
kısı ise Fetih Cemiyeti tarafından yapılmıştır: Çeşmizâde Tarihi: Vasıf Tarihinin Kaynaklarından,
haz. Bekir Kütükoğlu, İstanbul Fetih Cemiyeti Yahya Kemal Enstitüsü, İstanbul 1993.
474 Çeşmizâde’nin Divan’ı hakkında yapılan bir yüksek lisans tezi için bk. Mustafa Uluocak, Çeşmi-
zade Reşid Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin), YYLT, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, Bursa 1998.
475 Babinger, OTYE, s. 330; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277; Bayrak, OTY, s. 159.
lirtmektedir. Aynı şekilde müverrih Ahmed Vâsıf da, Tarih’inin birinci cildinin
(1166-1182) kaynakları arasında Musazade’nin kaybolduğu muhtemel olan bu
eserini de zikretmektedir.
14. SADULLAH ENVERÎ EFENDİ (ö. 1794), Enverî Tarihi.476

Doğum tarihi belli değilse de 1736’da dünyaya geldiği tahmin edilmekte-
dir. Aslen Trabzonlu olan Sadullah Efendi, İstanbul’da tahsil gördükten sonra
Bâbıâli’de çalışmaya başlar. Hacegânlık rütbesine kadar yükselir. 1768’de baş-
layan Osmanlı-Rus savaşı sırasında vakanüvis olarak cepheye gider. Daha sonra
sadaret teşrifatçısı (1771), ikinci tezkireci, cebeciler kâtibi, mevkufatçı (1782),
büyük tezkireci (1783), Anadolu muhasebecisi (1785), süvari mukabelecisi
(1790), ardından çavuşbaşı olur. Tekrar atandığı Anadolu muhasebeciliği görevi
esnasında 7 Kasım 1794’te vefat eder. Kabri İstanbul’da, Karacaahmet mezar-
lığında Selimiye dergâhı karşısından Haydarpaşa’ya giden yolun kenarındadır.
Enverî Tarihi: 1769, 1776, 1787 ve 179l’de toplam dört kez vakanüvis olarak atanan Sa-
dullah Enverî’nin kendi adıyla anılan tarihi üç kısımdan meydana gelmektedir. Osmanlı-
Rus savaşına ait olan birinci kısım, Mart 1769-Ocak 1775 tarihleri arasında vuku bulan
askerî ve siyasi olayları içermektedir. Müellifin ikinci vakanüvislik döneminde telif et-
tiği ikinci kısım, 10 Aralık 1774-Kasım 1783 tarihleri arasında meydana gelen olayları
ihtiva eder. Mayıs 1787-Nisan 1792 tarihleri arasında meydana gelen çeşitli hadiseleri
konu alan üçüncü kısmı müellif üçüncü ve dördüncü vakanüvisliği döneminde yazmış-
tır. Eserin birinci kısmından Ahmed Vâsıf Efendi, ikinci kısımından ise Ahmed Cevdet
Paşa geniş ölçüde faydalanmıştır. Özellikle Osmanlı-Rus savaşlarına dair önemli ve ol-
dukça hacimli bir eser olan Enverî Tarihi, sonraki tarihçilerin kendisinden faydalandığı
bir kaynak olmasına rağmen hakkettiği değeri bir türlü görememiştir. Viyana, Berlin,
Kahire, Londra ve İstanbul’daki çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eserin
Mart 1769-Ocak 1775 tarihleri arasındaki olayları konu alan birinci cildi Muharrem
Saffet Çalışkan tarfından doktora tezi olarak hazırlanmıştır.477
15. HASAN BEHCETÎ EFENDİ.478

Antepli olan Hasan Behcetî Efendi, genç yaşında geldiği İstanbul’da önce
kadı sonra da Kara Halilzade Mehmed Said’in mektupçusu olur. Savaş boyunca
İstanbul’da meydana gelen olayları ayrı bir ciltte ele almayı düşünen Enverî’nin,
İstanbul’a dönüşünün hemen ardından azledilmesi üzerine, yerine 1774 yılı sonla-
476 Babinger, OTYE, s. 348-350; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277; Abdülkadir Karahan, “Enwerî”,
EI2, II, 702; M. Münir Aktepe, “Enverî”, İA, IV, 281-283; Münir Aktepe, “Enverî, Sâdullah” DİA, XI,
268-270; Bekir Kütükoğlu, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 459-460; Bayrak, OTY, s. 92.
477 Vekayi‘nüvis Enveri Sadullah Efendi ve Tarihi’nin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188 / 1768-
1774), YDT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2000.
478 Babinger, OTYE, s. 331; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277; Kütükoğlu, Vekayi’nüvis Maka-
leler, s. 117.
rında Hasan Behcetî Efendi vakanüvisliğe atanır. Ancak birkaç ay sonra azledilir.
Onun bu kısa zaman zarfında, Küçük Kaynarca’dan hemen evvelki zamanda mey-
dana gelen olaylara dair tuttuğu notları Enverî, tarihinin birinci kısmına almıştır.
16. ÖMEREFENDİZADE SÜLEYMAN EFENDİ (ö. 1807).479

İstanbul’da doğan Süleyman Efendi, babası Ömer’den dolayı daha çok Öme-
refendizade, şişmanlığından dolayı da Şişman Süleyman, Şişman Molla, Çarkö-
şeli lakaplarıyla anılırdı. 1764’te girdiği ilmiye mesleğinde, 1794’te Yenişehir’de
(Larisa), 1795’te Edirne’de kadı olarak göreve başlar. 1798’de Mekke payesi,
ardından İstanbul payesi alan Süleyman Efendi, 1801’de İstanbul kadısı olarak
atanır. 1807’de ise İstanbul Fındıklı’daki köşkünde vefat eder.
Ömerzade Süleyman Efendi, Kasım 1776’da atandığı vakanüvislik görevini
gereği gibi yerine getirmeyince, bu görevden alınmış ve yerine Enverî, Aralık
1776’da ikinci defa vakanüvis tayin edilmiştir. Vakanüvisliği sırasında yazdıkla-
rı, Enverî tarafından, eserinin ikinci kısmının yazımında kullanılmıştır.
17. AHMED VÂSIF EFENDİ (ö. 1806), Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāyıku’l-

ahbâr.480
Bağdat’ta doğan Ahmed Vâsıf Efend ilk eğitimini burada alır. Fakir oldu-
ğu için yüksek Osmanlı memurlarının hizmetinde çalışır. Halep, Van ve Kars’a
gider. Ruslara esir düşer ve Rusya ile Bâbıâli arasındaki barış görüşmeleri için
mektup getirip götürür. Birçok görüşmede hazır bulunan Vâsıf Efendi, gösterdiği
performanstan dolayı Bükreş barış kongresinde (1772) tutanakları yazmaya me-
mur edilir. 1784’te kalyonlar defterdarı, 1785’te mevkufatçı olan ve 22 Kasım
1783’te, Enverî’den boşalan vakanüvislik görevine getirilen müellif, İspanya el-
çiliğiyle481 İstanbul’dan ayrılma tarihi olan 1 Temmuz 1787’ye kadar bu görevde
bulunur. Dönüşünde, III. Selim’in cülusundan itibaren yazılmış olan vekayinâme
cüzlerinin ayıklanıp düzeltilmesi ve yeni olayların da doğru olarak yazılması
amacıyla, Nisan 1790’da ikinci defa getirildiği vekayinüvislik görevi, Ziştovi
Antlaşması’nın tatbikine memur edilmesiyle (5 Ekim 1791) sona erer. 22 Haziran
1793’te üçüncü, 20 Mayıs 1799’da ise dördüncü ve sonuncu defa vekayinüvisliğe
getirilir. Ağustos 1805’te reisülküttaplığa atanınca bu görevini 21 Mart 1806’da
hacegândan Seyyid Mehmed Pertev Efendi’ye devreder. 20 Ekim 1806’da vefat
eden Vâsıf Efendi, Eyüp’te Mihrişah Valide Sultan Mektebi haziresine defnedilir.
479 Babinger, OTYE, s. 331-332; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277.
480 Babinger, OTYE, s. 364-367; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277-278; Chiristine Woodhead,
“Wâsif”, EI2, XI, 162-163; Mücteba İlgürel, “Vâsıf”, İA, XIII, 214-217; Mücteba İlgürel, “Vâsıf
Ahmed Efendi”, DİA, XLII, 535-537; Bekir Kütükoğlu, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 460; Bayrak,
OTY, s. 27-28.
481 Vâsıf’ın İspanya elçiliğine dair yapılan yüksek lisans tezi için bk. Melek Öksüz, Türk İspanyol
İlişkileri Çerçevesinde Ahmed Vasıf Efendi’nin İspanya Elçiliği: 1787-1788, YYLT, Karadeniz
Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 1998.
Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāyıku’l-ahbâr: Vâsıf Tarihi de denilen eser, müellifin vakanü-

vislik dönemine ait olanlar ve olmayanlar şeklinde ikiye ayrılabilir. Kasım 1752-Nisan
1770 yılları arasındaki olayları konu alan kısım birinci cilt, Eylül 1774’e kadar olan
kısmı ise ikinci cildi teşkil eder. Her ikisi de iki ayrı cilt hâlinde 1219’da İstanbul ve
1243’te Bulak’ta basılmıştır. İlk vakanüvislik devresine ait kısım (1197-20 Şaban 120l
olaylarını ihtiva eden) eserinin metni, müellifinin biyografisi ve tarihçilik hususiyetleri-
ne dair bir inceleme ile birlikte 1978’de neşredilmiştir.482
Ahmed Vâsıf Efendi’nin tarihçiliği üst tabakaya hitap eder niteliktedir. Ağır ve
sanatlı bir dille yazdığı eserinin vefeyat ve hâl tercümesi kısımları ilgi çekicidir. Beğen-
diklerini övmekten, hazzetmediklerini de yermekten kaçınmayan müellifin eserini en
çok beğenenlerden biri de III. Selim’dir. Geniş ölçüde Cevdet Tarihi’nin de kaynakla-
rından birini teşkil eden eserin yazma nüshaları Viyana, Paris, Kahire ve İstanbul’daki
çeşitli kütüphanelerde mevcuttur.
18. TEŞRİFATÎ HASAN EFENDİ (ö. 1797), Tarihçe.483

Hacegândan olan Teşrifatî Hasan Efendi vakanüvislik görevini, olağa-
nüstü büyükelçi sıfatıyla İspanya’ya gönderilen Ahmed Vâsıf Efendi’nin yeri-
ne vekâleten yürütür. Bu görevi esnasında o, Vâsıf’ın ayrılmasından ordunun
İstanbul’dan hareketine kadar olan olayları kayıt altına almıştır.
Tarihçe’nin bir nüshası, Viyana Millî Kütüphanesi (Natinalbibliothek) (H.O, nr.
230)’nde bulunmaktadır. Târih-i Müntehab müellifi Cavid Ahmed Bey’in, eserindeki
Şaban 1200-Receb 1201 (Haziran 1786-Mayıs 1787) arasındaki olaylar Teşrifatî Hasan
Efendi’nin Tarihçe’sinden alınmıştır.
19. MEHMED EMİN EDİB EFENDİ (ö. 1801), Tarih.484

Doğum tarihi, çocukluğu, gençliği, aldığı eğitim ve ilk görevleri hakkında
yeterli bilgi bulunmayan Edib Efendi, Midilli nazırı Ali Bey’in oğludur. Erzurum
valisi İbrahim Paşa’nın divan kâtibi (1763), daha sonra teşrifatî vekili olan Edib
Efendi, vakanüvis Sadullah Enverî’nin Serdar Koca Yusuf Paşa ile savaşa katıl-
ması üzerine 1787’de rikâp vakanüvisi veya vakanüvis vekili olarak İstanbul’da-
ki olayları yazmakla görevlendirilir. Enverî’den sonra vakanüvis atanan Vâsıf’ın
da ordu ile sefere gitmesi üzerine yine bu göreve getirilir.
Birinci görevi esnasında 17 Mart 1788-6 Nisan 1789, ikinci görev sırasın-
da ise 29 Mart 1789-13 Eylül 1792 arası olaylarını yazan Edib Efendi, 2 Mayıs
1792’den itibaren bu görevine ilaveten teşrifatçılık hizmetini de yürütmeye baş-
482 Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, İstanbul 1978.
484 Mehmed Gâlib, “Vakanüvis Teşrifâtî Edib Efendi-Selîm-i Sâlis’in Bazı Evâmir-i Mühimmesi”,
TOEM, XI/8 (1329), 500; Babinger, OTYE, s. 363; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 278; Sait
Yavuz, “Edib Mehmed Emin”, DİA, X, 422-423.
lar. 1801’de vefat eden Edib Efendi önce Fındıklı Perizad Hatun Camii haziresine
defnedilir. Ancak daha sonra oğlu reisülküttap Süleyman Necib Efendi ve diğer
yakınlarının mezarları ile birlikte Üsküdar Nuhkuyusu’na nakledilen kabri bugün
mevcut değildir.
Eserleri:
1. Tarih: 1202-1207 (1788-1792) olaylarını içeren eser, müellifin vakanüvislik görevi
esnasında telif edilmiştir. İkinci vakanüvis (rikâp vakanüvisi) olarak başkentteki olayları
kayıt altına almakla görevlendirildiğinden, eserde daha çok İstanbul ve bilhassa sarayla
ilgili gelişmelere dair ayrıntılı bilgi verilmektedir. III. Selim’in hattıhümayun suretleri,
kaymakam paşaya hattıhümayunu, Vâsıf Efendi’nin İspanya sefaretnâmesi gibi vesika
metinlerinin de yer aldığı eser, cepheden gelen haberler, tayin ve aziller, tabiat olayları
(ay ve güneş tutulması, sel felâketi), mali hususlar (yaşanan ekonomik sıkıntılar, baş-
vurulan tedbirler, altın ve gümüş toplanması, ayarlanması), I. Abdülhamid’in saltanatı
devrinde (1774-1789) görevde bulunan sadrazamlar, şeyhülislamlar, nakibüleşraflar, İs-
tanbul kadıları ve kaptanıderyalar hakkında bilgi vermektedir. Sade bir üslupla kaleme
alınmış olan eserin mevcut yazma nüshaları, düzenleniş ve ihtiva ettikleri malumat yö-
nünden birbirinden farklıdır. Nüshaların bazıları her iki vakanüvislik dönemi olaylarını
içine alırken, bazıları ise sadece ilk veya ikinci döneme ait olayları ihtiva etmektedir.
Ahmed Vâsıf Efendi, Ahmed Cavid Bey, Ahmed Cevdet Paşa gibi müelliflerin istifade
ettiği Edib Tarihi üzerinde 1999’da doktora tezi hazırlanmıştır.485
2. Ravzatü’1-hikem fî ahlâki’1-ümem. Türkçe kaleme alınmış olan ve bir mukad-
dime, on üç kısım ve bir hatimeden meydana gelen eser, ahlak ve âdâba dair bir eserdir.
Yazma nüshaları çeşitli kütüphanelerde bulunan eserin dili ağırdır.
3. Divan: Aynı zamanda şair olan Edib, şair Nâbi ve Nedim’in tesirinde kalmış,
özellikle mizahi ve mistik tarzda şiirler yazmıştır. Bir nüshası İSK’de bulunan ve 1.158
beyitten oluşan divanı 2010’da yayımlanmıştır.486
20. HALİL NURİ BEY (ö. 1798), Tarih.487

Hayatının ilk yılları hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığımız Halil Nuri
Bey, Sadrazam Naili Abdullah Paşa’nın torunu, kalem erbabından Feyzullah Şa-
kir Beyefendi ve Şeyhülislam Mustafa Âşir Efendi’nin damadıdır. Genç yaşta
girdiği devlet hizmetinde hacegânlığa yükselen (1784) Halil Nuri Bey, sırasıyla
top arabacıları kâtibi (1787), âmedî halifesi, maliye tezkirecisi (3 Aralık 1790) ve
küçük ruznamçeci olur. 7 Kasım 1794’te Sadullah Enverî’nin ölümü ile vakanü-
485 Ali Osman Çınar, Mehmed Emin Edib Efendi’nin Hayatı ve Tarih’i, YDT, MÜ Sosyal Bilimler
486 Vak‘anüvîs Mehmed Emîn Edîb Dîvânı, haz. Muhittin Eliaçık, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya
2010.
487 Babinger, OTYE, s. 351-352; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 279; Bayrak, OTY, s. 173; Meh-
met İpşirli, “Halil Nûri”, DİA, XV, 320-322.
visliğe tayin edilen Halil Nuri Bey, vefatına kadar aralıksız dört yıl bu görevde
kalır. Boğaziçi’ndeki köşkünde vefat eden müellifin kabri Eyüp’tedir.
Tarih: 1209 Muharremi (Ağustos 1794) olayları ile başlayarak Zilkade 1213 (Nisan
1799)’e kadar olan olaylarını içeren eseri altı cilttir. Enverî’den intikal eden 1209 (1794)
yılının ilk iki ayına dair notları ilk cildin başına koyan müellif, Fransa meselesine ait
tafsilatı ise padişahın emri üzerine ikinci cilde almıştır. Eserin muhtemelen III. Selim’e
sunulan dördüncü ve beşinci ciltleri İÜK’de, 1211-1212 (1796-1797) yılları olaylarını
ihtiva eden altıncı cildi TSMK’dedir.
Konu aldığı dönemde gerçekleşen tayinler, tevcihat, aziller, nefıyler, katil ve
idamlar, iktisadi konular, mevlit ve surre merasimleri, tabii afetler (yangın, zelzele,
sel baskını gibi), elçi kabulleri, divan toplantıları, bürokrasideki bürolar ve bunların
düzeni, az da olsa Avrupa’ya dair meselelerden bahseden eserde olayların iç yüzüne
ve perde arkasına inilmemiş, sadece vakaların nakliyle yetinilmiş, vefat kayıtlarından
sonra genellikle tanınmış ricalin biyografilerine yer verilmiştir. Eserin asıl önemi ise
irâd-ı cedid, topçu, arabacı, humbaracı, lağımcı ve levent çiftliği ocakları ve diğer
nizamnâmeler ile ilgili resmî yazışmalara dair hattıhümayun, ferman, berat, buyrul-
du, takrir, layiha, tahrirat, mektup, fetva suretlerini ihtiva etmesidir. Böylece eserden
yalnız devrin olayları hakkında değil resmî yazışmalarla ilgili bilgi de edinilebilmek-
tedir. Sade bir üslupla kaleme alınan eserden Cevdet Paşa, tarihinin altıncı cildinde
1209-1213 (1794-1998) yılları arasındaki olayları verirken geniş ölçüde faydalanmış
ve yer yer diğer kaynaklarla da karşılaştırmıştır. Eser üzerinde, 2011’de doktora tezi
yapılmıştır.488
B. GAYRİRESMÎ TARİH YAZICILIĞI
Vakanüvislik kurumu etkisindeki 18. ve 19. yüzyıl Osmanlı tarihçiliği, sade-

ce devletin bu resmî görevlilerinin yazdığı eserlerden meydana gelmezdi. Onların
dışında bağımsız bir şekilde tarih eseri yazan birçok tarihçi de bulunmaktadır.
Bunlar daha ziyade devlet kapısında görevli olup, asli vazifesi tarihçilik olmayan-
lardı. Eserlerini tarihe ve tarihçiliğe duydukları özel merak, gerçeklerin anlaşıl-
ması için bir belge bırakmak kaygısı, caize denilen telif ücretini almak ve devlet
idarecileri tarafından gelen talep ve teklif gibi sebeplerden dolayı yazmışlardır.
Asli görevlerini aksatmayacak bir şekilde icra ettikleri tarihçilik sonrası ortaya
çıkan eserlerini bazıları başta padişah olmak üzere üst düzey devlet idarecilerine
takdim ederken, bazıları ise takdim etme gereği bile duymamıştır. 18. yüzyılda
eser veren bu kategorideki başlıca tarihçiler şunlardır:
488 Nuri Tarihi (Metin-İnceleme), haz. Seydi Vakkas Toprak, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İs-
tanbul 2011.
1. DAMAD MEHMED PAŞA (ö. 1717), Zübdetü’l-Vekāyi‘.489

Mevkufat kalemi başhalifesi Ahmed Efendi’nin oğlu olan Damad Meh-
med Paşa, Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın çağdaşıdır. Defterdar, nişancılık ve
nihayet kubbe vezirliğine kadar yükselmiş olan Mehmed Paşa, Niş’te 1717’de
vefat etmiştir.
Zübdetü’l-Vekāyi‘: Mehmed Paşa’nın yazmış olduğu Zübdetü’l-Vekāyi‘, Abdi Paşa’ya ait
kroniğin devamı niteliğindedir. Kronolojik olarak yıl sırasına göre yazılan eser aynı za-
manda Zübdetü’t-tevârih veya Târih-i Vekāyi‘ adlarıyla da anılmaktadır. Eserin bir nüshası
1648-1703 yılları arasındaki olayları içerirken, diğer bir nüsha ise 1713’te sona ermektedir.
2. MUSTAFA SAKIB EFENDİ (ö. 1717-1718), Kenzü’l-vekāyi‘.490

İstanbullu olan Sakıb Efendi’nin ne zaman doğduğu bilinmemektedir. Ba-
bası divanıhümayunda ruus kaleminde görevli olan müellif, iyi bir şair ve yetiş-
kinlere dahi ders verecek kadar iyi bir hattatdı. Bu özelliği sayesinde bazı paşa ve
vezirlerin divan kâtipliğini yapan Mustafa Sakıb Efendi’nin 1717-1718 tarihleri
arasında öldüğü tahmin edilmektedir.
Kenzü’l-vekāyi‘: Eser, müellifin Maraş Beylerbeyisi Mustafa Paşa’nın divan kâtipliğini
yaptığı 1706’da yazılmıştır. 1692-1706 yılları arasında Dulkadirli oymaklarının tedip
edilmesini konu almaktadır. Bir nüshası Millet (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 490) ve bir
nüshası ise İÜK’de (İbnülemin Mahmud Kemal İnal Kitaplığı, nr. 3356) bulunan eser
1977’de neşredilmiştir.
3. NAZMİZADE MUSTAFA EFENDİ (ö. 1722), Târih-i Seferü’l-Basra

ve İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyab.491
Bağdat’ta doğan Murtaza Efendi, Bağdatlı Seyyid Ali’nin oğludur. Tahsilini
bu şehirde tamamlayan müellif, çeşitli devlet memurluklarında bulunduktan son-
ra Bağdat maliyesinde ruznamçe halifeliğine kadar yükselir. Tanınmış bir şair ve
tarihçi olan ve kardeşi ile birlikte ilmî faaliyetlerde bulunan Nazmizade 1722’de
Bağdat’ta vefat eder.
Târih-i Seferü’l-Basra: Nazmizade’nin Gülşen-i Hulefâ’sında yer alan bu eseri müel-
lif sefer ruznamçeciliği yaptığı esnada yazmıştır. 127-1130 (745-1718) yılları arasında
Bağdat ve civarında meydana gelen olayları ihtiva eden eser Osmanlı tarihi için önemli
bir kaynaktır. Gülşen-i Hulefâ’nın bir bölümünü teşkil eden Târih-i Seferü’l-Basra’nın
bir nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 2062/3), bir nüshası ise Beyazıt Devlet Kütüphanesi
489 Fehamettin Başar, “Ünlü Vekayinâmeci Naimâ ve Muasırları”, Tarih ve Medeniyet, sayı 40 (1997),
40.
490 İlhan Şahin, “Kenzü’l-vekāyi‘, Mustafa Sâkıb Efendi ve Eseri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 7-8
(1976-1977), 93-118.
491 Vahid Çabuk, “Nusret-nâme’nin Kaynaklarından Tarih-i Seferü’l-Basra”, Tarih Enstitüsü Dergisi,
sayı 15 (1995-1997), 321-380; Bayrak, OTY, s. 169-170.
(nr. 3935)’ndedir. Eser, Daltaban Mustafa Paşa’nın 1701 yılı başlarındaki seferini bü-
tün ayrıntılarıyla anlatır. Müellifin İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyab adlı eseri ise, bu sefer
sonrası gerçekleşen Ziyab Nehri Seferi’nde meydana gelen olayları detaylı olarak ele
almaktadır. Eserin bir nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 2062/4, yaprak 75-91)’dedir.
4. AHMED DÜRRÎ EFENDİ (ö. 1722), Sefaretnâme.492

III. Ahmed döneminin önemli divan şairlerinden biri olan Ahmed Dürrî
Efendi, Van doğumludur. Çocukluk ve gençlik dönemlerini nerede ve nasıl geçir-
diği, eğitimini nerede ve nasıl aldığı hakkında bilgi bulunmayan Ahmed Dürrî,
gençliğinde geldiği İstanbul’da önce divanıhümayuna girmiş, kalemiyede bel-
li bir mesafe aldıktan sonra divanıhümayun hocalığına, Ağustos 1713’te Mus-
tafa Naimâ Efendi yerine Anadolu muhasebeciliğine, 11 Ocak 1715’te sipahi
kâtipliğine, daha sonra sırasıyla süvari mukabeleciliği ve haraç muhasebeciliğine
atanmıştır. Bu görevi esnasında Sultan III. Ahmed tarafından şıkk-ı sânî defter-
darlığı payesiyle İran’a elçi olarak gönderilmiştir. Döndükten sonra başmuhase-
becilik görevine getirilen (5 Aralık 1721) Ahmed Dürrî Efendi 11 Aralık 1722’de
İstanbul’da vefat etmiştir. Vefa Camii haziresinde medfundur.
Sefaretnâme: Bir sefaretnâme yazarı olan Ahmed Dürrî Efendi’nin eserinin konusu
1721’de elçi olarak gönderildiği İran seyahati ile ilgilidir. İlk İran sefaretnâmesi özelli-
ğini de taşıyan bu eser, seyahatle ilgili hatıraları içerdiği gibi İran’ın saray hayatı, devlet
teşkilatı ve coğrafyası hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Çeşitli kütüphanelerde
yazma nüshaları bulunan eser yüksek lisans tezi yapılmıştır.
5. NAZMİZADE MURTAZA EFENDİ (ö. 1723), Gülşen-i Hulefâ.493

Bağdat’ta doğan ve tahsilini burada tamamladıktan sonra Osmanlı valilerinin
çeşitli hizmetlerinde çalışan müellif, Bağdat hazinesinde ruznamçe halifeliğine ka-
dar yükselir. 1723’te vefat etmiş olması kuvvetle muhtemel olan müellif arkasında
tarih, edebiyat, lügat ve dinî konularla ilgili eserler bırakmıştır. Arapça ve Farsçadan
yaptığı tercümelerle tanınan müellif şiirde ‘Murtazâ’ mahlasını kullanmıştır.
Eserleri:
1. Gülşen-i Hulefâ: Müellif, kuruluşundan 1718’e kadar Bağdat tarihini anlatan eseri-
ni, Bağdat valisi Ömer Paşa’nın talebi üzerine yazmıştır. Eserde, yazarın şahitlik ettiği
1623-1718 arasındaki dönem oldukça ayrıntılıdır. Osmanlı paşaları ile yerel kabileler
arasındaki mücadeleler ile Osmanlı’nın Bağdat valileri hakkında bilgi veren Gülşen-i
492 Ayhan Ürkündağ, Ahmed Dürrî Efendi’nin İran Sefaretnâmesi, YYLT, Afyon Kocatepe Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2006, s. 25-26. Ayrıca bk. F. Başar, “Osmanlı Tarih Kaynak-
ları 4”, s. 41.
493 Necati Avcı, “Nazmizâde Hüseyin Murtaza Efendi ve Gülşen-i Hulefâsı”, Erciyes Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 8 (1992), 245-256; Tahsin Özcan, “Nazmîzâde Murtaza Efendi”,
DİA, XXXII, 461-463.
Hulefâ, Bağdat’ın Osmanlı hâkimiyeti altındaki dönemi için mufassal bilgi veren tek
eser olma özelliğini de taşır. Bir önsöz ile birlikte ilk olarak 1731 (1143)’de İstanbul’da
basılan ve Fransızca, Arapça, Almanca ve Rusça gibi dillere tercüme edilen esere Târihu
Devhati’l-vüzerâ adıyla494 bir de zeyl yazılmıştır. Birçok nüshası bulunan eser, 2001’de
2. Diğer eserleri: Müellifin bu eseri dışında Tezkire-i Evliyâ-i Bağdad, Zeyl-i
Siyer-i Nâbi, Tercüme-i Târih-i Timur, Şerh-i Kaside-i Ferezdak, Tercüme-i Tuyûr Câriha
ve Zavâri’ Sâyide, Tercüme-i Kitâb-ı Fezâili’l-hayl, Münşeât-i Nazmîzade, Tercüme-i
Kâbusnâme, Hey’et-i Seniyye Tercümesi, Risâle-i fî Rub‘i Düstûri’l-müceyyeb ve Şerhu
Tecziyeti’l-emsâr ve Tecziyeti’l-âsâr gibi eserleri de bulunmaktadır.
6. OSMANZADE AHMED TAİB (ö. 1724), Hadîkatü’l-vüzerâ.496

Maliye tezkirecisi ve Süleymaniye Vakfı ruznamçecisi Osman Efendi’nin
oğlu olan Ahmed Taib, 1660’ta İstanbul’da doğdu. 1678’de eğitimini tamamla-
dıktan sonra 1716’ya kadar çeşitli medreselerde görev yapar. Sonra sırasıyla Ha-
lep (1717) ve daha sonra Mısır (1723) kadısı olur. Bu görevinden azledildikten
hemen sonra hicvettiği Mısır valisi tarafından 25 Mayıs 1724’te zehirlenerek öl-
dürülür. Devrinin meşhur şairlerinden olan ve “Reis-i şâirân”, “Melîkü’ş-şuârâ”
gibi unvanlarla anılan Ahmed Taib din, edebiyat, ahlak, tarih gibi alanlarla ilgili
birçok eser telif etmiştir. Müellifin konumuzla ilgili eserleri şunlardır:
Eserleri:
1. Hadîkatü’l-mülûk (İcmâl-i Tevârih-i Âl-i Osman, Hülâsatü’t-tevârih): Nevşehirli Da-
mad İbrahim Paşa’ya sunulan eser, Osman Gazi’den II. Mustafa’ya kadar olan Osmanlı
padişahlarının hayat ve hayratını konu almaktadır. Tuhfetü’l-mülûk adıyla IV. Mehmed
ve II. Ahmed’e kadar gelen tertipleri bulunan eser, Mustafa Haşim’in buna zeyli olan
Nuhbetü’l-mülûk ile 1299’da İstanbul’da basılmıştır. Hadîkatü’l-mülûk’ün TSMK (Ha-
zine, nr. 1471)’deki nüshası yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.497
2. Hadîkatü’l-vüzerâ: Osmanlı veziriazamlarının biyografilerini konu alan ilk
müstakil eser olup, zaman içerisinde kendisine birçok zeyil yapılmıştır. Türünün Türk-
çe’deki ilk örneği olan eser, Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın emriyle yazılır. Ala-
addin Paşa’dan Rami Mehmed Paşa’ya kadar 93 sadrazamın biyografisini ihtiva eder.
Bu dönemdeki veziriazamların bazılarından bahsetmeyen eser, her veziriazama önemi
ölçüsünde yer verir.
494 Kerküklü Resul Havi Efendi, Târihu Devhati’l-vüzera Zeyli Gülşen-i Hulefâ, Darü’t-Tıbaa, Bağ-
dad 1246/1830.
495 Nazmi-zâde Murteza’nın Gülşen-i Hulefâ’sının Tenkitli Transkripsiyonu, haz. Mehmet Karataş,
YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2001.
496 Babinger, OTYE, s. 279-281; Abdülkadir Özcan, “Hadîkatü’l-vüzerâ”, DİA, XV, 22-23; Bayrak,
OTY, s. 175-176; Abdülkadir Özcan, “Osmanzâde Ahmed Tâib”, DİA, XXXIV, 2-4.
497 Oktay Çanaklı, Hadîkatü‘l-Mülük, YYLT, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1997.
1271’de İstanbul’da,498 1969’da Freiburg’da499 basılmıştır. Esere Dilaver Ağaza-

de Ömer Vahid Efendi, Şehrizade Mehmed Said, Ahmed Cavid, Bağdatlı Abdülfettah
Şefkat Efendi, Ahmed Rifat Efendi, İbnülemin Mahmud Kemal İnal tarafından değişik
adlarla zeyller yazılmıştır.
7. VAHİD MAHTUMİ (ö. 1732), Tarih (Mora Seferi).

İstanbul doğumlu olan müellif tahsilini Enderun’da tamamlar. İlk olarak on
yıl kadar Hırka-i Saadet’te görev yapar, daha sonra çavuşluğa atanır. Kısa zaman-
da III. Ahmed’in yakın çevresine dâhil olan müellif, onun tarafından silahşorluğa
getirilir. Daha sonra hazine ağalığına getirilen Vahid Mahtumi, devrin sadraza-
mıyla ters düşmesi üzerine gözden düşer ve on yıl İstanbul’dan uzak kalacak
şekilde sürgüne gönderilir. 1730’da yaşanan taht değişikliğinden sonra İstanbul’a
dönen müellif, 1732’de vefat eder. Şair olan müellif ‘Vahîd’ ve ‘Mahtumî’ mah-
laslarını kullanmıştır.
Eserleri:
1. Tarih (Mora Seferi): Müellifin yer yer manzumelerle süslediği eseri 1715’teki Mora
seferini konu almaktadır. Bazı araştırmacıların fetihnâme,500 bazılarının ise ruzmerre-
ruznâme501 olarak takdim ettiği eser, cephede serdar-ı ekrem Ali Paşa’nın padişaha gön-
derdiği haberlere dayanılarak yazılmıştır. Müellif yanında bulunduğu padişahın sefer
menzillerindeki gezilerini de günbegün kaydetmiştir. Eser, seferle ilgili verdiği bilgi-
lerden ziyade menzilleri konu alan şiirleri ve padişaha dair verdiği bilgiler açısından
önemlidir.502 Eser, üzerinde doktora tezi yapılmıştır.503
2. Divan: Hakkında yazılan takrizlerden 1717’de bitirildiği anlaşılan eser kaside,
terkib-i bend, müseddes, şarkı, gazel, kıta, nazım, rübai ve müfredlerden oluşmaktadır.
3. Lalezar: Eser, müellifin sürgün hayatı yaşadığı Yenişehr-i Fenar (Larissa) için
kaleme alınmış bir şehrengizdir.
4. Sergüzeşt-i Garib-i Bağdadî: Hırsın zararlarını anlatmak hususunda didaktik
bir amaç için yazılan eser 120 beyitten oluşmaktadır.
5. Nâme-i Âşıkane-i Manzûm: 39 beyitten oluşan ve mesnevi tarzında yazılan eser,
sevgiliye hitaben yazılmış bir mektup hüviyetindedir.
6. Arz-ı hâl-i Mahtûmî berâ-yı Sultan Mahmud Han: Mesnevi şeklinde yazılan eser,
sürgünde bulunan müellif tarafından devrin padişahına yazdığı manzum bir mektuptur.
498 Osmanzâde Ahmed Taib, Hadîkatü’l-vüzerâ, Cerîde-i Havadis Matbaası, İstanbul 1271.
499 Osmanzâde Ahmed Taib, Hadiqat ül-vüzera (der garten der Wesire), D. Robischon, Freiburg 1969.
500 Sevim Üngün (İlgürel), “Vahîd Mahtûmî ve Mora Fetih-nâmesi”, Tarih Dergisi, sayı 20 (1965),
101-116; sayı 21 (1966), 63-76; sayı 22 (1967), 169-180; Ali Canip Yöntem, “XVIII. Yüzyıl
Şairlerinden Vahîd Mahtûmî’ye Dair Bazı Mülahazalar”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s.
445-450.
501 Veysel Göger-Hüseyin Sarıkaya, “Mora’nın İstirdâdına Dair Bir Kaynak Değerlendirmesi ve
Nâdir’in Vâkı‘ât-ı Gazavâtı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sayı 20 (2009), 1-32.
502 Afyoncu, OTAR, 85.
503 Vahîd Mahtûmî: Hayatı Eserleri Edebi Kişiliği ve Eserlerinin Tenkidli Metni, haz. Bahattin Kahra-
man, YDT, I-II, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995, s. 842-884.
8. SADREDDİNZADE TELHİSÎ MUSTAFA EFENDİ (ö. 1736), Cerîde.504

Hakkında pek bilgi bulunamayan müellifin, eserinde yer alan bir kayda göre
27 Ramazan 1148’de ölmüş olmalıdır.
Cerîde: 1711-1735 yılları arasında meydana gelen siyasi, iktisadi, idari, kazai, askerî,
sosyal, biyografik, jenealojik (soybilim), meteorolojik ve imar hareketleri, yangın ve
deprem gibi çok değişik konular hakkında bilgi vermektedir. Eser ilk olarak Fazık Işı-
közlü tarafından ilim âlemine tanıtılmıştır.
9. BEHCETÎ SEYYİD İBRAHİM EFENDİ (ö. 1738’den sonra),

Silsiletü’l-Âsafiyye fî devleti’l-hâkaniyyeti’l-Osmâniyye.
17. yüzyılda yaşadığı kuvvetle muhtemel olan Behcetî Seyyid İbrahim Efen-
di Hezargradlı’dır. 1732’de Köprülüzade Numan Paşa’nın oğlu olan Hafız Ahmed
Paşa’ya imam olan Behcetî, bir maiyeti olarak onun görev yaptığı Vidin, Niş, Han-
ya Mısır ve Cidde’de bulunmuştur. 1738’den sonra öldüğü tahmin edilen müellifin
eserinin değişik bölümlerinde yer alan şiirlerinden şair olduğu anlaşılmaktadır.
Silsiletü’l-Âsafiyye fî devleti’l-hâkaniyyeti’l-Osmâniyye: Köprülü ailesine mensup dev-
let adamlarını ve onların icraatlarını anlatan eser kendisinden önce yazılmış olan Naimâ,
Raşid, Osmanzade Taib, Abdurrahman Abdi Paşa gibi müelliflerin eserlerinden konuyla
ilgili bilgilerin derlemesinden oluşmuştur. Eserin, sadece müellifin hizmetinde bulun-
duğu Köprülüzade Hafız Ahmed Paşa dönemine ait kısmı gözlemlere dayanmaktadır.
Ahmed Paşa’nın isteğiyle yazılan eserin telif tarihi müellifin Ahmed Paşa’nın imamı
olarak göreve başladığı tarih olan 1732’den sonra yazılmış olması muhtemeldir. Eser,
2006’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.505
10. ANTAKYALI MÜNİF MUSTAFA (ö. 1742), Zafernâme-i Münif

(Fetihnâme-i Belgrad).
I. Mahmud devri sadrazamı Hacı Mehmed Paşa’nın Belgrat seferini ve kazandığı za-
ferini anlatan eserin nüshaları yurt içi ve dışında birçok kütüphanede bulunmaktadır.506
11. AHMED HASİB EFENDİ (ö. 1753), Ravzatü’l-küberâ.507

Bursa’da doğan Ahmed Hasib, Müminzade adıyla da bilinmektedir. Medrese
tahsilinden sonra 1708’de zamanın meşhur müderrislerinden Süleyman Efendi’ye
muid olan müellif, 1717’de girdiği sınavı kazanarak Esediyye Medresesi’nde
504 Fazıl Işıközlü, “Başbakanlık Arşivinde Yeni Bulunmuş Olan ve Sadreddin Zâde Telhisî Musta-
fa Efendi Tarafından Tutulduğu Anlaşılan H. 1123 (1711)-1184 (1735) Yıllarına Ait Bir Cerîde
(Jurnal) ve Eklentisi”, VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1973, s.
508-534; Afyoncu, OTAR, s. 80.
505 Târîh-i Sülâle-i Köprülü, haz. M. Fatih Gökçek, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul 2006.
506 Levend, Gazavatnâmeler , s.145.
507 Babinger, OTYE, s. 313-314; Günay Kut, “Ahmed Hasîb Efendi”, DİA, II, 87-88.
müderris olarak göreve başlar. Çeşitli medreselerden görev yaptıktan sonra Nisan
1735’te Bosna’ya tayin edilir. Kayseri ve Manisa’da kadılık yapan ve Manisa ka-
dılığı sırasında azledilen Ahmed Hasib, döndüğü İstanbul’da 1753’te vefat eder.
Eserleri:
1. Ravzatü’l-küberâ: Başından sonuna kadar 1703’te meydana gelen Edirne Vakası’nı konu
alan eserini, Şehit Ali Paşa’nın isteği üzerine yazmıştır. Müellifin gözlemlerine ve olayın
muhataplarından duyduklarına dayanarak yazdığı eserinde, Feyzullah Efendi’yi savunma
gayretinde olduğu sezilmektedir. Eserin müellif hattı olan nüshası Murat Molla Kütüphanesi
(nr. 1437)’nde, diğer bir nüshası ise İÜK (TY, nr. 85)’tedir. Eser, 1995’te yüksek lisans tezi
olarak hazırlanmış ve 2003’te de neşredilmiştir.508
2. Silkü’l-leâli Âl-i Osman: Manzum olarak yazılan bu eser Tevârih-i Âl-i Osman tü-
ründe bir eserdir. Fatih devri şairleri, tabipleri, şeyhleri, ümerası, vezirleri ve bazı tarikat
ehlinin menakıbı ile tamir edilen cami ve türbe gibi yapılarla, yeni yapılan bazı binalardan
bahseden eser, Künhü’l-ahbar ve Şakāik’i kaynak olarak kullanmıştır. İki nüshası İÜK (TY,
nr. 104 ve 4132)’te bulunan eserin müellif nüshası ise İSK (Hâlet Efendi, nr. 596)’dedir.
3. Dergehnâme: İstanbul’daki 97 tekkeden bahseden eser mesnevi tarzında olup 129
beyittir. Her ne kadar eserin Ahmed Hasib’e ait olamayabileceği G. Kut tarafından ifade edil-
mişse de, müellife ait olması kuvvetle muhtemeldir.509 Eserin bir nüshası İSK (Esad Efendi,
nr. 3465), iki nüshası ise Atatürk Kitaplığı (Belediye Yazmaları, nr. 043, s. 200-208 ve Osman
Ergin Yazmaları, nr. 561, s. 208-210, 213-217)’ndedir. Eser, yazıldığı tarihten bir asır sonra
Emin Efendi tarafından, yeni kurulan on tekkenin adı da eklenerek 1305’te yayımlanır.
4. Mecmua-i Tevârih: Derleme olan bu eser, Hekimoğlu Ali Paşa’nın 21 Nisan 1742’de
yeniden sadrazam olması üzerine düşürülen tarihleri, yazılan gazel, kaside ve tebrikleri içer-
mektedir. Dönemin çeşitli âlim ve sanatkârlarından bahseden eser daha çok Hekim Ali Paşa’nın
icraatlarını konu almaktadır. Eserin bir nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 3388)’de bulunmaktadır.
12. HAZİNE-İ BİRUN KÂTİBİ AHMED BİN MAHMUD (ö. 1759),

Defter.510
Hakkında kaynaklarda fazla bilgi olmayan Ahmed bin Mahmud’un, Mart
1759’da öldüğünde yüz yaşını geçkin olduğu rivayet edilir. Buna göre müellif
508 Müminzâde Seyyid Ahmed Hasîb Efendi-Ravzatü’l-küberâ, Tahlil ve Metin, haz. Mesut Aydıner,
YYLT, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995.
509 Müminzâde Seyyid Ahmed Hasîb Efendi-Ravzatü’l-küberâ, Tahlil ve Metin, haz. Mesut Aydıner,
YYLT, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995, s. XI-XII.
510 Akdes Nimet Kurat, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud’un (1123-1711) Prut Seferine
Ait Defteri”, (Berlin, Preussische Staatsbibliothek, Orientalische Abteilung, nr. 1209), Tarih Araş-
tırmaları Dergisi, IV/6-7 (1968), 261-426; Şevket Rado, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mah-
mud Efendi’nin Tuttuğu Prut Seferine Ait Defterden Koparılan Sahifelerde Neler Vardı”, Belleten,
L/198 (1986), 807-824; Songül Çolak, Die Bedeutung des Geschichtsschreibers Ahmed b. Mah-
mud und seines Werkers Târih-i Göynüklü als Quelle für die Geschichte des osmanischen Reisches
im 18. Jahrhundert, Berlin 1999; Songül Çolak, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Tarih Yazıcılarından
Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud’un Hayatı”, Belleten, LXVII/250 (2003), 853-864;
Erhan Afyoncu, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud Kimdir?”, Journal of Turkish Studies
(Türklük Bilgisi Araştırmaları), Harvard 2004, s. 1-8; Afyoncu, OTAR, s. 81.
1650’li yıllarda doğmuş olmalıdır. 1711’de hazine-i birun kâtibi, 1715’te bu göre-
vine ilave olarak piyade mukabelecisi olan müellif, 27 Eylül 1716’da mevkufatçı
olarak atanır. Bu görevinde fazla kalmayan müellif bir yıl sonra taşra hazine kâtibi,
18 Ağustos 1720’de cebeciler kâtibi, ardından büyük kale tezkirecisi, daha sonra
tekrar piyade mukabelecesi olur. 1732’de küçük ruznamçeci, 1736’da kalyonlar
defterdarı, 1737-1738’de Anadolu muhasebecisi, 1749’da anbar emini ve nihayet
1759’da da, maliyede oldukça yüksek bir rütbe olan şıkk-ı sânî defterdarı olduğu
anlaşılmaktadır. Her ne kadar bir maliyeci ise de kendisi tarihe meraklı bir görevliy-
di. Katıldığı seferlerde aldığı notları bir araya getirerek sefer tarihçeleri oluşturur-
du. Müellifin bu şekilde notlar yazdığı seferler 1711 Prut, 1713 Mora ve 1715-1716
Nemçe seferleri idi. Söz konusu seferler hakkında verdiği bilgilerin çağdaşı olan
tarihçilerin verdiklerinden daha fazla olması müellifin eserini önemli kılmaktadır.
Defter: Divanıhümayunun inşa ve elkab kaideleri, Anadolu, Rumeli ve diğer bölge-
lerdeki eyalet ve kazalar, siyakat kayıtları, arz suretleri, Aziz Efendi ve Ayn Ali Efendi
kanunnâmeleri, taşra hazinesi ile ilgili tezkireler, tersane-i âmire ulufesi gibi el kitapla-
rında bulunması gereken bilgileri de içeren eserin asıl önemli kısmı Prut seferi ile ilgili
kısımlarıdır. Bu sefere Birun hazinesi kâtibi olarak katılan müellifin resmî görevi sefer bo-
yunca mali kayıtları tutmaktı. Ancak o bunun dışında ordunun İstanbul’dan hareketinden
başlayarak savaş meydanına varıncaya kadar tek tek konaklanan menzilleri, bu süre zar-
fında cereyan eden olayları, müellifin gördüğü, duyduğu ve çadırlarda geçen konuşmaları,
sulh müzakeresinin aşamalarını, ele geçirilen esirlerin ifadeleri dâhil hemen hemen her
söyleneni neredeyse günü gününe kaydetmiştir. Defter, yine Mora seferi, Avusturya seferi
(1128), sûr-i hümayun ve Osmanlı-İran ilişkileri hakkında da bilgi vermektedir. Eser, Ab-
durrahman Sağırlı ve Songül Çolak tarafından yayına hazırlanmaktadır.
13. BURSALI SİPAHİ ZÂBİTİ HÜSEYİN AĞA, Mir’atü’z-zafer.

Sefere katılmış ve bizzat gördüklerini yazmış birinin kaleminden çıkan eser, Prut Savaşı
ve barışı için önemli kaynaklardan biridir. Olayları tek tek tahlil eden eser, savaşa katıl-
mış üst rütbeli şahsiyetler hakkında önemli bilgiler vermektedir. Eserin eksik bir yayını
Donanma Dergisi’nin 58-10 sayısında yayımlanmıştır.511
14. HASAN KÜRDÎ, Keyfiyet-i Rusiyye.

Babasının istek ve çabaları sonrası 1657’de yeniçeriliğe intisap eden Hasan
Kürdî, sırasıyla 1671-1672’de Yılak Seferi, 1672-1673’te Kamaniçe seferi ve 1674-
1675’te Umman seferine katılmış ve bu sefer dönüşü yeniçeri kaleminde yardımcı
olarak göreve başlamıştır. 1682’de görevlendirildiği Girit’te Hanya muhafazası ki-
tabetinde uzun yıllar hizmet eden Hasan Kürdî daha sonra üç yıl kalacağı Midilli’ye
511 Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Barışı 1123 (1711), Ankara 1951, I, 15; Afyoncu, OTAR, 84.
yine yeniçeri kitabetiyle gönderilir. 1698’de İnebahtı kitabeti vazifesiyle yedi sene
bu bölgede görev yapar ve bu görevi dönüşünde Anadolu’da vefat eder.
Keyfiyet-i Rusiyye: Rusya ile yapılan Prut Savaşı’nı ve ardından gerçekleşen Prut Ant-
laşması ile 1736-1739 Osmanlı-Rus deniz savaşlarını konu alan eserin birer nüshası
TSMK (Hazine, nr. 233-36909) ve Münich-Bayerische Staatsbibliothek (Cod. Tur., nr.
91) ve St. Petersburg (Şark Enstitüsü, nrç 359/143b-176b)’dadır. Bir kısmı Fevzi Kur-
toğlu tarafından 1938’de yayımlanan eser üzerinde yeni bir çalışma 2008’de yapılmış;512
2007’de513 ise yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.
15. NADİR, Vâkı‘ât-ı Gazâvât.

Müellif hakkında bilinenler onun derya aklâmı züeması gediklilerinden ol-
duğu ve dört defter kethüdalığı yaptığıdır. 1724-1725’te Hemedan ve Luristan
Ahmed Paşa tarafından fethedildiğinde müellif de yanında idi.
Eserleri:
1. Vâkı‘ât-ı Gazâvât: Mora fetihnâmesi olarak bilinmekle birlikte eser Mora’nın 1715’te
geri alınmasının yanı sıra Avusturya ve 1716’da Varadin’de gerçekleşen mücadele ile
Mora’daki 1717 muharebelerini konu almaktadır. Dili ağır olan eser bir kıta ve iki beyit
dışında tamamen nesir olarak yazılmıştır. Yer yer ayet, hadis ve kelâm-ı kibarların yer
aldığı eserin dili oldukça ağırdır. Tek nüshası İÜK (TY, nr. 2530)’te bulunan eser 24
yapraktır. Eser, 2000’de neşredilmiştir.514
2. Vekāyi‘-i pür-Sanâyi‘: Damad İbrahim Paşa’yı överek başlayan eser, İran’da
bulunan Hemedan ve Luristan’ın, Bağdat valisi Ahmed Paşa tarafından 1724-1725’teki
fethini konu almaktadır. Dili ağır olan eser manzum ve mensur karışık bir şekilde yazıl-
mıştır. Mensur bölümler ağırlıklı olarak savaşla ilgili iken, manzum bölümler ise daha
çok meydana gelen olayları övmek için yazılmıştır. Arapça ve Farsça ibarelerin sık ola-
rak kullanıldığı esere süslü ve sanatlı bir anlatım tarzı hâkimdir. Hemedan ve Luristan’ın
fethine şahitlik eden biri tarafından kaleme alındığından dönemi için önemli olan bu
eser 2009’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.515
16. EDİRNELİ İSMAİL PAŞAZADE MEHMED FARİS PAŞA, Ravza-i

Ali.
Müellifi hakkında bilgi bulunmayan eser Ali Paşa’nın Mora’yı geri alışını ve Girit’teki
faaliyetlerini konu almaktadır. Manzum ve mensur olarak yazılan eserde ayrıca bir-
512 Yeniçeri Kâtibi Hasan, Prut Seferi’ni Beyânımdır, haz. Hakan Yıldız, İstanbul 2008.
513 Yeniçeri Kâtibi Hasan Kürdî, Keyfiyet-i Rusiyye’nin Transkripsiyon ve Tahlili (h.1206/m.1791/1792),
haz. Öznur Tübençokrak, YYL, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Es-
kişehir 2007.
514 Veysel Göger-Hüseyin Sarıkaya, “Mora’nın İstirdâdına Dair Bir Kaynak Değerlendirmesi ve
Nâdir’in Vâkı‘ât-ı Gazavât’ı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sayı 20 (2009), 1-32.
515 Nâdir’in Vekāyi‘-i Pür-Sanâyi‘-i Bedâyi‘ Adlı Eseri (İnceleme ve Metin), haz. Veysel Göger,
YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2009.
çok kale ve mevkinin fethi için düşülmüş tarihler de yer almaktadır. Eserin bir nüshası
TSMK (Emanet-Hazine Kitaplığı, nr. 1421)’dedir.516
17. KERKÜKLÜ ABDÜRREZZAK NEVRES (ö. 1762), Târihçe-i Nevres.

Nevres-i Kadim adıyla da bilinen müellif yazmış olduğu manzum ve men-
sur eserlerden dolayı divan edebiyatının önemli şairlerinden biridir. Hekimoğ-
lu Ali Paşa’nın Doğu seferi sırasında maiyetinde resmî mektupları kaleme alma
görevinde bulunur. Daha sonra İstanbul’a gelen Nevres, sırasıyla kâtiplik, ha-
fızıkütüplük, müderrislik, kadı naipliği, Bosna, Tokat ve Filibe kadılıkları gibi
görevlerde bulunur. Sivri dilli olması sebebiyle gözden düşer ve önce Resmo’ya,
daha sonra Bursa’ya sürülür. Sürgün sonrası bir ara Kütahya kadılığı yapmışsa da
tekrar sürgüne gönderildiği Bursa’da 6 Mayıs 1762’de vefat eder.
Eserleri:
1. Tarihçe-i Nevres: Eser, Şah Tahmasb’ın 1731’de Revan’a saldırması, Diyarbakır va-
lisi Hekimoğlu Ali Paşa’nın yardıma gidip kaleyi savunması, Safevi ordusunun bozgu-
na uğraması ve sadrazamlık görevine atanan Ali Paşa için İstanbul’da yapılan törenleri
konu almaktadır. Bizzat savaşa katılmış olan müellif, gördüğü, yaşadığı ve duyduğu
olayları canlı, akıcı ve hareketli bir dille kaleme almıştır. Üç nüshası bulunan eser
2002’te neşredilmiştir.517
2. Diğer eserleri: Müellif adı geçen eserinden başka Türkçe Divan, Farsça Divan,
Gazve-i Bedr, Târihçe-i Nevres, Münşeat, Mebâliğü’l-hikem ve Tercüme-i Târih-i Ci-
hangir Şah adlarını taşıyan üçü manzum, dördü mensur toplam yedi eser telif etmiştir.
18. ABDİ (ö. 1764), Abdi Tarihi.518

Doğum tarihi, doğduğu yer ve aldığı eğitim hakkında pek bilgi bulunmayan
müellifle ilgili sınırlı bilgiler ancak eserinden çıkarılabilmektedir. Aynı zamanda
şair olduğu söylenen Abdi, III. Ahmed’in mühürdarlığını yapmış ve 1753-1764
yılları arasında birkaç defa reisülküttaplığa getirilmiştir. Müellifin 1764’te vefat
ettiği rivayet edilmektedir.
Abdi Tarihi: Monografik bir eser olan ve Târih-i Sultan Mahmud Han ibn-i Sultan Mus-
tafa Han adıyla da bilinen eser, başlangıcından itibaren Patrona isyanını konu almaktadır.
Olaylara bizzat şahitlik etmiş birinin kaleminden çıkan eser, söz konusu isyan hakkında
orijinal bilgi vermektedir. Bu özelliğiyle eser, aynı olayı anlatan Destarî Salih’in eseri ile
Sami Tarihi’ndeki bilgileri tamamlar niteliktedir. Eserde, aynı zamanda bu dönemdeki
İran’la yapılan savaşa dair de bilgi bulmak mümkündür. Birer nüshası İSK (Esad Efendi,
nr. 2153) ve Millet kütüphanelerinde bulunan eser 1943’te neşredilmiştir.519
517 Târihçe-i Nevres (İnceleme ve Tenkitli Metin), haz. Hüseyin Akkaya, İstanbul 2004.
518 Abdülkadir Özcan, “Abdi”, DİA, I, 73.
519 1730 Patrona Halil İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Târihi, haz. Faik Reşat Unat, Ankara 1943.
19. DESTARÎ SALİH, Destârî Sâlih Tarihi (Vak‘a-i İbret-nümâ / Târih-i

Sefer-i İran).
Sarayda görevli ve padişaha yakın olduğu tahmin edilen müellif hakkında bilinenler
yetersizdir. Kitabın ilk müsveddeleri onun tarafından değişik zamanlarda ve parça parça
kaleme alınmış, ancak bir kitap hâline getirilememiştir. Orijinali ve bir kopyası olmayan
müsveddeler daha sonra padişahın sır kâtibi olan Selahaddin Salahi Efendi tarafından
yeni bir edebî üslupla temize çekilerek kitap hâline getirilmiştir. Süslü bir dille yazılan
eserde cümleler uzun ve secili olup, yer yer ayet ve hadislere yer verilmiştir. Eser sarayı
çok iyi bilen, olayları yakından müşahede etmiş biri olarak, olayları dışarıdan gözlem-
lemiş olan Abdi’nin verdiği bilgileri tamamlamaktadır. Eser isyan esnasında padişah ve
diğer üst düzey devlet erkânının durumu, tavır ve teşebbüsleri hakkında diğer kaynak-
larda bulunmayan ayrıntılı bilgi vermektedir. Bilinen iki nüshası da Millet Kütüphanesi
(Reşid Efendi, nr. 621, 1b-65a; Ali Emiri, Tarih Bölümü, nr. 451, 1b-43a)’nde bulunan
eser 1962’de neşredilmiştir.520
Patrona isyanını konu alan fakat hakkında fazla bilgi bulunmayan iki eser daha
bulunmaktadır. Bunlardan biri Paris Bibliothèque Nationale (nr. 1923)’deki Vâkı‘a-i
Takrîri Bin Yüz Kırk Üçde Tahrîr Olunmuşdur adlı eser, diğeri ise Şam maliyesi ruz-
namçecisi Mehmed Hulusi tarafından yazılan eserdir.521
20. MUKADDİMETÜ’S-SEFER (1736-1739 Seferine Dair Bir Eser).

Müellifi belli olmamakla birlikte eserin devletin, Belgrat Antlaşması’nda bulunacak ka-
dar üst düzey bir görevli tarafından yazıldığı kuvvetle muhtemeldir. Eserindeki bilgi-
lerden müellifin 1732’de eğitimini tamamladıktan sonra hacca gittiğini öğrenmekteyiz.
1779’da yazılan eser 1736-1739’daki Belgrat seferini konu almaktadır. Müellifin
idareci, komutan ve askerleri, geniş bilgisinden istifade ettirmek maksadıyla kaleme aldığı
eser, müellifin bizzat katıldığı Belgrat seferinin anlatımıyla başlamaktadır. Gazavatnâme
formunda yazılmış olmakla birlikte müellif, gazadan çok az bahseden eserin asıl kısmı
olan mukaddime, bab ve hatimede devlet erkânı hakkında bilgiler, gaza yapanların dikkat
etmesi gereken hususlar, gazaya katılan komutan ve askerlerin taşıması gereken vasıflar,
seferden önce, sefer sırasında ve seferden sonra yapılacak maddi ve manevi çalışmaların
neler olduğunu anlatmıştır. Eser, 2007’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.522
21. KOCA RAGIP PAŞA (ö. 1763), Fethiyye-i Belgrad.523

1699’da İstanbul’da doğan Koca Ragıp Paşa’nın asıl ismi Mehmed olup,
‘Ragıb’ mahlasıdır. Keskin zekâsı ve üstün yeteneğiyle dikkat çeken Mehmed
Ragıp intisap ettiği defterhaneden kitâbet, inşa, hesap ve defter usullerini öğrenir.
520 Destârî Sâlih Târihi, haz. Bekir Sıtkı Baysal, Ankara 1962.
521 Bu eserin, kendisinden ilk defa bahseden Ahmed Refik’in şahsî kütüphanesinde olabileceğine dair
bk. Afyoncu, OTAR, s. 87.
522 Mukaddimetü’s-Sefer (1736-1739 Seferi Hakkında Bir Eser) Metin, Değerlendirme, haz. Hatice
Söylemez, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2007.
523 Babinger, OTYE, s. 315-317; Mesut Aydıner, “Râgıb Paşa”, DİA, XXXIV, 403-406.
Kâtiplik, mektupçuluk, defter eminliği gibi görevlerle bir süre Doğu cephesin-
de hizmet eder. Sırasıyla Revan defterdarlığı, cizye muhasebeciliği, Bağdat def-
terdarlığı, tercümanlık, sadaret mektupçuluğu, delegelik, reisülküttaplık, Mısır
valiliği, nişancılık, Aydın muhassıllığı, Halep valiliği ve nihayet veziriazamlık
görevlerini yerine getirir. Veziriazamlık döneminde ekonomik, askerî ve beledî
alanlarda birçok başarılı hizmet yapan Paşa, 7-8 Nisan 1763’te vefat eder. İlim ve
kültüre düşkün olan siyaset ve devlet adamı Ragıp Paşa edebiyat ve tarih alanında
birçok eser yazmıştır.
Eserleri:
1. Fethiyye-i Belgrad: Müellifin tarih alanında verdiği eserlerden biri olup, 1736-1739
yılları arasında cereyan eden Osmanlı-Avusturya ve Rusya savaşlarını, Osmanlı komu-
tanlarının orduyu sevk ve idare edişini, alınan kaleler ve savaş sonunda gerçekleşen barış
antlaşması ve antlaşmanın önemli maddelerini konu almaktadır. Fetihnâme/zafernâme
formunda yazılan eserin nüshaları değişik kütüphanelerdedir. Bazı nüshaları Fethiyye-i
Râgıb Paşa olarak da bilinen eser, 2000’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.524
2. Münşeât-ı Râgıb: Ahmet Nüzhet Efendi tarafından tertip edilen eser, Ragıp
Paşa’nın reisülküttaplığı esnasında hazırladığı telhislerle çeşitli görevlerdeyken yazdığı
siyasi-edebî tarzdaki yazılardan oluşmaktadır. Bu eser, bir başka eserle birlikte 2000’de
3. Tahkik ve Tevfik: Nadir Şah döneminde İran ile Osmanlılar arasında yapılan ba-
rış müzakerelerinin bir bakıma tarihçesi olan bu eser 1988’de yüksek lisans tezi526 olarak
hazırlanmış ve 2003’te yayımlanmıştır.527
4. Dîvân-ı Râgıb Paşa: Ragıp Paşa’nın hayatında bir divanda toplama imkânı bula-
madığı şiirleri Müstakimzade tarafından bir divan hâline getirilmiş ve 1253’te Münşeat’ı
ile birlikte basılmıştır. Yazma nüshaları yurt içi ve dışında birçok kütüphanede bulunan
Divan, yüksek lisans,528 doktora tezi529; Divan’daki Farsça manzumeler ise 2007’de yük-
5. Mecmua-i Râgıb Paşa: Ragıp Paşa’nın kendisiyle ilgili resmî ve gayriresmî
yazılarla Arapça, Farsça ve Türkçe manzum ve mensur yazılar içeren eserin müellif hattı
nüshası Murad Molla Kütüphanesi (nr. 1468)’ndedir.
524 Belgrad Hakkında Ragıp Paşa’ya Ait Bir Risale: Fethiyye-i Belgrad (1739), haz. Fatma Çiğdem
Uzun, YYLT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2000.
525 Koca Râgıp Paşa ve Azmi-zâde Hâleti’nin Münşeatları Üzerine Mukayeseli Sentaks İncelemesi,
haz. Özlem Kafa, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2000.
526 Ragıb Mehmed Paşa Tahkik ve Tevfik (Tahlil ve Metin), YYLT, haz. Ahmet Zeki İzgöer, İÜ Sosyal
527 Koca Ragıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik: Osmanlı-İran Diplomatik Münasebetlerinde Mezhep
Tartışmaları, haz. Ahmet Zeki İzgöer, Kitabevi, İstanbul 2003.
528 Koca Ragıb Paşa Divanı, haz. Hüseyin Yorulmaz, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
1988.
529 Koca Râgıb Paşa ve Divân-ı Râgıb, haz. Ömer Demirbağ, YDT, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Van 1999.
530 Koca Râgıp Paşa’nın Farsça Manzumeleri (Metin-Çeviri-Yorum), haz. Faysal Soysal, YYLT, Yü-
züncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2006.
6. Sefînetü’r-Râgıb ve Defînetü’l-metâlib: Çeşitli ilim dallarından bahseden Arapça

bir ansiklopedik eser olup, müellifin el yazısıyla yazdığı müsveddesi kendi kütüphanesin-
dedir (nr. 1489). 1282’de Bulak’ta basılan eser hakkında Lübnan’da bir çalışma yapılmıştır.
Müellifin Tercüme-i Ravzatü’s-Safâ ve Tercüme-i Matla-ı Sa‘deyn adını taşıyan
eserleri ise kayıptır.
22. KADI ÖMER EFENDİ, Tevârih-i Banaluka Diyâr-ı Bosna.531

Bosna’nın Novi şehrinde doğan Ömer Efendi’nin ailesinin adının Çavuşoğ-
lu veya Kadızade olduğu rivayet edilmektedir. 1736-1739 Osmanlı-Avusturya
savaşları sırasında memleketi Bosna’da kadılık yapan yazarın, Hekimoğlu Ali
Paşa’nın maiyetinde birçok muharebe, muhasara ve akınlara iştirak ettiği anla-
şılmaktadır. İlmiye mesleğinde rütbe-i vâlâ-i sitte derecesine yükselen müellif
doğduğu şehirde vefat etmiştir.
Tevârih-i Banaluka Diyâr-ı Bosna: Mayıs 1736-Ağustos 1739 tarihleri arasındaki dört
yıllık zaman zarfında Bosna’da meydana gelen olaylardan bahsetmektedir. Şahit ol-
duğu ve duyduğu olayları gerçeğe sadık kalarak yazan müellif vazifesi gereği resmî
evraktan da yararlanmıştır. Çekici bir üslupla yazdığı eseri ilgili dönem için birinci
el kaynak niteliğindedir. Ağır bir dille kaleme alınmış ve ilk baskısı 1154’te İbrahim
Müteferrika tarafından yapılmış olan eserin 1293’te ikinci, 1299’da ise üçüncü baskısı
yapılmıştır. Bosna Savaşları adıyla sadeleştirilip 1977’de532 yayımlanan eserin bir nüs-
hası Österreichische Nationalbibliothek (nr. 1103)’tedir.533
23. MUSAFFÂ MEHMED, Kıt‘a min Târih-i Sultan Mahmud-ı Evvel.

Hayatı hakkında fazla bilgi sahibi olmadığımız müellif eserinde kendisinin
divanıhümayun kalemi gedikli kâtiplerinden olduğundan söz etmektedir. Yazdık-
larından beğlikçi olduğu, daha sonra ruus kisedarlığı vekilliği ve reisülküttap ve-
killiği yaptığı anlaşılan müellifin ölüm tarihi de bilinmemektedir.
Kıt‘a min Târih-i Sultan Mahmud-ı Evvel: Ordunun İstanbul’dan hareket edip Hisarcık’a
gelişi, yapılan savaş ve 1739 Belgrat Antlaşması’nı konu alan eserde antlaşmanın mad-
deleri, dönemin devlet ricali, yapılan azil ve tayinler ile özellikle Ali Paşa’dan bahsedil-
mektedir. Ahmed Paşa tarafından seraskerlikten alınan Ali Paşa’nın önce Şam eyaletine
oradan da Van eyaletine gönderilmesi ve İran’ın durumu hakkında da bilgi veren eser,
Ali Paşa’nın ölümüyle biter. Müellifin bizzat görüp yazdıklarından meydana gelen eser,
bahsettiği konunun birinci el kaynağı özelliğindedir. Eser, 2005’te yüksek lisans tezi
531 Babinger, OTYE, s. 302-303; A. Cevat Eren, “Ömer Efendi”, İA, IX, 471-472.
532 Ömer Efendi, Bosna Savaşları = Ahvâl-i Gazavat der Diyâr-ı Bosna, haz. Mehmet Açıkgözoğlu,
Ötüken Neşriyat, İstanbul 1977.
533 Österreichische Nationalbibliothek, nr. 1103’te kayıtlı eserin (Kadı Ömer, Tevârih-i Banaluka
Diyâr-ı Bosna) fotokopi ve mikrofilmi İSAM Kütüphanesi (956.0732 KAD.T)’nde bulunmaktadır.
534 Musaffâ Mehemmed Efendi Kıt‘a-min-Târih-i Sultan Mahmud-ı Evvel (Tahlil ve Metin), haz. Me-
lek Çoruhlu, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
24. TALATÎ.535
İsmi bilinmeyen ‘Talatî’ mahlaslı bir asker, kendisinin de iştirak ettiği 1736-
1737 yıllarındaki deniz seferlerini anlatan bir eser kaleme almıştır.
Kırım cephesi ve Ruslarla yapılan deniz muharebelerini anlatan eserin sonunda savaşa
katılan gemiler ve çeşitli savaş sahnelerini gösteren dört resim bulunmaktadır. Eser sa-
deleştirilerek 1935’te neşredilmiştir.536
25. EBÛ SEHL NUMAN EFENDİ, Tedbîrât-ı Pesendîde.

Eğin doğumlu olan müellif ilk eğitimini ailesinden, medrese eğitimini ise önce
Divriği, sonra da Diyarbakır’da aldıktan sonra 1726’da İstanbul’a gelir. Atandığı
Tebriz müftülüğü görevinde 1735’e kadar hizmet eden Numan Efendi, yaşadığı
şirpençe hastalığından dolayı istifa eder. 1737’de Kırım’ın Kefe şehrine ordu kadısı
olarak atanan müellif iki yıla yakın bu görevde bulunduktan sonra İstanbul’a döner.
Belgrat Antlaşması gereği yeniden çizilen hudutları tespit eden komisyonda iki yıla
yakın sınır mollası olarak hizmet eden Numan Efendi, önce Tokat’a molla olarak
gönderilir, ardından 27 Ekim 1742’de ısrarla talep ettiği müderrisliği Keşfî Os-
man Efendi Medresesi’ne atanarak elde eder. Daha sonra sırasıyla Lefkoşe naipliği,
Birgi mahkemesi naipliği; İran’a giden elçilik heyetinde ordu kadılığı, Karahisar-ı
Sahip naipliği, Konya naipliği, Diyarbakır naipliği, Kütahya naipliği, Kasımpaşa
Medresesi müderrisliği ve Manisa kadılığı gibi görevlerde bulunmuştur.
Tedbîrât-ı Pesendîde: Üç makaleden ibaret olan eserin mukaddimesinde yazar kendisin-
den bahsetmektedir. Eserin birinci makalesi Kırım kadılığı esnasındaki olayları, ikinci
makalesi 1739-1741 yılları arasındaki Osmanlı-Avusturya sınırının tespitiyle ilgili ge-
lişmeleri, üçüncü makale ise 1746 yılında İran’a gönderilen sefaret heyetinin görevleri
boyunca yaşadıklarından söz etmektedir.
Bir nüshası Millet Kütüphanesi (Reşid Efendi, nr. 667)’nde ve bir nüshası ise Vi-
yana Millî Kütüphanesi (nr. 1106)’nde bulunan eser, 1999’da neşredilmiştir.537
26. İBRAHİM NAİMEDDİN, Hadîkatü’ş-şühedâ.

Tımışvar ve Belgrat’ta 1681-1744 yılları arasında meydana gelen olaylar ile Hacı Hüseyin
Paşa’nın İranlılardan Musul’u geri almasını konu alan eseri müellif her ne kadar Râşid ta-
rihini esas alarak yazmışsa da, bilhassa Tımışvar hakkında birçok ilavelerde bulunmuştur.
Eserin nüshaları TTK Kütüphanesi (nr. 40) ve DTCF Kütüphanesi (İsmail Saib Efendi,
defter I, nr. 2037) ile Viyana’da (Flügel, II, 297-298, nr. 1113) bulunmaktadır.538
535 Afyoncu, OTAR, 1. baskı, s. 92.
536 1736-1737 Seferine İştirak Eden Bir Türk Denizcisinin Hatıraları: 200 Sene Evvel Yazılmıştır, haz.
Fevzi Kurtoğlu, İstanbul 1935.
537 Ebû Sehl Nu‘mân Efendi, Tedbîrât-ı Pesendîde (Beğenilmiş Tedbirler), haz. Ali İbrahim Savaş,
TTK, Ankara 1999.
538 OM, III, 181; Babinger, OTYE, 305-306; Levend, Gazavatnâmeler, s. 149-151; Markus Köhbach,
“Der osmanische Historiker İbrâhîm Na‘imeddîn aus Temeşvar als quelle osmanischer Literarisc-
27. SIRRÎ, Makāle-i Vâkı‘a-i Muhâsara-i Kars fî Sene 1157.

Divanıhümayun kâtiplerinden Sırrî tarafından yazılan eser, Nadir Şah ile yapılan savaş
ve Şah’ın başarısız olan yetmiş beş günlük Kars kuşatmasını konu almaktadır. Eserin
nüshaları TSMK (Revan, nr. 1437) ve İSK (Esad Efendi, nr. 2417) ile Paris Bibliothèque
Nationale (Suppl. Turc, nr. 1094)’de bulunmaktadır. Bu seferi konu alan bir başka çalış-
ma ise İbn Hacerzade Osman Saf tarafından kaleme alınmıştır.539
28. RUHA VALİSİ HAMALİZADE AHMED PAŞA’NIN VEKĀYİ‘İ.

Osmanlı-İran mücadelesini konu alan bir diğer eser de Ruha Valisi Hamalizade Ahmed
Paşa’nın Vekāyi‘i (1156-1158)’dir. Müellifi belli olmayan eser, Urfa valisi Hamalizade
Ahmed Paşa’nın serasker tayin edilmesinden başlayarak Mart 1743-Haziran 1745 tarih-
leri arasında Paşa ve görevi ile ilgili gelişmeleri konu almaktadır. Eser, 1994’te yüksek
29. ŞİHABÜDDİN AHMED BİN BEDİR EL-BEDİRÎ, Havâdis-i Dımışk

el-Yevmiyye.
Hakkında fazla bilgi bulunmayan el-Bedirî’nin, Dımışk’ın Kubeybat Ma-
hallesi’nde doğduğu, dinî bir muhit içinde büyüdüğü, Sadiyye tarikatına intisap
ettiği, berber olduğu anlaşılmaktadır. Ne zaman doğduğu bilinmeyen müellifin ne
zaman öldüğü de bilinmemektedir.
Havâdis-i Dımışk el-Yevmiyye: 1741-1762 yılları arasında Dımışk’ta meydana gelen yirmi
bir yıllık olayları anlatan günlük mahiyetindeki eserin orijinal nüshası kayıptır. Ancak ese-
rin orijinalini gören Şeyh Mehmed Said el-Kasımî istinsah ettiği eserde birtakım düzen-
lemeler yapar. Bir nüshası Kahire’deki Ahmed Timurtaş Paşa Kütüphanesi ve iki nüshası
ise Dımışk’taki Zahriyye Kütüphanesi’nde bulunan eser 1959’da Kahire’de Ahmed İzzet
Abdülkerim ve 1995’te Hasan Yüksel tarafından Türkçeye çevrilip yayımlanmıştır.541
30. MEHMED AKİF BEY, Târih-i Cülûs-i Sultan Mustafa-i Sâlis.

Eser, Osmanlı Devleti’nin elçi kabulü, düğün ve bayram törenleri gibi merasim kaideleri
ile devlet kademelerindeki tevcihat, azil ve tayinler gibi teşrifata dair hadiseler hakkında
bilgi vermektedir. İçerik olarak kısmen Defter-i Teşrifat ve Teşrifat-ı Kadîme ile benzer-
lik gösteren eser542 E. Afyoncu tarafından yayına hazırlanmaktadır.543
her Überlieferung”, CEIPO, Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi,
VII. Sempozyumu Bildirileri, haz. J. L. Bacque-Rammont, İ. Ortaylı, E. Van Donzel, Ankara 1994,
s. 173-178; Afyoncu, OTAR, s. 90.
539 Levend, Gazavatnâmeler , s. 147; Afyoncu, OTAR, 1. baskı, s. 94.
540 Ruha Valisi Hamalizade Ahmed Paşa’nın Vekāyi‘i (1156-1158), haz. Mehmed Günay, MÜ Türki-
yat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1994; Afyoncu, OTAR, s. 91.
541 Berber Bedirî’nin Günlüğü 1741-1762: Osmanlı Taşra Hayatına İlişkin Olaylar, çev. Hasan Yük-
sel, Akçağ Yayınları, Ankara 1995.
542 Osmanlılar’da Cülus ve Buna Dair Bir Kaynak Eser, haz. Üzeyir Yıldırım, Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007, s. 2.
31. MUSTAFA KESBÎ, İbretnümâ-yı Devlet.544

Muhtemelen Tırnovili’de doğan Mustafa Kesbî’nin doğum tarihi belli değildir.
Divan şairi ve müverrih olan müellif, divanıhümayun kâtipliği yapmıştır. 1768’de
mektub-i defteri kaleminde memurluk yapmış, 1769’da Hotin kalesinin vaziyetini
rapor etmekle görevlendirilmiştir. Müfettişlik ve 1794’te Halep’te gümrük müba-
şiri gibi görevleri yerine getiren müellifin ne zaman vefat ettiği bilinmemektedir.
Eserleri:
1. İbretnümâ-yı Devlet: Asıl konusu 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşları olmakla birlikte
eser aynı zamanda Kırım Hanlığı ve 1739 Antlaşması’nın metni ile çeşitli konular hak-
kında bilgi vermektedir. Resmî kroniklerde bulunmayan bilgi ve belgeleri ihtiva etme-
si sebebiyle orijinal bir eser olan İbretnümâ-yı Devlet’ten, sonraki tarihçilerden Ahmed
Cevdet Paşa istifade etmiştir. Fazla ağır olmayan bir dille yazılmış olan eserde, az da olsa
konu sonlarına serpiştirilmiş kıtalara rastlanılmaktadır. İki nüshası bulunan eserin bir nüs-
hası Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 484) ve bir nüshası ise İÜK (TY, nr.
5943)’te bulunmaktadır. 1996’da doktora tezi olarak hazırlanan eser 2002’de basılmıştır.545
2. Divançe-i Kesbî: Şiirleri güzel olmakla birlikte Kesbî, şairliği ön plana çıka-
rılmamış kişilerdendir. Eserini muhtemelen İbretnümâ-yı Devlet ile aynı yıllarda yaz-
mıştır. Eserin bilinen tek nüshası İÜK’de Kesbî Divanı adıyla (nr. 838) kayıtlıdır. Adı-
na rağmen eser bir divandan ziyade divançe özelliği taşımaktadır. 53 yapraktan oluşan
divançe 124 gazel, 1 tahmis ve 2 kıtadan meydana gelmektedir. Eserde Türkçe kelime
kullanımına özen gösterilmiş ve halk söyleyişine yakın bir dille yazılmıştır. Klasik ede-
biyatın önemli sayılabilecek naif ve güzel şiirlerini ihtiva eden divançe, 2000’de yüksek
32. ŞEMDANÎZADE SÜLEYMAN EFENDİ (ö. 1779), Mür’i’t-tevârih.547

1740 yılında İstanbul’un Fındıklı semtinde doğduğundan Fındıklılı unva-
nıyla da anılan Süleyman Efendi’nin babası dönemin nüfuzlu kişilerinden biri
olan Şamdancı Mustafa Ağa’dır. İyi bir tahsil gören Mehmed Efendi ilmiye mes-
leğine girerek sırasıyla 1760’ta Beypazarı kadılığı, 1761’de İstanbul Balkapa-
nı naipliği, 1763’te Pravişte naipliği, 1765’te İsmail naipliği, 1768’de Ankara
naipliği, 1769’da Hezargrad naipliği, 1771’de Tokat naipliği, 1776’da Mısır’da
Feyyum kadılığı ve nihayet İstanbul mahkemesi askerî kâtipliğine atanır. Bu gö-
revindeyken 1779’da vefat eden Süleyman Efendi Eyüp’te Feshane karşısındaki
Sadi Balçık Dergâhı haziresine defnedilir.
545 Mustafa Kesbî İbretnüma-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Ahmet Öğreten, YDT, İÜ Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1996; Kesbî Mustafa Efendi, İbretnümâ-yı Devlet: (Tahlil ve Ten-
kitli Metin), haz. Ahmet Öğreten, TTK, Ankara 2002.
546 Divançe-i Kesbî Transkripsiyonlu Metin Sözlük-İndeks, haz. Zehra Karakaş, YYLT, Dumlupınar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2000.
547 DİA, “Şem‘dânîzâde Süleyman Efendi”, DİA, XXXVIII, 501-503.
Eserleri:
1. Mür’i’t-tevârih: Kâtip Çelebi’nin Takvimü’t-tevârih’ini esas alarak eserini hazırlayan
Şemdanîzade Süleyman Efendi, bu eseri genişleterek 1777 yılı sonuna kadar getirmiştir.
Yaratılıştan 1655’e kadar gelen Takvimü’t-tevârih’e önce 1733’ten 1774’e kadar olan
olayları, daha sonra I. Abdülhamid devri olaylarını ilave etmiştir. 14 Aralık 1777’deki
olaylarla sona eren eserin son kısmına padişah, sadrazam ve şeyhülislam cetvelleri de
eklenmiştir. Eserin özellikle son elli yıllık dönemi, müellifinin gözlemlediği olayları
içerdiği için önemlidir. Resmî bir sıfatla değil, özel olarak eserini kaleme aldığından
müellif, vakanivüslerin eserlerinde yer vermediği birçok ayrıntıya yer vermiştir.
Mür’i’t-tevârih’in başlangıçtan Kanuni Sultan Süleyman’a kadar olan dönemi
1338’de548, 1730-1777 tarihleri arasındaki dönemi içeren kısmı Münir Aktepe tarafın-
dan yayımlanmış;549 Kanuni döneminden 1730’a kadar gelen kısmı da (Beyazıt Devlet
Kütüphanesi, nr. 5144; TSMK, Hazine, nr. 1338; Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Efendi,
Tarih, nr. 131, 552/1’de kayıtlı nüshalara dayanarak) 2009’da yüksek lisans tezi olarak
2. Fihrist-i Behcet-i Fetevâ: Behcet-i Fetevâ’nın fihristi ve bazı fasıllarının düzel-
tilmiş hâli olan Fihrist-i Behcet-i Fetevâ (İSK, Kasidecizade Süleyman Sırrı, nr. 267),
3. Kanunnâme: Yedi bab üzerine telif ettiği Kanunnâme (İSK, Murad Molla, nr.
1187),
4. Kavâmilü’t-ta‘bîr: Kızlar Ağası tekkesi şeyhi Abdurrahman Efendi’nin yorum-
ladığı rüyaları konu alan Kavâmilü’t-ta‘bîr adlı eserleri de bulunmaktadır.
33. AHMED RESMÎ EFENDİ (ö. 1783), Hülâsatü’l-i‘tibâr.551

1700’de Girit’te doğan müellif, eğitimini tamamladıktan sonra girdiği dev-
let hizmetinde sırasıyla Bursa mukataası, Selânik, İstanbul ve Gelibolu barutha-
neleri nezaretleri, küçük evkaf muhasebeciliği, Avusturya elçiliği (1757-1758),
maliye tezkireciliği, Anadolu muhasebecisi, Berlin elçiliği (1763), sadaret mek-
tupçuluğu (1764), çavuşbaşılık, matbah eminliği, tersane eminliği, ruznamçeçi-
lik, sadrazam kethüdalığı (1769) görevlerinde bulundu. 1771’de sadaret kethü-
dalığı görevi esnasında nişancılık payesiyle başmurahhas tayin edildiği Küçük
Kaynarca Antlaşması’ndan sonra bu görevinden azledilen Ahmed Resmî daha
sonra matbah emaneti, şıkk-ı sâni defterdarlığı, cizye muhasebeciliği, ruznam-
çecilik, süvari mukabeleciliği gibi hizmetleri yerine getirdi. 31 Ağustos 1783’te
vefat eden müellif Üsküdar’da Karacaahmet mezarlığına defnedilir.
548 Fındıklılı Şemdanizade Süleyman Efendi, Mür’i’t-tevârih, Maarif Nezareti, İstanbul 1338.
549 Fındıklılı Şemdanizade Süleyman Efendi, Mür’i’t-tevârih, haz. M. Münir Aktepe, İÜ Edebiyat
Fakültesi, İstanbul (I: 1976, II/A: 1978, II/B: 1980, III: 1981).
550 Fındıklılı Süleyman Efendi’nin Mür’i’t-Tevârih Adlı Eserinin (180b-345a) Tahlil ve Tenkidi Metni,
haz. Mustafa Öksüz, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul 2009.
551 Babinger, OTYE, s. 337-340; Bekir Kütükoğlu, “Ahmed Resmî”, DİA, II, 121-122; Bayrak, OTY,
s. 24-25.
Eserleri:
1. Hülâsatü’l-i‘tibâr: 1781’de kaleme aldığı bu eserinde müellif, katıldığı 1768-1774
Osmanlı-Rus savaşları hakkındaki görüş, eleştiri ve izlenimlerini dile getirmiştir. Yazıl-
dıktan sonra 1282, 1286 ve 1307’de üç kez basılan eser, 1813 yılında H. F. von Diez ta-
rafından Almancaya çevrilmiştir. Yine Virginia H. Aksan tarafından An Ottoman states-
man in war and peace Ahmed Resmi Efendi, 1700-1783 adıyla yayımlanan eser 1997’de
Özden Arıkan tarafından Türkçeye çevrilerek yayımlanmıştır.552
2. Halîkatü’r-rü’esâ: Koca Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi’den Ragıp Paşa’ya
kadar gelen reisülküttapların hâl tercümelerini ihtiva eden eser, Sefînetü’r-rü’esâ adıyla
da bilinmektedir. Müellifin daha sonra 1764 yılına kadar eklemeler yaptığı eseri, Süley-
man Faik Efendi’nin, reisülküttap Mehmed Sadık Efendi’ye (1812-1824) kadar gelen
zeyliyle 1269’da yanlışlıkla Halifetü’r-rü’esâ adıyla basılır.
3. Hamîletü’l-küberâ: Darüssaade ağalarının biyografilerini ihtiva eden bir eserdir.
Müellif başlangıçta memleketi Girit’in fethine vesile olan kızlar Ağası Sünbül Ağa’ya dair
bir eser yazmak ister. Zira yazar kızlar ağasının korsanlarca şehit edilmesi sonrası Girit’in
fethine karar verildiğinden dolayı adı geçen kişiye hayranlık duymaktaydı. Ancak kız-
lar ağasının hayatı hakkında yeterince eser yazıldığından yazar bu fikrinden vazgeçerek,
kendisinin halef ve seleflerini konu alan bu eserini yazar. Birçok nüshası bulunan eser,
1997’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanırken,553 2000’de ise kitap olarak yayımlanır.554
4. Viyana Sefaretnâmesi: 1757’de III. Mustafa’nın cülusunu bildirmek için gittiği
Viyana dönüşünde kaleme aldığı elçilik raporudur. Diğer bütün klasik sefaretnâmelerle
aynı tarzda yazılan eser Avusturya’nın siyasi, ekonomik ve askerî durumunu, coğrafya-
sını, halkının yaşayışını ve bu hususlara dair müellifin görüşlerini içermektedir.
5. Prusya Sefaretnâmesi: Prusya devletinin coğrafyası, şehirleri, ekonomisi, yö-
netimi, askerî teşkilatı, âdetleri gibi konular hakkında bilgi veren eser müellifin 1763’te
elçi olarak gönderildiği Berlin’den döndükten sonra kaleme aldığı elçilik raporudur.
Vekayinâmeler konulan ve müstakil olarak da basılan bu eser, Almanca ve Lehçeye
tercüme edilmiştir.
Müellifin her iki sefaretnâmesi 1999’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.555
6. Layiha: 1769’da Sadrazam Halil Paşa’ya sunulan eser, müellifin bizzat katıldığı
1768-1774 Osmanlı-Rus savaşları ile ilgili olup tam adı “Ordunun İnzibât ve Malzeme-
sine Dâ’ir Lâyiha”dır. Oğlu tarafından temize çekildiği anlaşılan bu eser, müellifin sefer
sırasında tespit ettiği aksaklıklara dairdir.
7. Takrir: 1768-1774 savaşları sırasında Ruslar’ın işgal ettiği yerlerden bir daha
asla çıkarılamayacağı vehmine kapılan Muhsinzade Mehmed Paşa’yı, bu ümitsiz dü-
şünceden kurtarmak için kaleme alınan eser, aynı zamanda sınır muhafazasının önemini
devlet adamlarına kavratmayı da hedeflemiştir.
552 Ahmed Resmi Efendi: 1700-1783, Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı, çev. Özden Arı-
kan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1997.
553 Ahmed Resmi Efendi ve Hamiletü’l-küberası, haz. Zeynep Aycibin, YYLT, Mimar Sinan Üniversi-
tesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1997.
554 Ahmed Resmi Efendi, Hamiletü’l-küberâ, haz. Ahmet Nezihi Turan, Kitabevi, İstanbul 2000.
555 Safinaz Birbenli, Ahmed Resmi Efendi ve Sefaretnâmeleri, YYLT, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, Ankara 1999.
8. Eflak Coğrafyası: 1760’ta telif edilen eser, Osmanlı tarihinde Eflak hakkında
yazılmış ilk müstakil eser olma özelliğini taşımaktadır. Eserin Türkiye’deki tek nüshası
TSMK (Hazine, nr. 445)’de olup 58 yapraktan ibarettir.
9. Coğrafya-i Cedîd: Müellifin Prusya dönüşünde telif ettiği eser, coğrafya ala-
nında en ciddi eserlerden biridir.
10. Vefeyât Zeyli: Alaybeyizade Mehmed Emin Efendi’nin 1666’da telif ettiği
Vefeyât adlı eserine 1778’e kadar gelen zeyl yapılmış biyografi türü bir eserdir.
11. el-İstinâs fî ahvâli’l-efrâs: Sadrazam Bahir Mustafa Paşa’nın ata olan sevgisi ve
hasahurdaki atların meraya çıkarılma vaktinin gelmesi üzerine yazılan eser 1754’te telif
edilmiştir. Tamamı 12 yaprak olan eser atlara verilen Arapça isimlere; atlarla ilgili Arapça,
Farsça ve Türkçe darbımeseller, beyitler ve atlarla ilgili diğer bilgilere yer verilmiştir.
34. MEHMED NECATİ EFENDİ, Târih-i Kırım.

Ne zaman ve nerede doğduğu bilinmeyen Mehmed Necati Efendi hakkında
kaynaklar yeterli bilgi vermemektedir. Eserindeki kısıtlı bilgilerden kendisinin
1768-1774 Osmanlı-Rus harbine Kırım cephesi serdarı İbrahim Paşa’nın defter
emini vekili olarak katıldığı, 9 Temmuz 1771’de Ruslara esir düştüğü, İbrahim
Paşa ile birlikte Petersburg’da üç yıl kadar esaret hayatı yaşadığı, Küçük Kaynar-
ca Antlaşması’nın imzalanması üzerine de İstanbul’a döndüğü ve Defterhane-i
Âmire’de görev aldığı anlaşılmaktadır.
Târih-i Kırım: İki kısımdan oluşan eserin birinci kısmı 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşı-
nın Kırım cephesinde meydana gelen olayları; ikinci kısmı ise Ruslara esir düşen serdar
Silahtar İbrahim Paşa ile müellifin esaret yıllarını konu almaktadır. Sade bir dille yazılan
eser yer yer ayet, hadis, hikâye ve manzum parçalarla süslenmiştir. Dört nüshası bulu-
nan eserin bir nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 2278), bir nüshası Arkeoloji Müzesi (nr.
372), bir nüshası İÜ (TY, nr. 3880) ve bir nüshası ise Millet (Ali Emiri Kitapları, tarih
kısmı, nr. 831) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Eser, 1990’da yüksek lisans tezi olarak
35. SÜLEYMAN PENAH EFENDİ (ö. 1785), Penah Efendi Mecmuası.

Trapoliçeli İsmail Efendi’nin oğlu olan müellif 1740’ta İstanbul’da doğdu.
Eğitimini tamamladıktan sonra sırasıyla divan, kethüda ve sipahi kâtiplikleri;
tezkire, muhasebe ve mukabelecilik; şehir ve matbah eminliklerinde bulunan
müellifin şairlik yönü de vardır. 1785’te İstanbul’da vebadan vefat eden müellif
Mahmud Paşa Türbesi’ne defnedilir.
Penah Efendi Mecmuası: Mora ihtilali tarihçesi özelliği taşıyan eser, 1769’da çıkan
Mora isyanı, isyanın hangi şartlar altında çıktığını, mahallî idarecilerin içinde buluduğu
556 Necati Efendi, Târih-i Kırım (Rusya Sefaretnâmesi), YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstan-
bul 1990. Yine bk. Faik Reşat Unat, “Kırım Tarihi veya Necati Efendi’nin Rusya Sefaretnâmesi”,
Tarih Vesikaları, III/13-15 (1944-1949).
zaaf ve gaflet, onlarla merkezî idare arasındaki iletişimsizlik gibi konuları ele almak-
tadır. Mora hakkında genel bilgi içeren ve müellifinin Moralı olması sebebiyle önem
taşıyan bu eserin bir nüshası Türk Tarih Vesikaları dergisinde parça parça neşredilmiş557
ve bir nüshası da mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır.558
36. MAHMUD SABİT, Târih-i Silistre.

1768-1774 Osmanlı-Rus harbini konu alan bir diğer müellif Mahmud Sabit’tir.
Târih-i Silistre: Müellif bu eserinde ağırlıklı olarak harbin Silistre civarında gerçek-
leşen olaylarını anlatmaktadır. Müellif yine zaman zaman harbin diğer cephelerindeki
gelişmeler hakkında da bilgi vermektedir. Üç nüshası bulunan eserin bir nüshası İSK
(Reşid Efendi, nr. 625)’de, bir nüshası Österreichische National Bibliothek (nr. 1121,
1122) ve bir nüshası da Paris Bibliothèque Nationale (Suppl. Turc, nr. 1141)’de bu-
lunmaktadır.559
37. PİR MEHMED EFENDİ, Bender Muhasarası ve İstilası.

Başmuhasebe kalemi halifelerinden olan Pir Mehmed Efendi, eserine konu
olan olayları bizzat yaşamıştır.
Bender Muhasarası ve İstilası: Eserde, 1770’te Bender kalesinin Ruslar tarafından iş-
gali, kalenin Ruslar tarafından kuşatılma süreci, kalenin teslim edilmesi ve müellifin
yaşadığı esaretten söz edilmektedir. Bir nüshası TTK (nr. 1208)’de bulunan eser Uğur
Demir tarafından neşre hazırlanmaktadır.560
38. HASAN BİN YUSUF AHISKAVÎ, Târihçe-i Cezayir (Tezhîbü’t-tevârih).

Aslen Ahıskalı olan müellifin ne zaman doğduğu, nasıl bir eğitim aldığı bi-
linmemektedir. Bir süre Tunus kalesi mutasarrıfı Mehmed Bey’in hizmetinde bu-
lunan müellif daha sonra Cezayir’e giderek burada çeşitli görevlerde bulunmuş-
tur. İspanya donanmasının Cezayir’e 1775’te gerçekleştirdikleri saldırıyı başarı-
sızlığa uğratan Gazi Mehmed Paşa tarafından zafer haberini padişaha bildirmekle
görevlendirilmiştir.
Tarihçe-i Cezayir: Cezayir Beylerbeyi Gazi Mehmed Bey’in isteği üzerine
yazılan ve kısaca Cezayir’in tarihinden bahseden eser daha çok İspanyolların Cezayir’e
saldırılarına yer vermiştir. Eser, 2006’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanmaktadır.561
557 Aziz Berker, “Mora İhtilali ve Tarihçesi veya Penah Efendi Mecmuası”, Tarih Vesikaları, II/7-12
(1943).
558 Ömer Karayumak, Mora İhtilali Tarihçesi, mezuniyet tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1979.
561 Tarihçe-yi Cezâyir, haz. Savaş Özdemir, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
2006. Mustafa Şemsî tarafından kaleme alınmış olan Nâme adlı eser de aynı olaydan bahsetmek-
tedir (Eserin bir nüshası Wien, Österreichische National Bibliothek, nr. 1116’da kayıtlıdır).
39. ÇAKERÎ İSMAİL EFENDİ ES-SEYYİD MEHMED TAHİR İBN-İ

ES-SEYYİD OSMAN, Gazavât-ı Cezayirli Gazi Hasan Paşa.
Çakerî İsmail Efendi aslen Yemenli’dir. Rus kuşatmasına karşı Hasan Paşa’nın
Limni’yi Ruslara karşı koruduğu sırada adada bulunan İsmail Efendi, şair, edip, ada
ve kale halkı tarafından saygı gösterilen biriydi. Uzun yıllar burada yaşadığı anlaşı-
lan İsmail Efendi eserini bizzat şahit olduğu olaylara dayanarak yazmıştır.
Eserin diğer müellifi olan Mehmed Tahir hakkında bilgi bulunmamaktadır.
Yalnız kendisinin Gazi Hasan Paşa ile birlikte sefere çıktığı ve onun isteği üzeri-
ne eserini kaleme aldığı bilinmektedir.
Gazavât-ı Cezayirli Gazi Hasan Paşa: İlk bölümünde Rusların 1770’te işgal ettiği ada-
nın Hasan Paşa tarafından kurtarılışı, ikinci bölümü Paşa’nın 1775’te Suriye’de isyan
etmiş olan Zahir Ömer’i Akka’da kuşatması ve kaleyi alması; son bölümde ise 1775’te
Mora’daki asi Arnavutların buradan çıkarılışı konu alınmaktadır. Eserin Mehmed Tahir
tarafından yazılan kısmı, Çakerî tarafından yazılan kısmına nazaran daha ayrıntılı ve
derli topludur. Yurt içi ve dışında birkaç nüshası bulunan eser 2000’de doktora tezi ola-
rak hazırlanmıştır.562
Bu eserler dışında 1768-1774 Osmanlı-Rus harbini konu alan birkaç eser daha
bulunmaktadır. Bunların başlıcaları İbrahim b. Süleyman Nihalî’nin Mir’atü’d-Devlet’i,
maliye kâtiplerinden Zekeriyyazade Mehmed Said’in 1768-1771 yılları olaylarını konu
alan Vekāyi-i Zekeriyazade’si, Azizzade Hüseyin Ramiz’in Zübdetü’l-vakı‘ât’ıdır.563
40. CİZYEDARZADE AHMED BAHAEDDİN, Gazavât-ı Yusuf Paşa.

Müellifi belli olmayan bu eser, Sadrazam Yusuf Paşa’nın 1788’deki Avusturya seferini konu
almaktadır. Yaklaşık olarak sekiz buçuk aylık hadiseleri anlatan bu eser ile Enverî’nin üçün-
cü cildi benzerlik göstermektedir. Kimi yerleri aynı, kimi yerleri daha kısa, kimi yerleri ise
ilaveli olan bu eserin Enverî’nin eserindeki Yusuf Paşa ile ilgili kısımların derlemesinden
oluşmaktadır. İÜK (TY, nr. 9644 ve 3254)’te iki nüshası bulunan eser, 2005’te yüksek lisans
41. TAYLESANİZADE HAFIZ ABDULLAH EFENDİ, Tarih.

Ne zaman ve nerede doğduğu bilinmeyen müellifin tahsilini nerede tamamla-
dığı da bilinmemektedir. Kendisinin göreviyle ilgili ilk bilgi Balçık kadılığına tayin
olduğuna dairdir. Sırasıyla Şeyh Necib Medresesi müderrisliği, Tepedelen kazası mu-
vakkatlığı, Gölhisar kazası muvakkatlığı, birkaç yıl sonrada aynı kazanın kadılığı,
Hurpişte kadılığı, şeyhülislam imamlığı, Prizren ve Suva-Reka muvakkatlığı, tekrar
asaleten Balçık kadılığı görevlerinde bulunmuştur. Uzun süre Üsküdar’da ikamet et-
tiği anlaşılan müellifin 1789’a yakın bir tarihte vefat etmiş olması muhtemeldir.
562 Gazavât-ı Cezayirli Gazi Hasan Paşa, haz. Tevfik Temelkuran, YDT, İsstanbul Üniversitesi Sos-
564 Yusuf Paşa’nın Sefer-nâmesi (Transkripsiyon ve Değerlendirme), haz. Ahmet Üstüner, YYLT, Sel-
çuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2005.
Tarih: Bir nüshası İSK (Esad Efendi, nr. 2158)’de bulunan eser, 1784-1789 yılları arasında
meydana gelen olayları ihtiva etmektedir. Müellifinin önemli bir görevde bulunmamasın-
dan dolayı eseri daha çok sosyal olayları içermektedir. Saray çevresinde cereyan eden siyasi
olayları ise daha çok duyduklarına dayanarak yazmıştır.565 Eser, 2003’te neşredilmiştir.566
42. İSMAİL BİN HÜSEYİN, Vuku‘ât-ı Tertîb-i Şâhâne-i Devlet-i Osmâ-

niyye-i Aliyye.
1752’de İstanbul’da doğdu. Babasının ölümünden sonra on altı yaşında iken
(1766) Yeniçeri Ocağı’na civelek olarak kaydolup müezzinlik yapmaya başlar.
1768’de karakullukçuluğa terfi eden müellif, sesinin güzelliği sayesinde önce
saray-ı atik baltacılığına, sonra da has kilere terfi etti (1780). Bir müddet sonra
da çuhadar oldu.
Vuku‘ât-ı Tertîb-i Şâhâne-i Devlet-i Osmâniyye-i Aliyye: Edebî açıdan kıymetli bir eser ol-
mamakla birlikte tek nüsha olması, müellifin şahit olduğu ya da yaşadığı olaylarla tören ve
şenliklerden bahsetmesi, devrin teşrifat ve teşkilatı hususunda bilgi vermesi sebebiyle önemli
bir eserdir. 1789-1798 yılları arasındaki olayları konu alan ve tek nüshası Millet Kütüphanesi
(Ali Emiri, Tarih kısmı, nr. 625)’nde bulunan eser, 2003’te M. Hüdaî Şentürk tarafından
neşredilmiştir.567
565 Feridun Emecen, “Tarih-i Lebiba’ya Dair”, Tarih Dergisi, sayı 33 (1980-1981), 237-254.
566 Taylesanizâde Hafız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789), I-II, haz.
Feridun Emecen, İstanbul 2003.
567 İsmâ‘îl b. Hüseyin eş-Şehrî, “Vukū‘ât-nâme: Vukū‘ât-ı Tertîb-i Şâhâne-i Devlet-i Aliyye”, Belge-
ler (Türk Tarih Belgeler Dergisi), XXIV/28 (2003), 1-40.
V. BÖLÜM

- Tarihçilikte Ahmed Cevdet Paşa Asrı -
19. yüzyıl Osmanlı tarihçiliği, bir önceki yüzyılın devamı olarak hem resmî
devlet tarihçiliği hem de gayriresmî tarihçilik şeklinde iki koldan gelişmesini sür-
dürmüştür. Resmî tarihçiliğin temsilcileri devletin tayin ettiği vakanüvisler iken,
gayriresmî tarihçiliğin temsilcileri ise esas işi tarih yazmak olmayan çeşitli sta-
tüdeki kişilerdir.
Resmî tarih yazımını üstlenmiş olan vakanüvislik kurumu, II. Mahmud’un
çok önemsemesine rağmen bu yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren gittikçe gözden
düşmüştür. Nitekim vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi’nin, vakanüvislik kurumunu
“ne arayanın ne soranın olduğunu” ifade etmesi bu itibar kaybının açık bir gös-
tergesidir. Bunun en önemli sebebi devletin resmî yayın organı olan Takvim-i
Vekayi’nin yayın hayatına başlamış olmasıdır (1831). Zira gazetenin başyazarının
da belirttiği gibi gazetenin esas amacı dünyada ve memlekette meydana gelen
siyasi, iktisadi, sosyal, bilimsel ve teknik alanlardaki gelişmeleri günü gününe
yayımlamaktı.568 Gazetenin bu neşir amacı, görevi, olayları günü gününe kaydet-
mek olan vakanüvisleri gözden düşürmesi çok tabii idi.
Tanzimat hareketiyle Osmanlı müesseselerinde başlayan modernleşme ha-
reketlerinin, tarih anlayışında da bir değişme meydana getirdiği söylenebilir. Ge-
rek hukuk önünde eşit haklara sahip bir Osmanlı milleti oluşturma çabası gerekse
medrese dışında yeni eğitim kurumlarının ortaya çıkması, tarih yazımında dinî
unsurların yanı sıra hanedan unsuruna da yer verilmesine zemin hazırlamıştır.
Ancak padişahın aynı zamanda halife olduğu gerçeği, hanedan tarih anlayışının
dinî tarih anlayışının gölgesinde kalması sonucunu doğurmuştur.569
19. yüzyıl, Osmanlı tarih yazıcılığında bilimsel ve tarihî bir dönüşümün
başladığı bir yüzyıl olmuştur. Bu dönüşümü, tarih yazımında benimsenen usulde
gözlemlemek mümkündür. Zira vekayinâme ve rivayetlerin yanı sıra, devletin
resmî vesikaları ve yabancı dildeki tarihlerden de istifade edilmeye başlanmış-
tır. Tarihi mukayese ve dış dünya ile bağlantısını kurarak yazma geleneği 1853-
1854’te Hayrullah Efendi ile başlatılabilir. Nitekim onun yabancı dildeki kay-
naklardan geniş ölçüde yararlanarak hazırladığı tarihi Hammer’in de takdirini
568 Mustafa Oral, Türkiye’de Romantik Tarihçilik, Asil Yayım Dağıtım, Ankara 2006, s. 67.
569 Enver Ziya Karal, “Tanzimat’tan Bugüne Kadar Tarihçiliğimiz”, Felsefe Kurumu Seminerleri,
III. Türkiye’de Tarih Eğitimi, Hacettepe Üniversitesi, 13-15 Kasım 1975, TTK Basımevi, Ankara
1977, s. 255.
kazanmıştır. 19. yüzyıldaki asıl önemli tarih eserini, bu asırdaki Osmanlı tarih-
çiliğine damgasını vuran, Fransızca dışında diğer Avrupa dillerini bilmeyen ve
klasik medrese kökenli olan Ahmed Cevdet Paşa yazmıştır. Tarihe, yeni bir bakış
açısı ve sosyolojik yaklaşım getiren Cevdet Paşa,570 büyük bir titizlikle gözden
geçirdiği belge, vekayinâme, tercüme kitap, hatırat gibi eserlerden istifade ettiği
gibi Fransızca belge ve kaynaklardan da büyük ölçüde faydalanmıştır.571 Dahası
kendisi eski bir vakanüvis olduğu hâlde tarih yazıcılarının ağdalı dilini terk edip,
sade ve anlaşılır bir dil kullanmıştır.572
19. yüzyılın dikkat çeken bir diğer tarihçisi ise yabancı dil bilmeyen ve sa-
dece Türkçe tarih kaynaklarını kullanarak modern bir tarih yazan Mustafa Nuri
Paşa’dır. Netâyicü’l-vukuât adlı eserinde o, ilginç tahlilleri ve Avrupa-Osmanlı
ilişkilerini ustalıkla ele alışı ile dikkat çekmektedir. Ahmed Vefik Paşa, önemli bir
devlet adamı olmasının yanı sıra aynı zamanda 19. yüzyıl Osmanlı tarihçiliğinde
pedagojik bakımından devrim yapan bir tarihçidir. Onun kaleme aldığı Fezleke-i
Târih-i Osmânî sayesinde genç kuşak dünya, Avrupa ve Osmanlı öncesinden 19.
yüzyıl ortalarına kadar olan tarihi bu Paşa’nın özgün mantığıyla ve aşıladığı me-
rakla tanımayı öğrenmişlerdi.
Yurt içinde olduğu gibi yurt dışında da Hammer ve Zinkeisen gibi ünlü ta-
rihçiler tarafından Osmanlı tarihçiliği ile ilgili önemli eserler telif edilmiştir.
Tanzimat dönemi, bilimsel tarih araştırma ve dallarının doğduğu bir çağ ol-
makla birlikte ciddi bir kurumsallaşmanın olmayışı, devamlılık gösteren kadrolar
ve gerekli çalışma atmosferinin bulunmayışından dolayı tarih yazıcılığında sağ-
lıklı ve sürekli bir gelişme yaşanmamıştır. Yine Osmanlı klasik tarih yazıcılığı,
19. yüzyılda Avrupa’da tarih yazıcılığı alanında görüldüğü gibi arkeoloji, edebi-
yat ve folklor gibi tarihle sıkı bağları olan yan dalların verilerinden faydalanıp
değişim yaşama hususunda da geç kalmıştır. Bunda nümismatik, arkeoloji, epig-
rafi gibi bilimsel tarihçiliğin dallarındaki araştırmaların ancak 19. yüzyılın ikinci
yarısında (Abdüllatif Subhi Paşa’nın, İsmail Galip ve Ahmed Tevhid) yapılmış
olması da etkili olmuştur.
Bilimsel tarih alanında kurumsallaşma ancak sonraki yüzyılın başında,
yani II. Meşrutiyet döneminde gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu dönemde
Darülfünun’daki tarih şubesi dışında, vilayetlerde bile şubelerinin açılması dü-
şünülen Târih-i Osmânî Encümeni tarihçilik hususunda önemli çalışmalara imza
570 İlber Ortaylı, Tarih Yazıcılık Üzerine, Cedit Yayıncılık, Ankara 2009, s. 86-87.
571 Mükrimin Halil Yinanç, “Tanzimat’tan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, (Tanzimat’ın 100.
yıl dönümü münasebetiyle neşredilen kitaptan alınmış ayrı baskı), Maarif Matbaası, İstanbul
1940, s. 4; Nejat Göyünç, “Tarihçiliğimizin Dünü ve Bugünü”, Felsefe Kurumu Seminerleri, III.
Türkiye’de Tarih Eğitimi, Hacettepe Üniversitesi 13-15 Kasım 1975, TTK Basımevi, Ankara 1977,
s. 243; Mustafa Oral, Türkiye’de Romantik Tarihçilik, s. 67.
572 Ortaylı, Tarih Yazıcılık Üzerine, s. 90.
atmıştır. Encümen’in tarih kaynaklarını yayımlamaya yönelik süreli yayını da,

hâlen önemini koruyan bir koleksiyondur.573
Bilimsel tarihçiliğin kurumsallaşması hususunda en önemli adımın II.
Meşrutiyet döneminde atıldığını Mükrimin Halil Yınanç da teyit etmektedir. O,
“Tanzimat’tan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik” başlıklı makalesinde “Bizde,
bütün sosyal ve kültürel ilimlerde olduğu gibi tarihe dair bilimsel eserlerin telif ve
tercümesi çalışmaları hürriyetin ilanından yani 1908’den sonra başlamıştır.”574
ifadesine yer vermiştir. Aynı şekilde Mizancı Mehmed Murad, 1909’da yayımla-
nan eserinde, Osmanlı tarihinin yazılmadığını ve o zamana kadar yazılmış tarih-
lerin “vukuat cetvellerinden ibaret” olduğunu ileri sürmüştür.575
19. yüzyılda bilimsel tarihçilik alanında birtakım gelişmeler yaşanırken di-
ğer taraftan da, özellikle yüzyılın ikinci yarısında, yaşanan siyasi gelişmelere pa-
ralel olarak ulusal tarihçilikte de bazı eserler telif edilmiştir. Bu dönemde farklı
din ve ırktaki çeşitli tebaayı Osmanlıcılık çatısı altında bir arada toplama projesi
olan I. Meşrutiyet idaresinin amacına ulaşamaması ve Hıristiyan halk arasında
milliyetçilik fikirlerinin gelişmesi nedeniyle Türk aydınları arasında millî tarih
doğrultusunda bir eğilim başlamıştır. Bu amaca matuf olarak Türk dili, Türk ede-
biyatı ve Türk tarihi konularında yapılmış çalışmalar tercüme edildiği gibi bazı
telif eserler de meydana getirilmeye başlanmıştır.576 Mesela bunlardan biri Polon-
ya asıllı mülteci Mustafa Celaleddin Paşa (Borzecsky, Nazım Hikmet’in dedesi)
1869’da Fransa’da yayımlanan Les Turcs Anciens et Moderns adlı eser, Türklerin
Avrupaî ırklardan biri olduğunu, onların İslamiyet öncesinden beri dünya tarihi-
ne yaptıkları önemli katkılarını konu almaktaydı. Laik Avrupa ulusçuluğunun,
Türkçeye tercümesi şeklinde yorumlanabilecek bu eserden sonra Süleyman Paşa
tarafından kaleme alınan ve üslubunun güzelliğiyle ellerden düşmeyen Târih-i
Âlem’de yeni tip bir Türk ulusçuluğu işlenmiştir. Her iki eserin tarihçilikteki ulus-
çu düşüncedeki öncülükleri dışında, tarih bilgisi ve yöntem yönünden bir katkıla-
rı olduğunu ileri sürmek güçtür.577
II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte ön plana çıkan Osmanlıcılık akımının ve
Osmanlı tarihini çağdaş bilimsel kriterlere uygun biçimde yazma düşüncesinin
etkisiyle “Târih-i Osmânî Encümeni” (TOE) kurulmuştur. Encümenin kuruluşu,
Padişah Mehmed Reşad’ın saltanatı ve Hüseyin Hilmi Paşa’nın ikinci sadrazam-
573 Ortaylı, Tarih Yazıcılık Üzerine, s. 89, 91, 93-94; Nevzat Köken, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anla-
yışları ve Tarih Eğitimi (1923-1960), YDT, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, Isparta 2002, s. 9-15.
574 Yinanç, “Tanzimat’tan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, s. 23.
575 Oral, Türkiye’de Romantik Tarihçilik, s. 73, 75.
576 Karal, “Tanzimat’tan Bugüne Kadar Tarihçiliğimiz”, s. 255-258; Uğur Akbulut, Osmanlı Tarih
Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, s. 113-124.
577 Ortaylı, Tarih Yazıcılık Üzerine, s. 93-94.
lığı zamanında gerçekleşmiştir. Mehmed Reşad’ın Abdurrahman Şeref Efendi’yi

17 Mayıs 1909’da vakanüvisliğe atamasıyla encümenin kuruluş süreci de baş-
lamıştır. 27 Kasım 1909’da kurulan Târih-i Osmânî Encümeni, çalışma alanı
ve misyon açısından 1851’de kurulan “Encümen-i Dâniş”in devamı niteliğinde
bir kurumdur. Müessesenin temel amacı Osmanlıcılık düşüncesi etrafında bir
Osmanlı tarihi meydana getirmekti. Yayın organı olarak Târih-i Osmânî Encü-
meni Mecmuası (TOEM) yayın hayatına girmişse de; 1918 yılına gelindiğinde
encümen etkinliğini kaybetmiştir. Encümenin etkinliğini kaybetme sürecinde,
encümenin hamisi olarak bilinen Sultan Mehmed Reşad’ın vefatı ile Mondros
Mütarekesi’nden sonraki gelişmelerin önemli etkenler olduğu görülmektedir.578
Buraya kadar anlattıklarımızı toparlayacak olursak, Tanzimat’la birlikte Os-
manlı Devleti’nde bilimsel tarihçilik alanında ilk adımlar atılmış, başta Cevdet Paşa
olmak üzere, Namık Kemal, Ahmed Vefik, Süleyman Paşa, Mustafa Nuri Paşa gibi
müellifler verdikleri eserlerle bu alana önemli katkılarda bulunmuşlardır. Bu sahada
ikinci önemli adım Jön Türkler ve II. Meşrutiyet aydınları tarafından atılmıştır. Dö-
nemin öne çıkan tarihçileri Fuad Köprülü ve Yusuf Akçura idi (Mizancı Murad’ın
daha önce yazdığı 6 ciltlik Târih-i Umûmi, Osmanlı Türklerini belki de ilk kez bir
dünya tarihiyle tanıştırıyordu). Türkçü olan İttihat ve Terakki, imparatorluğu bir
arada tutmak için Türkçülüklerini frenlemesine karşın, ilim adamları Avrupa şarki-
yatçılarının ortaya koymuş oldukları çalışmalardan da faydalanarak Türkiyat yapı-
yorlardı. Fuad Köprülü Selçuklu ve Orta-Asya Türk tarihine dikkat çekerken, Ziya
Gökalp ve Yusuf Akçura da benzer çalışmalar yapmaktaydı. Böylece Türkçülük
akımı, “Osmanlı çerçevesinden çıkmayı ve Osmanlı tarihini dünya tarihinin içinde
Türk tarihinin bir alt dönemi olarak ele almayı sağladığı oranda daha bilimsel, daha
nesnel bir tarih yapmayı” mümkün kılmaktaydı.579
Bu yüzyıl Osmanlı tarih kaynaklarını da bundan önceki yüzyılda olduğu
gibi resmî ve gayriresmî tarihçilik olarak ele almak mümkündür. Buna göre:
A. RESMÎ TARİHÇİLİK (Vakanüvisler)
Bu yüzyılda, bir önceki yüzyılın devamı olarak vekayinâme kaleme alan

tarihçiler ve görev süreleri:
1. Seyyid Mehmed Pertev Efendi (1806-1807).
2. Es-Seyyid Ömer Âmir Bey (1807-1807).
578 Oral, Türkiye’de Romantik Tarihçilik, s. 91-144.
579 Sina Akşin, “Atatürk Dönemi Tarihçiliği”, V. Türk Kültürü Kongresi: Cumhuriyet’ten Günümüze
Türk Kültürü’nün Dünü, Bugünü ve Geleceği (17-21 Aralık 2002), Tarih, Tarihçilik ve Tarih Yazı-
mı, Ankara 2005, III, 9-10.
3. Antepli Mütercim Ahmed Âsım Efendi (1807-1819).

4. Şanizade Mehmed Atâullah Efendi (1819-1825).
5. Sahhaflar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi (1825-1848).
6. Recai Mehmed Şakir Efendi (1848-1853).
7. Akif Paşazade Mehmed Nail Bey (1853-1855).
8. Ahmed Cevdet Paşa (1855-1866).
9. Ahmed Lütfi Efendi (1866-1907).580
10. Abdurrahman Şeref Efendi.
1. SEYYİD MEHMED PERTEV EFENDİ (ö. 1807).581

İstanbul’da doğan Pertev Efendi’nin babası bir cami muvakkiti idi. Maliyeye
intisap ederek memurluk mesleğine başlar ve sonraları sadaret mektupçusu olur.
Şairlerin her akşam toplanmakta oldukları eski reisülküttap Arif Efendi’nin mec-
lisine sık sık devam etmesi sayesinde âmedî halifesi olan Pertev Efendi, Vâsıf’ın
reisülküttap olması üzerine (1805) vakanüvis olur. 1807 Rus seferinde olan sadra-
zamın karargâhına gitmek için İstanbul’dan yola çıkar. Nisan-Eylül 1807 arasında
orduda bulunan müellif Silistre’de hastalanıp Edirne’ye dönüşte vefat eder.
Pertev’in tarihle ilgili yazıları yalnız birkaç defter büyüklüğünde olup kayıptır. Tanınmış
bir divan şairi olup önceleri ‘Nuri’, sonra da ‘Pertev’ mahlasını kullanmıştır. Divân-ı
Pertev adıyla 1253 (1837) yılında Bulak’ta basılan582 Divan’ı 1994’te yüksek lisans tezi
2. ES-SEYYİD ÖMER ÂMİR BEY (ö. 1815), Âmir Tarihi.584

Defterhane memurlarından Himmetî Efendi’nin oğlu olan Ömer Âmir Bey
İstanbul’da doğdu. Defterhaneye kâtip olarak giren Âmir Bey, 1807’de âmedci
ve 22 Ekim 1807’de vakanüvisliğe tayin edilir. İşretten dolayı ancak üç buçuk ay
kalabildiği bu görevinden istifa etmek zorunda kalır. Daha sonra tezkireci vekili
olan müellif, 1808’de maliye tezkirecisi, 1809’da silahtar kâtibi, 1810’da ikin-
ci tezkireci ve sonradan tekrar maliye tezkirecisi olur. Memuriyetten ayrıldıktan
sonra 1815’te Boğaziçi’ndeki evinde vefat eder.
Mehmed Pertev Efendi yerine 22 Ekim 1807 (19 Şaban 1222)’de bu gö-
reve atanan Ömer Âmir Bey, bu görevde çok kısa bir zaman bulunur. Onun bu
zaman zarfında yazdığı olaylar, halefi Âsım Efendi tarafından devam ettirilir.
580 Ahmed Lütfi Efendi’nin vefatını takip eden iki sene içinde vakanüvisliğe kimse getirilmemiştir.
581 Babinger, OTYE, s. 367; Kütükoğlu, Vekayi’nüvis Makaleler, s. 122; Bayrak, OTY, s. 162; Hasan
Yüksek, XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihçiliği (bundan sonra ODYOT), YYLT, Eskişehir Osmangazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2006, s. 36.
582 Divan-ı Pertev, Bulak Matbaası, Bulak 1253.
583 Ayşe Gürol, Vak’anüvis Mehmet Pertev Efendi ve Divanı (İnceleme ve Tenkidli Metin), YYLT,
584 Babinger, OTYE, s. 368-369; Kütükoğlu, “Vekāyinivüs”, İA, XIII, 281-282; Yüksek, ODYOT, s. 36.
Pertev ve Âmir’in vakanüvis olarak orduda bulunduğu sırada, geleneğe aykırı

olarak İstanbul’da bir vakanüvis vekili atanmamıştır. Bu da, Âmir’in istifası üze-
rine ne İstanbul’da (rikâp vakanüvisi) ne de orduda (asıl vakanüvis) vakanüvisin
olmaması gibi olumsuz bir duruma yol açmıştır. Bunun üzerine vakanüvisliğe
İstanbul’da bulunan müderrislerden Antepli Ahmed Âsım Efendi getirilmiş ve o
da buradaki olayları kaydetmeye başlamıştır. Seferdeki gelişmeleri ise bu göreve
atanmamış olmasına rağmen, sadaret mektupçuluğu halifelerinden olan Ali Raif
Efendi kaydetmeye devam etmiş, aldığı bu notlar daha sonra Köse Mustafa Necib
Efendi’nin eserinde yer almıştır.
3. ANTEPLİ MÜTERCİM AHMED ÂSIM EFENDİ (ö. 1819), Âsım Ta-

rihi.585
Antep’te muhtemelen 1755’te doğan Âsım Efendi’nin babası, şair ve Antep
şer‘iyye mahkemesi başkâtibi Cenani Efendi’dir. Eğitimini tamamladıktan sonra
Antep mahkemesinde çalışmaya başlayan Âsım Efendi bir yandan da tanınmış
şair ve âlimlerin meclislerine devam eder. 1789’da hizmetine girdiği Nuri Paşa
hakkında idam fermanı çıkması üzerine yaşanan gelişmelerden etkilenen müellif
İstanbul’a gelir.
Üzerinde yedi yıl çalıştığı Farsça Bürhân-i Katı‘ lügatini Türkçeye çevire-
rek padişaha sunar. Padişahın emri üzerine onun bu eseri 1214 (1799) İstanbul’da,
Tibyân-ı Nâfi‘ Terceme-i Bürhân-ı Katı‘ adıyla basılır. Âsım Efendi, Firuzâbâdî’nin
el-Kamus el-Muhit adındaki büyük Arapça lügatini de Türkçeye çevirir.586
Bu tercüme de devlet tarafından el-Okyanus el-Basît fî Tercemet el-Kamus
el-Muhît adıyla İstanbul’da basılır. Birkaç eser daha telif eden Âsım sonradan
müderrislik mesleğine girer ve özellikle II. Mahmud devrinde, mesleğinde ilerle-
yerek Süleymaniye müderrisliği ve müteakiben 1814’te Selânik kadılığına kadar
yükselir. Selânik kadısı olduktan sonra döndüğü İstanbul’da 27 Kasım l819’da
vebadan vefat eder. Kabri Üsküdar’daki Karacaahmet mezarlığındadır.
585 Babinger, OTYE, s. 369-370; Kütükoğlu, “Vekāyinivüs”, İA, XIII, 282; M. Fuad Köprülü, “Âsım
Efendi”, İA, I, 665-673; Mustafa S. Kaçalin, “Mütercim Âsım Efendi”, DİA, XXXII, 200-202;
Bayrak, OTY, s. 164-165; Yüksek, ODYOT, s. 38-39.
586 Yazarın dilciliği hakkında yapılmış bir doktora tezi için bk. İlyas Karslı, Mütercim Ahmed Asım
Efendi ve Arap Lügatçılığındaki Yeri, YDT, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzu-
rum 2000. Müellif hakkında yapılan diğer çalışmalar için yine bk. Yaşar Zorlu, Mütercim Ahmed
Asım’ın Osmanlı Toplumuna ve Yenileşmeye Bakışı, YDT, Sakarya Üniversitesi, Sakarya 2004;
M. Fatih Kirişçioğlu, Mütercim Âsım Efendi’nin Kamus Tercümesi’ndeki Uzuv İsimleri, YYLT,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1988; Dursun Ali Türkmen, Mütercim Âsım
Efendi ve Tuhfe-i Âsım, YYLT, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun
1995; Numan Yazıcı, Mütercim Âsım ve Kamus Tercümesi (Hadis İlimleri Yönünde Değerlendir-
me), YYLT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 1999; Taher Mohammed
Marzouk, Mütercim Âsım’ın “Kamus Tercümesi”ne Eklediği Türkçe Kelimelerin Etimolojik Açı-
dan İncelenmesi, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012.
Âsım Tarihi: Mütercim Âsım Efendi, kıymet ve sanatkârlık bakımından Osmanlı tarih-
çiliğinin nadir simalarından biridir. Ömer Âmir Bey’in istifası üzerine 8 Ocak 1808’de
onun yerine atanan Âsım Efendi, ölümüne kadar bu görevini sürdürmüştür. Seleflerin-
den müsveddeleri alan müellif, kısmen eksik olduğunu tespit ettiği 1218-1219 (1803-
1804) yıllarına ait olayları yazmak için gerekli malzemeyi divanıhümayun kalemlerin-
den çıkartıp, müsveddelerdeki maddeleri bilgisi olan kişilerden öğrendikleriyle tamam-
lar. 1218’den 1221 Saferi sonlarına kadarki olayları ihtiva eden ve sadarete sunulan eser,
Alemdar Mustafa Paşa vakasında Bâbıâli ile birlikte yanar. Ancak o, müsveddelerden
faydalanarak söz konusu dönemi yeniden yazarak takdim eder.
II. Mahmud’un cülusundan dört ay sonrasına kadar olan olayları derleyerek su-
nabilen Âsım Efendi’nin, kaleme aldığı diğer on iki senelik zabıt müsveddeleri halefi
Şanizade’ye intikal etmiştir. 1218-1221 vekayinâmesinden sonra, yirmi beşer cüzden
ibaret iki cilt daha sunan müellifin takdim ettiği ciltlerden birincisi 1221’den kalan ile
1222 olaylarından bir kısmını, ikincisinin ise, 1222’nin kalan bölümlü ile II. Mahmud’un
cülusuna kadar olayları ele aldığı anlaşılmaktadır.
Yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerinde yazma nüshaları587 bulunan Âsım Tarihi’nin
Mısırlı Mustafa Fazıl Paşa’nın vasıtasıyla iki cilt hâlinde basılanı588, esere sonradan ek-
lenenleri yansıtmaktadır. Mesela takdimden sonra esere, vefat eden bazı kimseler hak-
kında ağır tenkitler eklendiği gibi eserin bazı fıkraları çıkarılıp birtakım ilaveler yapıl-
mıştır. Yine eserin başına, eserdeki konularla ilgisi olmayan ve Kethüda Said Efendi
Tarihçe’sinden naklen, 1787-1792 harbi, asker ocaklarına verilen nizamlar, Fransızların
Mısır’ı istilası ve buna karşı devletin Rusya ve İngiltere ile ittifakı gibi bahisler eklen-
miştir. Zikredilen ilave istisna edilirse eserin bu tertibinin birinci cildi, Muhib Efendi’nin
Fransa’ya elçi tayininden, III. Selim devri sonlarına kadar olan olayları; ikinci cilt ise,
Kabakçı Mustafa İsyanı, III. Selim’in tahttan indirilişi, IV. Mustafa’nın saltanatı ve II.
Mahmud’un cülusu olaylarını ihtiva etmektedir.
4. ŞANİZADE MEHMED ATÂULLAH EFENDİ (ö. 1826), Târih-i Şa-

nizade.589
İstanbul’da doğan Şanizade Mehmed Atâullah Efendi, müderris Sadık
Efendi’nin oğludur. İlmiye mesleğine intisap ettikten sonra Halıcıoğlu Mühendis-
hanesi ve Süleymaniye Tıp Medresesi’nde öğrenim gördü. Arapça, Farsça, Fran-
sızca, İtalyanca, Rumca ve Latince öğrenen Şanizade, müderrisliğe hak kazandık-
tan sonra Örekezade (1790), Saniye Fatıma Sultan, Dersiyye-i Hâne-i Ümmühanî
(1793), Sahhaf Karacaahmed (1796), Müftü Hüseyin Efendi (1803), Hoca Hayred-
din ve Haniyye-i Vefa (1806) ve Çorlu (1816) medreselerinde müderrislik yapar.
1816’da Eyüp kadısı, 1817’de hayat boyu sadr-ı âlî müfettişi olarak atanır. 3 Aralık
587 Viyana, Millî Ktp., nr. 1138; İSK, Aşir Efendi, nr. 263; Köprülü Mehmed Paşa, nr. 208; Laleli,
nr. 2008; Ankara, TTK Ktp., Yazma nr. 516; Kahire, TK, 172 (Babinger, OTYE, s. 370; Yüksek,
ODYOT, s. 40).
588 Mütercim Asım Efendi, Âsım Tarihi, I-II, Cerîde-i Havadis Matbaası, İstanbul 1235.
589 Babinger, OTYE, s. 375-377; Kütükoğlu, “Vekāyinivüs”, İA, XIII, 282; Yüksek, ODYOT, s. 41-43;
Ziya Yılmazer, “Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi”, DİA, XXXVIII, 334-336.
1819’da Mütercim Âsım Efendi’nin yerine vakanüvis tayin edilir. Yeniçeriliğin il-
gasından sonra Bektaşi olduğu ileri sürülerek arpalığı olan Tire’ye sürülür. İki ay
sonra da affına dair gelen müjdeyi idam haberi zannederek ansızın vefat eden (5
Ağustos 1826) müellif kışla civarındaki mezarlığa defnedilir.
Mütercim Âsım’ın vebadan vefatı üzerine vakanüvislik 3 Aralık 1819’da
ilmî şöhreti dolayısıyla herkesçe bilinen Şanizade Mehmed Atâullah Efendi’ye
verilir. Şanizade çok bilgili bir kimse idi. Gayet iyi Fransızca konuşur ve yazar,
askerlik, matematik, fizik, tıp590, astronomi ve edebiyat591 bilirdi. Hatta saatçilik
de yapardı. Fransızcadan tıbba, denizciliğe ve matematiğe ait eserler tercüme et-
mekle de hizmet etmiştir. Bunların bir kısmından Tarih’inin önsözünde bahseder.
Mir’ât el-abdân fî Teşrîh A‘sâ el-insân adlı eserinin iki cildi 1235 (1820) yılında
İstanbul’da, üçüncü cildi de 1246 (1830)’da Bulak’ta basılmıştır.
Târih-i Şanizade: Âsım tarihine zeyl olarak yazılan eser II. Mahmud’un cülus tarihi olan
28 Temmuz 1808’den Eylül 1821’e kadar olan olayları ihtiva etmektedir. Müellifin kay-
dettiği ancak yazmaya imkân bulamadığı 1821-1826 arası olaylarla ilgili notlar ise halefi
Şeyhizade Mehmed Efendi’ye intikal eder. Şanizade eserinde, Âsım Efendi’den kalan ev-
rak ile kalemlerden kendisine gelen hattıhümayun, ferman, irade, telhis, ariza, ilmühaber
gibi resmî belgeleri gerekli gördüğü yerlerde kullandığı gibi gördüklerini ve duyduklarını
da ilave etmiştir. Yine önceki eserlerden faydalanan müellif, Avrupa’da yayımlanan gazete
ve kitaplardan da istifade etmiştir. Sanatlı bir dille kaleme alınan eser, Tanzimat devrine
kadar telif edilen Osmanlı tarihlerinin modern anlayışa en yakın bilimsel eser olarak kabul
edilmektedir. Eser, Cevdet tarihinin 9-11. ciltlerinin ana kaynağı niteliğindedir.
Yazma nüshaları Viyana, Paris, İstanbul ve Ankara’daki kütüphanelerde bulunan
eser, ilk olarak 1284-1291 (1867-1874) yılları arasında dört cilt hâlinde yayımlanmış-
tır.592 Eser yeni harflerle 2008’de iki cilt olarak neşredilmiştir.593
Şanizade’nin bir taraftan yazdığı tarih eseri hakkında çalışmalar yapılırken, diğer
taraftan da tarih yazıcılığı594 ve anlayışı595 hakkında çalışmalar yapılmıştır. Yine bu çok
yönlü bilim adamının yazmış veya çevirmiş olduğu tıp ve edebiyat eserlerine dair de tez
ve kitap düzeyinde çalışmalar yapılmıştır.
590 Onun tıpçılık yönü ile ilgili yapılan çalışmalar için bk. Hekim Şanizade Ataullah: 1771-1826, ed.
Ahmet Hulusi Köker, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1989;
Namık Kemal Kurt, Şanizade Mehmet Ataullah Efendi’nin Kanunü’l-cerrahîn Adlı Kitabının İn-
celenmesi, YDT, İÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İsstanbul 1999.
591 Müellifin edebî kişiliği ile ilgili yapılan bir çalışma için bk. Adviye Rabia Çipiloğlu, Şânîzâde Meh-
med Atâullah ve Divanı, YYLT, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
592 Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Şânîzâde Târîhi, I-IV, Cerîde-i Havadis Matbaası, İstanbul
1284-1291.
593 Şani-zade Mehmed Ataullah Efendi, Şani-Zade Tarihi: (1223-1237/1808-1821), I-II, haz. Ziya
Yılmazer, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
594 Çetin Aykurt, Şânî-zâde Mehmed Ataullah Efendi’nin Tarih Yazıcılığı, YDT, Hacettepe Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999.
595 Halil İbrahim Erol, Şanizade Mehmet Ataullah Efendi’nin Tarih Anlayışı, YYLT, İÜ Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, İstanbul 2010.
5. SAHHAFLAR ŞEYHİZADE MEHMED ESAD EFENDİ (ö. 1848),

Tarih, Üss-i Zafer.596
1789’da İstanbul Ayasofya’da doğan Esad Efendi, ulemadan Sahhaflar şey-
hi Hacı Ahmed b. Abdullah’ın oğludur. İlk eğitimini babası ve çeşitli hocalardan
alan müellif, öğrenimini tamamladıktan sonra 8 Mayıs 1808’de müderrisliğe baş-
lar. Ancak ailesini geçindiremeyince bu görevinden istifa edip, Adapazarı, Kütahya
ve Birgi naipliklerinde bulunur. İstanbul’a dönünce önce İstanbul kadılığı vekayi
kâtipliği, 3 Aralık 1824’ten itibaren de kapan naibliği yapmaya başlar. 29 Eylül
1825’te, ölümüne kadar yapacağı vakanüvislik görevine atanır. Gerek Vak‘a-yı
Hayriye’den biraz önce takdim ettiği Tarih’inin müsveddeleri gerekse söz konusu
olaydan sonra takdim ettiği Üss-i Zafer adlı eserinden dolayı taltif edilir.
11 Eylül 1828’de Üsküdar kadısı olan Esad Efendi, 1 Kasım 1831’de ya-
yın hayatına başlayan Takvim-i Vekayi’nin nazır ve başyazarı olarak görevlen-
dirilir. 1834’te İstanbul kadılığına getirildiğinde vakanüvislik ve takvimhane
nazırlığı da kendisinde bırakılır. 1835’te Anadolu kazaskerliği payesi ve büyü-
kelçilik unvanıyla yeni şahı tebrik için İran’a gönderilir. Dönüşte hastlalığın-
dan dolayı, vakanüvislik görevi dışındaki diğer görevlerinden azledilir. Sonra
sırasıyla Karantina Meclisi üyesi (1838), Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye üye-
si (1839), nakibüleşraf (1841), Rumeli kazaskeri (1843), geçici meclis üyesi
(1845), Meclis-i Maarif-i Umûmiye azası (1846), Mekâtib-i Umûmiyye nazırı
(1847), Meclis-i Maarif-i Umûmiye reisi (26 Aralık 1847) olan Esad Efendi, 11
Ocak 1848’de vefat eder ve cenazesi kendi adına kurup vakfettiği kütüphanesi-
nin haziresine defnedilir.
Üretken biri olan Esad Efendi’nin yirmiye yakın telif ve tercüme eseri bu-
lunmaktadır. Olaylar ya da kişiler hakkında tenkitçi bir tutumla bilgi veren Meh-
med Esad Efendi’nin eserlerinde göze çarpan husus, olayları eleştirirken daha
çok görülmeyen ya da bilinmeyenler hakkında bilgi vermesidir. Müellifin konu-
muzla ilgili eserleri şunlardır:
Eserleri:
1. Tarih: Vakanüvis Esad Efendi önce, selefinin kaydettiği, ancak derleyip takdimine
muvaffak olamadığı 1237-1240 (1822-1825) olaylarını ele almış; kendisine devrolu-
nan notları, kalemlerden aldığı kayıtlar ve güvenilir kimselerden duyduklarıyla tamam-
layarak üç cüz hâlinde takdim etmiştir. Esad Efendi’nin kendi vakanüvislik devresine
ait olarak yazdığı ve takdim ettiği cüz, 1241 (1826) olaylarını ihtiva eder. Müellifin
Ekim 1821-Temmuz 1826 tarihleri arasındaki olayları içeren eseri iki cilt olarak tan-
596 M. Münir Aktepe, “Es‘ad Efendi”, İA, IV, 363-365; Babinger, OTYE, s. 384-386; Kütükoğlu,
“Vekāyinüvis”, İA, XIII, 282-283; Ziya Yılmazer, “Esad Efendi, Sahaflar Şeyhizâde”, DİA, XI,
341-345; Ziya Yılmazer, “Teşrîfât-ı Kadîme”, DİA, XL, 572-573; Bayrak, OTY, s. 150-151; Yük-
sek, ODYOT, s. 43-48.
zim edilmiştir. Son cildine Bâhir Efendi’nin haşiye ve zeyller yazdığı eserin yurt içi
ve dışındaki kütüphanelerde birçok nüshası bulunmaktadır.597 Eser 2000’de yayımlan-
mıştır.598 Esad Efendi, 1241’den sonraki devreye ait tuttuğu notları derleyip takdim
edememiştir. Cevdet Paşa, Esad Efendi Tarihi’nin II. cildi “zeyil ve tekmilesi” olmak
üzere eline geçen zabıt cerîdelerini tertip ve tanzim ederek, halefi Lütfi Efendi’ye gön-
derdiğini belirtmektedir.
Esad Efendi’nin, Şanizade’ye yaptığı haşiyeler ile 1237-1241 olaylarını ihtiva
eden Tarih’i, Cevdet Paşa, tarafından kaynak olarak kullanılmış, bazı ifadeleri iktibas
edildiği gibi Esad Efendi’nin beyan ve hükümleri muasır kaynaklar ve bu arada Bahir
Efendi’nin sözleriyle mukayese ve bazen da tashih olunmuştur.
2. Üss-i Zafer: Vakanüvis tayin edildikten hemen sonra meydana gelen yeniçeriliğin
ilgası (Vak‘a-i Hayriye) hakkında müstakil bir eser yazan müellif, bunu Üss-i Zafer adı
ile takdim etmiştir. Padişahın isteği üzerine eser 1243 Şevvali sonlarında basılmıştır.599
Yeniçeriliğin kaldırılmasını konu alan ve bir nüshası İSK (Esad Efendi Kısmı, nr. 2071)’de
bulunan eserin ikinci baskısı Pertev Paşa tarafından tashih edilerek yayımlanmıştır.600
Fransızca (Paris 1833), Rumca (1871) ve kısmen de olsa Rusçaya çevrilen eserin Latin
harfleriyle basımı ise 2005’te yapılmıştır.601 Üss-i Zafer ile müelliften kalan diğer evrak,
Ahmed Lütfî Efendi Tarih’inin ilk dört cildinin kaynakları arasında yer almaktadır.
3. Teşrîfât-i Kadîme: Usûl-i Atîka-i Teşrîfât-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’ye Dâir
Risâle adıyla da bilinen eser Osmanlı Devleti’nin resmî teşrifatını konu almaktadır. An-
cak nüshalar arasındaki farklılıklar, konuların ele alınışındaki dağınıklık, yapılan ilave-
ler eserin henüz tamamlanmadığı intibaını uyandırmaktadır. Mevlid kandili ve hacıla-
rın dönüşünde yapılan törenler, hırka-i şerif ziyareti, surre-i hümayunun uğurlanması,
iftar davetleri, bayramlaşma, ulufe dağıtımı, elçi kabulü, donanmanın uğurlanması ve
karşılanması törenleri, velâdet ve vefat törenleri gibi konuları ihtiva eden eser, teşrifat
defterleri, vekiliharç defterleri, hatt-ı şerif, muanven defteri ve ruznamçe defterleri gibi
kaynaklara dayanılarak yazılmıştır. Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 3370), İstanbul Üni-
versitesi (TY, nr. 2692) ve Millet (Ali Emiri, Müteferrik, nr. 52) kütüphanelerinde birer
nüshası bulunan eser 1287’de Matbaa-i Âmire de basılmıştır.602 Bu nüsha esas alınarak
1979’da eserin tıpkıbasımı yapılmış;603 yine bu matbu nüshanın bir genel indeksi hazır-
lanmış604 ve sadeleştirilmiş hâli ise 1979’da yayımlanmıştır.605
597 Mesela bk. Viyana, Millî Ktp., nr.1140, 1141; İSK (Esad Efendi, nr. 2083), nr. 2083/4; Ankara,
TTK Ktp., Yazma nr. 507; İstanbul, Millet Ktp., Ali Emiri, Tarih, nr. 49, 50; İÜ Ktp., TY, nr. 6002-
6005.
598 Vak‘a-nüvis Esad Efendi Tarihi: (Bahir Efendi’nin Zeyl ve İlaveleriyle) 1237-1241/1821-1826,
haz. Ziya Yılmazer, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2000.
599 Sahhaflar Şeyhizade Esad Efendi, Üss-i Zafer, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1243.
600 Sahhaflar Şeyhizade Esad Efendi, Üss-i Zafer, tsh. Pertev Paşa, 2. baskı, Süleyman Efendi Matba-
ası, İstanbul 1293.
601 Üss-i Zafer: (Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair), haz. Mehmet Arslan, Kitabevi, İstanbul 2005.
602 Es‘ad Efendi, Teşrîfât-ı Kadîme, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1287.
603 Es‘ad Efendi, Teşrifat-ı Kadîme, Çağrı Yayınları, İstanbul 1979, (Matbaa-i Âmire, 1287’nin tıpkı-
basımı).
604 Cahit Baltacı, “Es’ad Efendi ve Teşrifât-ı Kadîme”, İslâm Medeniyeti, İstanbul 1980, IV/3, s. 97-128.
605 Osmanlılarda Töre ve Törenler: (Teşrifat-ı Kadime), sad. Yavuz Ercan, Tercüman Gazetesi (nr.
132), İstanbul 1979.
4. Sefernâme-i Hayr: Yeğeni Ahmed Nazif’in, Sultan II. Mahmud’un 1831’de Ça-
nakkale Boğazı ve Edirne’ye yapmış olduğu geziyle ilgili notlarına dayanılarak yazılan
Sefernâme-i Hayr, müellifin kaleme aldığı bir diğer eserdir. Dört nüshası bulunan eserin
birer nüshası İstanbul Arkeoloji Müzesi (Recaizade Ekrem, nr. 157), İstanbul Üniver-
sitesi (TY, nr. 5080), Süleymaniye (Pertev Paşa, nr. 472/3 Arapça) kütüphaneleriyle,
Berlin, Staatsbibliothek (MS, Or.oct., nr. 2439)’te bulunmaktadır.
Müellifin yine bazı tarih yazarları ile şairlerin hayat ve eserleri hakkında kısa bil-
giler veren Şevâhidü’l-müverrihîn (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 362-363), II. Mahmud’un
1837’de Tuna vilayetine yaptığı kırk günlük geziyi konu alan Ayâtü’l-Hayr (İSK, Hüs-
rev Paşa, nr. 319), Tunus’un Osmanlılar tarafından fethinden Ahmed Paşa’nın (Sultan
Abdülmecid dönemi) valiliğine kadarki dönemde meydana gelen olayları konu alan
Ahvâl-i Tunus (İÜ Ktp., TY, nr. 6145) adlı eserleri de konumuzla alakalı kabul edilebilir.
Diğer bazı tarihçiler gibi Esad Efendi’nin de tarihçiliğinin yanı sıra edebiyatçılık yönü
de olup, yazmış olduğu Divan bu hususu teyit etmektedir. Onun edebî kişiliğini yansıtan
bu eserinin ikinci cildi 2003’te yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.606
6. RECAİ MEHMED ŞAKİR EFENDİ (ö. 1873).607

1803’te İstanbul’da doğan Recai Mehmed Şakir Efendi, Ahmed Nureddin
Efendi’nin oğludur. Esad Efendi’nin vefatı üzerine vakanüvislik görevi Ocak
1848’de kendisine tevcih edilir. Bu sırada kendisi âmedî odası halifesi ve aynı
zamanda Takvim-i Vekayi muharrirlerindendi. Bu atamada onun edebî kudrete sa-
hip, yetenekli, liyakatli bir kâtip olması etkili olmuştur. Vakanüvislikle birlikte
Tabhane-i Âmire müdürlüğünü de deruhte eden müellif, vakanüvisliği hangi şart
ve imkânlar içerisinde layıkıyla yapabileceğini sadarete sunduğu bir layiha ile ifa-
de etmiştir. Ancak onun kâtip, mütercim, münşi ve mübeyyiz gibi görevlilerden
oluşan personel, çalışma mekânı, kendisinden önceki tarihlere ait bilgi ve belge
taleplerinin karşılanmadığı gibi, müptela olduğu içkiden dolayı her iki görevinden
de Mart 1853’te azledilir. Kendisinden herhangi bir tarih intikal etmemiştir.
7. AKİF PAŞAZADE MEHMED NAİL BEY (ö. 1855).608

Recai Mehmed Şakir Efendi’nin azli üzerine, 28 Şubat 1853’te, uhdesinde
bulunan Takvim-i Vekayi nazırlığı ve vakanüvislik görevlerine, âmedî halifeliği ve
takvimhâne nazırlığında bulunmuş olan, Meclis-i Vâlâ azası Akif Paşazade Meh-
med Nail Bey tayin olunmuştur. Mehmed Nail Bey 11 Şubat 1855’te İstanbul’da
vefat etmiş, kendisinden vakanüvis olarak herhangi bir eser kalmamıştır.
606 Fatih Aydoğan, Sahaflar Şeyhi-zade Esad Mehmed Efendi Divanı (2.cilt), YYLT, Gazi Üniversitesi
607 Babinger, OTYE, s. 386; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 283; Bayrak, OTY, s. 184; Yüksek,
ODYOT, s. 49-50.
608 Babinger, OTYE, s. 386; Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 283; Yüksek, ODYOT, s. 49-50.
8. AHMED CEVDET PAŞA (ö. 1895), Târih-i Cevdet.609

1822’de Plevne’nin güneyindeki Lofça’da doğan Ahmed Cevdet Paşa,
Kırklarelili olup Lofça’ya göçmüş olan Hacı İsmail Ağa’nın oğludur. Yaşadığı
muhitin ileri gelen hoca ve âlimlerinden ders alan Ahmed Cevdet, eğitimini daha
da ileri seviyeye götürmek için 1839’da İstanbul’a gelir. Devrin önde gelen hoca
ve âlimlerinden hem dinî ilimleri hem de fen bilimlerini tahsil ettiği gibi çeşitli
ilim meclis ve mahfillerinde tasavvuf ve edebiyat alanlarından da kendisini geliş-
tirir. Arapça ve Farsçayı okuyup yazacak, Fransızca ve Bulgarcayı da anlayacak
kadar öğrenir.
Meslek hayatına Premedi kadısı (1844) olarak başlayan Ahmed Cevdet,
sırasıyla Meclis-i Maarif-i Umûmiye azası ve Darülmuallimîn müdürü (1850),
Encümen-i Dâniş üyesi (1851) olur. 1854’te yazmaya başladığı ve 1774-1826
yılları arasındaki üç ciltlik Osmanlı tarihini padişaha takdim eder. Şubat 1855’te
getirildiği ve 1865’e kadar kaldığı vakanüvislik görevi müddetince bir yandan
geleneğe uyarak zamanın siyasi olaylarını anlatan Tezâkir-i Cevdet’i, diğer yan-
dan da Tarih’inin devamını yazar.
Devlet kademelerindeki bu yükselmenin yanı sıra ilmiye mesleğinde de iler
leyerek 9 Ocak 1856’da mevleviyet derecesindeki Galata kadısı olan Ahmed Cev-
det, 9 Aralık 1856’da Mekke-i Mükerreme kadılığı payesini, 21 Ocak 1861’de
İstanbul kadılığı payesini ve 24 Haziran 1863’te Anadolu kazaskerliği payesini
alır. Teftiş göreviyle gönderildiği İşkodra ve daha sonra Bosna’da takdire ve talti-
fe şayan işler başarınca o zamana kadar hiçbir ilmiye mensubuna verilmemiş olan
ikinci rütbeden “nişan-ı Osmânî” ile mükâfatlandırılır. Haziran 1864’te bu sefer
gönderildiği Kozan taraflarında da yaptığı ıslahat ve düzenlemelerle görevini ge-
reği gibi yerine getirir. Ancak onun bu başarılarını çekemeyenlerin faaliyetleri
ilmiye sınıfından mülkiyeye nakline karar çıkarılır ve 13 Ocak 1866’da kazas-
kerlik payesi vezarete çevrilir. Böylece son anda şeyhülislam olmasının yolu ka-
panan Ahmed Cevdet, efendilikten paşalığa geçmiş olur.
Paşalığa geçtikten sonra Ahmed Cevdet Paşa sırasıyla Halep valisi, Divân-ı
Ahkâm-ı Adliyye başkanı (1868), Divan’ın nezarete çevrilmesi üzerine Adli-
ye nazırı, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Cemiyeti reisi, bu görevine ilave olarak
Şûrâ-yı Devlet Tanzimat Dairesi başkanı (24 Ağustos 1871), Maraş valisi, tekrar
Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye üyesi ve Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Cemiyeti başka-
609 Babinger, OTYE, s. 408-413; Âli Ölmezoğlu, “Cevdet Paşa”, İA, III, 114-123; H. Bowen, “Ahmad
Djewdet Pasha”, EI2, I, 284-286; Bekir Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 284-285; Ahmed Cev-
det Paşa Semineri, İstanbul 1986; Yusuf Halaçoğlu-M. Âkif Aydın, “Cevdet Paşa”, DİA, VII, 443-
450; Zeki Arıkan, “Târîh-i Cevdet”, DİA, XL, 75-77; Selma Turhan Sarıköse, 1876-1908 Yılları
Arasındaki Osmanlı Vakanüvisleri ve Tarih Anlayışları (bundan sonra OVTA), Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2003, s. 54-81; Yüksek, ODYOT, s. 50-60.
nı (6 Ağustos 1872), Şûrâ-yı Devlet üyesi, Evkaf nazırı (1873), Maarif nazırı
(1873), Şûrâ-yı Devlet başkan vekili (1874), Yanya valisi (2 Kasım 1874), Maarif
nazırı (1875) ve bir müddet sonra Adliye nazırı olur. 1876’da Rumeli teftişiyle
görevlendirilen Paşa, dönüşte Suriye valisi, üçüncü defa Maarif nazırı, yeniden
Adliye nazırı, Dahiliye nazırı (1877), Evkaf nazırı (1877), Suriye valisi (1878),
Ticaret nazırı, on gün müddetle sadrazam vekili (Haziran 1879) ve Adliye nazırı
(1880) olur. Ahmed Vefik Paşa’nın başvekil olması üzerine 30 Kasım 1882’de
Adliye nazırlığından ayrılır ve üç buçuk yıl resmî görevlerden uzak kalır. Bu za-
man zarfında Tarih’ini tamamladığı gibi Kavâid-i Osmâniyye’nin eksiklerini de
tamamlar. Server Paşa’nın vefatı üzerine 11 Haziran 1886 tarihinde beşinci defa
getirildiği Adliye nezareti görevini, Sadrazam Mehmed Kâmil Paşa ile aralarında
çıkan anlaşmazlık sebebiyle bırakır. 10 Mayıs 1890’da Meclis-i Âlî’ye tayin edi-
len Cevdet Paşa bundan sonraki hayatnı ilmî çalışmalarına ve çocuklarına ayırır.
Kısa bir hastalıktan sonra 26 Mayıs 1895’te Bebek’teki yalısında vefat eden mü-
ellif Fatih Sultan Mehmed Türbesi haziresine defnedilir.
Tanzimat döneminin önde gelen şahsiyetlerinden olan Cevdet Paşa, 19. yüz-
yıl Türk-İslam ilim âleminin mümtaz simalarından biridir. Büyük bir devlet ada-
mı, tarihçi, hukukçu, mütefekkir, edip, eğitimci ve sosyolog olan Cevdet Paşa,
tarihe dair eserleriyle tarihçilik, tarih felsefesi ve metodolojisi bakımından eski
vakanüvis tarihlerinden farklı yeni bir anlayışın yolunu açmış, böylece klasik
Osmanlı tarihçiliğine yeni bir bakış açısı getirmiştir.
Kâtip Çelebi ve Müneccimbaşı gibi klasik Osmanlı tarihçiliği geleneği ve
İslam tarihçiliğinin “ilmî tarihçilik” ekolü ile belagata önem veren İran tarzı
edebî tarihçiliğinin ahenkli bir terkibini gerçekleştiren Ahmed Cevdet Paşa, bu
tarz tarihçi neslin son temsilcisi olarak eski ile yeni tarihçilik anlayışı arasında
bir köprü vazifesi görmüştür. Avrupa tarihine ait değerlendirmeleri de Cevdet
Paşa’nın tarihçilik hususundaki öncü rollerinden biridir.
Cevdet Paşa olayları sebep ve etkileriyle açıklayarak bunlardan ders çıkar-
maya yönelik bir üslup kullanmıştır. Eleştirel bir bakış açısı kullanan müellif,
kurumların çöküş sebeplerini derinlemesine irdelemiştir. Eserinde çağdaş kav-
ramlara yer vermesi onun tarihçiliğe yaptığı büyük katkılardan biridir.
Eserleri:
1. Târih-i Cevdet: Müellifin 12 ciltlik bu eseri Küçük Kaynarca Antlaşması ile başlar ve
1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasında yaşanan gelişmelerle son bulur. Onun bu tarih
eseri türünün en önemli kaynak eserlerinden biridir. 1773 ile 1826 yılında basılmamış ta-
rihleri kaybolmaktan kurtarmak ve bu dönemin tarihini anlaşılır bir dille kitlelere sunmak
amacıyla kaleme alınan eserin kaynakları arasında vakanüvis tarihleri, sefaretnâmeler,
özel tarihler, arşiv kayıtları, resmî tezkireler ve kendi hatıraları bulunmaktadır. Avrupa ta
rihine de önemli bir yer ayrılmış olması eseri diğer vakanüvis tarihlerinden ayırmaktadır.
1853’te yazılmaya başlanan ve peyderpey yayımlanan eser, müellifinin yoğun geçen ida-
recilik vazifelerinden dolayı ancak 1884’te bitirilmiştir. Eserin ikinci baskısı 1885-1886,
büyük yenilikler içeren üçüncü baskısı ise 1891’de yapılmıştır.
Cevdet Paşa, 1188-1241 (1774-1826) olaylarını tasvir eden Tarih’inde selefi olan
vakanüvislerin eserlerine geniş ölçüde dayanmak ve vakanüvislik geleneğini kısmen
sürdürmekle beraber çağdaş diğer telifler ve kaynak malzemesi ile yetişebildiği dev-
rin ricalinden dinledikleri haberleri de kullanarak, yalnız olayların oluş şeklini tasvir-
le yetinmeyip olaylar arasındaki sebep-sonuç bağlarını kurmaya çalışmış ve her hâlde,
zikredilen döneme ait vakanüvis teliflerinin pek kıymetli bir tahlil ve tenkidini ortaya
koymuştur. Bu vasfıyla gösterdiği kudret, araştırmacıları, çok defa onun eseriyle yetinip
kaynaklarına müracaattan alıkoymuştur. Bu yüzden ilmî kıymeti yüksek olan bu ese-
rin tamamı ya da bazı ciltleri çeşitli tarihlerde Takvimhane-i Âmire, Ali Bey Matbaası,
Matbaa-i Osmâniye, Süleyman Efendi Matbaası ve Matbaa-i Âmire gibi kuruluşlar ta-
rafından neşredilmiştir610. Eserin yeni harflerle yayımı sadeleştirilmiş bir şekilde 1972-
1976 yılları arasında Üçdal Neşriyat tarafından gerçekleştirilmiştir.611 Yine eser kısmen
de olsa Arapçaya tercüme edilmiştir.612
2. Tezâkir: Vakanüvislik devresinde (1855-1865) kaydettiği tarihî olayları sonra
gözden geçirip düzenleyen Cevdet Paşa, onları halefi Ahmed Lütfi Efendi’ye gönder-
diği için Tezâkir-i Cevdet olarak da anılmıştır. Bulunduğu asrın en büyük âlimlerinden
biri ve aynı zamanda önemli devlet hizmetlerinde bulunan Ahmed Paşa, meşhur devlet
adamlarının mahremi olmanın, çeşitli komisyonların üyesi veya reisi ve sonra müfettiş-
lik, valilik ve nazırlık gibi önemli devlet hizmetlerinde bulunmanın verdiği imkânlarla,
kendisinin de içinde bulunduğu Tanzimat devri olaylarını büyük bir maharetle tasvir et-
miştir. Özellikle bu devrenin sosyal ve ahlaki durumunu sade ve samimi bir dille ortaya
koymuştur (6-39. tezkireler). Kaleme aldığı cüzlere, “hatıra” manasına “tezkire” (eserin
bütününe onun çoğulu olan Tezâkir) adını veren Cevdet Paşa, eserine Tanzimat ile baş-
lamış ve 30. tezkirede vakanüvislik devresi sona ermiş olduğu hâlde, vazifesini tamam-
lamak düşüncesiyle 1289 (1872)’a kadarki vekayi’i de tasvir etmiş (31-39. tezkireler);
40. tezkirede ise, kendi hayat hikâyesini vermiştir. Ancak, biyografisinin 1298-1312
(1881-1895) devresini ve özellikle muhtelif kitaplar hakkında düşünce ve münakaşa-
larını tespit eden 40. tezkire tetimmesini halefine göndermemiş olmalıdır. Ahmed Lütfi
Efendi tarafından yer yer kaynak olarak kullanılan Tezâkir’in ilk cüzleri TOEM’in 44 (1
Haziran 1333) ve 47. (1 Ekim 1333) sayılarında “Vak‘a-nüvis Cevdet Paşa’nın Evrakı”
610 Mesela bk. Târih-i Cevdet, IV, Takvimhane-i Amire, İstanbul 1275; Târih-i Cevdet, I-III, Ali Bey
Matbaası, İstanbul 1292; Târih-i Cevdet, 7, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1288-1292; Târih-i Cev-
det, VI, Süleyman Efendi Matbaası, İstanbul 1294; Târih-i Cevdet: Tertîb-i Cedîd, II, Matbaa-i
Osmâniye, İstanbul 1303; Târih-i Cevdet, 1-12, 2. baskı, Matbaa-i Osmâniye, İstanbul 1309.
611 Tarih-i Cevdet, sad. Dündar Günday ve Tevfik Temelkuran, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1972-76.
612 Tercemetü Târih-i Cevdet, I, terc. Abdülkadir Efendi, Matbaatü Cerîde, Beyrut 1308; Târih-i
Cevdet, ta’rib Abdülkadir Efendi ed-Dena; tahkik Abdüllatif b. Muhammed el-Hamid, 2. baskı,
Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2003/1424. Yine eser hakkında yapılan bir başka çalışma için bk.
Christoph K. Neumann, Araç Tarih Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı, çev. Meltem
Arun, haz. Ayşen Anadol, Hamdi Can Tuncer, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstan-
bul 2000.
adı altında yayımlanmıştır. Eser, mahiyeti ve kıymeti hakkında bir tetkikle birlikte, dört
cilt hâlinde M. Cavid Baysun tarafından neşredilmiştir.613
3. Maruzât: Eser, II. Abdülhamid’in 1839-1876 yılları arasındaki tarihî ve siya-
si olayların özet halinde yazılmasına dair şifahi emri üzerine kaleme alınmıştır. Padi-
şaha sunulmasından dolayı “Ma‘ruzât” adını alan eser beş “cüzdan”dan oluşmaktadır.
Sade bir dille kaleme alınan eserin birinci cüzdanı Tanzimat’tan Abdülmecid’in sal-
tanatının sonlarına (1856), ikinci cüzdanı Sultan Abdülaziz’in ilk devirlerine (1863),
üçüncü cüzdanı Sultan Abdülaziz’in aynı yılda Mısır seyahatinden 1864 yılında Fırka-i
Islâhiyye’nin İskenderun’a çıkışına, dördüncü cüzdanı 1283 (1866) yılına, beşinci cüz-
danı ise aynı tarihte Halep zaptiyesinin tanziminden II. Abdülhamid’in saltanatının ilk
devirlerine (1876) kadar gelmektedir. Tezâkir’in belge mecmuası olması vasfına karşı-
lık, padişahın tahta geçiş sürecini ayrıntılı olarak açıklamak için Tanzimat devri olay-
larını Tezâkir’den özet olarak alan ve yer yer onu tamamlayan Ma‘ruzât ise padişahı
sıkmadan, bir ölçüde onun hoşlanacağı bir üslupla yazılmış; devrinin ricalini gayet ağır
bir lisanla tenkit, mevzuu ile ilgili dedikodu sayılabilecek rivayetleri dahi nakleden bir
hatıra kitabı mahiyetindedir.
Ma‘ruzât’ın cüzdanları tahttan indirilişine kadar II. Abdülhamid’in yanında kal
mış, daha sonra Yıldız evrakı arasında ele geçmiştir, ilk cüzdanı bu esnada kaybolmuş-
tur. Müellifin el yazısı ile yazılmış nüshaları İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda
bulunan (Cevdet Paşa Evrakı, nr. 22-25) eserin 2-4 cüzdanları 1924-25’te TTEM’de,
daha tam ve yeni bir neşri ise 1980’de yapılmıştır.614
4. Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ: Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e peygam
berlerin kıssaları, İslam dininin ortaya çıkışı, Hz. Peygamber’in hayatı ve Hulefâ-yi
Râşidîn ile Emevi, Abbasi halifeleri, diğer Türk-İslam devletleri ve Osmanlı tarihinin
1439 yılına kadar olan ilk devirlerini konu alan eseri müellif, hayatının son yıllarına
doğru yazmıştır. On iki cüzden oluşan eser daha çok eğitim ve öğretim gayesiyle kale-
me alınmıştır. İlk altı cüzü müellifin sağlığında basılan615 eserin tamamı ise 1915’te kızı
Fatma Âliye Hanım tarafından yayımlanmıştır.616 Gerek konusu gerekse dil ve üslup
bakımından benzersiz olan eserin sadeleştirilmiş hâli birkaç kez yayımlandığı gibi617
Kazan Türkçesine de çevrilerek iki defa basılmıştır (Kazan 1900, 1911).
613 Eserin ilk baskısı 1-12. tezkireler 1. kitap (Ankara 1953), 13-20. tezkireler 2. kitap (Ankara 1960),
21-39. tezkireler 3. kitap (Ankara 1963) ve 40. tezkire 4. kitap (Ankara 1967) şeklinde yayımlan-
mıştı. İkinci baskı ise toplu hâlde yapılmıştır: Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, I-IV (1-12, 13-20, 21-
39, 40-tetimme), haz. Cavid Baysun, 2. baskı, TTK, Ankara 1986. Yine bir başka çalışma için bk.
Vefa Ahmed Kutb Bestavi, Fikretü’l-ıslah fî Tezâkiri Ahmed Cevdet Paşa [Ahmed Cevdet Paşa’nın
“Tezâkir”inde Islahat Düşüncesi.], Kahire 1430/2009.
614 Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘ruzat, haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayımları, İstanbul 1980. Yine Yu-
suf Halaçoğlu tarafından eserin sadeleştirilmiş hâli 2010’da yayımlanmıştır (Sultan Abdülhamid’e
Arzlar [Ma‘ruzat], haz. Yusuf Halaçoğlu, Babıali Kültür Yayımcılığı, İstanbul 2010).
615 Ahmed Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ,Matbaa-i Osmâniye, İstanbul 1308; Ah-
med Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ,Matbaa-i Âmire, İstanbul 1312.
616 Ahmed Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, Kanaat Kütüphanesi, Dersaâdet 1331.
617 Ahmed Cevdet Paşa, Kısâs-ı Enbiyâ: Peygamberler Tarihi, I-IV, Türk Neşriyat Yurdu, İstanbul
1947-1955; Ahmed Cevdet Paşa, Peygamberlerin Hayatları: (Kısas-ı Enbiya), çev. Sadi Irmak,
Akşam Yayımları, İstanbul; Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefa, I-II, Bedir
Yayımevi, İstanbul 1966; Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefa, Üçdal Neşriyat,
5. Kırım ve Kafkas Tarihçesi (İstanbul 1307): Paris Konferansı’nın toplanmasın-

dan önce İngiliz elçisi Lord Stratford Canning’in isteği üzerine yazılıp Mustafa Reşid
Paşa’ya sunulan eser Kafkasya’nın tarihî coğrafyası ve buralarda yaşayan toplulukların
etnografyasını konu almaktadır. Halim Giray’ın Gülbün-i Hânân’ından faydalanılarak
yazılan eser, Fransızcaya çevrilip Canning’e verilmiştir. Kütüphane-i Ebüzziya arasında
basılan eser 1918’de de Yeni Mecmua’nın 49. sayısında neşredilmiştir.
Yirmiyi aşkın eser telif etmiş olan Ahmed Cevdet Paşa’nın bunların dışında
Mukaddime-i İbn-i Haldun, Mehmed Fuad Efendi’yle yazdığı Kavâid-i Osmâniyye,618
1882’de yazdığı ve belagat hakkında Türkçe yazılmış belagat eserleri arasında önemli
bir yere sahip olan Belâgat-i Osmâniyye619 gibi önemli eserleri de bulunmaktadır.
Ahmed Cevdet takvim ıslahatı ile de uğraşmıştır; Takvimü’l-Edvâr adlı ayrıntılı
eseri bugün bile değerlidir. Hakkında en çok araştırma yapılan tarihçilerden biri olan
Ahmed Cevdet Paşa’nın hayatı ve eserleri üzerinde başta kızı Fatma Âliye Hanım ta-
rafından olmak üzere birçok eser620 yazıldığı gibi onun toplum ve devlet anlayışı,621
I-IV, İstanbul 1969-1970; Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefa, MEB, I-III,
Ankara 1972; Ahmed Cevdet Paşa, Peygamberlerin Kıssaları ve Halifelerin Tarihleri: Kısas-ı En-
biya ve Tevârih-i Hulefa, sad. Ali Arslan, Arslan Yayınları, I-II, İstanbul 1977; Ahmed Cevdet
Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefa, I-IV, haz. Mahir İz, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2. bs.,
Ankara 1985; Ahmet Cevdet Paşa, Peygamberler ve Halifeler Tarihi = Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i
Hulefa, I-IV, sad. Metin Muhsin Bozkurt, Akit Gazetesi, İstanbul 1997.
618 Bu eseri konu alan bir çalışma için bk. Ahmet Cevdet Paşa - Fuat Paşa: Kavaid-i Osmâniyye, haz.
Nevzat Özkan, Türk Dil Kurumu, Ankara 2000.
619 Ahmed Cevdet Paşa, Belâgat-ı Osmâniyye, 2. baskı, Matbaa-i Osmâniye, İstanbul 1299; Belâgat-ı
Osmâniyye, 6. baskı, Arakis Matbaası, İstanbul 1326; Belâgat-ı Osmâniye, Mimar Sinan Üniver-
sitesi, İstanbul 1987 (Matbaa-i Osmâniye, 1299’un tıpkıbasımı); Belâgat-ı Osmâniye, haz. Turgut
Karabey, Mehmet Atalay, Akçağ Yayınları, Ankara 2000. Eser hakkında hazırlanan yüksek lisans
tezleri için bk. Abuzer Kalyon, Ahmed Cevdet Paşa’nın Belagat-ı Osmâniyyesi (s. 1-101) Trans-
kripsiyonlu Metin-İndeks, YYLT, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Urfa 1998; Filiz
Kalyon, Ahmed Cevdet Paşa’nın Belagat-ı Osmâniyyesi (s. 101-203) Transkripsiyonlu Metin-İn-
deks, YYLT, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Urfa 1998;Selim Altıntop, Belagat-i
Osmâniye’deki Edebi Terimlerin Tanımları ve Tasnifi Üzerine Bir Araştırma, YDT, Ege Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1999.
620 İsmail Hakkı, Ondördüncü Asır Türk Muharrirleri: Ahmed Mithad Efendi, Ekrem Bey, Cevdet
Paşa, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1308; Fatma Âliye Hanım, Ahmed
Cevdet Paşa ve Zamanı, Kanaat Kütüphanesi, Dersaâdet 1355/1936; Fatma Âliye Hanım, Ahmet
Cevdet Paşa ve Zamanı, sad. Metin Hasırcı, Pınar Yayımları, İstanbul 1994; M. Şakir Ülkütaşır,
Cevdet Paşa: Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri: 1822-1895, Doğuş Matbaası, Ankara 1945; Veli Ertan,
Ahmet Cevdet Paşa: Hayatı, Eserleri ve İlim Değeri (1822-1895), Hilal Yayımları, Ankara 1964;
Cevdet Paşa Tarihi’nden Seçmeler, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Düzenleyen ve sad. Sadi
Irmak, Behçet Kemal Çağlar, Ankara 1973; Meliha Yıldıran, Ahmed Cevdet Paşa: Hayatı, Eserleri
ve Divançe-i Cevdet, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1994; Zeki İzgöer, Ahmet
Cevdet Paşa, Şule Yayımları, İstanbul 1999; Muhammed Sait Yavuz, Ahmed Cevdet Paşa and
Islamic Modernism, YYLT, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, An-
kara 2002; Hatice Akın, Ahmet Cevdet Paşa’nın Bosna Müfettişliği, YYLT, Akdeniz Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya 2004; Ahmet Cevdet Paşa’nın Aile Mektupları, haz. Ahmet
Cihan, Gökkubbe, İstanbul 2007.
621 Ümid Meriç, Cevdet Paşa’nın Cemiyet ve Devlet Görüşü, 2. baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul
1979; Semra Şahin, Ahmet Cevdet Paşa’nın Toplum ve Devlet Anlayışı, YYLT, Kocaeli Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli 2004.
din ve cemiyet görüşü,622 felsefi düşüncesi,623 medeni hukuk,624 bilim-eğitim,625 mü-

nazara metodolojisi,626 çeşitli siyasi meseleler hakkındaki görüş ve tutumları (milli-
yetler meselesi,627 devletin çöküşü628), sosyal ve iktisadi görüşleri,629 yönetimle ilgili
düşünceleri,630 tarihçiliği631 gibi konular hakkında kitap, yüksek lisans ve doktora tezi
seviyesinde birçok çalışma yapıldığı gibi sempozyumlar da düzenlenmiştir. 632
9. AHMED LÜTFİ EFENDİ (ö. 1907), Lütfi Tarihi.633

1817’de İstanbul’da doğan Ahmed Lütfi’nin babası nalıncı esnafından Meh-
med Ağa’dır. İlk tahsilinden sonra girdiği Mühendishane-i Berrî-i Hümayun’dan
kısa bir süre sonra ayrılıp Amcazade Hüseyin Paşa Medresesi’ne devam eder.
1837’de huzur derslerinde bulunan Lütfi Efendi, sırasıyla Takvimhane muka-
belecisi, ardından Sadaret Mektûbî Kalemi mümeyyizi, bu görevdeyken Farsça
mütercimi, İmar Meclisi seyyar kâtibi (1845), zaptiye başkâtibi, Anadolu eyaleti
teftiş kâtibi, Takvimhane musahhihi (1852-1865), Tıbbiye Meclisi azası, Tıbbiye
Mektebi Türkçe hocası ve Matbuat nazırı olur.
622 Cevdet Akkaya, Ahmed Cevdet Paşa’nın Din ve Cemiyet Görüşü, YYLT, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1992.
623 Kemal Sözen, Ahmed Cevdet Paşa’nın Felsefi Düşüncesi, YDT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul 1995; Kemal Sözen, Ahmed Cevdet Paşa’nın Felsefi Düşüncesi, MÜ İlahiyat Fakültesi
Vakfı, İstanbul 1998.
624 Ebü’l-Ula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa, İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi, İstanbul 1946; Ahmet Şimşirgil, Ekrem Buğra Ekinci, Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle,
KTB Yayımları, İstanbul 2008.
625 İbrahim Süphan Acuner, Ahmed Cevdet Paşa’nın Eğitim Görüşü, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, İstanbul 1994; Fatih M. Şeker, Modernleşme Devrinde İlmiye: Cevdet Paşa - İbnülemin
Örneği, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.
626 Süleyman Büyüker, Ahmed Cevdet Paşa’nın Münazara Metodolojisi, YYLT, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1991; Nesibe Feyza Büyükdinç, Osmanlı Medreselerinde Bir
Öğretim Metodu Olarak Münâzara ve Ahmet Cevdet Paşa’nın Adâb-ı Sedâd Adlı Eseri, YYLT,
MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
627 Müzeyyen Orhon, Ahmed Cevdet Paşa’ya Göre Balkanlar’da Milliyetler Meselesi, YYLT, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1992.
628 Kazım Ceylan, Ahmed Cevdet Paşa ve Osmanlı Devleti’nin Çöküşü Karşısındaki Düşünceleri,
YYLT, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1996.
629 Ahmet Zeki İzgöer, Ahmed Cevdet Paşa’nın Sosyal ve İktisadi Görüşleri, YDT, MÜ Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, İstanbul 1997.
630 Mahmut Akpınar, Ahmed Cevdet Paşa’nın Hayatı, Devlet Adamlığı ve Yönetimle İlgili Görüşleri,
YYLT, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 1997.
631 Ekin Erdem, Cevdet Paşa’ya Göre Avrupa Tarihi, YYLT, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Tarih Bölümü Tarih Anabilim Dalı, Bursa 2009.
632 Ahmet Cevdet Paşa Semineri: Bildiriler: 27-28 Mayıs 1985, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakül-
tesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 1986; Ahmet Cevdet Paşa 1823-1895: Sempozyum: 9-11
Haziran 1995, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1997.
633 Babinger, OTYE, s. 417-419; Münir Aktepe, “Vak‘a-nüvis Ahmed Lütfî ve Tarih’i Hakkında Bazı
Bilgiler”, TED, X-XI (1981), 121-152; Münir Aktepe, “Lutfî Efendi”, EI2, V, 836-837; Münir
Aktepe, “Ahmed Lütfi Efendi”, DİA, II, 97-98; Bayrak, OTY, s. 17-18; Sarıköse, OVTA, s. 81-94;
Yüksek, ODYOT, s. 61-63.
İstanbul’da yapılan nüfus sayımı esnasında Boğaziçi’nin Yeniköy’den

Kilyos’a kadar olan yerleşim yerlerinin sayımını yapar. Meclis-i Maarif azalığı
görevi esnasında 1866’da vakanüvisliğe atanan Lütfi Efendi’ye bir süre sonra
İstanbul kadılığı payesi, ardından Anadolu kazaskerliği payesi verilir. 15 Ocak
1888’de Rumeli kazaskeri, normal hizmet süresininin (müddet-i örfiyye) biti-
minde ise Şûrâ-yı Devlet azası olur. Vakanüvislik görevinde en uzun süre kalan
tarihçi olan Ahmed Lütfi Efendi, 18 Mart 1907’de vefat eder.
Lütfi Tarihi: Târih-i Cevdet’e zeyl olarak yazılan eser 1241-1296 (1825-1879) yılları arasın-
da meydana gelen olayları içermektedir. Takvim-i Vekayi ve bazı resmî belgelerden istifade
edilerek sade ve resmî bir üslupla kaleme alınmış olan eser daha çok Lütfî Tarihi olarak bilin-
mektedir. Yurt içi ve yurt dışındaki çeşitli kütüphanelerde634 yazma nüshaları bulunan eserin
on beş cildi II. Abdülhamid’e takdim edilmiş, ancak bunlardan ilk yedi cildi yayımlanabil-
miştir (1290-1306).635 VIII. cilt halefi Abdurrahman Şeref tarafından bazı ilavelerle (1328),
IX-XV. ciltler ise Münir Aktepe tarafından neşredilmiştir.636 XVI. cilt ise eksik ve müsvedde
hâlinde olup Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi’ndedir.637 Yine 1999’da Lütfi Efendi’nin daha
önce eski harflerle yayımlanmış olan 1-8 ciltleri yeni harflerle neşredilmiştir.638
1302’de yayımlanan Divançe-i Vak‘anüvis Ahmed Lütfî639 adlı eser Ahmed Lütfi
Efendi’nin şiirleriyle şiir formunda bazı tarihî bilgileri ihtiva etmektedir. Müellif ay-
rıca Ta‘lîmü’l-Müte‘allim isimli eseri bazı ilaveler yaparak Tefhîmü’l-Mu‘allim adıy-
la Türkçeye çevirmiş ve Âsım Efendi tarafından Arapçadan Türkçeye tercüme edi-
len Kāmus’taki kelimeleri alfabe sırasına göre tertip ederek 53.000 kelimelik Lügat-i
Kāmus’u hazırlamıştır. Aslı Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan bu eserin elif
ve bâ harflerini ihtiva eden ilk iki cüzü 1282 ve 1286 yıllarında basılmıştır.
10. ABDURRAHMAN ŞEREF EFENDİ (ö. 1925).640

1853’te İstanbul’da doğan Abdurrahman Şeref, Tophane-i Âmire Muhase-
be Kalemi mümeyyizlerinden Hasan Efendi’nin oğludur. İlk tahsilinden sonra
Eyüp Rüştiyesi’ni, 1873’te ise Mekteb-i Sultani’yi bitirdi. Sırasıyla Mahrec-i
634 Mesela bk. Kahire (TK, nr. 174), TTK Ktp., Yazma nr. 531/1-7.
635 Târih-i Lütfi’nin, değişik tarihlerde farklı yayınevleri tarafından yapılan yayınları için bk.
Târih-i Lütfi, I-V, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1290; Târih-i Lütfi, II, Matbaa-i Âmire, İstanbul
1291; Târih-i Lütfi, III, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1292; Târih-i Lütfi, VI-VII, Mahmud Bey
Matbaası, İstanbul 1302.
636 Vak‘a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarih, IX, haz. M. Münir Aktepe, Edebiyat Fakültesi Matbaası,
İstanbul 1984; Vak‘a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarih, X-XV, haz. M. Münir Aktepe, TTK, Ankara
1988-1993.
637 Vak‘a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarih, XV, haz. M. Münir Aktepe, TTK, Ankara 1993, s. VIII-IX.
638 Vak‘anüvis Ahmed Lutfi Efendi Tarihi, I, haz. Ahmet Hezarfen; II-III, haz. Yücel Demirel, Ta-
mer Erdoğan; IV-V, VI-VII-VIII, haz. Yücel Demirel, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık-Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1999.
639 Bu eser hakkında Özlem Düzlü tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Dîvânçe-i Vak‘a-
Nüvîs Ahmed Lütfî, İnceleme-Metin, YYLT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sa-
karya 2008.
640 Babinger, OTYE, s. 439-441; Abdülkadir Özcan, “Abdurrahman Şeref”, DİA, I, 175; Yüksek, OD-
YOT, s. 63-65.
Aklâm-ı Şâhâne, Mekteb-i Sultani ve Darülmuallimîn’de tarih-coğrafya öğret-

meni, Mekteb-i Mülkiye’ye müdür, âyan azası, 1907 ve 1909’da iki defa Maarif
nazırı olur. 1909’da getirildiği vakanüvislik görevini saltanatın kaldırılışına kadar
yürüterek Osmanlı Devleti’nin son resmî devlet tarihçisi olur. 1918’de bir ara
Evkaf nazırlığı yapan Abdurrahman Şeref Bey, Cumhuriyet’in ilanından sonra
İstanbul’dan ikinci devre milletvekili seçilir. 18 Şubat 1925’te Ankara’da vefat
eden müellifin kabri Edirnekapı dışındaki Otaktepe aile kabristanındadır.
Eserleri:
Müellifin vakanüvisliği sırasında yazdığı ve Vekayi’nâme adını taşıyan eseri 1908-1918
yılları arasında meydana gelen olayları ihtiva etmektedir. Diğer vakanüvis tarihlerinin
büyük çoğunluğu gibi eser dönemin politikasına uygun biçimde kaleme alınmıştır. Dev-
letin çeşitli kademelerinde ve vakanüvislikte uzun süre hizmet eden müellif, bir kısmı
kendisinin de içinde bulunduğu birçok olayın yakın şahidi olmasına rağmen, devrin ta-
rihine ışık tutacak konulara açıklık getirdiğini söylemek güçtür. Henüz yayımlanmamış
olan eser TTK Kütüphanesi (nr. 542)’ndedir.
Lütfi Tarihi’nin VIII. cildini genişleterek neşreden Abdurrahman Şeref Bey’in
Vekāyinâme dışında çoğu ders kitabı niteliğinde olan birçok eseri mevcuttur. Târih-i
Osmânî Encümeni’nin başkanlığını yapan ve TOEM’de çeşitli makaleleri yayımlanan ya-
zarın bazı gazetelerde neşredilen yazıları Tarih Musahabeleri adı altında yeni harflerle
de birkaç kez basılmıştır.641 Yine Fezleke-i Târih-i Düvel-i İslâmiyye,642 Târih-i Devlet-i
Osmâniyye,643 Târih-i Asr-ı Hâzır,644 Harb-i Hâzırın Menşei,645 Fezleke-i Târih-i Devlet-i
Osmâniyye646 adlı eserleri bulunan yazarın bunların haricinde farklı konulara dair yazılmış
birkaç eseri daha mevcut647 olup, gerek hayatı gerekse eserleri hakkında kitap ve tez düze-
yinde birçok çalışma yapılmıştır.648
641 Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, Maarif Vekâleti, Ankara 1339. Bu eserin yeni harflerle
ve sadeleştirilmiş olarak yapılan yayınları için bk. Tarih Konuşmaları, haz. Eşref Eşrefoğlu, Kav-
ram Yayınları, İstanbul 1978; Tarih Musahabeleri, sad. Enver Koray, Kültür ve Turizm Bakanlığı,
Ankara 1985; Tarih Söyleşileri = Musahabe-i Tarihiye, sad. Mübeccel Nami Duru, Sucuoğlu Mat-
baası, İstanbul 1980.
642 Abdurrahman Şeref, Fezleke-i Târih-i Düvel-i İslamiyye, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1301.
643 Abdurrahman Şeref, Târih-i Devlet-i Osmâniye, I-II, Karabet Matbaası, İstanbul 1309, 1315, 1318.
Yeni harflerle yapılan yayınlar için bk. Abdurrahman Şeref, Osmanlı Devleti Tarihi, haz. Meh-
met Kafkas, Ahmet Demir, Kaynak Yayınları, İzmir 1995; Abdurrahman Şeref, Târih-i Devlet-i
Osmâniye, haz. Musa Duman, Gökkubbe, İstanbul 2005.
644 Abdurrahman Şeref, Tarih-i Asr-ı Hazır: 1789 Senesi Fransa İnkılâbından Bid’a Eder, zabt ve
neşr edenler: Mehmed Zekai, H. Mehmed Kâmil, Osmanlı Şirketi Matbaası, İstanbul 1329.
645 Abdurrahman Şeref, Harb-i Hazırın Menşei, Ayyıldız Matbaası, Dersaâdet 1335.
646 Abdurrahman Şeref, Fezleke-i Târih-i Devlet-i Osmâniye, 2. baskı, Karabet Matbaası, İstanbul
1315-1318; 12. baskı, Karabet Matbaası, İstanbul 1326-1328.
647 Abdurrahman Şeref, İstatistik Coğrafya-yı Umrani, Karabet Matbaası, İstanbul 1314; Abdurrah-
man Şeref, Zübdetü’l-kısas, Dârü’t-tıbâati’l-âmire, İstanbul 1315; Abdurrahman Şeref, İlm-i Ah-
lak, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1316; Abdurrahman Şeref, Coğrafya Dersleri, Şirket-i Mürettibiye
Matbaası, İstanbul 1325; Abdurrahman Şeref, Sultan Abdülhamid Sani’ye Dair, haz. Ahmed Refik,
Hilal Matbaası, İstanbul 1918; Abdurrahman Şeref, Özdemir-Oğlu Osman Paşa, haz. Vehbi Gü-
nay, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 2011.
648 Efdalettin, Abdurrahman Şeref Efendi: Tercüme-i Hâli Hayat-ı Resmiye ve Hususiyesi, Halk
Matbaası, İstanbul 1345/1927; Son Vak’a-nüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi: II. Meşrutiyet
B. GAYRİRESMÎ TARİHÇİLİK
19. yüzyılın gayriresmî ya da özel tarihçiler olarak tanımlanabilecek tarihçi-

lerinin başlıcaları şunlardır:
1. İBRAHİM KAPİÇ (ö. 1801), Ruznâme.

Vehbî mahlası taşıyan İbrahim Kapiç, Hersek’te doğdu. Eğitimini tamamla-
dıktan ve çeşitli görevlerde bulunduktan sonra kadılığa yükselir. Bosna’da kadı
iken 1801’de vefat eden İbrahim Kapiç, buraya defnedilir.
Ruznâme: 1775-1796 yıllarında Bosna’da meydana gelen olayları konu alan eser Bosna
tarihi için önemlidir. Müellif nüshası Babinger koleksiyonu içinde yer almaktadır.649
2. YAYLA İMAMI, Risale.650

Topkapı Yayla semtinde Aydın Kethüda Camii imamı olduğu dışında hak-
kında başka bilgi bulunmayan müellifin ismi de tespit edilememektedir.
Risale: Tek nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi (Veliyüddin Efendi, Cevdet Paşa kitapla-
rı, nr. 3370)’nde bulunan eser, sade bir dille fakat bozuk bir imlâ ile yazılmıştır. Müellifin,
III. Selim, Nizam-ı Cedid, Kabakçı ayaklanması, Alemdar Mustafa Paşa’nın İstanbul’a
gelmesi, IV. Mustafa’nın tahttan indirilmesi, II. Mahmud’un tahta çıkması, Alemdar Va-
kası gibi konular hakkında kayda aldığı tüm gelişmelere şahitlik etmiş olması eseri değerli
kılmaktadır. Tam adı “Târih-i Vekāyi‘-i Selimiyye” olan eser, 1972’de neşredilmiştir.
3. DİHKANİZADE UBEYDULLAH KUŞMANÎ-EBUBEKİR EFENDİ,

Fezleke-i Nasihat-ı Kuşmanî.651
Fezleke-i Nasihat-ı Kuşmanî: Üç farklı yazar tarafından kaleme alınmış olan eserin tam
metni, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, nr. 3372-75’te kayıtlı Fezleke-i
Kuşmanî adlı eserin de bulunduğu yazmanın ilk bölümlerinde yer almaktadır. Adı bilin-
meyen biri tarafından yazılmış kısa bir giriş, Ebubekir Efendi’nin yazmış olduğu ana
Olayları (1908-1909), haz. Mehmet Ali Ünal, Bayram Kodaman, TTK, Ankara 1996; Mehmet
Demiryürek, Devlet Adamı ve Tarihçi Abdurrahman Şeref Efendi (1853-1925), YDT, Dokuz Eylül
Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir 1999; Mehmet Demiryürek, Tanzi-
mattan Cumhuriyete Bir Osmanlı Aydını Abdurrahman Şeref Efendi 1853-1925, Phoenix Yayıne-
vi, Ankara 2003; Yahya Kemal Taştan, Abrurrahman Şeref: Yaşadığı Dönem ve Eserleri, YYLT,
Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale 2004; Son Vakanüvis Abdurrahman
Şeref Efendi’yle Osmanlı Tarih Sohbetleri, haz. Mehmet Demiryürek, Akademik Kitaplar, İstanbul
2009; Nazlı Kozan, Abdurrahman Şeref Bey’in Eğitim, Din ve Ahlak Eğitimiyle İlgili Görüşleri,
YYLT, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2011.
649 Franz Babinger, “Beş Bosnalı Osmanlı Tarih Yazarı”, çev. N. Öztürk, Türklük Araştırmaları Der-
gisi, sayı 7 (1993), s. 120.
650 Fahri Ç. Derin, “Yayla İmamı Risâlesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, III (1972), s. 213-272; Bayrak,
OTY, s. 221.
651 Ubeydullah Kuşmânî-Ebubekir Efendi, Asiler ve Gaziler, Kabakçı Mustafa Risalesi, haz. Ayşe
Yıldız Danacı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007, s. 9-27.
metin, kısa bir hatime ve hatimenin sonuna eklenmiş Kuşmanî’ye ait zeylden oluşan
eser 1806 Osmanlı-Rus Savaşı’nın başlaması ile Kabakçı isyanını konu almaktadır.
Vekayinâme tarzında kaleme alınmış olan ana metinde Osmanlı-Rus ilişkileri, İngiliz
donanmasının İstanbul’a ulaşması, Kabakçı isyanı, isyan sırasında bazı devlet ricalinin
öldürülmesi, III. Selim’in hal‘i, IV. Mustafa’nın tahta çıkarılması, isyanın hemen sonun-
da hazırlanan hüccet-i şer‘iye, çeşitli azl ve tayinlerden bahsedilmektedir.
Eserin hatime kısmında ise III. Selim’in haksız yere tahttan indirilip şehit edilme-
si, II. Mahmud’un tahta geçmesinden sonra faillerin cezalandırılması, isyanda rolü olan
kişiler, yeniçerilerin yaptığı kötülükler, Alemdar Mustafa Paşa’nın İstanbul’a gelmesi
gibi 1807-1808 yıllarına ait olaylardan bahsedilmektedir. Ancak olaylar ayrıntılı olarak
ele alınmamış, daha çok nasihat vermek amacıyla yorumlanarak verilmiştir. İlk olarak
Necib Asım tarafından TOEM’de birkaç bölüm hâlinde neşredilen eser,652 2007’de de-
ğerlendirme, sadeleştirilmiş metin ve çevri metin hâlinde yayımlanmıştır.
4. AHMED CAVİD (ö. 1803), Hadîka-i Vekāyi‘.653

İstanbul’da doğan müellif, Mustafa adında bir tımarlı sipahinin oğludur. 1787’de
hazineihümayun hizmetkârı olarak saraya alınan Ahmed Cavid, kabiliyeti sayesinde
kısa süre sonra hasodaya alınır. 1803’te hâcelik rütbesiyle atandığı şehremaneti gö-
revinde iken vefat eden müellif, Beşiktaş Yahya Efendi dergâhı haziresine defnedilir.
Eserleri:
1. Hadîka-i Vekāyi‘: Sarayda iken III. Selim tarafından olayları kronolojik olarak yazmakla
görevlendirilen müellif, Mayıs 1791-Ocak 1792 arasındaki olayları konu alan yıllık tarzın-
da bir eser kaleme alır. Müellif, Vakanüvis-i Enderun olarak da anılan eserini III. Selim’in
hattıhümayunları, İslam ülkelerinden gelen mektuplar ve diğer resmî evraktan faydalana-
rak yazmıştır. Eserin bir nüshası İÜ Kütüphanesi (TY, nr. 6037)’nde kayıtlıdır. 1992’de
yüksek lisans tezi olarak hazırlanan eser, 1998’de TTK tarafından neşredilmiştir.654
2. Müntehabât-ı Câvid Bey (Târih-i Câvid Ahmed Bey): Müellifin tarihle ilgili diğer
bir eseridir. İki cilt olan eserin birinci cildi 1626-1774, ikinci cildi ise 1774-1782 yılları
arasındaki olayları içermektedir. Önceki müverrihlerden faydalanılarak hazırlanan eserin
son kısımları ise müellifin bizzat müşahedelerine dayanmaktadır. Son kısımları birinci el-
den kaynak olan eser, Cevdet Paşa’nın kaynakları arasındadır. Eserin iki nüshası İÜ Kü-
tüphanesi (TY, nr. 92, 93)’ndedir. 1999’da doktora tezi olarak hazırlanan eser, 2004’te
652 Necib Asım, “Müverrih Asım Efendi’nin Metrukat-ı Tarihiyesinden Birkaç Parça”, TOEM, nr. 33
(Ağustos 1331), s. 553-595; nr. 34 (Teşrin-i Evvel 1331), s. 592-598; nr. 39 (Ağustos 1332), s.
168-186; nr. 40 (Teşrin-i evvel 1332), s. 205-210.
653 Babinger, OTYE, s. 341-343; Abdülkadir Özcan, “Ahmed Câvid”, DİA, II, 52-53; Bayrak, OTY, s.
72-73.
654 Ahmed Cavid Hadîka-i Vekāyi‘: (Tahlil ve Metin), haz. Adnan Baycar, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul 1992; Ahmed Cavid, Hadîka-i Vekāyi, haz. Adnan Baycar, TTK, Ankara 1998.
655 Ahmed Cavid Bey’in Müntehabatı (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Adnan Baycar, YDT, İÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1999; Osmanlı-Rus İlişkileri Tarihi: Ahmed Cavid Bey’in Müntehaba-
tı, haz. Adnan Baycar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2004.
3. Verd-i Mutarrâ: Ragıb Mehmed Paşa ile Yusuf Ziya Paşa arasındaki veziriazam-
ların (1757-1798) biyografilerini ihtiva eden eser, Hadîkatü’l-vüzerâ’ya Dilaver Ağaza-
de Ömer Efendi tarafından yapılan zeylin devamı olarak kaleme alınmıştır. 1271’de
İstanbul’da yayımlanmış olan eserin 1969’da Freiburg’da tıpkıbasımı yapılmıştır.
5. KABAKÇI MUSTAFA AYAKLANMASINA DAİR BİR RİSALE

(Sultan Selim-i Sâlis’in Hal‘ine Dâir Bir Risâle).
Müellifi belli olmayan bu eserin konusu, III. Selim’in saltanatını sona erdiren Kabakçı
isyanıdır. Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 333)’nde bulunan mecmuanın
1b-15a yaprakları arasında yer alan eserin başka bir nüshası bulunmamaktadır. 26 Mayıs
1807’de Boğaziçi’ndeki yamakların isyanıyla başlayan eser, isyan sonrası asilerin taltif
edilmesiyle biter. Eser, 1973’te neşredilmiştir.656
6. CELAL BEYZADE, Sultân-ı Selim-i Sâlis.

III. Selim dönemini anlatan eserlerden biri olan Sultan-ı Selim-i Sâlis, 1981’de bitirme
7. BAŞESKİ ŞEVKİ MOLLA MUSTAFA (ö. 1809), Ruznâme.

1731 veya 1732’de Saraybosna’da doğan müellif, 1763’e kadar burada otu-
rur. Eğitimini tamamladıktan sonra önce sıbyan mektebinde muallim, ardından
Bozacı Hacı Hasan Camii’nde imam-hatip olur. On sekiz yıl hizmetten sonra
1763’te bu görevinden ayrılan Molla Mustafa, açtığı kitabet dükkânında serbest
olarak çalışmaya başlar. İntisap ettiği Yeniçeri Ocağında önce başa, sonra da ba-
şeski unvanını alır. ‘Şevkî’ mahlasını kullanan Molla Mustafa’nın ölüm yılı 1809
olarak kabul edilmektedir.
Ruznâme: 1756-1804 yılları arasında Saraybosna şehrinde meydana gelen olayları kay-
da geçirmek amacıyla kaleme alınan esere müellifi her ne kadar bir ad koymamışsa da
söz konusu eserden bazen kitâb bazen de mecmua olarak bahsetmiştir. Bizzat yaşadı-
ğı olaylara kronolojik olarak yer veren müellif, anlattığı her olayın tarihini düşmüştür.
Eser, sefere giden askerler, meydana gelen aksaklıklar, seller, yangınlar, salgınlar, hava
durumu, kıtlık, halk oyunları, önemli binaların inşaatı gibi birbirinden farklı olan ve
yazarın ilginç gördüğü konulardan oluşmaktadır. Müellifin bizzat şahit olduğu olaylarla
duyup teyit ettiklerinden oluşan eser ait olduğu dönem için birinci elden kaynak de-
ğerindedir. Müellif nüshası Sarayevo Gazi Hüsrev Beğ Kütüphanesi’nde bulunan eser
1999’da doktora tezi olarak hazırlanmıştır.658
656 Fahri Ç. Derin, “Kabakçı Mustafa Ayaklanmasına Dair Bir Risale”, Tarih Dergisi, sayı 27 (1973),
s. 99-110.
657 Celâl Beyzâde, Sultân-ı Selim-i Sâlis Tarihi, haz. Mehmed Çoban, mezuniyet tezi, İstanbul Üni-
versitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1981.
658 Başeski Şevki Molla Mustafa Ruz-nâme: Metin-Sözlük-İnceleme, haz. Kerima Filan,YDT, Ankara
8. İZZET HASAN EFENDİ (ö. 1812), Ziyanâme.

Berber Mustafa Ağazade Hasan İzzet Efendi olarak da bilinen müellif
Darende’de doğdu. Babasının ilimle meşgul olması sebebiyle kendisi de iyi bir
eğitim alır. Yusuf Paşa’nın Diyarbakır valiliği sırasında onun hizmetine girer.
Onun maiyetinde hacegânlık, divan kâtipliği gibi görevleri yerine getiren müellif
1812’de idam edilir.
Ziyanâme: Müellif eserini Mısır’daki Osmanlı-Fransız mücadelesini anlatmak maksa-
dıyla kaleme almıştır. Üç bölümden oluşan eserin mukaddeme (birinci) bölümünde Yu-
suf Ziya Paşa’nın hayatı, dâstân (ikinci) bölümünde sadrazamın orduyla Mısır’a gidişi,
Fransızlarla mücadelesi ve muzafferen dönmesi, hatime (üçüncü) bölümünde ise başta
Cezzar Ahmed Paşa olmak üzere savaşa katılan ileri gelen Osmanlı devlet adamlarının
hâl tercümlerine yer verilmiştir. Bir nüshası İÜ Kütüphanesi (nr. 6115) ve bir nüshası ise
Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Tarih , nr. 413-949-6)’nde bulunan eser 2004’te doktora
tezi olarak hazırlanmış ve 2009’da basılmıştır.659 Eser Arapçaya da tercüme edilmiştir.660
9. MEHMED EMİN KARAHANZADE, Tarihçe.

Hakkında malumat bulunmayan müellifin adı eserin önsözünün sonunda yer
almaktadır.
Tarihçe: Mısır’ın Fransızlar tarafından işgal edilmesini, ardından Osmanlıların burayı
geri alışından ve serdar-ı ekrem Yusuf Paşa’nın başarılarından bahseden eserin sonunda
Yusuf Ziya Paşa hakkında bir manzume ve “Târih-i tesvid 1217” kaydı bulunmaktadır.
Eserin bir nüshası İÜ Kütüphanesi (TY, nr. 6114)’ndedir.661 Yine, Mısır’da Osmanlı-
Fransız mücadelelerini konu alan bir başka eser de Gazavât-ı Hüseyin Paşa olup, kapta-
nıderya Küçük Hüseyin Paşa’nın Fransızlarla yaptığı savaşları konu almaktadır.662
10. MUSTAFA RESMÎ EFENDİ, Vak‘anâme-i Mısır.663

Şehit Memiş Paşa’nın divan kâtibi olan müellif, onun ölümünden sonra bir-
çok yeri gezdi. Medine’de altı yıla yakın kalan yazar hakkında bundan başka bilgi
bulunmamaktadır.
659 Darendeli İzzet Hasan Ziyanâme: (Sadrâzam Yusuf Ziya Paşa ve Fransızların İşgali Üzerine Yapı-
lan Osmanlı Devleti’nin Mısır Seferi 1798-1802), Tahlil ve Tenkidli Metin, haz. Mehmet İlkin Er-
kutun, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004; Darendeli İzzet Hasan Efendi Ziyanâme:
Sadrâzam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyon’a Karşı Mısır Seferi (1798-1802), haz. Mehmet İlkin
Erkutun, Kitabevi, İstanbul 2009.
660 Dârendeli İzzet Hasan Efendi, el-Hamletü’l-Fransiyye alâ Mısr fî dav’i Mahtuti Osmani: Mahtu-
tat “Ziyanâm” li’d-Dârendeli, çev. Cemâl Saîd Abdülganî, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-
Kitâb, Kahire 1999.
661 OM, III, 49; Levend, Gazavatnâmeler i, s. 159.
662 Levend, Gazavatnâmeler, s. 159.
663 Bayrak, OTY, s. 159-160.
Vak‘anâme-i Mısır: Napolyon’un Mısır’ı işgal edişini, ona karşı yapılan savunmayı,
Cezzar Ahmed Paşa’nın Napolyon ile yaptığı savaşı ve Napolyon’un Fransa’ya dönüşü-
nü konu almakla birlikte eser, daha çok Akkâ önündeki mücadeleye ağırlık vermektedir.
Bir nüshası İÜK (İbnülemin Kitapları, nr. 2697)’te ve bir nüshası ise İSK (Hacı Mah-
mud Efendi, nr. 4910)’de bulunan eserin son nüshası 1992’de yüksek lisans tezi olarak
11. TEVKİİ MEHMED EMİN-AHMED ŞERİF, Vekāyi‘nâme.

Eserin müellifleri, kuşatmaya katılmış olan iki görevli olup bunlardan biri
Mısır ordusu defterdarı Tevkii (Nişancı) Mehmed Emin Efendi, diğer ise hacegân
rütbesine sahip ve Şam Trablus mübayaasına memur olan Ahmed Şerif Efendi idi.
Vekāyi‘nâme : Napolyon’un Akkâ kuşatması hakkında yazılan bir eser olan Vekāyi‘nâme,
bu kuşatma hakkında neredeyse günü gününe malumat vermektedir. Eser, gerek olayları
bizzat yaşayanlar tarafından kaleme alınmış olması, gerekse bu alanda yazılmış Türkçe
eserlerin pek bulunmamasından dolayı bir boşluğu doldurmaktadır. Ayrıca Fransızca
olarak kaleme alınan eserlerde yer alan bilgilerin kritiğine imkân sunması bakımından
da önemlidir. Orijinali BOA (AE.SSLM.III, nr. 24664)’da bulunan Vekāyi‘nâme özeti ile
birlikte tıpkıbasım olarak 1938’de Uzunçarşılı tarafından yayımlanmıştır.665
12. SAİD EFENDİ, Târih-i Vasf-ı Cezzâr Ahmed Paşa.

Eser, Cebel-i Lübnan’daki mahallî ailelerden Maanoğulları ve Şihaboğulları ailelerinin
durumları, Cezzar Ahmed Paşa’nın onlarla ve Rus donanmasıyla iş birliği yapan Dür-
zilerle mücadelelerini konu almaktadır. İÜK (TY, nr. 6206)’te bir nüshası bulunan eser
1975’te mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır.666
13. MEHMED HAŞİM EFENDİ, Ahvâl-i Anapa ve Çerkes.

Bursalı Mehmed Tahir her ne kadar müellifin Bursalı olduğunu söylüyorsa
da, bu bilgi kesin değildir. Aldığı eğitimden sonra Osmanlı bürokrasisinin çe-
şitli kademelerinde kâtip, halife, mektubî-i defterî olarak hizmet eder. 1781’de
Soğucak muhafızlığı görevi ile Kafkasya’ya gönderilen ve Osmanlı’nın buralar-
daki hâkimiyetini sağlayan Rumeli Beylerbeyi Vezir Ferah Ali Paşa’nın divan
kâtipliğini yapmış olan müellifin hayatına dair bilinenler yetersizdir.
Ahvâl-i Anapa ve Çerkes: Müellifin Abaza ve Çerkesler hakkında yazdığı önemli bir
etnografik ve tarihî eser olup, aynı zamanda Ferah Ali Paşa’nın Kafkaslar’daki faali-
664 Gazâ-nâme-i Cezzâr Gazi el-Hâcî, haz. Osman Koç, YYLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kayseri 1992.
665 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Başvekâlet Arşivi’nde Bonapart’ın Akkâ Muhasarasına Dair Bir
Vekayinâme”, Tarih Semineri Dergisi (Travaux du Séminaire D’Historie), sayı 2 (1938), s. 3-31.
666 Târih-i Vasf-ı Cezzâr Ahmed Paşa, haz. Sevgi Çetinkaya, mezuniyet tezi, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1975.
yetlerinden de bahsetmektedir. Müellif eserini, Ali Paşa’nın maiyetinde olarak müşa-

hede ettiği durum, olay ve gelişmelere dayanarak yazdığından gerek bahsedilen coğ-
rafyada yaşayan milletlerin tarihi, gerekse Osmanlı hâkimiyetinin yeniden tesisi için
yapılan faaliyetler hususunda önemli bilgiler vermektedir. Eserin bir nüshası TSMK
(Hazine kısmı, nr. 1564)’de ve bir nüshası ise Leiden Üniversitesi Kütüphanesi (Cod.
Or. 12.829)’ndedir.667
14. VELİEFENDİZADE KETHÜDASI SAİD EFENDİ, Kethüda Said

Tarihi.668
Doğum yeri ve tarihi hakkında bilgi bulunmayan müellif Anadolu ve Ru-
meli kazaskerliklerinde bulunmuş Velizade Mehmed Emin Efendi’nin musahi-
bi idi. Keskin zekâsı, ince tasvir ve zarif tarifleriyle meşhur olan Said Efendi
Enderun’dan yetişmeydi. Ressamlık, neyzenlik, bestekârlık gibi özellikleri bulu-
nan müellif, III. Selim’in hal‘ edilmesi üzerine saraydan uzaklaştırılmışsa da, II.
Mahmud döneminde tekrar saraya alınır.
Kethüda Said Tarihi: Tam künyesi Veliefendizade Kethüdası Said Efendi Tarihçesi olan
eser, müellifin döneminde Avrupa’nın durumu, Osmanlı-Rus savaşları, Nizam-ı Cedid
ve Kabakçı isyanı gibi olay ve gelişmeleri kayıt altına almak, olaylardan ibret alınmasını
sağlamak arzusu ile kaleme alınmıştır. Farklı adlarla birer nüshası Süleymaniye (Türk-Rus
Münâsebetleri ve Savaşları Tarihi, Esad Efendi, nr 2143), Viyana’daki Avusturya Millî
Kütüphanesi (Sa‘id Efendi Târihçesi, nr. 1123), Beyazıt Devlet (Târih-i Vak‘a-i Selimiye,
Veliyüddin Efendi, nr. 3367) ve TTK (Târih-i Osman, nr. 121) kütüphanelerinde bulunan
eser, iki yüksek lisans tezine konu olmuştur. Bunlardan ilki 1999’da Ahmet Özcan,669 diğeri
ise Abdullah Altun670 tarafından hazırlanmıştır. Olayları belgelere dayanarak anlatması ve
Batılı kaynaklardan da faydanılarak yazılmış olması eseri önemli kılan unsurlardır.
15. ABDURRAHİM MUHİB EFENDİ (ö. 1821), Sefaretnâme.671

İstanbul’da doğan Seyyid Abdurrahim Muhib eğitimini tamamladıktan son-
ra pek çok divan memurluklarında bulunur. Divan kaleminde yükselerek sırasıyla
beylikçi kesedarı, mükâleme kâtibi refiki ve beylikçi olur. 1805’te, Napolyon’a
667 OM, III, 162-163; Zübeyde Güneş-Yağcı, Ferah Ali Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı (1781-1785),
YDT, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1998, s. VII, 62; Jan Schmidt,
“Mehmed Hâşim Efendi’s Memorandum (Mecmû‘a) on Circassia of 1213 (1798-9); Contents, Style,
Texual History and a Hitherto Unknown Autograph Kept in Library of Leiden University”, Osmanlı
Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), sayı XXVI (2005), s. 413-479.
668 Yüksek, ODYOT, s. 68.
669 Kethüda Said Tarihi ve Değerlendirilmesi, haz. Ahmet Özcan, YYLT, Kırıkkale Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale 1999.
670 Said b. Halil İbrahim’in Târih-i Sefer-i Rusya Adlı Eseri (Transkripsiyon-Değerlendirme), haz.
Abdullah Altun, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2006.
671 Babinger, OTYE, s. 370-371; Yüksek, ODYOT, s. 69-70.
sultanın hediyelerini sunmak, Napolyon’un zaferlerini kutlamak ve Fransız im-

paratorunun Rusya ile yapılacak barışta Osmanlı lehine hükümler koydurmasını
sağlamak amacıyla nişancı unvanıyla büyükelçi olarak Fransa’ya gönderilmiş-
tir. Yaklaşık yedi yıl kaldığı Fransa’dan döndükten sonra 1812’de defter emi-
ni olur. Bu görevden azledildikten sonra bir müddet boşta kalan Muhib Efendi,
1820’de tabhâne-i âmire nazırı olur. 18 Ağustos 1821’de vefat eden müellifin
kabri Eyüp’tedir.
Sefaretnâme: Muhib Efendi’nin Fransa elçiliği esnasında kaleme aldığı eser merkezle
yazışmalarını, Fransa’daki çeşitli düzeydeki görevlilerle yaptığı görüşmelere dair notla-
rı ve diğer konular hakkındaki gözlemlerini içermektedir.
Sefaretnâme’nin Viyana Millî Kütüphanesi (nr. 1145) ve Ankara DTCF Kütüpha-
nesi’nde birer nüshaları bulunurken, Küçük Sefaretnâme’nin ise Viyana’da Millî Kütüp-
hane (nr. 1146)’de bir nüshası bulunmaktadır.
16. AHMED VEHBİ, Ahsenü’l-ahbâr.672

II. Mahmud döneminde, Enderun-ı Hümayun seferli koğuşu çavuşlarından
olan müellifin bunun dışında hayatı hakkında herhangi bir bilgi mevcut değildir.
Müellifin tarih eseri olarak kabul edilen üç eseri bulunmaktadır. Bunlar:
1820’de yazılan ve Hz. Muhammed’in hayatı ile Mekke’nin vasıflarından bahseden
Ahsenü’l-ahbâr; 1816’de yazılan ve ağırlıklı olarak dinî konularla ilgili yazıları içeren
bir derleme olan Hadîkatü’l-nevâd ve Hz. Musa, Ashâb-ı Kehf ve buna benzer kıssalar-
dan bahseden ve on beş makaleden oluşan Mecmû‘a-i Târihiyye’dir.
17. HALİM GİRAY (ö. 1823), Gülbün-i Hânân.673

1772’de Kırım’da doğan Halim Giray 1792’de Vize’de sürgünde iken ölen
Şehbaz Giray’ın oğludur. III. Selim döneminde geldiği İstanbul’da devrin ile-
ri gelen şairleriyle tanışarak sohbetlerine katılır. Şiirlerinde ‘Halîmî’ mahlasını
kullanan Bahadır Giray’a veliaht tayin edilince Kırım’a geri gider, fakat kısa bir
süre sonra tekrar İstanbul’a döner. Vize’deki çiftliğinde bir süre yaşadıktan sonra
Çatalca’ya taşınır. 1823’te vefat eden Halim Giray’ın mezarı Ferhat Paşa kabris-
tanındadır.
Gülbün-i Hânân: Kırım hanlarının tarihini konu edinen eser müellife şairliğinden daha
büyük söhret kazandırmıştır. 1811 yılında tamamlanan eserde, hanlığın kurucusu Hacı
Giray (ö. 1466)’dan müellifin babası Baht Giray Han (1215/1801)’a kadar bütün Kırım
hanlarının dönemleri ayrı ayrı ele alınmıştır. Kitabın başında Kırım hanlarının Cengiz
Han’a kadar uzanan soy kütüğü bulunmaktadır. Müellif eserini Hacı Mehmed Senâi’nin
İslam Giray Han (1644-1650 tarihleri arasındaki) dönemiyle ilgili eseri, Mehmed
672 Babinger, OTYE, s. 371-372; Yüksek, ODYOT, s. 70.

Giray’ın 1683-1703 tarihleri olaylarını anlatan Târih-i Mehmed Giray, Kefeli İbrahim
Efendi’nin 1736’de hazırladığı Tevârîh-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i
Kıpçak Ülkelerinindir, Hacı Abdülgaffâr Kırımî’nin 1744’te tamamlanan Umdetü’t-
tevârîh, Rıdvan Paşazade Abdullah Çelebi’nin Tevârîh-i Deşt-i Kıpçak ve Seyyid Meh-
med Rıza’nın es-Seb‘u’s-seyyâr fî Ahbâri Mülûki’t-Tatar gibi eserlerden faydalanarak
yazmıştır. Ahmed Cevdet Paşa’nın geniş olarak istifade ettiği Gülbün-i Hânân’ın, Vi-
yana Millî Kütüphanesi (nr. 1260) ile Paris Bibliothèque Nationale (Suppl. Turc. nr.
1116)’de birer nüshası bulunmaktadır.
18. MEHMED MÜNİB (ö. 1823), Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr Zeyli vd.674

Antepli olan müellifin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Mem-
leketinde başladığı medrese eğitimini geldiği İstanbul’da sürdürdü. Eğitimini
bitirdikten sonra sırasıyla müderris, Ataullah Efendi’ye hocalık, saray hocası, ka-
dılık, meclis-i mükâleme memuru, kazaskerlik payesi gibi vazifelerde bulundu.
III. Selim’in katlini müteakip Ataullah Efendi ile birlikte önce Ankara, ardından
da Güzelcehisar (Aydın)’a sürülen Mehmed Münib 30 Haziran 1823’te vefat eder
ve buraya gömülür.
Eserleri:
1. Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr Zeyli: Müstakimzade’nin şeyhülislamların biyografisini
içeren eseri olan Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr’a 1807’ye kadar gelecek şekilde yazılan
zeyildir. 1788-1806 yılları arasında görev yapan altı şeyhülislamın biyografilerini içeren
esere daha sonra 1806-1832 yılları için Süleyman Faik, 1832-1862 yılları içinse Mek-
tubizade Abdülaziz birer ek yazmıştır. Eserin bir nüshası Kahire Kütüphanesi (TK, nr.
225)’nde bulunmaktadır.
2. Hulâsetü’l-Kelâm fî Reddü’l-Avâmm: Yeniçeriliğin yerine ikame edilmek iste-
nen Nizam-ı Cedid askerini savunan bir eserdir. Eserde başlıca Nizam-ı Cedid’in dine
uygunluğu, bazı kişiler tarafından niçin kötülendiği, Yeniçeri Ocağı’nın önceki hâli ile
içinde bulunduğu kötü durum ve bu kurum için yapılan düzenlemelerin fayda sağlaya-
mayışı, yeni askerin nasıl bir eğitim alması gerektiği ve İrâd-ı Cedid hazinesi gibi konu-
lar ele alınmıştır. Eserin biri Viyana’da (Millî Kütüphane, nr. 1152) ve biri de Ankara’da
(TTK Kütüphanesi, nr. 4639) olmak üzere iki nüshası bulunmaktadır.
19. ZAİMZADE MEHMED SADIK (ö. 1823), Vak‘a-yı Hamidiyye.

İstanbullu olan Mehmed Sadık, aldığı eğitimden sonra devlet hizmetine gir-
di. Hacegân sınıfında iken önce serdarlar kâtibi, 1795’te kethüda kâtibi, ardından
Beyhan Sultan’a kâtip oldu. Bu görevinden sonra sırasıyla tophane nezareti, ciz-
ye muhasebeciliği, Anadolu muhasebeciliği, Haremeyn muhasebeciliği, humbara
nezareti ve süvari mukabeleciği görevlerinde bulundu. 1823’te vefat eden müellif
Üsküdar Selimiye’ye defnedilmiştir.
674 Babinger, OTYE, s. 374- 375; Yüksek, ODYOT, s. 73-74.
Vak‘a-yı Hamidiyye, 1787’de vuku bulan Osmanlı-Rus ve Avusturya savaşını konu al-
maktadır. İSK (Esat Efendi Kitaplığı, nr. 2171)’de bulunan eser el yazması olup tek
nüshadır. Eser, 2000’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.675
20. ABDURRAHMAN BİN HASAN CEBERTÎ (ö. 1825), Mazharü’t-

takdîs (Muzhirü’t-takdîs) bi-Zehâbi (Zevâli) Devleti’l-Fransis.676
1754’te Kahire’de doğan Abdurrahman b. Hasan, ecdadı Habeşistan’ın
Cabert bölgesinden geldiği için Cebertî unvanıyla da bilinirdi. Dindar ve ilme
düşkün bir aileye mensup olan müellif, bu sayede iyi bir eğitim aldı. Eğitimin-
den sonra Ezher’de hocalık yapmaya başlayan Cebertî matematik, cebir ve özel-
likle de astronomi alanında önemli çalışmalar yaptı. Başından beri Mehmed Ali
Paşa’ya muhalif olan Cebertî 1825’te Kahire’de vefat etti.
Eserleri:
1. Mazharü’t-takdîs (Muzhirü’t-takdîs) bi-Zehâbi (Zevâli) Devleti’l-Fransis: 1798-1801
yılları arasında Mısır’daki Osmanlı-Fransız mücadelesini konu alan eseri müellif 1801-
1802’de tamamlayarak Vezir Yusuf Paşa’ya ithaf eder. Acâibü’l-âsâr’daki düşünceleri-
nin aksine eserinde Osmanlıları, padişahı ve veziri öven, Bonapart ve Fransızları eleş-
tiren ifadelere yer veren müellifin eserini Yusuf Paşa, İstanbul’a döndüğünde padişaha
takdim eder. Padişahın isteği üzerine Hekimbaşı Mustafa Behcet tarafından 1807’de
Türkçeye tercüme edilen eser 1865 (1282)’te Târih-i Mısır adıyla yayımlanır. Müter-
cim Âsım Efendi tarafından da Türkçeye tercüme edilen eser, Alexandre Cardin tarafın-
dan Fransızcaya (Journal d’Abdurrahman Gabarti pendant l’occupation Française en
Eygypte, İskenderiye 1835, Paris 1838) ve Muhammed Atâ tarafından da Yevmiyyâtü’l-
Cebertî adıyla iki cilt hâlinde 1958’de Kahire’de yayımlanmıştır.
2. Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr: 1668-1821 tarihleri arasında Mısır’ın
tarihiyle ilgili olayları ihtiva eden bir tarih eseridir. 1297’de Bulak’ta basılan eser677
İngilizceye tercüme edilerek 1994’te yayımlanmıştır.678
21. ŞEFKAT ABDÜLFETTAH (ö. 1827), Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ.679

Bağdat’ta doğduğu, Kırım hanlarının yanında ve daha sonra döndüğü
İstanbul’da kâtiplik yaptığı ve 1826-1827’de İstanbul’da vefat ettiği dışında baş-
ka bir malumat bulunmamaktadır.
675 Zaimzade Mehmed Sadık, Vak‘a-i Hamidiyye (Tenkidli Transkripsiyon), haz. Mustafa Öğe, YYLT,
Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir 2000.
676 Mehmed Maksudoğlu, “Cebertî, Abdurrahman b. Hasan”, DİA, VII, 190-191.
677 Abdurrahman b. Hasan b. İbrâhim Cebertî, Târîhu Acâ’ibi’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr, I-IV, Bu-
lak 1297.
678 Abd al-Rahman al-Jabarti’s History of Egypt, I-IV, ed. Thomas Philipp, Moshe Perlmann; çev.
Thomas Philipp vd. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1994 ; A Guide to Abd al-Rahman al-Jabarti’s
History of Egypt, ed. Thomas Philipp, Moshe Perlmann; çev. D. Crecelius vd. Franz Steiner Ver-
lag, Stuttgart 1994 (Serinin 5. cildi olan bu kitabın tamamı indekstir). Yine bk. Peter M. Holt, “Al-
Jabati’s Intrudiction to the History of Ottoman Egypt”, BSOAS, XXV/1 (1962), s. 38-51; Ahmet
Özel, “Acâibü’l-âsâr”, DİA, I, 314-315.
679 Yüksek, ODYOT, s. 202-203.
Eserleri:
1. Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ: Osmanzade Taib’in daha önce kaleme almış olduğu
Hadîkatü’l-vüzerâ’ya yazılmış bir başka zeyldir. 1798-1808 yılları arasında görev yapan
ve beş sadrazamı konu alan eser 1854’te İstanbul’da basılmıstır.
2. Tezkire-i şu‘arâ: 1730-1814 tarihleri arasında yasayan şairlerin biyografilerini
içeren eser, şair Naşit İbrahim’in Müntehebat Mecmu‘ası’ndan istifade edilerek yazıl-
mıştır. 1814’te İstanbul’da yazılan eser yazma hâlindedir.
22. TÜFENGCİBAŞI ÂRİF EFENDİ (ö. 1828), Tarihçe.680

1758’de Ankara veya İzmir’de doğan Ârif Efendi, İstanbul’a gelerek saray-
da eğitim alır. Eğitimini tamamladıktan sonra ilmiye sınıfına geçen Ârif Efen-
di sırasıyla 1815’te Yenişehir-i Fener kadılığı, 1817’de Edirne kadılığı yapar;
1824’te Mekke ve 1827’de ise İstanbul payeliklerini elde eder. Müellif 27 Nisan
1828’de vefat eder.
Tarihçe: Nizam-ı Cedid ıslahatı hakkında özet bilgi vererek başlayan eser, Kabakçı isya-
nı, III. Selim’in tahttan indirilmesi, IV. Mustafa’nın tahta çıkarılması, onun saltanatının
ilk günleri gibi konular hakkında ayrıntılı bilgi vererek, olayları 4 Ekim 1806 tarihi-
ne kadar getirmektedir. Müellifin eserinde bahsettiği olaylara bizzat şahit olması eseri
kıymetli kılmaktadır. Dolayısıyla başta Cevdet Paşa olmak üzere bu dönemi inceleyen
tarihçiler eserden istifade etmişlerdir. Birer nüshası Beyazıt Devlet (Veliyüddin Efendi,
nr. 3374/77) ve TSMK (Hazine, nr. 1595) kütüphanelerinde bulunan eser 1974’te neş-
redilmiştir.681
23. VÂHİ MEHMED PAŞA (ö. 1828), Târih-i Vak‘a-yı Cezîre-i Sakız.682
Kilis doğumlu olan Vâhi Mehmed Paşa’nın babası İstanbullu, annesi ise
Kilisli’dir. Nusayrî kökenli olan müellif eğitimini tamamladıktan sonra devlet
hizmetine girer. Sırasıyla maliye kaleminde kâtiplik, zecriye başkâtipliği ve mu-
hassıllığı, 1806’da mevkufâtilik yapan müellif aynı tarihte Fransa’ya elçi ola-
rak gönderilir. Başarılı olamadığı bu görevinden sonra aynı yıl defter emini ve
1809’da reis vekili olur. 1809’da sürüldüğü Kütahya’da bir buçuk yıl kaldıktan
sonra serbest bırakılır. 1811’de Tophane nazırı, 1812’de tersane emini, 1814’te
Tekelioğulları muhallefatını kabza memur, 20 Eylül 1814’te Teke ve Hamid, bir
iki sene sonra ise Hanya valisi olur. 1819-1820’de vezirliği kaldırılarak Sakız
Adası’nda oturmaya mecbur edilen müellif, 1821’de vezirliği iade edilerek bu-
ranın muhafızlığı görevine getirilir. Yunan isyanı sırasında bağlı bulunduğu Sa-
681 Fahri Ç. Derin, “Tüfengçi-başı Ârif Efendi Tarihçesi”, Belleten, XXXVIII/151 (1974), 379-443.
682 Babinger, OTYE, s. 377-378; Yüksek, ODYOT, s. 75-77. Erhan Afyoncu’nun Vâhi Mehmed Paşa
olarak bahsettiği bu müelliften Babinger, Mehmed Emin Vahid Paşa olarak söz eder.
kız Adası’nı ısrarla savunmakla birlikte ada sakinlerine verdiği cezadan dolayı
1822’de görevinden alınarak Alanya’ya sürülür. 1239’da vezirliği geri verilerek
Halep valisi olarak görevlendirilse de üç yıl sonra azledilip vezirliği de alınarak
Konya’ya gönderilir. Daha sonra sürgün yeri Bursa olarak değiştirilir. Aynı sene
vezirliği tekrar kendisine iade edilerek Eski İstanbul muhafızı olur. Tayin edildiği
Bosna valiliği görevine başlayamadan 14 Ağustos 1828’de vefat eder.
Eserleri:
1. Târih-i Vak‘a-yı Cezîre-i Sakız: Vak‘a-i Sakız olarak da bilinen eser 1822’de Sakız
isyanı sırasında meydana gelen olayları ve isyanın bastırılmasını anlatır. Eser, 1290’da
yayımlanmıştır.
2. Sefaretnâme-i Fransa: Eser, müellifin Fransa elçiliği münasebetiyle Polonya
üzerinden Paris’i ziyaretini, imparator tarafından iki defa kabul edilişini konu almakta-
dır. Eserin bir nüshası Viyana Konsolosluk Akademisi (nr. 282)’nde, bir nüshası ise TTK
Kütüphanesi (Yazma, nr. 53)’nde bulunmaktadır.
3. Risâle-i Vâhi Efendi: Eser, Vâhi Paşa ile R. Adair arasında 1223 (1809)’te im-
zalanmış olan Türk-İngiliz Barış Antlaşması’ndan bahsetmektedir. Eserin biri Viyana
Millî Kütüphanesi (nr. 1149), diğeri de TTK Kütüphanesi (nr. 53) olmak üzere iki nüs-
hası mevcuttur.
24. ÖMER FAİK (ö. 1830), Nizâmü’l-atîk fî bahri’l-amîk.683

Vezirlere divan kâtibi ve mühürdar, daha sonra hacegân sınıfına dâhil olup
şıkk-ı sâlis defterdârı olduğu ve 1830’da vefat ettiği dışında Ömer Faik Efendi’nin
hayatı hakkında başkaca malumat yoktur.
Müellifin Nizâmü’l-atîk fî bahri’l-amîk adlı tarih eseri ile Neccarzade Şeyh Sadık’ın
menkıbelerini anlatan Makalât-ı Sadîkiyye adlı eseri bulunmaktadır.
25. MEHMED DÂNİŞ (ö. 1830), Netîcetü’l-vekā‘i.684

1805’te İstanbul’da doğan Mehmed Dâniş, İmrahor Hasan Bey’in oğlu ve
Sadrazam Hasan Paşa’nın torunudur. Bâbıâli’de divan kaleminde göreve başla-
dıktan kısa bir süre sonra 12 Mart 1830’da genç yaşta vefat eder.
Netîcetü’l-vekā‘i: Eser başta 1824 yılı olayları olmak üzere İstanbul Tophane’deki
Nusretiye Camii inşaatının bitirilmesi, Hüsrev Paşa komutasındaki Türk donanmasının
denize açılması ve yeniçeri kıtalarının durumu hakkında bilgi vermektedir. Eserin biri
Kahire (TK, nr. 236) diğeri ise İstanbul’da (İÜ Ktp., TY) olmak üzere iki nüshası bu-
lunmaktadır.

26. MUSTAFA NECİB EFENDİ (ö. 1831), Târih-i Mustafa Necib.685

Doğum tarihi ve yeri hakkında bilgi bulunmayan müellifin İstanbullu ol-
duğu anlaşılmaktadır. Eğitimini tamamladıktan sonra girdiği devlet hizmetinde
mektubî-i sadaret, serhalife, mevkufatî, esham mukataacısı, muhasebe-i evvel
ve en son ruznâme-i evvel gibi görevlerde bulundu. 1831’de İstanbul’da vefat
eden müellif Eyüp’teki Hekim Kutbeddin mektebinin yanındaki hazireye def-
nedilmiştir.
Târih-i Mustafa Necib: 1803-1808 yılları arasındaki olayları anlatan müellif, eserine
Osmanlı ordusunun genel durumunu anlatan Ali Raif Efendi’nin vekayinâmesini de
eklemiştir. Bir nüshası Viyana Millî Kütüphanesi (nr. 1148), bir nüshası Kahire ve bir
nüshası ise TTK Kütüphanesi (nr. Y. 404)’nde bulunan eser 1280 yılında İstanbul’da
basılmıştır. Ayrıca 2001’de686 ve 2003’te 687 yüksek lisans tezi yapılmıştır.
27. VEKĀYİ‘-İ SENE IŞRÎN VE Mİ’ETEYN VE ELF (1220 Senesi

Vekāyi‘i).
Eserin müellifi belli değildir. İrâd-ı Cedid defterdarlığında şakirt veya kâtip
olduğu, Valide Mihrişah Sultan’ın hizmetinde çalıştığı dışında müellif hakkında
başkaca bilgi yoktur.
Eser, ağırlıklı olarak 1220’de meydana gelen tevcihat, azil, vefat; yangın, sel, deprem
gibi doğal olaylar; asayiş, fiyat hareketleri, elçi kabulleri gibi olayları anlatmakla bir-
likte, dönemin teşrifat merasimine dair bilgi de vermektedir. Müellif eserini dönemin
olaylarını bir kitapta toplayıp bir devlet büyüğüne takdim etmek düşüncesiyle yazmıştır.
Saraya yakın ve bürokrasiyi iyi bilen birinin gözlem ve duyumlarına dayanılarak yazıl-
dığından, ilgili dönem için birinci el kaynak değerindedir. Bilinen tek nüshası Atatürk
Belediye Kitaplığı (Muallim Cevdet Kısmı, nr. 4)’nda bulunan eser 1993’te yüksek li-
sans tezi olarak hazırlanmıştır.688
28. MUSTAFA VÂZIH BİN İSMAİL (ö. 1831), el-Belâbil er-Râsiyye fî

Mesâ’il-i Riyâz-i Amâsiyye.689
Amasya’da doğan Mustafa Vâzıh Çorumlu Müfettiş Kara İsmail’in oğludur.
Hayatını Amasya’da geçiren müellif, Amasya’da müftülük görevinde bulunduğu
sırada 1831’de vefat eder.
685 Babinger, OTYE, s. 379-380; Bayrak, OTY, s. 138.
686 Mustafa Necîb Efendi Tarihi, haz. Bayram Doğan, YYLT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 2001. Ancak metnin yeni harflere aktarımında çok basit okuma hataları yapıldı-
ğından bu çalışmayı ihtiyatla kullanmak gerekir.
687 İlhan Aslan, Mustafa Necib Efendi’nin Tarihçiliği ve Tarih-i Mustafa Necib Adlı Eserinin Transkri-
bi ve Değerlendirilmesi, YYLT, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale 2003.
688 1220 Senesi Vekāyi‘i Adlı Eserin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, haz. Beyhan Kıran, MÜ
el-Belâbil er-Râsiyye fî Mesâ’il Riyâz-i Amâsiyye: En eski şehir tarihi örneklerinden

biri olan eserde Amasya tarihi hakkında ayrıntılı bilgi verilmektedir. Eserin bir nüshası
Berlin Devlet Kütüphanesi, nr. 2000’dedir.
29. CÂBİ ÖMER EFENDİ, Târih-i Sultan Selim-i Sâlis ve Mahmud-ı Sânî.690
Ayasofya Câbisi Ömer Efendi olarak bilinen müellifin doğum ve ölüm tarih-
leri ile yerleri bilinmemektedir . Kendisinin 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüz-
yılın ilk çeyreği arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. İyi bir öğrenim almadığı
anlaşılan Ömer Efendi okuma yazmayı kendi gayretiyle öğrenir. Zeki, uyanık,
meraklı ve mütecessis biri olan müellif muhtemelen Büyük Ayasofya câbisi ol-
ması sebebiyle devrin bürokratik çevrelerine yakınlık kurar.
Târih-i Sultan Selim-i Sâlis ve Mahmud-ı Sânî: İlim çevrelerinde Câbî Tarihi adıyla
anılan eser, III. Selim ve IV. Mustafa saltanat dönemleri ile II. Mahmud’un saltanatının
ilk beş yılını (1789-1814) konu alan bir vekayinâmedir. Müellif eserini meydana gelen
olaylardan gerek kahvehanelerde konuşulanları gerekse güvenilir kaynaklardan işittik-
lerini, kendisine dua edilmesi ve kendisinin hayırla yad edilmesi için, ileriyi gören, akıllı
ve zeki insanların okuyup ders çıkarmalarını sağlamak amacıyla yazdığını söylemek-
tedir. Eser resmî bir görevle ve herhangi bir devlet büyüğüne takdim edilmek için ya-
zılmadığından sansürsüz ve açık bir dille yazılmıştır. Yeniçeri Ocağı’nın durumu, fiyat
hareketleri, asayiş, devrin siyasi olayları gibi hususlar hakkında halkın içinden birinin
gözlem ve duyumlarına dayanılarak yazılan eser resmî kronikleri tamamlayıcı bilgiler
vermesi açısından oldukça önemlidir. Üç nüshası bulunan eserin bir nüshası İSK (Esad
Efendi, nr. 2152)’de, bir nüshası İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri Kitaplığı (KA.
282)’nda ve bir nüshası da Almanya’da Marburg Devlet Kütüphanesi (Şark Yazmaları,
nr. 1034)’ndedir. 1992’de doktora tezi olarak hazırlanan eser 2003’te TTK tarafından
30. HAFIZ MEHMED BİN SÜLEYMAN, Cerîde.692

Doğum yeri ve tarihi hakkında bilgi bulunmayan Hafız Mehmed b. Süley-
man, devlet ricali, yüksek memur, ulema, saraylı, sarayla irtibatı olan, zengin
tüccar ve esnaf gibi devrin önde gelenlerin gelip oturduğu Divanyolu üzerindeki
Soğanağa Camii’nin ikinci imamı idi. Camiye 1785’te imam, 1790’da hatip ve
1813’te ise mütevelli olan Mehmed b. Süleyman, günlük 59 akça gibi emsallerine
göre oldukça yüksek bir ücretle uzun süre bu camide görev yapmıştır.
690 Mehmet Ali Beyhan, “Şânîzâde Tarihi’nin Kaynaklarından Câbî Tarihi”, Osmanlı Araştırmaları,
sayı 15 (1995), s. 239-283; Mehmet Ali Beyhan, “Ömer Efendi, Câbî”, DİA, XXXIV, 57-59.
691 Cabi Ömer Efendi: Cabi Tarihi (Tarih-i Sultan Selim Salis ve Mahmud-ı Sani): Tahlil ve Tenkidli
Metin, haz. Mehmet Ali Beyhan, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1992; Câbî Ömer
Efendi, Câbî Târihi: (Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sâni) Tahlil ve Tenkidli Metin, I-II,
haz. Mehmet Ali Beyhan, TTK, Ankara 2003.
692 Kemal Beydilli, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı,
İstanbul 2001.
Cerîde: Eser, I. Abdülhamid, III. Selim ve II. Mahmud (1815’e kadar) devrinde
İstanbul’da meydana gelen önemli olaylar, siyasi gelişmeler, bazı ulema ve ricalin atan-
ma ve görevden alınmaları; Soğanağa Mahallesi’nde meydana gelen evlenme, doğum,
vefat gibi hadiseler ile müellifin ailesi ve yakın çevresindekilerle ilgili kayıtları içermek-
tedir. Müellifin görgü tanığı olarak eserinde olayları özgün ve ayrıntılı bir şekilde ver-
mesi, resmî tarihin pek ilgilenmediği teferruatı içermesi, eseri önemli kılan hususlardır.
Cerîde, 2001’de neşredilmiştir.
31. MİR YUSUF (ö. 1831’den sonra), Mir Yusuf Tarihi.

Mora yarımadasının Anabolu kalesinde doğan Mir Yusuf’un çocukluk ve
gençlik yılları hakkında bilgi sahibi değiliz. Hakkındaki sınırlı bilgi devlet hiz-
metindeki döneme aittir. Mesela Yunanlıların bir isyana teşebbüs edeceği anla-
şılınca isyanı önlemek için Trapoliçe’de akdedilen meclise Mir Yusuf da katılır.
Yine Mora isyanı sırasında o 1821’de Anabolu kalesinde hassa silahşörü olarak
görev yapar. Daha sonraki hayatı hakkında da bilgi bulunmayan Mir Yusuf’un
1831’den sonra vefat ettiği tahmin edilmektedir.
Mir Yusuf Tarihi: Müellifin herhangi bir isim vermediği eseri, kimi kayıtlarda Târih-i
Mir Yusuf ve Mora Vak‘asına Dâ’ir Ba‘zı Ma‘lumat adıyla geçmektedir. Mukaddime,
Anabolu kalesi dışındaki yerlerde yaşanan olaylar ve Anabolu kalesindeki halkın du-
rumu ile ordunun yardıma gelmesi olmak üzere üç bölümden oluşan eserin özellikle
son bölümü, müellifinin görgü şahidi olarak yazdığı bölüm olması sebebiyle önem ta-
şımaktadır. Biri Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 564), diğeri de Beyazıt
Devlet Kütüphanesi (Veliyüddin Efendi, tarih kısmı, nr. 3437)’nde bulunan eser 2002’de
Bu eserlerin dışında Rum isyanını konu alan bazı eserler daha bulunmaktadır.
Bunlardan biri TTK Kütüphanesi (Yazma, nr. 187)’ndeki Rusların Rumları Himayeleri-
ne Dair adlı eserle İÜK (İbnülemin Kitapları, nr. 2488, 2527)’te bulunan Rum İhtilâline
Dair Tercüme Risâleler adlı eserdir.694
32. ŞİRVANLI FATİH EFENDİ (ö. 1834), Gülzâr-ı Fütûhât.

Hakkında fazla bilgi bulunmayan Şirvanlı Fatih, İstanbul’a gelir ve burada
eğitimini tamamlar. Divanıhümayun kalemi şakirdi olarak girdiği devlet hizme-
tinde divanıhümayun hocalığına kadar yükselir. Hayatının sonuna doğru gittiği
Kahire’de 1834’te vefat eder.
Gülzâr-ı Fütûhât: Yeniçeriliğin neden ve nasıl kaldırıldığı, yerine kurulan Asâkir-i
Mansure-i Muhammediyye’nin ne suretle kurulduğu, yapılan askerî, adli, mali ve idari
693 Mîr Yûsuf Târîhi (Metin ve Tahlil), haz. Ahmet Aydın, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İs-
tanbul 2002.
ıslahatlar hakkında bilgi veren eserin üç nüshası bulunmakta olup, bunlardan ikisi İÜ
Merkez Kütüphanesi (T.522, T.3645)’nde ve biri ise Millet Kütüphanesi (Pertev Paşa,
T.484)’ndedir. 1995’te bitirme tezi olarak hazırlanan eser,695 2001’de neşredilmiştir.696
33. FERÂİZİZADE MEHMED SAİD (ö. 1835), Târih-i Gülşen-i Ma‘ârif.697

Doğum tarihi bilinmeyen müellifin doğum yeri Bursa’dır. Doğduğu bu şe-
hirde eğitimini tamamladıktan sonra Emir Sultan Camii’nde hatip olur. Hiç ev-
lenmemiş olan müellif 1835’te Bursa’da vefat eder.
Târih-i Gülşen-i Ma‘arif: İki cilt olan eserin ilk cildi bir dünya tarihidir. Eserini yaz-
mak için dokuz yıl çalışan Said Efendi, Mart 1834’te tamamlar. Yaratılıştan Sultan I.
Abdülhamid’e (Küçük Kaynarca Antlaşması’na) kadar olan dönemi konu alan eserin
yazımında müellif Veysi Efendi, Hacı Kalfa, Hoca Sadeddin Efendi, Naimâ, Raşid, İzzî,
Subhi ve Vâsıf gibi tarihçilerin eserlerinden istifade etmiştir. Eser, 1836’da yayımlan-
mıştır.698
34. MERZİFONLU EBUBEKİR EFENDİ (ö. 1835), Vak‘a-i Cedîde.699

Doğduğu yer ve doğum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ebu Bekir Efendi,
Tab‘î Bey olarak bilinmektedir. Merzifonlu Seyyid Mehmed Ağa’nın oğlu olan
müellif Enderun’a girerek hazineihümayunda başkullukçu, Ömer Ağa’nın ölü-
münden sonra 1818’de başçuhadar olur. Mayıs 1828’de bu görevinden alınmakla
birlikte daha sonra sırasıyla Eylül 1828’de kahvecibaşı, 6 Ocak 1830’da hazine-
ihümayun hethüdası, silahtarlık görevinin kaldırılmasından sonra Enderun nazırı
olur. 1835’te vefat eden Ebu Bekir Efendi’nin kabri Eyüp’te Mihrişah Valide Sul-
tan İmareti’nin avlusundadır.
Eserleri:
1. Vak‘a-i Cedîde: 1768-1813 yılları arasındaki olayları anlatan eser, kısa bir anı kitabı
şeklindedir. 1818’de tamamlanan eser 1332’de basılmıştır700.
2. Târih-i Tab‘î: İbn-i Haldun’un Mukaddime’si örnek alınarak yazılan eser
İslamiyet’in doğuşundan 1644 yılına kadar meydana gelen tarihî olaylar hakkında bilgi
vermektedir.
695 Fâtih Efendi, Gülzâr-ı Fütûhat, haz. Hasan Efe (I. Bölüm), Yıldıray Kaplan (II. Bölüm), Ertuğrul
Danış (III. Bölüm), lisans tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü,
İstanbul 1995.
696 Şirvanlı Fatih Efendi, Gülzar-ı Fütuhat: Bir Görgü Tanığının Kalemiyle Yeniçeri Ocağının Kaldı-
rılışı (İnceleme Tahlil Metin), haz. Mehmet Ali Beyhan, Kitabevi, İstanbul 2001.
697 Bayrak, OTY, s. 95-96; Yüksek, ODYOT, s. 80-81.
698 Feraizizade Mehmed Said, Târih-i Gülşen-i Ma‘ârif = Gülşen-i Ma‘ârif, I-II, Dârü’t-tıbâati’l-
âmire, İstanbul 1836.
699 Babinger, OTYE, s. 383; Yüksek, ODYOT, s. 81-82.
700 Ebubekir Efendi, Vak‘a-i Cedîd, Kader Matbaası, İstanbul 1332.
35. AYNÎ (ö. 1837), Nusretnâme.

1766’da Antep’te doğan Aynî, on dört yaşında iken memleketinden ayrıla-
rak bir süre Maraş, Elbistan, Darende’de kaldıktan sonra 1790’da İstanbul’a gelir.
Sultan Ahmed Medresesi’nde eğitimini tamamladıktan sonra mülazemet ruusu
alır. Kâtip olarak başladığı devlet hizmetini devlet matbaası musahhihi, Kırımlı
Abdullah Ramiz Paşa’nın kâtibi olarak sürdürür. 1831’de emekli olduktan sonra
atandığı Bâbıâli’deki Arapça ve Farsça öğretmenliği esnasında II. Mahmud’un il-
tifatına nail olur. 1837’de vefat eden müellif Galata Mevlevihanesi’ne defnedilir.
Nusretnâme: Türkçe divanı, Farsça divançe, Sâkinâme, Dürrü’n-nizâm, Nazmü’l-
cevâhir gibi eserleri bulunan müellifin Nusretnâme adlı eseri tamamıyla tarih konula-
rını kapsar. Olayların içinde bizzat bulunan şair, yeniçeriliğin kaldırılışını şair gözüyle
değerlendirmektedir. Yine devrin devlet erkânı hakkında verdiği bilgi de kayda değer.
Müellifinin gözlemlerine dayandığı için Nusretnâme, devrinin birinci el kaynakların-
dandır. Bir nüshası İÜK (TY, nr. 6125) ve bir nüshası da Millet Kütüphanesi (Ali Emiri,
Manzum Eserler, nr. 1331)’ndeki nüsha 2000’de yayımlanmıştır.701
36. SÜLEYMAN FAİK (1838), Zeyl-i Halifetü’r-rü’esâ.702

1784’te Sakız Adası’nda doğan Süleyman Faik, Sakız Adası muhassılı Ali
Ağa’nın oğludur. Eğitimini tamamladıktan sonra girdiği devlet hizmetinde sıra-
sıyla sadaret mektûbî kalemi memuru, muhasebe sergi nazırı, mektubî serhalifesi
(1809), mektubî-i sadr-ı Âlî, maliye tezkirecisi (1815), kalyonlar kâtibi, sipah
kâtibi (1821), esham mukataacısı (1824), İşkodra müteferrika memuru (1829),
Anadolu muhasebecisi (Nisan 1829), Haremeyn muhasebecisi (1830), Cizye mu-
hasebecisi, Ruznâme-i evvel (Mart 1832) ve Cerîde nazırı (Aralık 1834) olarak
görev yapar. 1838’de vefat eden müellifin kabri Rumelihisarı mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Zeyl-i Halifetü’r-rü’esâ: Ahmed Resmî’ye ait olan Halîfetü’r-rü’esâ’ya zeyl olarak
yazılan eser, 1753-1804 arasındaki dönemde görev yapmış olan otuz reisülküttap (Ah-
med Kamil Efendi’den vakanüvis Ahmed Vâsıf Efendi’ye kadar) hakkında bilgi ver-
mektedir. Müellifi tarafından reisülküttap Mehmed Said Hâlet Efendi’ye ithaf edilen
eserin birer nüshası Viyana (Millî Kütüphane, nr. 751), Paris (Bibliothèque Nationale,
Suppl. Turc, nr. 1082), İstanbul (Galata Mevlevî Tekkesi Kütüphanesi) ve Kahire (TK,
nr. 210)’de bulunmaktadır.
2. Zeyl-i Devhatü’l-Meşâyih: 1806-1832 yılları arasında görev yapan dokuz şey-
hülislamın biyografisini içeren eser, Mehmed Münib’inkinden sonra, Müstakimzade
Süleyman’ın Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr adlı eserine yazılan ikinci zeyldir. Eserin bir
nüshası Kahire (TK, nr. 225)’de bulunmaktadır.
701 Mehmet Arslan, “Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair Edebî Bir Metin: Aynî’nin Manzum
Nusretnâmesi”, Osmanlı Edebiyat-Tarih-Kültür Makaleleri, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 319-370.
37. MEHMED AKİF PAŞA (ö. 1844), Tabsıra.703

1787’de Bozok sancağında doğan Mehmed Akif Paşa, kaynaklarda “Bo-
zoklu” adı ile de geçmektedir. Kadı Ayntabîzade Mehmed Efendi’nin oğlu olan
müellif gençliğinde Bozok âyanından Cebbarzade Süleyman Bey’in kâtipliğini
yapar. 1813’te İstanbul’a gelen Âkif Paşa, amcası reisülküttap Mustafa Mazhar
Efendi’nin yardımıyla girdiği devlet hizmetinde sırasıyla divanıhümayun kale-
minde kâtip, âmedî odasında kâğıd-ı Bîrûn emini, silahtar kâtibi, beylikçi, rei-
sülküttap, Hariciye nazırı, Dahiliye nazırı, İzmit salisi, Edirne salisi, Bursa salisi
olarak görev yapar. 1844’te hacca giden Paşa, dönüşte İskenderiye’de rahatsızla-
narak vefat eder.
Tabsıra: Yazarın, Osmanlı tarihçiliği açısından en önemli eseri olan Tabsıra, “Çörçil
olayı”ndan704 sonra azledilen Paşa’nın kendisini savunması niteliğinde olan bir eserdir.
Çörçil olayına dair delillerin yanı sıra Osmanlı’da ilk kez özel gazete çıkartma izni al-
mış olan Çörçil’le ilgili olması ve Osmanlı yöneticilerinin Batı diplomasisi karşısındaki
yetersiz ve çaresiz durumunu gözler önüne sermesi bakımından eser önem taşımaktadır.
Eser, Namık Kemal ve Ebüzziya Tevfik’in çalışmalarıyla yeniden yayımlanmıştır.705
Müellifin bunun dışında mektuplarıyla resmî yazılarını içeren Muhaberât-ı
Hususiyye-i Âkif Paşa (İstanbul 1301) adlı bir eseri daha bulunmaktadır.
38. KARSLIZADE CEMALEDDİN MEHMED (ö. 1845), Âyine-i Zürefâ.706

Süleymaniye müderrislerinden Karslı Hoca Mehmed Efendi’nin oğlu oldu-
ğu için Karslızade olarak anılan Cemaleddin Mehmed İstanbul’da doğdu. Eği-
timini tamamladıktan sonra sırasıyla müderrislik, kadılık, Takvim-i Vekayi mu-
sahhihliği gibi görevlerde bulundu. 1845’te İstanbul’da vefat eden Cemaleddin
Mehmed Efendi’nin kabri Eyüp’tedir.
Eserleri:
1. Âyine-i Zürefâ: Müellif eserini musahhihlik görevi esnasında Sultan Abdülmecid’in
emriyle 1843’te yazmaya başlar. Bir mukaddime ve üç bölümden oluşan eser, Osmanlı
tarihçileri hakkında bilgi veren bir biyografi kitabıdır. Mukaddimede sözünü ettiği tarih
ilminin konusu, tarihten alınacak ibretler, Osmanlılardaki Türkçe ve Farsça tarih yazı-
cılığının başlangıcı gibi konular çoğunlukla Kâtip Çelebi’nin Takvimü’t-tevârih’inden
alıntı yapılarak yazılmıştır. Birinci bölümde belli başlı Osmanlı tarih eserlerinin hangi
yıllarla ilgili olayları ihtiva ettiği, ikinci bölümde vakanüvis olmayan Osmanlı tarihçile-
703 Babinger, OTYE, s. 388-389; Taha Niyazi Karaca, Türk-İngiliz İlişkileri ve Mehmet Âkif Paşa’nın
Anıları (İbret), İstanbul 2004, s. 9-20.
704 Av esnasında bir çocuğu yaralayan İngiliz tüccar Çörçil’in yakalanıp bir süre hapiste tutulması
üzerine gittikçe uluslararası bir kriz hâline dönüşen olaydır. Daha ayrıntılı bilgi için bk. Taha Ni-
yazi Karaca, age, s. 9-10,13, 18-20.
705 Mehmed Âkif Paşa, Tabsıra, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul 1300.
706 Bayrak, OTY, s. 128-129; Abdülkadir Özcan, “Cemâleddin Mehmed, Karslızâde”, DİA, VII, 312-
313.
rinin biyografileriyle eserleri, üçüncü bölümde ise Sahhaflar Şeyhizade Esad Efendi’ye
kadarki şehnâmeci ve vakanüvisler hakkında bilgi verilmiştir. Sonraları Ahmed Cevdet,
Cemaleddin Efendi’nin bıraktığı yerden son vakanüvis Abdurrahman Şeref Bey’e ka-
darki dönem için bir zeyil yazmıştır. Osmanlı Tarih ve Müverrihleri adıyla yayımlanan
eser bir öncekine nazaran daha ayrıntılı olmakla birlikte Âyine-i Zürefâ, bu alanda ya-
zılmış ilk eser olması sebebiyle öneminden bir şey kaybetmez. Viyana’da (Millî Ktp.,
nr. 1261) bir nüshası bulunan eser, Ahmed Cevdet’in zeylini de içeren hâliyle 1896
(1314)’da707, yeni harflerle ise 2003’te708 yayımlanmıştır.
2. Me’debetü’l-hıtân: 11 Mayıs 1836’da gerçekleşen şehzadelerin (Abdülmecid ve
Abdülaziz) sünnet düğünlerini konu alan eser, alanında yazılan ilk olup, II. Mahmud’a
sunulmuştur. Türkçe dinî ve tıbbi bir eser olan Me’debetü’l-hıtân 1836’da 32 sayfa ola-
rak basılmıştır.709
39. İMAMZADE MEHMED ESAD EFENDİ (ö. 1851), Feth-i Konstan-

tiniyye.710
Zeyrek Camii imamının oğlu olması sebebiyle İmamzade olarak bilinen
Esad Efendi’nin doğum tarihi bilinmemektedir. Eğitimini tamamladıktan sonra
başladığı mesleğini sırasıyla dersiam, müderris, Kudüs mollası (Temmuz 1817),
Mısır mollası (Aralık 1823), Medine kadısı (1828), Halep kadısı (1830), evkaf
müfettişi, Maarif-i Adliye Nazırı (1838) ve Meclis-i Vâlâ üyesi (Ekim 1849) ola-
rak sürdürür. Görevleri esnasında sırasıyla Mekke, Anadolu ve Rumeli payeleri
alan Esad Efendi, Mart 1851’de hastalanarak vefat eder.
Eserleri:
1. Feth-i Konstantiniyye: İstanbul’un fethi ile ilgili hadisin şerhi olan eser, II. Mahmud’un
tamir ettirdiği İstanbul’daki ashab-ı kiramın kabir yerleri ile ilgili çalışmalar vesilesiyle
padişaha takdim edilmek üzere kaleme alınmıştır. Eserde yer alan konuların başlıcaları
fetihle ilgili hadisin açıklaması, Emeviler ile Abbasiler döneminde İstanbul’un alınması
için yapılan seferler, İstanbul’un Fatih Sultan Mehmed tarafından fethi, Ebu Eyyub el-
Ensari’nin kabrinin bulunması ve İstanbul’da medfun ashabın mezar yerleridir. Eserin
Hacı Selim Ağa (Feth-i Kostantiniyye ve Târih-i Ayasofya, Hüdayi Efendi, nr. 1026), İÜ
(Kostantiniyye Fethi Hakkında, TY, nr. 6661), Millet (Feth-i Kostantiniyye, Ali Emiri,
nr. 433), Hüsrev Paşa (nr. 439) ve Paris Bibliothèque Nationale (Suppl. Turc, nr. 1187)
kütüphanelerinde birer nüshası bulunmaktadır. Eser, 2002’de yayımlanmıştır.711
707 Karslızade Cemaleddin Mehmed, Âyîne-i Zürefâ: Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, Kitabhane-i İk-
dam, Dersaâdet 1314.
708 Cemaleddin Mehmed, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Âyîne-i Zürefâ), haz. Mehmet Arslan, Kita-
bevi, İstanbul 2003.
709 Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Âyîne-i Zürefâ), haz. Mehmet Arslan, s. 12-13.
710 Babinger, OTYE, s. 386-387; Recep Cici, “İmamzâde Esad Efendi”, DİA, XXII, 211-212; Yüksek,
ODYOT, s. 83-84.
711 Değeri ve Tesiri Açısından Fetih Hadisi ve Feth-i Kostantiniyye, haz. Necdet Yılmaz, Darülhadis
Yayımevi, İstanbul 2002.
2. Dürr-i Yektâ: Türkçe bir ilmihal olup, Hanefi fıkhında sahih kabul edilen gö-
rüşlerden derlenerek kaleme alınan bir eserdir. Rüştiye mekteplerinde ders kitabı olarak
okutulan eser, üzerinde bazı düzeltmeler yapılarak Musahhah Dürr-i Yektâ adıyla yeni-
den basılmıştır. Her iki eserin birçok baskısı yapılmıştır.
3. Dürr-i Yektâ Şerhi: Müellifin bizzat kendi eserine yaptığı şerh olan ve çok sayı-
da baskısı yapılan eser, 1975’te yeni harflerle yayımlanmıştır712.
4. Şerhu’s-Sirâciyye fi’l-ferâiz: Secâvendi’nin feraiz ile ilgili eserine yapılan Türk-
çe şerhdir. 1833’te tamamlanan eser Bahr-i Faiz fî ilmi’l-ferâiz veya Cerîdetü’l-ferâiz
adlarıyla da bilinmektedir.
40. ABDÜLHAK MOLLA (ö. 1854), Târih-i Liva.713

22 Aralık 1786’da İstanbul’da doğan Abdülhak Molla Süleymaniye Tıp
Medresesi’ni 1801’de bitirerek müderris olur. Önce Eski Saray’a, sonra da Yeni
Saray’a hekim tayin edilir. Çeşitli hizmetlerde bulunduktan sonra ağabeyi Mus-
tafa Behcet Efendi’nin vefatı üzerine 1834’te onun yerine hekimbaşı olarak tayin
edilir. 1837’de bu görevden azledildikten bir müddet sonra Anadolu kazaske-
ri olan Abdülhak Molla, 1841’de tekrar hekimbaşı atanır. Bu görevi esnasında
Rumeli kazaskeri olan müellif 1845’te tekrar hekimbaşılıktan azledilir. 1848’de
Meclis-i Maarif-i Umûmiye reisi olan Abdülhak Molla, aynı yıl üçüncü kez he-
kimbaşılığa atanır. Ancak bir yıl sonra tekrar bu görevden alınır. 1853’te Rumeli
kazaskerlerinin en eskisine verilen reisülulemâ unvanını alan Abdülhak Molla 19
Mayıs 1854’te Bebek’teki yalısında vefat eder ve Divanyolu’ndaki II. Mahmud
türbesine defnedilir.
Eserleri:
1. Târih-i Liva: Eser, 1828 Osmanlı-Rus harbi esnasında II. Mahmud’un yeni kurdu-
ğu süvari birlikleriyle Rami kışlasında kaldığı 13 Eylül 1828-10 Mart 1830 arasındaki
dönemde meydana gelen gelişmelerin günlük kayıtlarını içermektedir. Müellif nüshası
İÜK (İbnülemin kitapları, TY, nr. 2687)’te bulunan eserin özeti on beş tefrika hâlinde
Reşat Ekrem Koçu tarafından 14 Şubat 1941’den itibaren Yeni Sabah gazetesinde neşre-
dilmiştir. Eser, 1995’te yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.714
2. Ruznâme: Padişahın hekimi sıfatıyla, II. Mahmud’un ölümüne sebep olan has-
talığın seyri ve kendi müşahedelerini içeren bir eserdir.
3. Hezâr esrâr: Eski tıbba dair çoğu folklorik niteliğindeki bilgilerle bazı ilaç for-
müllerini içeren eser, ağabeyi, kendisi ve oğlu tarafından yazılmıştır. Bir nüsahası İÜK
(TY, nr. 4209)’nde bulunan eserin taşbaskısı olarak neşri yapılmıştır.
712 Dürr-i Yektâ Şerhi: Dinde Seçme İnciler, haz. A. Reşit Avanoğlu-A. Faruk Meyan, İstanbul 1971,
1975.
713 Ayşegül Demirhan Erdemir, “Abdülhak Molla”, DİA, I, 210-211; Yüksek, ODYOT, s. 148-150.
714 Abdülhak Molla ve Târîh-i Livâ’sı (Tahlil ve Tenkidli Metin), haz. Mehmet Yıldız, İstanbul Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995.
41. SAHHAFLAR ŞEYHİZADE AHMED NAZİF (ö. 1859), Riyazü’n-

nükebâ, Sefînetü’l-vüzerâ.715
Doğum tarihi bilinmeyen Ahmed Nazif İstanbul’da doğdu. Vakanüvis Sahhaf-
lar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi’nin yeğeni ve başmüsevvid Mustafa Efendi’nin
oğludur. 1825’te müderris, Eylül 1835’te Kudüs mollası, Haziran 1851’de Şam
mollası olan müellif, Mayıs 1852’de Mekke payesi alır. Daha sonra İstanbul ve
Anadolu payelerini de alan Ahmed Nazif, 1859’da İstanbul’da vefat eder.
Eserleri:
1. Riyazü’n-nükebâ: Eser, 1494-1835 yılları arasında nakibüleşraflık görevinde bulu-
nanların biyografilerini içermektedir.
2. Sefînetü’l-vüzerâ: Kaptanıderyaların biyografilerini içeren eser, 1952’de İsmet
Parmaksızoğlu tarafından neşredilmiştir.716
Vakanüvis Esad Efendi tarafından yazıldığını belirttiğimiz Sefernâme-i Hayr
adlı eserin notları da müellifin yeğeni olan Ahmed Nazif tarafından tutulmuştur.
42. AHMED ÂRİF HİKMET (ö. 1859), Zeyl-i Keşfü’z-zunûn.717

1786’da İstanbul’da doğan Ahmed Arif Hikmet Mısır beylerbeyi Raif İsmail
Paşa’nın torunu, Kazasker İbrahim İsmet’in oğludur. Aldığı sağlam tahsilden sonra
Kudüs (1815), Kahire (1820), İstanbul (1831) kadısı olarak görev yapar. 1833’te
Anadolu, 1838’de Rumeli kazaskeri olan Ârif Hikmet Bey, 1846-1854 yılları ara-
sında şeyhülislamlık yapar. 1851’de Encümen-i Dâniş üyeliğine de seçilen Ârif
Hikmet, 1859’da 73 yaşındayken İstanbul’da vefat eder. Kabri İstanbul’da Bağlar-
başı civarındaki Nuh Kuyusu caddesinde bulunan küçük bir mezarlıktadır.
Eserleri:
1. Zeyl-i Keşfü’z-zunûn: Kâtip Çelebi’ye ait Keşfü’z-zunûn’a yapılan bir zeyl olup
1834’te yazılmıştır. 210 eser hakkında bilgi veren bu eser bitirilememiştir. Eserin iki
nüshası İÜK (İbnülemin, AY, nr. 2464; TY, nr. 2532)’tedir.
2. Ârif-i Hikmet Tezkiresi (Tezkire-i Şu‘arâ): 1592-1837 yılları arasında yaşamış
olan 203 şairin hâl tercümesini mahlaslarına göre içeren eserin bir nüshası Millet Kütüp-
hanesi (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 789)’nde bulunmaktadır. Eser her ne kadar tamamla-
namamışsa da Anadolu ve Rumeli dışındaki Buhara, Dağıstan, Dehlev, Harizm, Kâbil,
Kerkük, Senandec gibi coğrafyalarda yaşamış olan ve diğer tezkirelerde adı geçmeyen
132 Azeri, Buharalı ve İranlı şaire yer ayrılmıştır.
3. Mecmuâtü’t-terâcim: Arapça olarak kaleme alınmış olan eser, alfabetik sıraya
göre ulema, tarikat şeyhleri ve şairlerin hayatlarına dair bilgi vermektedir. Eserin Ali Emiri
tarafından istinsah edilmiş bir nüshası Millet Kütüphanesi (nr. 788)’nde bulunmaktadır.718
716 Mehmed Hafid Efendi, Sefînetü’l-vüzerâ, nşr. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul 1952.
717 Mustafa L. Bilge, “Ârif Hikmet Bey, Şeyhülislam”, DİA, III, 365-366; Mustafa İsen, “Ârif Hikmet
Tezkiresi”, DİA, III, 367-368; Yüksek, ODYOT, s. 168-169.
718 Eserin iki fotokopi nüshası Diyanet Vakfı İsam Kütüphanesi’nde bulunmaktadır: Arif Hikmet Bey,
Mecmuâtü’t-terâcim, Yazma, 173 s. (NUH.YZM.FTV- 922.97 ARİ.M ve 920 ARİ.M).
43. MEKTUBÎZADE ABDÜLAZİZ (1862), Devhatü’l-meşâyih Zeyli.719

1801’de İstanbul’da doğan Abdülaziz Efendi aldığı eğitimden sonra müderris
(1820) olur. Daha sonra naiplik, beytülmal kassamlığı (1846), Şam kadılığı (1852),
evkaf müfettişliği (1862) gibi görevlerde bulunur. Görevleri esnasında sırasıyla
mahrec, İstanbul ve Mekke payeleri alan Abdülaziz Efendi, Ekim 1862’de vefat
eder. Kabri İstanbul Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdayi Camii bahçesindedir.
Eserleri:
1. Devhatü’l-meşâyih Zeyli: Müstakimzade Süleyman’ın Devhatü’l-meşâyih adlı ese-
rine Mehmed Münib ve Süleyman Faik’ten sonra yapılan üçüncü zeyildir. Eser 1832-
1862 yılları arasındaki şeyhülislamların biyografilerini içermektedir.
2. Tabakāt-i Terâcim: Taşköprüzade’nin Şakā’ik-i Numaniyye adlı eserinin bir özeti
niteliğinde olup Millet Kütüphanesi (Halis Efendi Kısmı)’nde bir nüshası bulunmaktadır.
Müellifin bunların dışında Yıldırım Bayezid dönemine kadarki olayları içe-

ren bir Osmanlı tarihi eseri daha bulunmaktadır.
44. HAYRULLAH EFENDİ (1866), Târih-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye.720

1817’de İstanbul’da doğan Hayrullah Efendi köklü bir Osmanlı memur ai-
lesine mensuptur. Doktor ve din âlimi Abdülhak Molla’nın oğlu olan müellif,
eğitimini bitirdikten sonra müderris olarak meslek hayatına başlar. Daha sonra
sırasıyla İzmir mollası (1842), meclis-i maarif üyesi (1849), mekâtib-i umûmiye
nazırı (1854), maarif nezareti müsteşarı (1857), maarif nazırı vekili (1858), tıbbi-
ye nazırı (1859), altıncı daire başkanı (1862), Meclis-i Vâlâ üyesi (1864), Tahran
elçisi (1865) olan Hayrullah Efendi son görevi esnasında 1866’da vefat eder.
Târih-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye: On altı bölümden oluşan ve I. Ahmed dönemi
(1603-1617)’ne kadar gelen eserin her bir cüzü bir sultana tahsis edilmiştir. Osman-
lı kaynaklarının yanı sıra Batılı kaynaklardan da istifade edilerek yazılan eserde, aynı
dönemde yaşayan Müslüman ve Hristiyan hükümdarlar hakkında bilgi verilmektedir.
Osmanlı tarihi ile dünya tarihi arasında bağlantılar kurulmaya çalışılması, olayların se-
bep-sonuç ilişkisi içerisinde ele alınmış olması eseri orijinal kılan başlıca hususlardır.
Esere, I. İbrahim dönemi (1639-1648)’ne gelecek şekilde Ali Şevki Efendi tarafından üç
cüz daha eklenmiştir. Hayrullah Efendi Tarihi olarak da bilinen eserin 1271’den721 itiba-
ren birkaç kez baskısı yapıldığı gibi Ali Şevki Efendi tarafından yapılan zeyille birlikte
eser on sekiz cüz olarak 1853-1875722 yılları arasında ve Zuhuri Danışman tarafından da
sadeleştirilmiş olarak 1971’de basılmıştır.723
719 Babinger, OTYE s. 389; Bayrak, OTY, s. 156-157; Yüksek, ODYOT, s. 89-90.
720 Babinger, OTYE, s. 390-392; Th. Menzel, “Khairullah Efendi”, EI2 (1927), IV, 874-875; Th. Men-
zel, “Hayrullah Efendi”, İA, V, 393-394; Ömer Faruk Akün, “Hayrullah Efendi Tarihi”, DİA, XVII,
76-79; Yüksek, ODYOT, s. 89-90.
721 Hayrullah Efendi, Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1271.
722 Hayrullah Efendi, Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi, 18 cüz, İstanbul 1853-1875.
723 Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi, I-II, haz. Zuhuri Danışman, Son Havadis Yayınları, İstanbul 1971.
Müellifin bunun dışında yaptığı Avrupa seyahatinin anılarını anlattığı Av-

rupa Seyahatnâmesi724 ve Mısır’la ilgili yazdığı Vak‘a-yı Mısriyye adlı iki eseri
daha bulunmaktadır.
45. ABDURREZZAK BAHİR, Rusya Harbinde.725

Sadaret mektupçusu halifelerinden olduğu anlaşılan müellifin hayatı hakkında bilinen-
ler yetersizdir. Müellif eserinde 1827-1854 yılları arasında Osmanlı Devleti ile Rusya
arasında yaşanan olaylardan bahseder. Bir nüshası İÜK (TY, nr. 107)’te bulunan eser
büyükçe boyda olup 99 yapraktır.
46. MELEK AHMED EFENDİ (ö. 1871), Târih-i Kudemâ-i Yunân ve

Makedoniyân.726
Mora doğumlu olan müellifin doğum tarihi bilinmiyor. Eğribozlu Bekir
Efendi’nin oğludur. Tiryaki Hasan Paşa’nın torunlarından olan müellif, çeşitli
memurlukların yanı sıra mutasarrıflık da yapmıştır. 1871’de Selânik’te vefat eden
Melek Ahmed Paşa’nın kabri Hortacı Süleyman Camii’nin avlusundadır.
Târih-i Kudemâ-i Yunân ve Makedoniyân: Melek Ahmed Efendi’nin eski Makedonyalı
ve Yunanlılardan bahseden bu eserinin yanı sıra 1821 Yunan isyanından bahseden bir
diğer eseri daha vardır.
47. DÂYEZADE MEHMED BAHAEDDİN (ö. 1873), Eser-i Bahâî.727

Müellifin 1873’te ölmüş olması ihtimali dışında hayatı hakkında bilgi yoktur.
Eser-i Bahâî: Osmanlı padişah ve devlet adamlarının biyografilerine dair tarihsel (gün,
ay, yıl) kayıtları ihtiva eden Eser-i Bahâî beş cetvel halinde düzenlenmiştir. Birinci bö-
lümü, devletin kuruluşundan Sultan Abdülaziz (1861-1876)’e kadarki dönemde yaşamış
olan padişahların doğum, saltanat tarih ve süreleri ile ölüm tarihleri hakkında bilgi ve-
ren eserin ikinci bölümü sadrazamlar, üçüncü bölümü şeyhülislamlar, dördüncü bölümü
ordu komutanları ve beşinci bölümü ise kaptanıderyalar hakkında bilgi vermektedir.
Daha önce çok sayıda benzer eserler yazıldığından fazla ilgi görmeyen eserin Kahire
(TK, nr. 163) ve Ankara (TTK Ktp., Yazma nr. 38)’da birer nüshası bulunmaktadır.
48. ZEYNELABİDİN (ö. 1875), İcmâlü’t-tevârih.728

İstanbul’da doğan müellifin doğum tarihi bilinmemektedir. Âbidin adıy-
la da bilinen müellif hayatının önemli bir kısmını çeşitli memurluklar vesile-
724 Hayrullah Efendi, Avrupa Seyahatnâmesi, haz. Belkıs Altuntaş-Gürsoy, Kültür Bakanlığı, Ankara
2002.
725 Levend, Gazavatnâmeler, s. 162-163.
726 Babinger, OTYE, s. 393; Yüksek, ODYOT, s. 94.
siyle Manastır’da geçirir. 1875’te burada vefat eden müellifin kabri Hanlarönü
Mahallesi’ndeki Rıfâî dergâhı haziresindedir.
Eserleri:
1. İcmâlü’t-tevârih: Eser, Sultan Abdülaziz dönemine (1861-1876) kadar gelen gelişme-
lere dair bilgi içermektedir.
2. Muhaderât: Müellifin yarım kalmış olan biyografi eseri olup, Sadrazam Ragıp
Paşa’nın biyografisini konu almaktadır.
49. SEYYİD AHMED RİFAT EFENDİ (ö. 1876), Mecmu‘a-i Vekāyi‘-i

Asr-ı Mahmud-ı Han-ı Adlî.729
Babasının adı İsmail olan müellif İstanbul’da doğar. Eğitiminden sonra dev-
let hizmetine girer ve gümrük memurluğu, Dersaâdet rüsumat muhasebeciliği
ve Bursa defterdarlığı görevlerinde bulunur. Son görevinden azledildikten sonra
uzun süre İstanbul’da yaşayan müellif 1876’da vefat eder. Aksak olduğu için To-
pal Rifat olarak da anılan müellif Edirnekapı dışında gömülüdür.
Resmî görevinin yanı sıra Ahmed Rifat birkaç eser yazma fırsatı bulmuştur.
Günümüzde bile değerinden bir şey kaybetmeyen biyografya kitaplarını katlan-
dığı birçok sıkıntı ve meşakkatten sonra yazabilmiştir.
Eserleri:
1. Mecmu‘a-i Vekāyi‘-i Asr-ı Mahmud Han-ı Adlî: III. Selim’den 1812’ye kadarki dö-
nemde meydana gelen olayları konu alan eserini müellifin resmî görevlerinden sonra
İstanbul’da dinlemeye çekildiği bir dönemde yazmış olması muhtemeldir. Bu dönem-
de gerçekleşen olayların yazılmamasından dolayı unutulmasını engellemek için eserini
kaleme aldığını belirten müellifin eserini 1863’te telif etmiş olması muhtemeldir. III.
Selim’in şehadeti, II. Mahmud’un cülusu, Alemdar’ın katli, Sırp isyanı ve diğer geliş-
meleri anlatan eser Bükreş Antlaşması’nın tasdiknâmeleri ile son bulmaktadır. Bilinen
tek nüshası TSMK (Ruşen Eşref Unaydın Arşivi, nr. 94)’de bulunan eser, 1994’te yük-
2. Devhatü’l-meşâyih ma‘a zeyl: Müstakimzade Sadeddin’in kaleme aldığı, Meh-
med Münib, Süleyman Faik ve Mektubîzade Abdülaziz’in zeyiller yazdığı şeyhülislam-
ların biyografilerini konu alan esere müellifin 1862-1871 yılları arasındaki şeyhülislam-
larla ilgili zeylidir.731
3. Devhatü’n-nükebâ: Seyyid Mahmud’dan Seyyid Hilmi Efendi’ye kadar gelen
nakibüleşrafın biyografilerini içeren eser 1283’te basılır.732 Eser, 1998’de yayımlanır.733
729 Bayrak, OTY, s. 25-26.
730 Mecmu‘a-i Vekāyi‘-i Asr-ı Mahmûd Hân-ı Adlî, haz. İlmihan Sağlamdemir, YYLT, MÜ Sosyal
731 Topal Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’l-meşâyih ma‘a zeyl, İstanbul 1293 (1876).
732 Topal Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’n-nükebâ, Karahisari Esad Efendi’nin Litografya Destgâhı,
İstanbul 1283.
733 Topal Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’n-Nukabâ: Osmanlı Toplumunda Sadât-ı Kiram ve Naki-
büleşrâflar, haz. Hasan Yüksel, M. Fatih Köksal, Dilek Matbaası, Sivas 1998.
4. Verdü’l-hadâ’ik: Hadîkatü’l-vüzerâ’nın zeyli olan eser, 1808-1863 yılları ara-

sında görev yapmış olan yirmi dört sadrazamın biyografisini içerir. Eserin, 1283734 ve
1970’te735 baskıları yapılmıştır.
5. Ravzatü’l-aziziye: En önemli İslam hükümdarları ile Osmanlılarda rütbe sahip-
lerinin kronolojik sıralamasını içeren listelerdir. İstanbul’da taşbaskısı yapılmıştır.
6. Mir’atü’l-mekāsıd fî def‘i’l-mefâsid: Bektaşi tarikatının savunması şeklinde
olan bu eser Bektaşi edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. İlk baskısı 1293’te736 yapı-
lan eserin yeni harflerle baskısı 2007’de737 yapılmıştır.
50. SALİH HAYRİ (ö. 1877), Kırım Zafernâmesi (Hayrâbâd).

Doğum tarihi bilinmeyen müellif Ayaş doğumludur. Genç yaşta İstanbul’a
gelir ve Hocapaşa semtinde bir yazıcı dükkânı açar. 1840’ta tahaffuzhanede
kâtiplik görevine başlayan müellif 1845’te hacegânlık rütbesi alır. Ancak karanti-
na dairesi kâtipliğinden bir türlü terfi edemeyen Salih Hayri bu görevinden emek-
liye ayrılır. 1877’de İstanbul’da vefat eder.
Hayrâbâd: Târih-i Kırım, Zafernâme, Kırım Zafernâmesi, Manzûme-i Sivastopol ve
Sivastopol gibi adlarla da tanınan eser Kırım Savaşı’nı konu almaktadır. Eserinde,
1852’de Rus elçisi Mençikof’un İstanbul’a gelmesiyle başlayan eser, 1856’daki Islahat
Fermanı’nın yayımlanmasına kadar olan dönemdeki olayları kapsar. Eserde, Balkanlar,
Kırım ve Kars cephelerindeki küçük detayların yanı sıra Osmanlı harekâtının askerî ve
siyasi arka planı, idareciler arasındaki rekabet, savaş hakkında Avrupa parlamentolarında
cereyan eden tartışmalar, Yunan isyanı gibi konular hakkında da geniş bilgiler vermek-
tedir. İstanbul kütüphanelerinde sekiz nüshası bulunan eser 1988’de neşredilmiştir.738
51. RIZAİ, Manzûme-i Sivastopol.

Trabzonlu olan müellifin 1821’de doğmuş olması muhtemeldir. Eserinde
adının Ahmed Rıza olduğunu ifade eden müellifin mesleği yine eserinden anla-
şıldığı kadarıyla tüccarlıktı.
Manzûme-i Sivastopol: Salih Hayri’nin Hayrâbâd’ından sonra Kırım savaşını anlatan
en ayrıntılı eserdir. Yazımı 1869’da bitirilen eseri müellif, adının kalıcı olmasını sağla-
mak için yazdığını ifade eder. Üç yıl devam eden savaşların hemen hemen her cephe-
sindeki gelişmeler hakkında bilgi veren eser gözleme dayandığından anlattığı olaylar
için birinci elden mühim bir kaynaktır. Devrine göre oldukça sade bir dille yazılmış olan
734 Topal Ahmed Rifat Efendi, Verdü’l-hadâ’ik, İstanbul 1283 (1866).
735 Topal Ahmed Rifat Efendi, Werd ül-hadâiq: die rose der garten=Verdü’l-hadaik, tıpkıbasım, haz.
D. Robischon, Freiburg 1970.
736 Seyyid Ahmed Rıfat Efendi, Mir’atü’l-makasıd fî Def‘i’l-mefâsid, İbrahim Efendi Matbaası, İstan-
bul 1293 (1876).
737 Ahmet Rifat Efendi, Gerçek Bektaşilik = Mir’atü’l-makasıd fî Def‘i’l-mefâsid, haz. Salih Çift, İz
Yayıncılık, İstanbul 2007.
738 Salih Hayri, Kırım Zafernâmesi: Hayrâbâd, haz. Necat Birinci, Kültür ve Turizm Bakanlığı, An-
kara 1988.
eserin matbu bir nüshası Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Manzum Eserler, nr. 1335)’nde;
iki nüshası ise İSK (Hacı Mahmud Efendi, nr. 5219 ve 5228)’dedir.739
52. TAYYARZADE AHMED ATÂULLAH (ATÂ BEY) (ö. 1877), Târih-i

Atâ. 740
1810’da İstanbul’da doğan Ahmed Atâullah Efendi, Atâ Bey olarak da bi-
linirdi. Enderun memurlarından Tayyar Efendi’nin oğlu olan Atâ Bey babasının
mesleğini tercih ederek Enderun’a girer ve II. Mahmud’un isteğiyle burada gö-
reve başlar. Ancak babasının ölümü üzerine buradan ayrılan Atâ Bey, önce dâr-ı
şûrâ kâtipliği, sonra da Giritli Mustafa Naili Paşa’nın divan kâtipliğini yapar.
Sırasıyla mektubî-i seraskeri muavini, serasker mektupçusu (Aralık 1843), dâr-ı
şûrâ üyesi (Aralık 1844), Adana mal müdürü, Halep mal müdürü (1847), İstan-
bul muhasebecisi (1850), Rumeli harp ordusu müsteşarı (1855), Cezayir-i Bahr-i
Sefid mutasarrıfı (Ocak 1860), sonra Karahisar-ı Sahib mutasarrıfı, Kütahya mu-
tasarrıfı (Aralık 1874), ardından Karasi mutasarrıfı, bâlâ rütbesiyle Harem-i Şerif
müdürü (1876) olarak görev yapan Atâ Bey, Aralık 1877’de Hicaz’da vefat eder.
Târih-i Atâ: Beş cilt olup, Ahmed Atâ Bey’in en önemli eseridir. Eserin birinci cildi, ese-
rin yazılış gayesinin yanı sıra Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman’a kadarki saray
ve Enderun teşkilatı, kanunları ve gelenekleri, saray hizmetlilerinin görevleri ve sarayla
ilgili terimleri konu almaktadır. İkinci ciltte Enderun ve saraydan yetişmiş 79 sadrazam,
3 şeyhülislam, 36 kaptanıderya ve diğer bazı rütbeli devlet adamlarının biyografilerine
yer verilir. Üçüncü ciltte 19. yüzyılın ileri gelen bazı devlet adamlarının biyografilerini-
nin yanı sıra, müellifin yaptığı görevler ve eserin yazımında faydalanılan kaynaklara yer
verilir. Dördüncü cilt, Osmanlı padişahları ve şehzadeleriyle, saraydan yetişen bazı şa-
irlerin biyografileri ve eserlerinden örneklerden oluşur. Beşinci cilt ise özet bir Osmanlı
tarihidir. 1293’te741 ilk baskısı yapılan eser, 2010’da742 yeni harflerle yayımlanmıştır.
Müellifin bunun dışında, çeşitli biyografiler ile bazı olaylara ait notlar ve
bazı şiirleri ihtiva eden Tayyârzade Mecmuası adlı bir eseri daha bulunmaktadır.
53. AHMED HİLMİ (1878), Târih-i Umûmi.743

Doğum tarihi bilinmeyen Ahmed Hilmi Efendi İstanbul Üsküdar doğumludur.
Hariciye nezareti tercüme kaleminde bir süre çalışan müellif daha sonra Meclis-i
739 Necat Birinci, “Manzûme-i Sivastopol”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, nr. 10-11
(1981-1982), s. 234-238; Necat Birinci, “1853-1856 Kırım Savaşını Anlatan Bir Eser: Manzûme-i
Sivastopol”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, yıl 13, sayı 1 (1984), nr. 29-42.
740 Babinger, OTYE, s. 397-398; Bayrak, OTY, s. 208-209; Mehmet İpşirli, “Atâ Bey, Tayyarzâde”,
DİA, IV, 34-35.
741 Tayyarzade Atâullah Ahmed Atâ Bey, Tarih-i Atâ, I-V, Basiret Matbaası, İstanbul 1297.
742 Tayyar-zade Ata, Osmanlı Saray Tarihi: Târih-i Enderûn, I-V, haz. Mehmet Arslan, Kitabevi, İs-
tanbul 2010.
743 Babinger, OTYE, s. 395-396; Bayrak, OTY, s. 17; Yüksek, ODYOT, s. 96-97.
Mebusan’a aza olur. Bir müddet konsolos olarak Tebriz’de görev yapan Ahmed
Hilmi Efendi 93 Harbi göçmenlerine yardım ederken 1878’de yakalandığı tifüsten
vefat eder. Kabri Karacaahmet mezarlığındaki Miskinler civarındadır.
Târih-i Umûmi: Edinburgh’da Chambers tarafından yazılan İngilizce eserin çevirisi
olup, altı bölümden oluşan genel bir tarihtir. Müellif eseri birebir çevirmekle yetinme-
miş, eserde tespit ettiği yanlışlarla bazı özel isimlerde yapılan hataları da düzeltmiştir.
Müellifin, ayrıca yine bir çeviri olan Târih-i Hind adlı bir eseri daha bulunmaktadır.
54. ALİ SUAVİ (ö. 1878), Türkiye Salnâmesi.744

Kasım 1839’da İstanbul’da Cerrahpaşa’da doğan Ali Suavi kâğıtçı Hüse-
yin Ağa’nın oğludur. Davutpaşa İskelesi rüştiye mektebinden mezun olduktan
sonra Bâb-ı seraskerî Dersaâdet yoklama kalemine girer. Burada üç yıl kâtiplik
yaptıktan sonra sırasıyla Bursa rüştiyesine öğretmen (1856), Simav rüştiyesi ve
Kurşunlu medresesinde öğretmen (1858), Sofya’da ticaret mahkemesi başkanı,
Filibe rüştiyesinde öğretmen, tahrirat müdürlüğünde idareci olur. İstanbul’a dön-
dükten sonra 1866’da Şehzadebaşı Camii’nde vaazlar vermeye ve Muhbir gaze-
tesine yazılar yazmaya başlar. 25 Şubat 1867’de Kastamonu’ya sürgüne gönde-
rilir. Mustafa Fazıl Paşa’nın daveti üzerine 22 Mayıs 1867’de Avrupa’ya kaçar.
Önce Paris’e, ardından Londra’ya geçerek 31 Ağustos 1867’de Muhbir’i yeniden
çıkarmaya başlar. Gazetenin kapanması üzerine geçtiği Paris’te Ulum gazetesini
çıkarmaya başlar. 1876’da II. Abdülhamid’in isteği üzerine İstanbul’a dönen Ali
Suavi, 1877’de mekteb-i sultanî müdürü olarak atanır. Ancak bu görevindeyken
yaptığı olumlu çalışmalara rağmen 16 Aralık 1877’de azledilir. 20 Mayıs 1878
günü meydana gelen Çırağan Sarayı Vakası’nda öldürülür.
Eserleri:
Telif konusunda oldukça üretken olan Ali Suavi, kendisinin beyanına göre Filibe’den
İstanbul’a döndükten sonra tarih, coğrafya, edebiyat, fıkıh, hukuk, filoloji ve biyografi
ile ilgili 127 eser yazmıştır. Müellifin tarihle ilgili olan başlıca eserleri şunlardır:
1. Türkiye Salnâmesi: 1288/1871, 1289/1872 ve 1290/1873 yılına ait olan bu üç
salnâme Paris’te basılmıştır.745 Ali Suavi, salnâmelerde sadece kuru istatistiki bilgiler
744 Abdullah Uçman, “Ali Suavî”, DİA, II, 445-448; Yüksek, ODYOT, s. 164-168. Daha ayrıntılı bilgi
için bk. Mithat Cemal Kuntay, Sarıklı İhtilalci Ali Suavi, Ahmed Halid Kitabevi, İstanbul 1946;
İsmail Hami Danişmend, Ali Suavi’nin Türkçülüğü, İastanbul 1967; Hüseyin Çelik, Ali Suavi Hayatı
ve Eserleri, YDT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1991; İsmail Doğan, Tanzimatın İki Ucu:
Münif Paşa ve Ali Suavi (Sosyo-Pedagojik Bir Karşılaştırma), İz Yayıncılık, İstanbul 1991; Hüseyin
Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İletişim Yayınları, İstanbul 1994; Falih Rıfkı Atay, Başveren İnkılapçı:
Ali Suavi, Yenigün Matbaası 1997; Nazile Abbaslı, Ali Suavi’nin Düşünce Yapısı, Bilge Karınca
Yayınları, İstanbul 2002; Süleyman Kani İrtem, Sultan Murad ve Ali Suavi Olayı: Sarıklı İhtilalcinin
Çırağan Baskını, haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2003; Necmi Günel, II.
Meşrutiyet Öncesi Fikir Akımları ve Ali Suavi, Fevziye Mektepleri Vakfı, İstanbul 2011.
745 Mesela 1290 tarihli olanı için bk. Ali Suavi, Türkiye Sene 1290, Victor Goupy Matbaası, Paris
1289.
vermekle yetinmemiş, aynı zamanda bazı konulara dair eleştirilerine de yer vermiştir.
Müellif yine “Mısır fî Sene 1288” adlı bir başka salnâme daha yayımlamıştır.
2. Hive (Le Khiva): Müellifin, Osmanlı Devleti tarafından kaderine terk ettiğini
düşündüğü Hive Hanlığı hakkında yazdığı eseri olup 1290’da Paris’te yayımlanmıştır.746
Rusların burayı işgale hazırlandıkları bir dönemde kaleme alınmış olan eser, Osmanlı-
ların Hive ile eskiden beri iyi ilişkiler kuramamış olmasına dair eleştirileri içermektedir.
Orta Asya’daki Müslüman Türklerle ilgili olarak az sayıdaki eserden biri olması dolayı-
sıyla önemli olup, yeni harflerle neşri 1977’de yapılmıştır.747
3. Nasırü’d-din Chah d’Iran: İran Şahı Nasreddin Şah’ın ülkesinde gerçekleştirdi-
ği yenilikleri, şahın mensubu olduğu Kaçar hanedanı, İran’ın o günkü durumuyla ilgili
bazı istatistiki bilgileri konu alan eser 1873’te Paris’te yayımlanmıştır.
4. A Propos de l’Herzégovine: 1875’te Paris’te yayımlanan eser “Şark Mese-
lesi diye bir şey mevcut mudur?”, “Milliyetçilik”, “Pan-İslavizm”, “Osmanlılar-Din-
Milliyet”, “Avrupa ve Beşeriyet Osmanlılara Neler Borçludur?”, “İstanbul ve Rus-
ya”, “Avrupa Türkiye’sinin Nüfusu”, “Osmanlı ve Rus Kuvvetleri” ve “Şark Meselesi
İskenderiye’dir” gibi müellifin zamanıyla ilgili siyasi konuları ele alan bir eserdir.
5. Monténégro: Batılı eserlerden yapılan alıntılarla Karadağ’ın Osmanlılara ait
olduğunu ortaya koymayı amaçlayan eser 1876’da Paris’te yayımlanmıştır. Sultan V.
Murad’ın tahta geçmesi üzerine yazılan eser, Rusya’nın Hersek ve Karadağ isyanlarını
hazırladığını, başta Avusturya ve Fransa olmak üzere Avrupalı devletlerin ise bu durum
karşısında seyirci kaldıklarını dile getirir. Eserde ayrıca V. Murad’ın meşrutiyete olan
inanç ve bağlılığı üzerinde de durulmuştur.
6. Defter-i A‘mâl-i Âli Paşa: Eser, 1854-1870 yılları arasında sadrazam ve Hari-
ciye nazırı olarak görevde bulunan Âli Paşa’nın Girit İsyanı, Kırım Savaşı, Islahat Fer-
manı, Memleketeyn Meselesi, Düyûn-ı Umûmiye gibi meselelerde izlediği politikanın
eleştirisidir. İlk baskısı Paris’te yapılan eserin ikinci baskısı ise Âli Paşa’nın Siyaseti
adıyla 1325’te İstanbul’da yapılmıştır.748
Ali Suavi’nin 1292’de Paris’te basılan Devlet Yüz On Altı Buçuk Milyon Lira
Borçtan Kurtuluyor adlı eserini yayımladığı gibi Kâtip Çelebi’nin Takvimü’t-tevârih’ine
yaptığı zeyillerle 1291’de Paris’te ve Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in Seferâtnâme-i
Fransa adlı eserine eklediği haşiyelerle 1288’de Paris’te yayımlamıştır. Müellifin bu
eserleri dışında edebiyat ve din gibi alanlarla ilgili eserler yazdığı gibi bazı eserler de
tercüme etmiştir.
55. MEHMED MAZHAR (FEVZİ) (ö. 1878), Haber-i Sahih.749

1833 Maraş doğumlu olan müellif aldığı eğitimden sonra girdiği devlet hiz-
metinde Bâb-ı seraskerîde nizamiye mümeyyizi, ûlâ ile nizamiye muhasebecisi
746 Ali Suavi, Le Khiva, Victor Goupy Matbaası, Paris 1290.

747 Ali Suavi, Hive Hanlığı ve Türkistan’da Rus Yayılması, haz. M. Abdülhaluk Çay, Orkun Yayınevi,
İstanbul 1977.
748 Ali Suavi, Defter-i A‘mâl-i Âli Paşa, Paris (tarihsiz); Ali Suavi, Ali Paşa’nın Siyâseti, Artin Asa-
duryan ve Mahdumları Matbaası, İstanbul 1325.
749 Babinger, OTYE, s. 398-399; Bayrak, OTY, s. 146; Yüksek, ODYOT, s. 99-100.
(Şubat 1861), hassa muhasebecisi (Ağustos 1861), Aydın defterdarı ve bahriye

mektupçusu (Ağustos 1873) olarak hizmet eder. 1878’de ikinci kez atandığı Ay-
dın defterdarlığı görevinde iken vefat eder. Kabri İzmir’deki Seyyid Mükrimid-
din Dergâhı haziresindedir.
Haber-i Sahîh: Beş bölümden oluşan eser kuruluştan 1574 (II. Selim’in ölümü)’e kadar
olan dönemle ilgilidir. Ancak eserde yer alan belge ve bilgilerin hemen hemen hepsi
Feridun Bey’in Münşeat’ından alındığı için orijinal bir eser değildir.
56. İBRAHİM HÂLET EFENDİ (ö. 1878), Âl-i Osman.750

Maliye nazırı Mehmed Halid Efendi’nin ikinci oğlu olan İbrahim Hâlet Efen-
di 1837’de İstanbul’da doğdu. Özel hocalardan ve Bayezid Camii yanındaki rüşti-
yeden aldığı eğitiminden sonra 1850’de Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi’ne me-
mur olarak girer. Halep mektupçuluğu görevi esnasında Fırat ve Gadirü’l Fırat adlı
gazeteleri çıkarır. Daha sonra sırasıyla Divan-ı Ahkâm-ı Adliye başkâtibi ve üyesi
(Haziran 1860), Adliye mektupçusu (Ocak 1870), Maarif mektupçusu (Mart 1876)
olur. Bu görevleri sırasında Cerîde-i Havadis gazetesinde yazar. Nisan 1878’de 41
yaşında İstanbul’da vefat eden müellifin kabri Eyüp Sultan’dadır.
Eserleri:
1. Âl-i Osman: Yazarın sadece birinci cildini yazmaya muvaffak olduğu eseri basılma-
mış olup yazma hâlindedir.
2. Fihrist-i Vilâyet-i Haleb: 1867’de Halep’te yayımlanan eser, Halep vilayetinin
salnâmesidir. İl salnâmelerinin ilki olması nedeniyle önemli olup, benzer eserlerin telif
edilme isteğiyle bütün illere gönderilmiştir.
57. MEŞREBZADE DAMADI MEHMED ŞEMİ (ö. 1881), Esmârü’t-

tevârih.751
1808’de Maraş’ta doğan Mehmed Şemi, eğitimine İstanbul’da devam eder.
Meşrebzade Ali Raif Efendi’ye damat olduğundan “Meşrebzade Damadı” olarak
da anılırdı. Eğitimini tamamlayıp müderris olan Mehmed Şemi sırasıyla Mah-
mutpaşa mahkemesi kâtibi, Rumeli tezkirecisi (1841), Maraş mollası (1842), ey-
tam müdürü (1853), Mahrec mollası (1854), meclis-i tedkikat-ı şer‘iye üyesi (Ka-
sım 1869) ve aynı tarihte meclis-i intihab-ı hükkâm-ı şer‘i başkanı, kur‘a meclisi
başkanı (1872), idare-i emval-i eytam başkanı (1874), Anadolu kazaskeri (Aralık
1875) ve nihayet Rumeli kazasker vekilliği (Ocak 1878) gibi görevlerde bulunur.
Görevi esnasında Mekke (Ağustos 1859), İstanbul (Nisan 1864) ve Anadolu pa-
yesi (1869) alan Mehmed Şemi 1881’de İstanbul’da vefat eder. Kabri İstanbul’da
Atik Valide Sultan Camii haziresindedir.
751 Babinger, OTYE, s. 399-400; Sarıköse, OVTA, s. 95-96; Yüksek, ODYOT, s. 100-101.
Esmârü’t-tevârih: Üsküdarlı Hasib ve Osmanzade Ahmed Taib’in eserlerinden yararla-

nılarak hazırlanan eser, İslam’ın doğuşundan 1878 yılına kadarki dönemde yaşamış olan
önemli İslam hükümdar hanedanları ile Osmanlı padişah, sadrazam, şeyhülislam, serasker,
kaptanıderya, seyyid, Rumeli ve Anadolu kazaskeri, İstanbul kadısı ve evkaf müfettişleri
gibi görevliler hakkında bilgi vermektedir. Kendisinden önceki kaynaklardan yararlanıla-
rak hazırlanan bu eser Osmanlı Devleti’ndeki rütbe sahiplerine dair önemli bir kaynaktır.
Eserin birçok digital nüshaları İSK (Esmârü’t-tevârih: Hacı Mahmud Efendi, nr. 4939; Ali
Emiri, Tarih Kısmı, nr. 38; Kasidecizade, nr. 382; Saliha Hatun, nr. 159; Tırnovalı, nr. 1553
M; Esmârü’t-tevârih ve Zeyli: İ. İsmail Hakkı, nr. 2410; Hacı Mahmud Efendi, nr. 4969;
Hüdai Efendi, nr. 985, 1184; İhsan Mahvi, nr. 32)’de bulunmaktadır.
58. BELGRADÎ RAŞİD EFENDİ (ö. 1882), Vak‘a-yı Hayret-nümâ.

Boşnak olan Belgradî Raşid Efendi’nin doğum tarihi ve aldığı eğitim hak-
kında yeterli bilgi yoktur. Çeşitli devlet hizmetlerinde bulunduktan sonra 1852’de
Bosna’da görev alır. Bir müddet sonra Belgrat’a dönen müellif, sırasıyla Belgrat
mal kâtipliği, Belgrat muhasebeciliği, komisyon başkanlığı, teftiş müsteşarlığı
gibi görevlerde bulunur. Sırbistan’a dair sahip olduğu malumattan dolayı Sırp
meselesi boyunca bilgisinden istifade edilen Raşid Efendi 1882’de vefat eder.
Vak‘a-yı Hayret-nümâ: İki ciltten meydana gelen Vak‘a-yı Hayret-nümâ’nın birinci cildi
1802-1848, ikinci cildi ise 1849-1861 yılları arasında Sırbistan’da meydana gelen olay-
ları anlatmaktadır. Eserde, Sırp isyanları, Sırbistan’daki Türklerin içinde bulundukları
zor şartlar, Sırpların ileri gelenlerinin bey olmak için giriştikleri mücadeleler, Sırplara
verilen imtiyazlar ile Osmanlı Devleti’ni meşgul eden diğer dış gelişmeler gibi olaylar
anlatılmaktadır. Eser, bir görgü tanığının kaleminden çıktığı için orijinal bir kaynaktır.
Birinci cildi 1291’de752 basılan eser, 2011’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanırken,753
Millet Kütüphanesi (Ali Emiri, Tarih Kısmı, nr. 602)’nde kayıtlı ikinci cildinin yaz-
ma nüshası ise 1991’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.754 1866 (1283)’da Os-
manlıların Sırbistan’dan çekilerek kaleleri Sırplara teslim etmesini konu alan Tarihçe-i
İbret-nümâ ise müellif tarafından esere zeyl olarak yazılmış olup, bir nüshası Atatürk
Kitaplığı (Muallim Cevdet Yazmaları, nr. O.3)’ndadır.
59. ABDÜLLATİF SUBHİ PAŞA (ö. 1886), Miftâhü’l-İber .755

11 Kasım 1818’de Tripolitza’da doğan Abdüllatif Subhi, Abdurrahman
Sami Paşa’nın oğludur. Yunan isyanı sebebiyle ailesi Mısır’a göç edince Abdülla-
752 Raşid Belgradî, Târîh-i Vak‘a-i Hayret-nümâ: Belgrad ve Sırbistan, I, Tatyos Divitçiyan Matbaası,
İstanbul 1874/1291.
753 Belgradî Râşid Paşa, Vak‘a-i Hayret-nüma, I, haz. Nurbanu Duran, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler
754 Belgradî Râşid Paşa, Vak‘a-i Hayret-nüma, II, haz. Fatma Erten, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, İstanbul 1991.
755 Babinger, OTYE, s. 400-401; Ali Akyıldız, “Subhi Paşa, Abdüllatif”, DİA, XXXVII, 450-452; Sa-
rıköse, OVTA, s. 96-97; Yüksek, ODYOT, s. 101-103.
tif eğitimine burada başlar. Daha 13 yaşındayken Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın
hususi kâtipliğine memur olur. Kavalalı’nın ölümüne dek hizmetinde olan ve mi-
ralaylığa kadar yükselen Subhi Paşa 1849’da İstanbul’a gelir. Sırasıyla meclis-i
maarif azası, meclis-i vâlâ üyesi (Eylül 1854), emlak tahrir komisyonu başkanı
(Temmuz 1857), defter emini (Kasım 1860), evkaf nazırı (Temmuz 1861-1885
arasında beş kez), meclis-i vâlâ üyesi (Ekim 1861), Yanya müfettişi (Nisan 1863),
Maarif nazırı (Ağustos 1867), Şûrâ-yı Devlet üyesi (Mart 1868), vezirlik rütbe-
siyle Suriye valisi (24 Eylül 1871), Şûrâ-yı Devlet üyesi (29 Subat 1872), Maarif
nazırı (3 Şubat 1878), Maliye nazırı (Mayıs 1880-1881 tarihleri arasında iki kez)
ve Ticaret nazırı (1882) gibi görevlerde bulunur.
Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda yetiştirmiş olduğu en önemli devlet ve bi-
lim adamlarından biri olan Abdüllatif Subhi Paşa, Batı’daki bilimsel gelişmeleri
yakından takip ettiği gibi Avrupa’da tanınan ve ilmî çalışmaları bilinen bir ay-
dındır. Kendisinin 1863’ten itibaren Alman Doğu Derneği’nin, Bavyera ve Sak-
sonya Bilim Akademisi’nin üyesi olması da bu hususu teyit etmektedir. Paşa, ilk
Osmanlı nümismatıdır. 17 Ocak 1886’da İstanbul’da vefat eden Abdüllatif Subhi
Paşa’nın kabri Sultan II. Mahmud türbesindedir.
Eserleri:
1. Miftâhü’l-İber: Eser, İbn-i Haldun tarihinin ikinci ve üçüncü kitabının tercümesi
olup, müellifin Mehmed Ali Paşa’nın teşvikiyle yaptığı bir çalışmadır. Eser, 1276’da
İstanbul’da neşredilir.756
2. Tekmiletü’l-İber: İbn-i Haldun’un el-İber adlı eserine zeyil olarak yazılan eser
İran’daki Eşkâniyân Devleti ve Büyük İskender’in hâkimiyetinden sonra Suriye’de ku-
rulan Selefki Devleti’nin sikke ve tarihlerini konu almaktadır. İki kısımdan oluşan eser
1276’da İstanbul’da yayımlanmıştır.757
3. Uyûnü’l-ahbâr fi’n-nukūd ve’l-âsâr: Yunan ve Roma sikkeleriyle İslam sikke
tarihinin başlangıcını konu alan eser iki bölümden müteşekkil olup, 1279’da İstanbul’da
yayımlanmıştır.
4. Hakā‘ikü’l-kelâm fî târihi’l-İslam: İslamiyetin doğuşundan Hz. Ali zamanına
kadarki dönemi konu alan eseri müellif Maarif nazırlığı döneminde yazmıştır. İki cilt
olarak planlanan eserin ilk cildi 1297’de İstanbul’da basılırken,758 701 yılına kadarki
olayları içeren ikinci cildi ise basılamamıştır.
5. Risâle-i Subhiyye: Sultan Abdülaziz’e Nisan 1865’te Osmanlı maliyesi ve ıslahı
hakkında sunulan bir rapor olup adı geçen tarihte basılmıştır.
756 Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed İbn Haldun, Miftâhü’l-İber, trc. Subhî Bey,
Takvimhane-i Amire, İstanbul 1276.
757 Abdüllatif Subhi Paşa, Tekmîletü’l-İber, Takvimhane-i Amire, İstanbul 1278.
758 Abdüllatif Subhi Paşa, Hakā‘ikü’l-kelâm fî târihi’l-İslâm, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1297. Eserin
Farsçaya yapılan tercümesi için bk. Subhi Paşa, Tercümetü Kitâbu Hakā‘iki’l-kelâm fi târihi’l-
İslam, trc. İskender Efendi, Matbaa-i Mahmud Bey, İstanbul 1298.
60. MEHMED NAMIK KEMAL (ö. 1888), Osmanlı Tarihi.759

21 Aralık 1840’ta Tekirdağ’da doğan Namık Kemal, devlet hizmetlerinde
bulunan bir aileye mensuptur. Babası Mustafa Âsım Bey II. Abdülhamid’in mü-
neccimbaşılarından olan Namık Kemal, annesini sekiz yaşındayken kaybedince
dedesi Abdüllatif Paşa’nın himayesine girer. Birlikte pek çok şehri gezdiği de-
desinin yanında eğitimine başlayan Namık, her ne kadar bir müddet İstanbul’da
okula devam ettiyse de asıl eğitimini Kars’ta alır. Buradan dedesi ile birlikte git-
tiği Sofya’da şairliğini geliştirmeye başlar. On altı yaşındayken dedesinin ve an-
nesinin isteğiyle burada evlendikten sonra 1857’de Sofya’dan İstanbul’a döner.
Edebiyat muhitlerinde tanınmaya başlanan Namık Kemal, 1861’de toplanan
Encümen-i Şuara’ya katılır. Leskofçalı Galib, Hersekli Arif Hikmet, Memduh
Faik (sonraları Dâhiliye Nazırı Memduh Paşa) ve Ziya Bey (sonraları Ziya Paşa)
ile tanışan Namık Kemal Galib Bey tarafından 1860’ta, iki sene kadar çalıştığı
Gümrük kaleminde görevlendirilir. Getirildiği Hariciye Nezareti tercüme oda-
sı kâtipliğinde on yıl kadar hizmet eder. Bu süre zarfında başta yabancı dil öğ-
renmek olmak üzere kendisini çeşitli alanlarda geliştirir. 1865’te Şinasi Paris’e
gidince Tasvir-i Efkâr gazetesinin sorumluluğu Namık Kemal’e kalır. Yazdığı
“Şark Meselesi” adlı makalesinden dolayı vali muavinliği göreviyle Erzurum’a
sürgüne gönderilmişse de o, Mustafa Fazıl Paşa’nın daveti üzerine Ali Suavi ve
Ziya Bey gibi tanınmış zevatla birlikte Avrupa’ya kaçar. Londra’da Ziya Bey
ile birlikte 29 Haziran 1868’de Hürriyet gazetesini; İstanbul’a dönüş tarihi olan
1870’ten iki sene sonra bazı arkadaşlarıyla birlikte İbret gazetesini çıkarır. 19
sayı çıkan gazete 2 Temmuz 1872’de kapatılınca Namık Kemal Gelibolu muta-
sarrıflığına sürülür.
Namık Kemal, affedildikten sonra döndüğü İstanbul’da arkadaşlarıyla bir-
likte kurdukları encümen tiyatro eserleri yazmaya başlar. Bu kuruluşun ilk eseri
olan “Vatan Yahut Silistre” 1 Nisan 1873’te sahnelenir. Oyun büyük yankı uyan-
dırınca kendisi 31 Mart 1873’te Kıbrıs Magosa’ya kalebent olarak sürgüne gön-
derilir. Namık Kemal, birçok eserini 38 ay sürgün kaldığı Magosa’da yazar.
II. Abdülhamid’in tahta geçmesi üzerine serbest kalan ve 93 Harbi sonrası
Şûrâ-yı Devlet azası olan Namık Kemal, bu görevindeyken tutuklanarak beş bu-
çuk ay hapis yatar. Daha sonra sırasıyla Midilli (1879), Rodos (1884) ve Sakız
(1887) mutasarrıflıklarına atanır. Son görevi sırasında yakalandığı zatürreden 2
Aralık 1888’de 48 yaşında vefat eder. Cenazesi Bolayır’a getirilerek, Süleyman
Paşa’nın türbesinin yanına defnedilir.
759 Babinger, OTYE, s. 401-403; Ömer Faruk Akün, “Nâmık Kemal”, İA, 54-72; Ömer Faruk Akün,
“Nâmık Kemal”, DİA, 361-378; Bayrak, OTY, s. 166-169; Sarıköse, OVTA, s. 97-104; Yüksek,
ODYOT, s. 103-109.
Eserleri:
Şiir, nesir, tiyatro, tercüme, mektup, roman ve eleştiri gibi birçok edebî eseri bulunan
Namık Kemal’in tarihle ilgili de çok sayıda eseri bulunmaktadır. Târih-i Askerî, Os-
manlı Tarihi, İslam Tarihi, Devr-i İstilâ, Evrak-ı Perişan, Tercüme-i Hâl-i Emir Nevrûz,
Kanije, Silistre Muhasarası, Barîka-i Zafer ve edebiyatımızdaki ilk tarihî roman olan
Cezmi ile sayıları 10’u bulan eser telif etmiştir. Biz burada yazarın sadece tarihle ilgili
eserlerini ele alacağız.760
1. Devr-i İstilâ: Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar olan
Osmanlı tarihini konu alan 25 sayfalık kısa bir makaledir. Ebüzziya’ya yazdırdığı bu
eserini Namık Kemal “pirinç üzerine Fatiha yazmak” şeklinde değerlendirmiştir. Yazımı
1865’te biten eser 1866’da Tasvir-i Efkâr’da yayımlanmaya başlar. Müellifin yayımla-
nan ilk kitabı olan bu eser büyük ilgi görür. Zira o tarihte Osmanlı halkı üzerinde bulu-
nan bozgun havasını dağıtmayı hedefleyen eser bunda başarılı olmuştur.
2. Evrak-ı Perişan: Selahaddin Eyyubi, Fatih Sultan Mehmed ve Yavuz Sultan
Selim gibi müellifin hayranlık duyduğu Türk-İslam hükümdarlarının biyografilerini
içeren bir eserdir. Anlaşılır bir dille yazılan ilk tarih eseri olarak kabul edilen Evrak-ı
Perişan’ın başına Devr-i İstilâ eklenerek 1301’de basılır.761
3. Tercüme-i Hâl-i Emir Nevrûz: Evrak-ı Perişan serisinin bir eseri olarak yazılan
Tercüme-i Hâl-i Emir Nevruz, İlhanlıların emirlerinden Emir Nevruz’un biyografisini
içermektedir. Eser 1302 ve 1305’te basılmıştır.762
4. Kanije: Tiryaki Hasan Paşa’nın 1600’de kaleyi az bir kuvvetle Avusturyalılara
karşı başarıyla savunmasını konu alan Kanije, Kafzade Abdülhay’ın Gazavât-ı Hasenât-ı
Hasan adlı eserinden önemli ölçüde yararlanılarak hazırlanmıştır. Eser, geçmişin ihtişam-
lı ve şanlı savaşlarından örnekler vererek devrindeki Osmanlı askerinin azim ve müca-
dele kararlılığına sahip olmasını sağlamak amacıyla yazılmıştır. Namık Kemal eserini,
Magosa’da kendisine yardımda bulunan yüzbaşı Ahmed Nazif’e ithafen Ahmed Nazif
adıyla yayımlamıştır. Eser, farklı tarihlerde birkaç yayınevi tarafından neşredilmiştir.763
5. Silistre Muhâsarası: Magosa’da sürgünde bulunduğu sırada, Silistre Savaşı’nda
çavuş rütbesiyle bulunan Ahmed Nazif’in hatıralarından yola çıkılarak yazılan eser, Na-
mık Kemal’in Ahmed Nazif imzasıyla yazdığı ikinci eseridir. 1290’da yayımlanan ese-
rin yeni harflerle baskısı 1946’da yapılmıştır.764
760 Namık Kemal’in tarihçiliğine dair yapılan tezler için bk. İbrahim Şirin, Namık Kemal’in Tarihçili-
ği, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli 1998; Emrah Pelvanoğlu, Tanzimat
ve Metatarih: Namık Kemal’in Tarih Anlatılarının Poetikası, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversi-
tesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011. Yine bk. Uğur Akbulut, Osmanlı Tarih
Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, s. 107-111.
761 Namık Kemal, Evrak-ı Perişan: Devr-i İstilâ, Selahaddin, Fatih, Selim, Matbaa-i Osmâniye, İstan-
bul 1301.
762 Nâmık Kemal, Tercüme-i Hâl-i Emir Nevruz, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniye 1302; Nâmık Ke-
mal, Tercüme-i Hâl-i Emir Nevruz, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniye 1305.
763 Mesela bk. Nâmık Kemal, Kanije, 3. Baskı, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul 1311; Nâmık Kemal, Kanije
Muhasarası, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1335; Nâmık Kemal, Kanije Muhasarası, haz. Hakkı Tarık
Us, Vakit Kitabevi, İstanbul 1941; Nâmık Kemal, Kanije, sad. M. Akif Aydın, Sebil Yayınevi, İstan-
bul 1973; Nâmık Kemal, Kanije Muhasarası, haz. Emin Kırkıl, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul
2010; Namık Kemal, Kanije Muhasarası, haz. Osman Sevim, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2010.
764 Nâmık Kemal, Silistre Muhâsarası, Teodor Kasab Matbaası, İstanbul 1290; Nâmık Kemal, Silistre
Muhâsarası, haz. Hakkı Tarık Us, Vakit Gazetesi Matbaası, İstanbul 1946.
6. Barîka-i Zafer: Ağdalı bir dille yazılan eser İstanbul’un fethini konu almakta-
dır. Eser 1289’da yayımlanmıştır.765
7. Târih-i Askerî: Mekteb-i Harbiye için bir ders kitabı olarak 1875’te yazılmaya
başlanan eser, basılamayıp müsvedde halinde kalmıştır. İki ciltten oluşan eserin birinci
cildi Osman Gazi’den Kanuni dönemi sonuna kadar, ikinci cildi ise II. Selim dönemin-
den 1657 yılına kadar gelmektedir.
8. Osmanlı Tarihi: Başta Ducas, Halkondyle, Hammer ve Gibbons olmak üzere
pek çok kaynaktan yararlanılarak hazırlanan eser, müellif tarafından Rodos’ta yazılmış-
tır. Giriş kısmında Roma ve İslam tarihi hakkında bilgi verilen eser ilk kez 1888’de bir
cüz olarak basılır. Bir nüshası Sultan II. Abdülhamid’e takdim edilen eser sakıncalı ka-
bul edilince basımı durdurulduğu gibi basılan kitaplar da toplatılır. Bilimsel bir Osmanlı
tarihi olmaktan ziyade milliyetçilik ve vatan duygusunu ön plana çıkaran bir eser olması
dolayısıyla objektif olduğu söylenemez. Bununla birlikte devrin sosyal hayatına etki
etmesi ve devrin havasını aktarması bakımından önemlidir. Eserin 1908’de 4 cilt hâlinde
basım teşebbüsü de akamete uğramıştır. Osmanlı Tarihi 2 cilt olarak Bilge Kültür Sanat
Yayınevi tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (İstanbul 2005).
9. İslam Tarihi: Osmanlı tarihine giriş olması maksadıyla kaleme alınan eser ta-
mamlanamamıştır. Müellif, Roma tarihinden başlayarak yazmaya başladığı eserini an-
cak Kerbela Olayı’na kadar getirebilmiştir. Müellif, önsözünde eseri yazma amacına,
yazımda nasıl bir yol izlediğine, faydalandığı kaynakları ve bölümleri nasıl oluşturdu-
ğununun yanı sıra daha önce yazılmış eserlerdeki Osmanlı tarihiyle ilgili doğru bilinen
bazı yanlışları ortaya koyduğuna dair bilgi vermektedir.
61. MANSURİZADE MUSTAFA NURİ PAŞA (ö. 1890), Netâyicü’l-

vukū‘ât.766
Mısır veya Tunus’tan gelip İzmir’e yerleşmiş köklü ailelerden Mansuri-
zade ailesine mensup olan Mustafa Nuri, Eylül 1824’te doğar. Mehmed Emin
Efendi’nin oğlu olan Mustafa Nuri, İzmir’de gördüğü eğitimden sonra İstanbul’a
gelerek mektûbî-i hariciyyeye girer. Eniştesi Said Efendi’nin de himmetiyle yeni
açılan Tanzimat meclisine serhalife olur. Zamanla Tanzimat meclisi başkâtibi
(Mart 1859), meclis-i vâlâ başkâtibi (Ağustos 1860), muhakemat dairesi başkâtibi
(Ekim 1860), beylikçi (2 Ocak 1863), deâvî nazırı (Ocak 1863), meclis-i vâlâ
üyesi (Temmuz 1864), divan-ı muhakeme-i maliye başkanı (Mayıs 1868), divan-ı
muhasebat başkanı (Nisan 1869), ahkâm-ı hukuk başkanı (3 Ekim 1872), sada-
ret müsteşarı (8 Kasım 1872), ahkâm müfettişi (Ocak 1876), vergi emini (1876),
defter-i hâkanî nazırı (1876), vezirlik rütbesiyle paşa (29 Mart 1882), Maarif nazırı
(1882) ve Evkaf nazırı (Aralık 1885) olan Mustafa Nuri Paşa, 19 Ocak 1890’da
İstanbul’da vefat eder. Kabri İstanbul’da Süleymaniye Camii haziresindedir.
765 Nâmık Kemal, Barîka-i Zafer, İstanbul 1289.
766 Babinger, OTYE, s. 403-404; Tahsin Özcan, “Mustafa Nûri Paşa”, DİA, XXXI, 342-343; Sarıköse,
OVTA, s. 104-107; Bayrak, OTY, s. 161; Yüksek, ODYOT, s. 109-112.
Netâyicü’l-vukū‘ât: Kuruluşundan 1841 yılına kadar Osmanlı tarihini konu alan eser
sadece kronolojik bir Osmanlı tarihi olmayıp, aynı zamanda devlet teşkilatı hakkında
da ayrıntılı bilgi veren bir çalışmadır. Müellifin defter-i hâkanî nazırı olduğu dönemde
yazmaya başladığı eserin ilk üç cildini 1294-1296’da bastırmıştır.767 Dördüncü cildin
neşrine ömrü vefa etmeyen müellif bunu kayınbiraderi Said Paşa’ya vasiyet eder. Ancak
eseri neşretmeye bir türlü fırsat bulamayan Said Paşa, vasiyeti yerine getirmesini oğlu
Mehmed Galip Bey’den ister. Nihayet eser basımı yapılan eski ciltlerle birlikte 1327’de
dört cilt hâlinde yayımlanır.768
Eserini altı bölüm olarak kaleme almış olan Mustafa Nuri Paşa, birinci bölümde
devletin kuruluşundan Ankara Savaşı’na kadar olan 103 yıllık, ikinci bölümde Çelebi
Mehmed döneminden Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkış tarihi olan 1512’ye kadarki 100
yıllık, üçüncü bölümde 1512’den III. Murad’ın ölüm tarihi olan 1595’e kadarki 83 yıl-
lık, dördüncü bölümde III. Mehmed’in tahta çıkış tarihi olan 1595’ten II. Süleyman’ın
tahta çıkış tarihi olan 1687’ye kadarki 92 yıllık, beşinci bölümde 1687’den 1774’e kadar
geçen 87 yıllık ve altıncı bölümde ise Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra gelişen
olaylardan bahsetmektedir. Ahmed Vefik ve Ahmed Cevdet paşaların tarihleri gibi Batılı
tarzda bölümler hâlinde kaleme alınan eserin her bölümünün sonunda dönemle ilgili
devlet teşkilatına dair bilgi de verilmektedir. Birçok kaynaktan faydalanılarak yazılan
eser Osmanlı teşkilat tarihi bakımından büyük önemi haizdir. 1841’de bitirilen eser bu
alanda yapılmış modern tarih çalışmalarından biridir. Eserin çok tartışılan sadeleştiril-
mesi 1979’da769 yapılırken, yeni harflerle baskısı ise 2008’de yapılmıştır.770
62. EYÜB SABRİ PAŞA (ö. 1890).771

Armirolu (Teselya’da) olan müellif tersaneden yetişip önce kaymakam sonra
sırasıyla miralay, Haremeyn-i muhteremeynde memur, mirliva ve muhasebat-ı bah-
riye başkanı olarak görev yaptıktan sonra 30 Eylül 1890’da İstanbul’da vefat eder.
Eserleri:
1. Mahmûdü’s-siyer: Uzun süren Haremeyn-i muhteremeyn memurluğu esnasında Mek-
ke, Medine ve Arabistan tarihiyle ilgilenen müellif telif ettiği Mahmûdü’s-siyer adlı ese-
rinde Hz. Peygamber’in hayatını konu almaktadır.
2. Mir’âtü’l-Haremeyn: Müellifin bir diğer eseri olan Mir’âtü’l Haremeyn’de ise
Mekke ve Medine tarihi hakkında bilgi vermektedir.
3. Târih-i Vehhâbiyân: Vehhabileri konu alan bir eserdir.
Bu eserleri dışında iki hac rehberi bulunan müellifin farklı konulara ait birkaç
eseri daha bulunmaktadır.
767 Mustafa Nuri Paşa, Netâticü’l-vukū‘ât, Matbaa-i Âmire, İstanbul (I. cilt: 1294; II. Cilt 1295; III.
Cilt 1296).
768 Mustafa Nuri Paşa, Netâticü’l-vukū‘ât, I-IV, Uhuvvet Matbaası, İstanbul 1327.
769 Mustafa Nuri Paşa, Netâticü’l-vukūat: Kurumlar ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, I-II, sad. Neşet
Çağatay, TTK, Ankara 1979.
770 Mustafa Nuri Paşa, Netâticü’l-vukūat: Kurumlarıyla Osmanlı Tarihi, haz. Yılmaz Kurt, Birleşik
Yayınevi, Ankara 2008.
771 Babinger, OTYE, s. 404, 405; Sarıköse, OVTA, s. 107-108; Yüksek, ODYOT, s. 112.
63. DİYARBAKIRLI SAİD MEHMED PAŞA (ö. 1891), Mir’âtü’l-iber.772

1832’de Diyarbakır’da doğan Mehmed Said, yazar İbrahim Cehdi’nin torunu,
şair Nizameddin Nazif’in oğlu, Süleyman Nazif ve Faik Ali Ozansoy’un babasıdır.
Aldığı eğitimden sonra Diyarbakır Mektubî Kalemi’nde memurluk yapar. 1868’de
Diyarbakır’da mektupçu, 1872’de vezir rütbesi alarak Mamüretülaziz mutasarrıfı
olur. Maraş, Mardin ve Muş mutasarrıflıklarından sonra 1881’de emekli olur. An-
cak 1888’de II. Abdülhamid tarafından Rumeli beylerbeyi rütbesiyle Muş muta-
sarrıflığına tekrar atanır. Mardin mutasarrıflığı esnasında 1891’de Mardin’de vefat
eder. Kabri Mardin’de, kitapları ise İstanbul Arkeoloji Kütüphanesi’ndedir.
Eserleri:
1. Mir’âtü’l-iber: 1304-1306 yılları arasında yayımlanan eser, müellifin Avrupa mer-
kezli genel tarih anlayışına karşı yeni bir genel tarih anlayışını geliştirmeye çalıştığı
eseridir. On cilt olarak telif edilen eserin dokuz cildi matbu, onuncu cildi ise yazma
hâlindedir. Hz. Adem’den eserin yazıldığı döneme kadar olan olaylar hakkında özet bil-
giler veren eser genel bir tarihtir.
2. Hatırât: Yedi büyük defter hâlinde olan eser 1910 yılında İstanbul’da yayımlan-
mıştır. Eserde, müellifin anılarından oluşan günlük olaylar silsile şeklinde verilmektedir.
Müellifin bu iki eseri dışında bir de Diyarbakır Tarihi adlı eseri bulunmakta-
dır. 1886’da Diyarbakır’da yayımlanmıştır. Yazarın konumuz dışında da eserleri
mevcuttur.
64. AHMED VEFİK PAŞA (ö. 1891), Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâ-
niyye.773
Doğumu için 1813-1823 yılları arasında farklı tarihler öne sürülen Ahmed
Vefik Paşa divanıhümayun tercümanı Yahya Naci Efendi’nin torunu ve Bâb-ı
seraskerî tercüme odası müdürü Ruhiddin Efendi’nin oğludur. Tarihçi Hayrul-
lah Efendi ile kardeş çocukları olan müellif eğitimine 1831’de Mühendishane-i
Berrî-i Hümayun’un ilk kısmında başlar. 1834’te babasının Reşid Paşa ile birlikte
Paris’e gitmesi üzerine buradaki St. Louis Lisesi’ne devam eden Vefik Paşa, ileri
derecede Fransızca öğrenir. Yurda döndükten sonra 1837’de tercüme odasına gi-
ren Vefik Paşa bu birimde görev alan ilk Müslüman tercüman olur.
Londra’ya giden Şekip Efendi’nin yanında elçi kâtipliği (1840), salnâme
yazım memurluğu (1847), İzmir’de memurluk, Bükreş’te memurluk (1848),
Memleketeyn fevkalade komiserliği gibi görevlerde bulunan Ahmed Vefik dev-
772 Bayrak, OTY, s. 83-84; Yüksek, ODYOT, s. 174-175; Tahir Nakıp, Osmanlı Devleti’nde Geç Dö-
nem Târîh-i Umûmîler, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2006, s. 85-90.
773 Ahmed Hamdi Tanpınar, “Ahmed Vefik Paşa”, İA, I, 207-210; Babinger, OTYE, s. 405-406; Ömer
Faruk Akün, “Ahmed Vefik Paşa”, DİA, II, 143-157; Bayrak, OTY, s. 28-29; Sarıköse, OVTA, s.
108-112; Yüksek, ODYOT, s. 113-117.
let kademelerinde hızla yükselmeye başlar. Sırasıyla Encümen-i Dâniş üyesi

(Haziran 1851), Tahran elçisi (1852), Meclis-i Vâlâ üyesi (8 Ocak 1855), Deâvi
nazırı (Mart 1857), Paris elçisi (1860), Evkaf nazırı (1862), divan-ı muhasebat
komisyon-ı muvakkiti başkanı (31 Mayıs 1862), Anadolu sağ kol müfettişi (22
Mart 1863), sadaret müsteşarı (26 Ocak 1872), Maarif nazırı (18 Mayıs 1872),
Şûrâ-yı Devlet üyesi (5 Aralık 1872), Meclis-i Mebusan Başkanı (Şubat 1877),
vezir (27 Mart 1877), Edirne valisi (aynı yıl birkaç aylığına), ikinci kez Maarif
nazırı (Ocak 1878), Dahiliye nazırı görevi de kendisinde olmak üzere başvekil
unvanı ile hükümet başkanı (Şubat 1878), Bursa valisi (Mart 1878), ikinci defa
başvekil (Kasım 1882) olan ve son görevinden sonra 9 yılı aşkın Rumelihisa-
rı’ndaki evinde eserlerini yazan Ahmed Vefik Paşa 1 Nisan 1891’de vefat eder.
Kabri Rumelihisarı’ndaki Kayalar mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye: 1263 (1847) yılına ait olan salnâme, devletin
mülkiye, askeriye ve ilmiye sınıflarına göre idari teşkilatı ile teşkilattaki makam ve me-
muriyet sahiplerinin isimlerini bir tablo ile birlikte vermektedir. Orijinal adı Sâlnâme-i
1263 olan eserin hazırlanmasıyla yukarıda bahsedildiği gibi Ahmed Vefik Paşa görev-
lendirilmiş ve böylece o, 1918’e kadar (toplam 72 salnâme), yaklaşık olarak yarım asır
resmî bir gelenek hâlinde süren salnâme yazma işiyle vazifelendirilen ilk görevli olur.
Salnâme, devlet teşkilatı hakkında önemli bilgiler içerdiği gibi sosyal hayatı da birçok
açıdan değerlendirmektedir. Eserde, ülkedeki bütün panayır ve dinî günlerin takvimi,
kara ve deniz postalarıyla ilgili cetvel, Osmanlı parasının yabancı paralar karşısındaki
durumunu gösteren tarife, kazaların eyaletleriyle birlikte mülki toprağı, beş vakit na-
maz takvimi, azınlıkların her il ve kazadaki cemaat temsilcilerini gösteren cetveller,
başşehirdeki yabancı konsolos ve elçilik görevlileri, Avrupa devletlerinin hükümdar,
idare şekli, kabine, nüfus, yüz ölçümü, para birimi ve askerî durumları hakkında bilgiler
verilmektedir. 1263 (1847) salnâmesi gibi 1264 (1848) ve 1265 (1849) salnâmeleri de
Ahmed Vefik Paşa tarafından tanzim edilmiştir.
2. Hikmet-i Tarih: Ahmed Vefik Paşa’nın darülfünunda kısa bir süre verme imkânı
bulduğu derslerle ilgili olarak hazırladığı notlarının sadece 26 Şubat-9 Nisan 1863 tarih-
leri arasında Tasvir-i Efkâr gazetesinde yayımlanan 44 sayfalık bölümü kapsayan eseridir.
Daha sonra kitap hâlinde yayımlanan bu eserde müellif, bir bilim olarak tarihin içerik
ve metodunu ortaya koymaya çalışmış; dünyanın yaratılışından başlayarak ırkların ve en
eski milletlerin ortaya çıkışını ele almıştır. Üç kısımdan oluşan eserin ilk kısmında tarih
biliminin tanımıyla birlikte hicri ve miladi tarihler; ilk, orta ve yeniçağlar hakkında ve
tarih biliminin kaynaklarının ne olduğu konusunda genel bilgiler verilmektedir. İkinci kı-
sım Tufan, üçüncü kısım ise eski kavimlere ayrılmıştır. Vefik Paşa eserinde tarihi sadece
olaylar ve şahıslar etrafında gelişen bir bilim olarak görmediğini, belgelere dayanmayan,
olayların sebep ve sonuçlarını açıklamayan bir tarih anlayışının yanlış olduğunu belirt-
mektedir. İbn-i Haldun ve Batı kaynakları kullanılarak hazırlanan eser modern tarihçilik
anlayışının yerleşmesi bakımından önemli bir adım olarak kabul edilmektedir.
3. Fezleke-i Târih-i Osmânî: Rüştiyeler için hazırlanmış olup eser, alanında ilk
Osmanlı tarihidir. Târih-i Osmânî olarak da bilinen eser başlangıcından Abdülaziz’e
kadar Osmanlı tarihini konu alır. Öğrencilere yönelik olduğu için kısa tutulan eser, 300
sayfadan oluşan küçük boydadır. Kuruluş, büyüme, yükselme, gerileme, bozulma ve ıs-
lahat çağı olmak üzere 6 bölümden oluşan eserin Osmanlı tarihçiliği açısından en önem-
li yanı ise Osmanlı tarihinin bu kitapla ilk defa okul programına girmesidir. Her bölü-
mün sonunda ilgili dönemin devlet teşkilatı ve medeniyeti hakkında bilgi veren eser,
kendisinden sonra bu tarzda yazılan eserlere örnek olmuş önemli bir kaynaktır. Diğer
tarih eserlerinin aksine Osmanlıların soyu ile ilgili olarak “Kayı” ifadesi yerine “Türk”
ifadesini kullanmış olması eserin dikkat çeken bir diğer özelliğidir. Eser, 2011’de Şakir
Babacan tarafından yayımlanmıştır.774
4. Şecere-i Türkî: O devir kaynaklarının elverdiği ölçüde Çağatayca yazılmış olan
bir Orta Asya tarihi olan eserin tamamlanmamış tercümesidir. Önce 28 Eylül 1863-23
Şubat 1864 tarihleri arasında Tasvir-i Efkâr gazetesinde tefrika edilen eser sonraları ki-
tap haline getirilmiştir.775 Yarım kalmış bir çeviri olmakla birlikte büyük ilgi gören eser,
Oğuz Kağan menkıbesi ve diğer millî efsaneler hususunda birçok Türkoloğa doğrudan
kaynaklık etmiştir.
Bu eserleri dışında Ahmed Vefik Paşa’nın Atalar Sözü ve Lehçe-i Osmânî

gibi meşhur eserlerinin yanı sıra birçok çevirisi de bulunmaktadır.
65. AHMED RAŞİD PAŞA (ö. 1891), Yemen ve San‘a Tarihi.776

Doğum tarihi ve doğduğu yer bilinmeyen Ahmed Raşid medrese eğiti-
mi gördükten sonra subay olarak Osmanlı ordusuna katılır. 1870’li yıllarda
Yemen’de bulunan yedinci kolordunun yedek alayında albay rütbesi ile Yemen ve
Asir seferlerine katılan müellif 7 Ağustos 1891’de tümgeneral rütbesine sahipken
Bandırma’da vefat eder.
Yemen ve San‘a Tarihi: Eser, iki cilt olup sade bir dille yazılmıştır. Ravhü’r-Rûh (İsa b.
Lütfullah), Kurratü’l-uyûn fî Ahbâr el-Yemen el-Meymûn (El-Deybe), El-Barkü’l-Yemânî
(Kutbeddin), Tekmilet Ravhü’r-Rûh, Tîb el-Kesâ ve Câmi‘ el-Mütûn bi-Ahbâri’l-Yemen
774 Ahmed Vefik Paşa, Fezleke-i Târih-i Osmânî, Bir Eski Zaman Ders Kitabı, Boğaziçi Yayınları,
İstanbul 2011.
775 Ebü’l-Gazi Bahadır, Uşal Şecere-i Türkî, trc. Ahmed Vefik Paşa, (tarihsiz), 152 s. Bu esere dair
yapılan diğer çalışmalar için bk. Ebülgazi Bahadır Han, Türk Şeceresi: (Şecere-i Türk), Matbaa-i
Âmire, İstanbul 1343; Ebülgazi Bahadır Han, Türk Şeceresi: (Şecere-i Türk), trc. Rıza Nur, Maarif
Vekâleti, Ankara 1343; Ebülgazi Bahadır Han, Türklerin Soy Kütüğü, sad. Muharrem Ergin, Ter-
cüman Gazetesi, İstanbul (tarihsiz); Ebü’l-Gazi Bahadır, Şecere-i Türk = Histoire des Mogols et
des Tatares, I-II, thk. Le Baron Desmaisons, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut für Gesc-
hichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1994 (St.-Petersbourg 1871 basımlı nüshanın
tıpkıbasımıdır); Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime: (Türkmenlerin Soy Kütüğü), haz. Zuhal
Kargı Ölmez, Simurg, Ankara 1996; Bahadır Han Ebülgazi, Şecere-i Türk, Sancak Halk Neşriyatı,
Urumçi 2002; Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Türk’ün Soy Ağacı Türk Şeceresi = [Şecere-i Türki], çev.
Rıza Nur, sad. Yunus Yiğit, İlgi Kültür Sanat Yayımcılık, İstanbul 2009.
776 Babinger, OTYE, s. 407-408; Bayrak, OTY, s. 183; Sarıköse, OVTA, s. 112-113; Yüksek, ODYOT,
s. 117-118.
gibi eserlerin Yemen ve San‘a hakkında vermediği bilgileri ihtiva eden eser Türkçe kay-
naklardan yararlanılarak yazılmıştır. İlk cildi 1495-1635 arasındaki dönemi, ikinci cildi
ise yazarın da bizzat katıldığı Asir ve Yemen seferlerini, burada oturan halkın durumu,
bölgede yetişen ürünler, bölgenin yerel sanatları ve adı geçen yerler hakkında yazılmış
eski eserleri konu almaktadır.
66. SÜLEYMAN HÜSNÜ PAŞA (ö. 1892), Târih-i Âlem.777

Yazar Süleyman Nesib’in babası olan Hüsnü Süleyman 1838’de İstanbul’da
doğar. 1860’ta Harp Mektebi’nden mezun olduktan sonra aynı okulda öğretmen-
lik yapar. 1874’te generalliğe yükselince Mekteb-i Harbiye nazırlığına atanır.
Gerek askerî rüştiyelerin kurulmasında gerekse askerî idadilerde yenilik yapıl-
masında önemli rol oynar. 93 Harbi’nde Rusları Şıpka Geçidi’nde yenme başarısı
gösterince müşirliğe terfi eder ve Tuna Orduları Kumandanlığı’na getirilir. An-
cak harbin kaybedilmesi üzerine yargılanır ve rütbeleri sökülür. 1878-89 yılları
arasında sürgün hayatı yaşadığı Bağdat’ta 1892’de vefat eder. Kabri Bağdat’taki
İmam Musa Camii’nin bahçesindedir.
Eserleri:
1. Târih-i Âlem: 19. yüzyılın genel tarih yazarlarından biri olan Süleyman Paşa eserini
yazarken Batılı kaynaklardan da yararlanmıştır. Askerî okullar için 1877’de hazırlanan
eser hilkatten Hicret’e kadar meydana gelen olayları içermektedir. Eser tamamlanmamış
olmakla birlikte Paris’te toplanan Coğrafya Kongresi’nde ödül almıştır.
2. Umdetü’l-hakāyık: 93 Harbi esnasında Karadağ ve Sırp cephelerinde yapılan
savaşlar hakkında bilgi veren eser778 toplam 6 cilttir.
67. ÇAYLAK MEHMED TEVFİK (ö. 1893), Tarih veya Sene 1171 Ci-
nayetleri.779
Eylül 1843’te İstanbul’da doğan Mehmed Tevfik Bey’in babası Mustafa
Ağa’dır. Daha sonra çıkardığı Çaylak gazetesinden dolayı ‘Çaylak’ lakabıyla anı-
lır. 1853’te kaydolduğu Bayezid rüştiyesinden aldığı dört yıllık eğitimden son-
ra Bâb-ı Seraskerî Nizamiye Kalemi’nde memur olur. 1859’da hassa hazinesi
mektubî kalemine geçer. Yazı hayatına başladığı Muhbir gazetesinin kapatılması
üzerine İstanbul gazetesinde yazmaya devam eder. Bu arada Rüsûmat Meclisi
müsevvid yardımcılığı olarak sürdürdüğü memuriyet hayatını Bursa ve İzmit’te
777 Kemal Beydilli, “Süleyman Hüsnü Paşa”, DİA, XXXVIII, 89-92; Tahir Nakıp, Osmanlı Devleti’nde
Geç Dönem Târîh-i Umûmîler, s. 82-85; Bayrak, OTY, s. 111-112; Yüksek, ODYOT, s.185-186.
778 Süleyman Paşa, Umdetü’l-Hakāyık, I-VI, Matbaa-i Askeri, İstanbul 1928. Eserin üçüncü cildi Ah-
met Tetik tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır: Süleyman Paşa, Umdetü’l-Hakāyık,
III, YYLT, haz. Ahmet Tetik, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1993.
779 Th. Menzel, “Tevfik Mehmed”, İA, XII/I, 212-213; Ömer Faruk, Akün, “Çaylak Tevfik”, DİA,
VIII, 240-244; Yüksek, ODYOT, s. 172-174.
devam ettirir. Bursa’da iken 19 Subat 1869’da Hüdâvendigâr gazetesini çıkarma-

ya başlar. Bir süre sonra tekrar döndüğü İstanbul’da bir yanda memuriyet haya-
tını devam ettirirken diğer yandan da Asır gazetesini çıkarır. 1871’de Bosna’da
Saray Sancağı, sonra Bihke (Bihac) Sancağı tahrirat müdürü olur.
Hırvatistan, Macaristan ve Avusturya seyahatinden sonra Mayıs 1872’de
döndüğü İstanbul’da Şehremini Tanzifat Müdürlüğü’ne atanır. Önce Letâif-i
Âsâr gazetesinin idaresini üzerine alır, daha sonra Çaylak adlı mizah gazetesini
çıkarır. Çaylak’ın 25 Haziran 1877’de kapatılması üzerine 10 Ağustos’ta siya-
si bir gazete olan Osmanlı’yı çıkarır. Çeşitli gazetelerde yazılar yazan Mehmed
Tevfik, 1884’ten itibaren tamamen Tarîk gazetesinde yazar. 1893’te 49 yaşında
İstanbul’da vefat eden müellifin kabri İstanbul’da Çamlıca’daki Çakaltepe’de bu-
lunan Tek Servi denen yerdedir.
Eserleri:
1. Tarih veya Sene 1171 Cinayetleri: 1302’de İstanbul’da yayımlanan eserin giriş kısmında
Osmanlı Devleti’nin kuruluşu esnasında mevcut olan ortam anlatılır. Eserin ilk bölümünde
Osman Gazi’den Çelebi Mehmed’e kadar olan dönemde görevde bulunan padişahlara ve
onların saltanat dönemlerinde yaşanan gelişmelere dair malumat verilmektedir. Eserin ilk
cüzü dışındaki diğer cüzler bulunamadığından içerikleri bilinmemektedir.
2. Meşâhir-i Osmâniyye Terâcim-i Ahvâl-i Kapudan-ı Deryâ Meşhur Gāzi Hay-
reddin Paşa Barbaros: Barbaros Hayreddin Paşa’nın hayatını ve yaptığı deniz muha-
rebeleri ile Kanuni Sultan Süleyman devrine kadar Osmanlı donanmasının tarihçesini
konu alan bir eserdir. Üç cüz olarak tasarlanan eserin ancak iki cüzü yayımlanabilmiştir.
3. Yâdigâr-ı Macaristan- Asr-ı Abdülhamid Han: Bir seyahatnâme olan eser, 20
Nisan 1877-18 Mayıs 1877 tarihleri arasında gerçekleşen Macaristan seyahatini günbe-
gün anlatmaktadır. Seyahat, Macarları, Osmanlıların Sırplara karşı kazandığı Aleksinaç
zaferini kutlamak için İstanbul’a gönderdiği heyete karşılık adı geçen ülkeye iadeizi-
yaretten dolayı yapılmıştır. Özbekler dergâhı şeyhi Süleyman Efendi’nin başkanlığın-
da gerçekleşen seyahate Çaylak Tevfik tek gazeteci olarak katılır. İlk günden son güne
kadarki bütün gelişmeleri kaydeden Mehmed Tevfik, dönüşte tuttuğu günlüğün önemli
bir kısmını Macaristan’a Seyahat başlığı altında Basiret gazetesinde yayımlar. Seyahat
notları daha sonra, 1849 Macar ihtilalinin ileri gelenlerinin Türkiye’ye sığınmalarından
dolayı ortaya çıkan mülteciler meselesinin özlü bir tarihçesi ve seyahate katılanların hâl
tercümelerini ihtiva eden ilavelerle birlikte kitap hâline getirilip basılır.780 Eserde, Ma-
carların Türklere olan dostluk ve yakınlıkları üzerinde durulmuş ve Rus tehdidine karşı
Osmanlı-Macar iş birliğinin önemi dile getirilmiştir.
4. Kāfile-i Şu‘arâ: 1290-1293 yılları arasında 10 fasikül olarak yayımlanan eser
“D (Derviş)” harfinde kalmıştır. Bir şairler tezkiresi olan eser, özellikle müellifin çağda-
şı olan bazı şairler hakkında verdiği malumat açısından önem taşımaktadır.781
Müellifin bu eserlerinden başka folklor, edebiyat, dil, kültür gibi konularla
ilgili birçok eseri daha bulunmaktadır.
780 Mehmed Tevfik, Yâdigâr-ı Macaristan Asr-ı Abdülhamid Han, Mihran Matbaası, İstanbul 1294.
781 Mehmed Tevfik, Kāfile-i Şu‘arâ, İstanbul 1290.
68. YAĞLIKÇIZADE AHMED RİFAT (ö. 1894), Lügat-i Târihiyye ve

Coğrâfiyye.782
Doğum yeri İstanbul olan Ahmed Rifat’ın ne zaman doğduğu bilinmiyor. Şa-
ban Çelebizade ailesinden Ispartalı Mehmed Emin Efendi’nin oğludur. Genç yaşta
girdiği maliyede sırasıyla bahriye muhasebeciliği, bahriye idaresi başkanlığı, Girit
defterdarlığı, İzmir rüsumat müdürlüğü, ıslahat komisyonu üyeliği, esham-ı fevka-
lade müdürlüğü, Selânik defterdarlığı ve muhasebat-ı atîka muhasebeciliği görev-
lerinde bulunur. 5 Temmuz 1894’te İstanbul’da vefat eden Rifat Bey’in kabri Fatih
Camii yanında yer alan Emir Buhari Tekkesi’nin haziresindedir.
Eserleri:
1. Lügat-i Târihiyye ve Coğrâfiyye: Alfabetik maddeler halinde tanzim edilmiş olan eser
meşhur kişilerin ve yazarların biyografileri, önemli tarihî olaylar, tarihte kurulan devlet-
ler, milletler ve belli başlı şehirlerin tarihî coğrafyaları hakkında bilgi vermektedir. Top-
lam yedi cilt olan eserin bir ve ikinci cildi 1299’da, diğer ciltleri ise 1300’de basılmıştır.
İkinci baskısı tıpkıbasım olarak üç cilt hâlinde 2004’te yapılan eser, 783 19. yüzyılda
kişisel çabalarla hazırlanmış ve başarıya ulaşmış nadir ansiklopedik eserlerden biridir.
2. Nakdü’t-tevârih: Kronolojik olarak özet bilgiler içeren eser, insanlığın yaratılı-
şından 1878 yılına kadar gelen genel bir tarih kitabıdır.
Müellifin bunun dışında bir ahlaki terimler sözlüğü olan Tasvir-i Ahlâk adın-
da diğer bir eseri daha bulunmaktadır.
69. İSMAİL GALİP EDHEM (ö. 1895), Takvim-i Meskûkât-i Osmâniyye.784

11 Kasım 1847’de doğan İsmail Galip, Sadrazam İbrahim Edhem Paşa’nın
oğlu ve ressam Osman Hamdi Bey’in kardeşidir. Çeşitli görevlerde bulunduktan
sonra Şûrâ-yı Devlet Tanzimat dairesi üyeliğine yükselmiştir. Bir ara Girit’e gö-
revli olarak gönderilmişse de burada kısa bir süre kaldıktan sonra tekrar İstanbul’a
döner. 15 Aralık 1895’te bu şehirde vefat eder ve Üsküdar Mihrimah Sultan Ca-
mii haziresine defnedilir.
Eserleri:
Osmanlı Devleti’nin nadir ve önemli nümismatlarından biri olan Galip Edhem’in, İs-
lam nümismatiği ve nadir sikkeler üzerine küçük yazıları ve risaleleri bulunmaktadır.
Takvim-i Meskûkât-i Osmâniyye, Takvim-i Meskûkât-i Selçukiyye, Meskûkât-i Türkme-
niyye Kataloğu, Meskûkât-i Kadîme-i İslâmiyye Kataloğu, Fennî Meskûkât Erbâbından
Bir Zata Mektûb, Müze-i Hümâyûn ve Lühûd ve Mekābir-i Atîka Kataloğu gibi günü-
782 Babinger, OTYE, s. 408; Bayrak, OTY, s. 220-221; Sarıköse, OVTA, s. 113-114; Yüksek, ODYOT,
s. 118-119.
783 Yağlıkçızade Ahmed Rifat Efendi, Lügat-i Târihiyye ve Coğrâfiyye, tıpkıbasım, I-III, Keygar Neş-
riyat, Ankara 2004.
784 Babinger, OTYE, s. 413-414; Sarıköse, OVTA, s. 114-115; Yüksek, ODYOT, s. 119-120.
müzde her biri İslam nümismatik araştırmalarına kaynak teşkil eden eserler bunların
başlıcalarıdır. Müellifin antikiteler alanındaki geniş bilgisi ve Batı edebiyatını biliyor
olması kendisine bu hususta büyük avantaj sağlamıştır.
70. RAŞİD MEHMED ALİ (ö. 1895), Tevârihü’l-enbiyâ fî irşâdi’l-hulefâ.785

Maarif nezaretinde mektupçuluk görevinde bulunduğu, 24 Haziran 1895’te
İstanbul’da vefat ettiği ve kabrinin İstanbul Üsküdar’da Şeyh Hüdayi Tekkesi’nde
olduğu dışında hakkında başka bir bilgi yoktur.
Müellifin, Hz. Peygamber’in hayatını anlatan Tevârihü’l-enbiyâ fî irşâdi’l-hulefâ adlı
eseri ile Ahmed Resmî’nin Halîfetü’r-rü’esâ’sına yazdığı zeyli bulunmaktadır.
71. MEHMED MANSUR (ö. 1898), Rum Fetreti Tarihi.

Aslen Makedonyalı olan Mehmed Mansur 1816’da Manastır’da doğar. İl-
köğrenimini burada tamamlayan müellif 1834’te geldiği İstanbul’da sadaret ka-
lemine devam eder. Rumca ve Grekçe’ye olan vukufiyeti sayesinde Bâbıâli ter-
cüme odasına kâtip olarak alınır. Sonra bu kurumun kütüphane muhafızlığına
getirilir. Tercüme odası kıdemli halifeliğine yükselen Mehmed Mansur, bu göre-
vinde başırılı olunca Şûrâ-yı Devlet’e atanarak emekli tarihi olan 1877’ye kadar
burada çeşitli birimlerde hizmet eder. Emekliliğinden sonra bir müddet matbuat
müdürlüğü yapan Mehmed Mansur, son yıllarını Gebze’de ziraat yaparak ve ki-
tap yazarak geçirir. 12 Şubat 1898’de vefat eden müellif Gebze Çoban Mustafa
Paşa Camii kapısının karşısına defnedilir.
Rum Fetreti Tarihi: Biri matbu ve ikisi yazma toplam üç ciltten oluşan eser Osmanlı
Devleti’ni zor durumda bırakan ve diğer azınlıklara da örnek olmak açısından devletin
parçalanmasına zemin hazırlayan Rum isyanını konu almaktadır. Yunanistan devletinin
ortaya çıkışı, Eflak ve Boğdan olayları, Tepedelenli Ali Paşa ve Mora isyanına dair duru-
mun gelişme aşamaları hakkında yeni ve ayrıntılı bilgiler vermektedir. İlk cildi 1288’de
İstanbul’da basılan eser, 1997’de786 ve 2004’te787 yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
72. MEHMED ARİF BEY (ö. 1898), Başımıza Gelenler.788

29 Mart 1845’te Erzurum’da doğan Mehmed Arif Bey’in babası Erzurum
kalesi topçu miralayı Hacı Ömer Bey’dir. Erzurum’da başladığı eğitimini 1861’de
tamamlayarak burada bulunan 4. Ordu Meclis-i Tahrirat Odası’nda göreve başlar.
1877’de Erzurum’da çeşitli görevlerde bulunur. 93 Harbi esnasında Anadolu or-
785 Babinger, OTYE, 415; Yüksek, ODYOT, s. 119-120.
786 Mehmed Mansur ve Rum Fetreti Târîhi (Yunanistan İsyanı ve Teşekkülü) Adlı Eserinin Değerlen-
dirilmesi, haz. Serhat Şirin Başkaya, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1997.
787 Rum Fetreti-Yunan İsyanı ve Teşekkülü- (Tahlil ve Transkripsiyon), haz. Volkan Martin, YYLT,
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskşehir 2004.
788 Ali Akyıldız, “Mehmed Ârif Bey”, DİA, XXVIII, 443; Bayrak, OTY, s. 146-148.
duları başkumandanı Müşir Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın başkâtibi olur ve onun-
la birlikte İstanbul, Çatalca ve Girit’te bulunur. 1878 Berlin Antlaşması’ndan
sonra döndüğü İstanbul’da sırasıyla Adliye Encümeni başkâtibi (1880), İstanbul
Bidâyet Mahkemesi müdde-i umûmisi (1881) olur. 1885’te Kastamonu adli-
ye müfettişliğine atanan Mehmed Arif, aynı yıl maiyetinde bulunduğu paşanın
başkâtibi sıfatıyla Mısır’a gider. Bu görevinden sonra memleketine döner ve
İslamî ilimler konusunda icazet alır. 14 Haziran 1898’de İstanbul’da vefat eden
Mehmed Arif Bey’in kabri Merkez Efendi Kabristanı’ndadır.
Başımıza Gelenler: 93 Harbinin temel kaynaklarından biri olan eserin telifi, müelli-
fin göreviyle yakından ilintilidir. Yukarıda bahsedildiği üzere, Gazi Ahmed Muhtar
Paşa’nın başkâtibi olması nedeniyle cephedeki gelişmelere ve Muhtar Paşa’nın İstan-
bul ile yaptığı bütün yazışmalara şahit olmuştur. Dolayısıyla eser, söz konusu savaşın
Anadolu cephesi ile ilgili önemli bilgiler içermektedir. Başta devletlerin asker sayıları,
savaş düzenleri, yapılan manevralar, uygulanan taktikler, birlik komutanlarının adları,
kale ve şehirlerin durumları olmak üzere eserde savaşın seyri ve aşamaları ile alakalı
diğer birçok husus hakkında ayrıntılı bilgi verilmektedir. Müellifin yeri geldikçe an-
lattığı hususlara dair bilgi vermesi, düşünce ve eleştirilerini dile getirmesi, daha sonra
öğrendiklerine de yer vermesi eseri önemli kılan diğer özelliklerdir. Eser ilk olarak
Kahire’de müellifin çocukları tarafından neşredilmiştir.789 Eserin sadeleştirilmiş hâli de
73. MAHMUD CELALEDDİN PAŞA (ö. 1899), Mir’ât-ı Hakikat.791

Çorlulu Ali Paşa’nın beşinci kuşak torunlarından olan Mahmud Celaled-
din Paşa İstanbul Vefa’da doğdu. Rüştiye ve darülmaarifteki eğitimlerini ta-
mamladı. Özel hocalardan da ders aldı. Memuriyet hayatına Meclis-i Vâlâ maz-
bata odasında kâtip muavini olarak başlayan müellif sırasıyla mühimme dairesi
başkâtipliği, Şûrâ-yı Devlet üyeliği, Dahiliye müsteşarlığı, âmedicilik, Adliye
Nezareti muhakemat dairesi üyeliği, Şûrâ-yı Devlet Tanzimat dairesi ikinci
üyeliği görevlerinde bulunur ve kendisine 1881’de vezirlik rütbesi verilir. Bu
tarihten 1899’a kadar çeşitli reislik, üyelik, nazırlık ve valilik görevlerinde bu-
lunan Mahmud Celaleddin Paşa, 18 Ocak 1899’da vefat eder ve Yahya Efendi
mezarlığına defnedilir.
789 Mehmed Ârif Bey, Başımıza Gelenler, Maarif Matbaası, Kahire 1321.
790 Mehmed Ârif Bey, Başımıza Gelenler, I-III, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Tercüman Gazetesi, İstanbul
(tarihsiz); Mehmed Ârif Bey, Başımıza Gelenler: 93 Harbinde Anadolu Cephesi Ruslarla Savaşın
Hatıraları: Askerî, İctimaî, Ahlaki Tesbit ve Tenkitler, haz. M.Ertuğrul Düzdağ, İz Yayıncılık, İs-
tanbul 2006.
791 Azmi Özcan, “Mahmud Celâleddin Paşa”, DİA, XXVII, 359-360; Bayrak, OTY, s. 1577-158; Yük-
sek, ODYOT, s. 191-192.
Eserleri:
1. Mir’ât-ı Hakikat: Müellifin bizzat şahit olduğu, güvenilir kişilerden duyduğu ve bel-
gelerden edindiği bilgilere dayanarak yazdığı eser, Tanzimat ve I. Meşrutiyet dönemi
siyasi tarihinin iç ve dış olayları hakkında temel kaynaklardan biri olarak kabul edilmek-
tedir. Eserde Osmanlı-Rus ilişkilerinin son 150 yılı anlatıldıktan sonra, I. Abdülmecid
döneminden başlayarak Tanzimat ve I. Meşrutiyet dönemi hadiseleri ele alınmıştır. Eser,
sadeleştirilerek 1983’te yayımlanmıştır.792
2. Girit İhtilâli: Girit Adası’nda 1866-1869 yılları arasında meydana gelen olay-
ları konu alan bir eserdir. Müellif, anlattığı olayların bizzat şahidi olduğundan eser bi-
rinci el kaynak değerindedir. Müellifin yayımlamaya muvaffak olamadığı eseri yazma
hâlindedir.
74. AHMED CEVAD PAŞA (ö. 1900), Târih-i Askerî-i Osmânî.793

Afyonkarahisarlı Kabaağaçlızade miralay Mustafa Âsım Bey’in oğlu olan
Ahmed Cevad, 1851’de Şam’da doğar. Küçük yaşta anne ve babasını kaybedin-
ce Âtıfzade Hüsameddin Efendi tarafından himaye edilir. Öğrenimine Bursa’da
başlayan müellif askerî idadiyi bitirdikten sonra Harp Mektebi’ne girer. 17
Ocak 1871’de mezun olunca erkân-ı harp olan Ahmed Cevad daha sonra yâver-i
harb-i şehriyârîliğe getirilir. Bu görevdeyken yazdığı Ma‘lûmâtü’l-Kâfiye fî
memâliki’l-Osmâniyye adlı eserini padişaha takdim edince binbaşılığa yükselti-
len müellif bir süre Harp Mektebi’nde matematik öğretmenliği yaptıktan sonra
beşinci ordu erkân-ı harbiyyesine gönderilir. Sırasıyla miralay, sınırları belir-
leme komisyonu üyesi, Cerîde-i Askeriyye gazetesinde başyazar, Çetine sefi-
ri (1884), mirliva, teftiş-i askerî komisyonu üyesi (1888), ferik (1889), müşir
(1890), Girit valisi, sadrazam (1891-95), Girit başkomutanı (1897) ve Türklerin
adayı boşaltması üzerine Şam’da beşinci ordu komutanı (1898) olur. Bir buçuk
yıl kaldığı bu görevi esnasında yakalandığı tüberkülozdan dolayı istifa eden
Ahmed Cevad, İstanbul’a döndükten bir buçuk ay sonra 9 Ağustos 1900’de
Nişantası’ndaki konağında vefat eder. Kabri Fatih’te Sarıgüzel’de Emir Buharî
Camii haziresindedir. Sahip olduğu zengin bir kütüphanesi İstanbul Arkeoloji
Müzesi’ne bağışlanan Cevad Paşa, Bâbıâli memurlarının kitap okuyabilmesi
için Bâbıâli bahçesine bir kütüphane yaptırmıştır. Arapça, Farsça, Fransızca,
Rumca ve İtalyanca bilen yazar, yoğun geçen memuriyet hayatında şu eserleri
yazma fırsatı da bulabilmiştir:
792 Çorluluzâde Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakikat: Tarihî Hakikatlerin Aynası, haz. İsmet
Miroğlu, İstanbul 1983.
793 Babinger, OTYE, s. 415-416; Abdülkadir Özcan, “Cevad Paşa”, DİA, VII, 430-431; Sarıköse,
OVTA, s. 115-117; M. Orhan Bayrak, OTY, s. 12-13; Yüksek, ODYOT, s. 120-122.
Eserleri:
1. Târih-i Askerî-i Osmânî: On cilt ve yirmi kitap şeklinde tasarlanan bu eserin an-
cak ilk üç cildi yazılabilmiştir. Eserin birinci cildi Yeniçeri Ocağı’nın kuruluşu, teşki-
latı, kışlaları, yeniçerilerin çeşitli yüzyıllardaki sayıları, maaşları, kıyafetleri, silahları,
âdetleri, isyanları, ocağa asker yetiştiren acemi ocağı ve ocağın ortadan kaldırılmasını
konu almaktadır. İkinci cilt Nizam-ı Cedid ve Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’nin
teşkilatları, üçüncü cilt ise Sultan Abdülmecid dönemindeki Osmanlı askerî teşkilatı
hakkında bilgiler vermektedir. 1299’da birinci cildi794 basılan eserin ikinci ve üçüncü
ciltleri İÜK (TY, nr. 4178, 6127)’tedir. Birinci cilt yayımlandığı yıl yeniçeri kıyafet
ve silahlarını içeren bir albüm hâlinde Etat Militaire Ottoman Depuis la Fondation de
l’Empire Jusqu’à nos Jours adıyla 1882’de Paris’te neşredilmiştir.
2. Ma‘lûmâtü’l-kâfiye fî memâliki’l-Osmâniyye: Sultan Abdülaziz döneminde
askerî idadide ders kitabı olarak okutulan ve ansiklopedik bir çalışma olan eser, Os-
manlı Devleti’nin kara ve deniz kuvvetleri, vilayetleri, dağları, nehirleri, halkı, yetişen
ürünleri, yolları ve devlet adamlarıyla ilgili bilgiler içermektedir.
3. Târih-i Askerî Hulâsası: Prusya ve Avusturya arasında 1866’da yapılan Sadova
Savaşı’na kadar devletler arasındaki önemli savaşlara ve askerî düzenlemelere yer veren
bir eser olup 1291 ve 1311’de basılmıştır.795
Bunların haricinde Riyâziyenin Mebâhis-i Dakīkası, Kimyanın Sanâyi‘e

Tatbîkini Hâvî Mebâhis-i Müfîde (İstanbul 1295) ve Semâ yahud Kozmografya
(1296) adlı eserleri de olan Ahmed Cevad, 1879’dan itibaren tarih, matematik,
sanayi ve ahlakla ilgili yazılar yazdığı yirmi dört sayısı çıkan Yâdigâr adlı bir
dergi de yayımlamıştır.
75. İSMET BİN OSMAN (ö. 1904), Tekmiletü’ş-Şakā’ik fî Hakk ehlü’l-

hakā’ik.796
16 Aralık 1845’te Fındıklı’da doğan İsmet b. Osman Çorumlu Hoca Osman
Efendi’nin oğludur. Saray kitapçılarından olması sebebiyle hayatının önemli bir
kısmını nadide yazma eserler arasında geçirir. İstanbul kütüphanelerini de yakın-
dan tanıma fırsatı bulan müellifin en çok severek yaptığı iş Osmanlı bilginlerinin
biyografileriyle ilgilenmek olmuştur. 9 Kasım 1904’te İstanbul’da vefat eden İs-
met Efendi’nin kabri Üsküdar Karacaahmet mezarlığındadır.
Tekmiletü’ş-Şakā’ik fî Hakk ehlü’l-hakā’ik: Nevîzade Atâyî ve Şeyhî Mehmed’den son-
ra Taşköprüzade’nin Şakā‘ikü’n-Numâniyye’sine yazılmış üçüncü zeyil olup, Şeyhî’nin
kaldığı yerden (1721) itibaren 1896 tarihine kadarki dönemde yasamış Osmanlı bil-
ginlerinin biyografileri hakkında bilgi vermektedir. Bilinen tek nüshası İÜK (TY, nr.
9290)’nde olup, 1989’da tıpkıbasım olarak neşredilmiştir.797 Bunun dışında müellifin
794 Ahmed Cevad Paşa, Târîh-i Asker-i Osmânî, Kırk Ambar Matbaası, İstanbul 1299.
795 Ahmed Cevad Paşa, Târîh-i Askerî Hulâsası, Nişan Berberiyan Matbaası, İstanbul 1311.
796 Babinger, OTYE, s. 416-417; Abdülkadir Özcan, “İsmet Efendi, Fındıklılı”, DİA, XXIII, 139-140;
Sarıköse, OVTA, s. 117-118; Yüksek, ODYOT, s. 122-123.
797 Fındıklılı İsmet Efendi, eş-Şekā’iku’n-Nu’mâniyye ve Zeyilleri: Tekmiletü’ş-şakaik fi Hakkı ehli’l-
hakā’ik, V, haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
gerek Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi’nin Tuhfetü’l-hattâtîn gerekse Şeyhü-

lislam Esad Efendi’nin Atrabü’l-âsâr adlı eserlerine yazdığı zeyiller ise Fındıklı yangı-
nında yanmıştır.
76. ABDÜLHALİM MEMDUH (ö. 1905), Târih-i Edebiyât-ı Osmâniye.798

1866’da İstanbul’da doğan Abdülhalim Memduh; Ali Ragıp Bey’in oğludur.
Düzenli bir eğitim alamayan müellif, bir süre lisan mektebine devam ettikten sonra
hukuk mektebine girer. Hariciye Nezareti’nde kâtiplik görevinde bulunduğu sırada
Mizan gazetesinde yazarlık da yapar. Yazdığı yazılardan ve gizli bir örgüte üye ol-
maktan dolayı önce tutuklanır, sonra Konya daha sonra da Trablusgarp’a ve İzmir’e
sürgüne gönderilir. 1900’de bir fırsatını bulup Avrupa’ya kaçar. 1900-1905 arasın-
da Tunus, Fransa ve İngiltere’de yaşar. 21 Temmuz 1905’te İngiltere’nin Folcesto-
ne şehrinde vefat eden Abdülhalim Memduh, Tunus’a defnedilir.
Târih-i Edebiyât-ı Osmâniye: Edebiyat tarihi alanında yazılan ilk eser olması bakı-
mından önemli olduğu gibi aynı zamanda yazarının şöhretini borçlu olduğu eseridir.
Bir mukaddime ve üç fasıldan oluşan eser Sinan Paşa’dan kendi dönemine kadar Türk
edebiyatının gelişimini konu almaktadır. 1306’da basılan799 eser 2006’da İsmail Toluay
tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.800 Devlet adamı Mustafa Reşid Paşa
hakkında bilgi veren aynı adı taşıyan eseri dışında müellifin şiir ve tiyatro alanında bir-
çok eseri daha bulunmaktadır.
77. KALTAKKIRANZADE AHMED BÂDİ (ö. 1908), Riyâz-ı Belde-i

Edirne.801
1839’da Edirne’nin Kirişhane semtinde doğan Ahmed Bâdi Efendi, Kal-
takkıran Mehmed Ağa’nın oğludur. İlk eğitimini mahalle mektebinde aldıktan
sonra Selimiye Camii’nde Arapça, Farsça, fıkıh ve hat dersleri alan Ahmed Bâdi
Efendi, 1863’ten 1866’ya kadar Filibe, Edirne, Tekirdağ, Vize ve Lüleburgaz tah-
rir memurluklarında bulunur. Zamanla Edirne’de üçüncü sınıf emlak muharriri
(1868), başkâtip (1869), emlak mümeyyizi (1871), Trabzon vergi tahrir müdürü
(1883), Diyarbakır vergi tahrir müdürü (1884), Edirne vergi tahrir müdürü (1889),
Konya emlak müdürü ve Bursa vergi tahrir müdürü (1901) olan Ahmed Bâdi,
1907’de emekliye ayrılır. Hastalığını tedavi ettirmek için gittiği İstanbul’da 4 Şu-
bat 1908’de vefat eden müellifin kabri Eyüp’teki Merdivenli Kabristanı’ndadır.
798 Özcan Aygün, “Memduh, Abdülhalim”, DİA, XXIX, 85-86; Bilal Öngül, Abdülhalim Memduh’un
Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir Araştırma, YDT, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir
2002; Yüksek, ODYOT, s. 150.
799 Abdülhalim Memduh, Târih-i Edebiyât-ı Osmâniye, nşr. Ohanes Ferid, Mahmud Bey Matbaası,
İstanbul 1889.
800 İsmail Toluay, Tezkirecilikten Edebiyat Tarihçiliğine Geçiş ve Abdülhalîm Memdûh’un Târih-i
Edebiyât-ı Osmâniyyesi: İnceleme-Metin, YYLT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Sakarya 2006.
801 Babinger, OTYE, s. 422; Erkut Güngör, “Ahmed Bâdî Efendi”, DİA, II, 46-47; Sarıköse, OVTA,
s. 120-121; Yüksek, ODYOT, s. 125-126.
Eserleri:
1. Riyâz-ı Belde-i Edirne: Edirne’nin tarihi, abideleri ve yetiştirmiş olduğu ünlü simaları
konu alan eser Hibri Abdurrahman Efendi’nin Enîsü’l-müsâmirîn adlı eserinden ve di-
ğer bazı kaynaklardan istifade edilerek hazırlanmıştır. Edirne Selimiye Kütüphanesi (nr.
2315/1-3) ve İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi (nr. 10391-10393)’nde birer nüshası
bulunan ve üç cilt olan eserin birinci cildi 2000’de yayımlanırken,802 Tezkire kısmı ise
2008’de doktora tezi olarak hazırlanmıştır.803
2. Devâyih-i Vilâyet-i Edirne: Müellifin, Edirne’ye bağlı yerler hakkında bilgi ve-
ren eseridir.
Müellifin bunlardan başka Armağan, Masâdır-ı Lisân-ı Fârisî ve Divan:

Tavzîhü’l-ebvâb alâ teshîli’l-hisâb adlı eserleri de bulunmaktadır.
78. MEHMED SÜREYYA (ö. 1909), Sicill-i Osmânî yahud Tezkîre-i

Meşâhir-i Osmâniye.804
1845’te İstanbul’da doğan Mehmed Süreyya, Mehmed Hüsnü Bey’in oğ-
ludur. Darülmaarif rüştiyesini bitirdikten sonra Arapça, Farsça ve Fransızca özel
dersler alan müellif, Mayıs 1863’te ilk resmî görevi olan Bâbıâli tercüme oda-
sına girer. Aynı tarihlerde yazıları Cerîde-i Havadis’te yayımlanmaya başlayan
Mehmed Süreyya sâniye rütbesine yükselir. 6 Ekim 1886’da atandığı Maarif
Nezareti’nde meclis-i kebir-i maarif üyesi görevini 1908’e kadar devam ettirir.
Bu görevdeyken önce mütemâyiz sonra da ûlâ sânîsi rütbelerini alır. 1907’de
hastalanan Mehmed Süreyya 12 Ocak 1909’da vefat eder. Kabri Karacaahmet
mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Sicill-i Osmânî yahud Tezkîre-i Meşâhir-i Osmâniye: Osmanlıların kuruluşundan
1899’a kadar gelen bir biyografi çalışması olan Sicill-i Osmânî, 2.420 sayfa ve 4 cilt
olarak basılmıştır. Sadece belli bir meslek dalını, belli makam sahiplerinin belli bir za-
man dilimi içindeki biyografilerini değil Osmanlı tarihindeki tüm meşhurları içerme-
si, eseri benzerlerinden ayıran özelliklerinden biridir. 17.000 biyografiyi içeren eserde
önce Osmanlı hanedanının bütün fertlerinin, sonra alfabetik sırayla ünlü olan Osmanlı-
ların ve ardından önemli rütbe ve makam sahiplerinin biyografileri verilmektedir. Eser
Osmanlı kronikleri, ekleriyle birlikte Hadîkatü’l-vüzerâ, Halîfetü’r-rü’esâ ve ekleri,
Harita-i kapudan-ı deryâ, Sefînetü’l-vüzerâ, Devhatü’l-meşâyih, Şakā‘ik-i Nu‘mâniye
ve ekleri, Devhatü’n-nükebâ, Târih-i Atâ, Vekāyi‘-i Letâ’if-i Enderun, Tuhfe-i Hattatîn,
802 Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne: Edirne Bahçeleri-Edirne Şehri Tarihi, haz. Ratip
Kazancıgil, Edirne Valiliği Edirne Kültür Müdürlüğü, Edirne 2000.
803 Edirneli Ahmet Bâdî’nin “Riyâz-ı Belde-i Edirne” Adlı Eserinin Tezkire Kısmı, haz. Niyazi Adıgüzel,
YDT, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2008.
804 Ömer Faruk Akün, “Süreyyâ”, İA, XI, 247-249; Babinger, OTYE, s. 419-421; Abdülkadir Özcan,
“Mehmed Süreyyâ”, DİA, XXXVIII, 527-529; Sarıköse, OVTA, s. 118-120; Bayrak, OTY, s. 153-
154; Yüksek, ODYOT, s. 123-125.
Hadîkatü’l-Cevâmi‘, Güldeste-i Riyâz-ı İrfan, Gülşen-i Hulefâ, Ravzatü’l-Azîziye ve

Esmârü’t-tevârih gibi eserlerden faydalanılarak hazırlanmıştır. 1308’de İstanbul’da
Matbaa-i Âmire’de basılan eserin birçok baskısı yapılmıştır.805 Esere, M. Zeki Pakalın
tarafından yapılan 19 ciltlik zeyl ise 2008’de TTK tarafından neşredilmiştir.806
2. Nuhbetü’l-vekā‘i: 1831-1875 yılları arasındaki dönemde gerçekleşen bazı
önemli devlet adamlarının tayin, azil ve ölüm tarihleri hakkında bilgi veren eser, müel-
lifin ilk eseridir. İki cilt hâlinde tertip edilen eserin 1853’e kadar gelen birinci cildi ba-
sılabilmiştir. Basılmamış olan ikinci cildi TTK Kütüphanesi’nde yer alan eserin başlıca
kaynakları Takvim-i Vekayi ve Cerîde-i Havâdis gibi dönemin gazeteleridir.
Müellifin bunların dışında yayımlamaya fırsat bulamadığı Tekmîle-i Sicill-i

Osmânî, Zeyl-i Zeyl, Mir’ât-i Târih-i İslam, Burhanü’ş-Şeref, Lügat-i Hamse adlı
eserleriyle birkaç romanı da bulunmaktadır.
79. MEHMED ŞÜKRÜ (ö. 1910), Esfâr-i Bahriyye-i Osmâniyye.807

İstanbul’da doğan Mehmed Şükrü’nün doğum tarihi bilinmemektedir.
1877’de deniz subayı olan müellif uzun süre bahriye mektebinde öğretmenlik ya-
par. 1909’da Târih-i Osmânî Encümeni yardımcı üyeliğine seçilen Mehmed Şük-
rü, 13 Ocak 1910’da İstanbul’da vefat eder. Kabri Heybeliada mezarlığındadır.
Esfâr-i Bahriyye-i Osmâniyye: II. Abdülhamid dönemine kadar Osmanlı deniz savaş-
larını konu alan ve iki cilt olan eserin birinci cildi 1306’da basılırken,808 ikinci cildi ise
basılamamıştır.
Hakkında fazla bilgi bulunmayan Osmanlı Tarihi ve Bahriyemizin Tarihçesi adlı
eseri ile devletlerarası deniz hukukuna dair bir risalesi ve deniz lisesi için yazdığı ders
kitapları müellifin diğer eserlerini teşkil etmektedir.
80. SELÂNİKLİ TEVFİK (ö. 1910), Muhtasar Târih-i Osmânî.809

1860’ta Selânik’te doğan Tevfik Bey, 1871’de geldiği İstanbul’da Mahrec-i
Aklâm’da eğitimine devam eder. Daha sonra Mekteb-i Hukuk’ta öğretmenlik ya-
par. 1910’da Viyana’da iken elli yaşında vefat eden müellifin kabri Selânik’tedir.
805 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, I-IV, Matbaa-i Âmire İstanbul 1308; Mehmed Süreyya, Sicill-i
Osmânî, I-IV, Gregg International Publishers, Westmead 1971 (Eser, İstanbul 1308’de Matbaa-i
Âmire tarafından yapılan baskısının tıpkıbasımdır); Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî Yahut
Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, I-VIII, haz. Abdülkadir Yuvalı, Ali Aktan vd. Sebil Yayınevi, İs-
tanbul 1995-1998; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, I-VI, haz. Nuri Akbayar, Seyit Ali Kahra-
man, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
806 Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmânî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, I-XIX,
haz. Mustafa Keskin, Ali Aktan, M. Metin Hülagü, Ayhan Öztürk, Özen Tok, Hava Selçuk, Şakir
Batmaz, Gülbadi Alan, A. Afşin Ünal, Serdar Sakin, Emine Güldüoğlu, Cengiz Kartın, TTK, An-
kara 2008.
807 Babinger, OTYE, s. 422- 423; Bayrak, OTY, s. 125; Yüksek, ODYOT, s. 126-127.
808 Mehmed Şükrü, Musavver Esfâr-ı Bahriye-i Osmânî, I, Karabet Matbaası, İstanbul 1306.
809 Bayrak, OTY, s. 189-190; Yüksek, ODYOT, s. 202.
Eserleri:
Seyahatnâme ve tarih konuları ile ilgili eserler kaleme alan müellifin Muhtasar Târih-i
Osmânî, Musavver Islahât-ı Osmâniye Tarihi, Musavver Hindistan Seyâhatnâmesi,810
Yadigâr-ı Seyâhat, Mir’ât-ı Vuku‘ât-ı Harbiye811 gibi eserleri bulunmaktadır.
81. OSMAN NURİ (ö. 1911), Abdülhamid-i Sânî Devr-i Saltanatı, Hayât-ı
Siyâsiyye ve Husûsiyyesi.
1875’te İstanbul’da doğan Osman Nuri, subay olarak mezun olduğu
Mekteb-i Harbiye’ye öğretmen atanır. Çeşitli gazetelerde yazmış olan müellif,
yüzbaşı olarak Mekteb-i Harbiye’de görev yaptığı bir sırada, 1911’de otuz altı
yaşında vefat eder. Kabri Mustafa Paşa Tekkesi karşısındaki kabristandadır.
Abdülhamid-i Sânî Devr-i Saltanatı, Hayât-ı Siyâsiyye ve Husûsiyyesi: Sultan II. Ab-
dülhamid dönemi hakkında ayrıntılı bilgi veren eser üç cilt olarak 1327’de neşredilir.812
Eserin birinci cildi 2008’de sadeleştirilerek yayımlanır.813
82. AHMED MİDHAT EFENDİ (ö. 1912), Üss-i İnkılâb.814

1844’te İstanbul Tophane’de doğan Ahmed Midhat Efendi orta halli bir Os-
manlı ailesine mensuptur. Küçük yaşta babasını kaybeden Ahmed Midhat zor
şartlarda yetişir. İlk eğitimine himayesine girdiği anne tarafından üvey abisi olan
Hafız Ağa’nın yanında, Vidin’e bağlı Sahra kazasında başlayan Midhat, ağabeyi-
nin İstanbul’a dönmesi sebebiyle Tophane’de bulunan Humbaracı yokuşundaki
sıbyan mektebinde tamamlar. Vidin’de başladığı rüştiyeyi Niş’te 1863’te bitirir.
İlk memurluğuna 1864’te, yeni oluşturulan Tuna eyaletinde ağabeyinin de yardı-
mıyla mektubî kaleminde başlar. Kendisini mesleğinde geliştiren Midhat Efen-
di bir yandan da devam ettiği cami derslerinde Doğu kültürünü özümser. Tuna
Gazetesi’nde yazdığı yazılar sebebiyle takdirini kazandığı Midhat Paşa tarafından
kendisine “Midhat” ismi verilir. Adı geçen gazetede başyazar olan müellif daha
sonra Tuna vilayetinde sandık eminliği ve ziraat müdürlüğü kaleminde görev alır.
Maiyetinde bulunduğu Midhat Paşa’nın Bağdat valisi olması üzerine ağabe-
yiyle birlikte 1868’de Bağdat’a giden Midhat Efendi, burada kendisini geliştire-
810 Musavver Hindistan Seyâhatnâmesi: Sabâhın Kış Geceleri Eğlencesi, trc. Selânikli Tevfik, Mihran
Matbaası, İstanbul 1318.
811 Tevfik Selânikî, Mir’ât-ı Vuku‘ât-ı Harbiye, Tercüman-ı Hakikat, İstanbul 1313-1315.
812 Osman Nuri, Abdülhamid-i Sânî Devr-i Saltanatı, Hayât-ı Siyâsiyye ve Husûsiyyesi, I-III,
Kitabhâne-i İslâm ve Askerî, İstanbul 1327.
813 Osman Nuri, İkinci Abdülhamid ve Saltanatı: Hayatı, Özellikleri ve Siyaseti, I, çev. Kenan Kara-
bulut, 47 Numara Yayıncılık, İstanbul 2008.
814 Sabri Esat Siyavuşgil, “Ahmed Midhat Efendi”, İA, I, 184-187; Babinger, OTYE, s. 423-425; M.
Orhan Okay, “Ahmed Mithat Efendi”, DİA, II, 100-103; Bayrak, OTY, s. 18-21; Uğur Akbulut,
Osmanlı Tarih Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, s. 111-113; Yüksek, ODYOT, s. 127-131.
bileceği müsait bir ortam bulur. Zevrâ Gazetesi’nin müdürlüğünü yapan müellif,
Basra mutasarrıfı olan ağabeyinin ölümü üzerine 1871’de İstanbul’a döner. Bu-
rada bir yanda Cerîde-i Askeriyye gazetesinde başyazarlık yaparken diğer yan-
dan da Tahtakale’deki evinde kurduğu küçük bir matbaa ile kitap basım işine de
başlar. Hamisi Midhat Paşa’nın sadrazam olmasından sonra imtiyaz sahibi olarak
çıkarttığı Bedir ve Devir gazeteleri bir süre sonra kapatılır. Daha sonra neşrettiği
Dağarcık isimli dergide çıkan bir yazıdan dolayı dergisi kapatıldığı gibi kendisi
de Rodos’a sürülür. Ancak burada boş durmayan Midhat Efendi Kırkanbar der-
gisine yazı gönderir ve açtığı Süleymaniye Medresesi adlı okulda çocuklara yeni
tarzda eğitim vermeye çalışır.
V. Murad’ın tahta geçmesiyle (1876) affedilerek İstanbul’a dönen müellif
bir yıl sonra Takvim-i Vekayi ve Matbaa-i Âmire müdürü olur. 27 Haziran 1878’de
Tercümân-ı Hakîkat gazetesini çıkarmaya başlar. Yayıncılık ve neşriyat alanında-
ki üretkenliğinden dolayı kendisine “yazı makinesi” denilen Ahmed Midhat Efen-
di sırasıyla karantinalar başkâtibi (1885), meclis-i umur-i sıhhiye ikinci başkanı
(1895) olur. 1888’de Stockholm’de toplanan 8. Müsteşrikler Kongresinde Os-
manlı Devleti’ni temsil eden müellif, bu görev ile üç buçuk ay süreyle Avrupa’da
bulunur. II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte gözden düşen Ahmed Midhat Efendi
Darülfünun’da ve Darülmuallimat’ta öğretmenlik yapar. Darüşşafaka’da fahri
olarak görevde olduğu sırada 28 Aralık 1912’de vefat eden müellifin kabri Fatih
Camii haziresindedir.
Eserleri:
Üretken bir yazar olan Ahmed Midhat Efendi’nin, bilgi, mülahaza, müşahe-
de ve incelemeye dayanan büyüklü küçüklü yüz elli kadar basılmış eseri bulun-
maktadır. Bunlardan tarihle ilgili olanları şunlardır:
1. Üss-i İnkılâb: İki cilt olarak kaleme alınmış olan eserin birinci cildi Kırım Savaşı ile
II. Abdülhamid’in tahta çıkışına kadar olan dönemdeki; ikinci cildi ise II. Abdülhamid’in
saltanatının ilk yılındaki yenilikler hakkında bilgi vermektedir. Eser, bir bakıma Sultan
Abdülaziz devrinin bir siyasi tenkidi hüviyetindedir.
2. Zübdetü’l-Hakā’ik: Eser, 93 Harbi’nin diplomatik tarihi hakkında bilgi ver-
mektedir.
3-4. Mufassal Tarih, Târih-i Umûmi ve Kâ’inât: Ahmed Midhat Efendi’nin tarihle
ilgili olarak kaleme aldığı diğer eserleridir. Bunlardan bir dünya tarihi olarak tasarlanan
Kâinat’ı yazar, o güne kadar sadece yurt içinde değil yurt dışında da yazılmamış bir
tarzda kaleme almak istemiştir.
Müellifin tarihle ilgili eserleri kaynak kitap olmaktan ziyade yazılış tarzları
bakımından önem taşımaktadır. Yeni Türk edebiyatının öncülerinden biri olan ya-
zarın kullandığı sade dil tarih eserlerinin geniş halk kitlesi tarafından anlaşılarak
okunmasına zemin hazırlamıştır. Tarih ve tarihçilik açısından önemli bir değişim
sürecinin baslangıcı olan bu gelişme tarih biliminin yeni edebî türlerden faydala-
narak halka farklı açılardan sunulmasına imkân sağlamıştır.
83. BASİRETÇİ ALİ (ö. 1912), Yıldız’ın Hatâsı: Devlet-i Âliyye ve Rusya
Muharebesi 1293, İstanbul’da Yarım Asırlık Vekāyi‘-i Mühimme.815
1863’te doğan Basiretçi Ali Enderun’da gördüğü eğitimden sonra sarayda
hizmete başlar. 1863’te Maliye Nezareti tahsilat memuru olur. İlk sayısı 23 Ocak
1870’te çıkan Basiret gazetesini yayımladığı için “Basiretçi Ali” olarak da bi-
linmektedir. 1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı esnasında Prusya yanlısı haberler
yaptığı için savaş sonrası Bismarck’ın daveti üzerine Almanya’ya gider ve ken-
disine hediye edilen baskı makinesiyle geri döner. Mart 1875’te Kahkaha adlı
bir mizah dergisi çıkarmaya başlar. Ancak 11 Mayıs 1876’da gazetesi sansüre
uğradığı gibi kendisi de Çırağan Vakası sebebiyle Kasım 1878’de Kudüs’e sürü-
lür. Bir daha gazete çıkarmamak şartıyla 1884’te affedilir ve İstanbul’a dönme-
sine izin verilir. Sonra sırasıyla Ladik (1897), Hayfa (1898), Karaburun (1903),
Söke (1904) ve Erdek (1907) kaymakamı olur. II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine
Erdek kaymakamlığından istifa edip İstanbul’a döner. 29 Eylül 1908’de tekrar
çıkarmaya başladığı Basiret’i 19. sayıdan sonra kapatmak zorunda kalır. 1912’de
İstanbul’da vefat eder.
Eserleri:
1. Yıldız’ın Hatâsı: Devlet-i Âliyye ve Rusya Muharebesi 1293: 93 Harbi hakkında ka-
leme alınan eserden müellif, padişaha sunulan bir layiha olarak bahsetmektedir. Devrin
padişahı ve ileri gelen devlet adamları hakkında sert eleştirileri içeren eser, 1908’de
2. İstanbul’da Yarım Asırlık Vekāyi‘-i Mühimme: Hâtırat türü bir eser olup, 1867-
1908 yılları arasındaki 41 yıllık dönemde müellif yaşadığı ve şahit olduğu olaylar hak-
kında bilgi vermektedir. Yazarın kendi gazetecilik hatıralarının yanı sıra devrin önemli
siyasi olayları hakkında da dikkate değer bilgiler veren ve basın tarihi açısından önemli
bir kaynak olan eser 1909’da yayımlanmıştır. Eserin sadeleştirilmiş hâli 1976’da817 ya-
yımlanırken, yeni harflerle yayını ise 1997’de818 yapılmıştır.
815 Ziyad Ebüzziya, “Ali Efendi, Basiretçi”, DİA, II, 388-389; İlhan Yerlikaya, “Basiret”, DİA, V, 103-
105; Bayrak, OTY, s. 62-63; Yüksek, ODYOT, s. 170-171.
816 Ali, Yıldız’ın Hatâsı: Devlet-i Âliyye ve Rusya Muharebesi 1293, İkbal-i Millet Matbaası,
Dersaâdet 1324.
817 Basiretçi Ali Efendi, İstanbul’da Elli Yıllık Önemli Olaylar, Sander Yayınları, İstanbul 1976.
818 Basiretçi Ali Efendi, İstanbul’da Yarım Asırlık Vekāyi‘-i Mühimme, haz. Nuri Sağlam, Kitabevi,
İstanbul 1997.
84. EBÜZZİYA MEHMED TEVFİK (ö. 1913), Rebî-i Ma‘rifet-Salnâme-i

Ebüzziyâ.819
Esbkeşan Hacı Hasanoğlu ailesindendir. 1849’da İstanbul’da doğan Meh-
med Tevfik, maliye sergi kalemi memurlarından Hasan Kâmil Efendi’nin oğlu-
dur. Sürgün hayatı yaşadığı dönemde yazdığı yazılarda ismini kamufle etmek için
Ebüzziya adını kullanır. Sultanahmed’deki Cevri Kalfa Sıbyan Mektebi’nde eği-
timine başlayan Mehmed Tevfik, 1857’de babasının vefatı üzerine onun görevine
atanır ve on yedi yaşına kadar Maliye Nezareti’nin çeşitli kalemlerinde çalışır.
Cemiyet-i İlmiyye-i Osmâniyye’de verilen derslere devam eden Tevfik, 1864’te
Cerîde-i Havadis gazetesinde çalışmaya başlar. Burada Namık Kemal ve Şinasi
ile tanışan müellif daha sonra Tasvir-i Efkâr gazetesine geçer. 1866’da Yeni Os-
manlılar Cemiyeti’ne giren Mehmed Tevfik, 1868’de Şûrâ-yı Devlet ikinci sınıf
mülkiye mülazımlığına getirilir.
1868-1869’da Terakki gazetesinde yazmaya başlayan Ebüzziya Mehmed
Tevfik, bazı yazılarından dolayı Şubat 1872’de Şûrâ-yı Devlet’teki görevinden
azledilir. Tevfik Bey sırasıyla Haziran 1872’de İbret, Kasım 1872’de Hadîka, Şu-
bat 1873’te Cüzdan ve Mart 1873’te ise Sirâc adlı gazeteleri çıkarır. Son gazete-
sinin 5 Nisan 1873’te kapatılması üzerine sürgüne gönderildiği Rodos’ta dolaylı
olarak Muharrir gazetesini çıkarmaya başlar.
Bosna mektupçusu olarak sürgüne gönderildiği Bosna’dan döndükten son-
ra Mecmua-i Ebüzziya adlı gazeteyi çıkarır. Sırasıyla Kasım 1891’de Mekteb-i
Sanâyi müdürü, Aralık 1892’de Şûrâ-yı Devlet üyesi olur. 1900’de Konya’ya sür-
güne gönderilir. Ancak II. Meşrutiyet ile birlikte çıkan aftan yararlanarak Tem-
muz 1908’de İstanbul’a döner. İttihat ve Terakki’den Antalya Mebusu seçilir.
1909’da Tasvir-i Efkâr’ı yeniden yayımlamaya başlar. Fakat tutuklanarak hapse
atılır. Bâbıâli Baskını ile serbest kaldıktan bir gün sonra 27 Ocak 1913’te 64 ya-
şında İstanbul’da vefat eder. Kabri İstanbul’da Bakırköy mezarlığındadır.
Gazetecilik ve edebiyat sahasında iz bırakan fikir ve aksiyon adamlarından
biri olan Ebüzziya Mehmed Tevfik’in tarihçi yönü de bulunmaktadır. Salnâme-i
Hadîka,820 Bosna Vilâyeti Salnâmesi,821 Salnâme-i Ebüzziyâ822 Salnâme-i
Kamerî,823 Rusya Müslümanlarına Mahsus Takvim-i Ebüzziyâ gibi eserleri kale-
me alan müellifin farklı sahalarla ilgili birçok eseri daha bulunmaktadır.
819 Ziyad Ebüzziya, “Ebüzziya Mehmed Tevfik”, DİA, X, 377-378; Bayrak, OTY, s. 86-88; Yüksek,
ODYOT, s. 175-178.
820 Salnâme-i Hadîka, İstanbul 1290.
821 Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, Bosna / Bosna-Hersek 1283 (1886).
822 Salnâme-i Ebüzziya, Mihran Matbaası, İstanbul 1296.
823 1297 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Salnâme-i Kamerî, Mihran Matbaası, İstanbul 1297.
Eserleri:
1. Rebî-i Ma‘rifet-Salnâme-i Ebüzziyâ:824 Adından da anlaşılacağı üzere bir takvim ni-
teliğinde olan eser, bir takvimin verdiği bilgilerin yanı sıra, ait olduğu yılda vefat eden
önemli şahsiyetler, yıl içinde meydana gelen önemli olaylar, yurt dışındaki kültür ve sa-
nat faaliyetleri, yazar ve şairler hakkında da bilgi vermektedir. 1297’den itibaren çeşitli
aralıklarla 14 yıla yakın yayımlanmış olan eser, ilk olarak bu isimle, daha sonra farklı
isimlerle neşredilmiştir. Renkli olan eserin her bir cildi 180-200 sayfa hacmindedir.
2. Yeni Osmanlılar Tarihi: Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin ortaya çıkışı ve faali-
yetleri; üyeleri ve bunların eserleri hakkında bilgi veren eser aynı zamanda cemiyetin
bazı tutanaklarını da içerir. 1909’dan itibaren iki yıldan fazla Tasvir-i Efkâr’da tefrika
halinde yayımlanan eser Sultan Abdülaziz dönemi açısından önem taşımaktadır. Eser,
1973’te hem Ebüzziya825 hem de Kutlu826 tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır.
85. MEHMED KÂMİL PAŞA (ö. 1913), Târih-i Siyâsî-i Devlet-i Aliyye-i
Osmâniyye.827
31 Mayıs 1832’de Kıbrıs Lefkoşe’de doğan Mehmed Kâmil Paşa, Maliye na-
zırlığı yapan Abdullah Paşa’nın babası ve Millî Eğitim bakanlığı görevinde bulunan
Hikmet Bayur’un dedesidir. Eğitimini Kıbrıs ve Mısır’da tamamlayan müellif bir
süre, Mısır valisi Abbas Paşa’ya tercümanlık yapar. Sırasıyla Kıbrıs evkaf müdürü
(1860), Sayda mutasarrıfı (1864), iki defa Evkaf nazırı (1879 ve 1882), dört defa
sadrazam (1885-1891, Ekim 1895-Kasım 1895, 7 Ağustos 1908-1909 ve Ekim
1912), Maarif nazırı (1880) olur. Aleyhinde verilen jurnallerden dolayı önce İzmir
valiliğine, ardından da Rodos’a sürülür. Bir ara İzmir’deki İngiliz elçiliğine sığın-
mışsa da, II. Abdülhamid’in verdiği teminat sonrası İstanbul’a döner. 22 Temmuz
1912’de Şûrâ-yı Devlet başkanı olan Mehmed Kâmil Paşa, Enver Paşa tarafından
sadrazamlıktan düşürülünce Kıbrıs’a gider. 14 Kasım 1913’te burada vefat eden
müellifin kabri Kıbrıs’ta Lefkoşe’deki Arap Ahmed Paşa Camii’nin bahçesindedir.
Eserleri:
1. Târih-i Siyâsî-i Devlet-i Âliyye-i Osmâniyye: Üç ciltten oluşan eser, kuruluştan Sul-
tan Abdülmecid’in saltanatının sonuna kadarki Osmanlı tarihinin siyasi açıdan yerli ve
yabancı kaynakların ışığında yorumlanmasını konu almaktadır. Osmanlı Devleti’nin
izlediği siyaseti açıklamaya çalışan ilk eser olması dolayısıyla siyasi tarih bakımından
önemli bir kaynaktır. Kâmil Paşa’nın bu eseri 1325-1327’de yayımlanmıştır.828
824 Takvim-i Ebüzziya [Nevsal-i Marifet], [Rebî-i Ma‘rifet], İstanbul 1297.

825 Ebüzziya Mehmed Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, I-III, sad. Ziyad Ebüzziya, Kervan Yayımları, 1973.
826 Ebüzziya Mehmed Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, I-II, sad. Şemseddin Kutlu, Hürriyet Gazetesi,
İstanbul 1973.
827 Babinger, OTYE, s. 427-428; Atilla Çetin, “Kıbrıslı Kâmil Paşa”, DİA, XXV, 392-394; Bayrak,
OTY, s. 131-132; Yüksek, ODYOT, s. 134-135.
828 Mehmed Kâmil Paşa, Târîh-i Siyâsî-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye, I-III, Ahmed İhsan ve Şürekası,
İstanbul 1325-1327.
2. Kâmil Paşa’nın Âyan Reisi Said Paşa’ya Cevabları: Eser, daha önce yayım-
lanmış olan Said Paşa’nın üç ciltlik Hatırat’ında, bazı hususlarda Kâmil Paşa’nın suç-
lanması ve bazı konuların da yanlış aksettirilmesi üzerine yazılmıştır. Kâmil Paşa’nın
anılan hususlara dair cevabı niteliğinde olan eser, II. Meşrutiyet dönemi ile ilgili önemli
bir kaynaktır. Eser, 1328’de neşredilmiştir.829
3. Hâtırât-ı Sadr-ı Esbak Kâmil Paşa: Eser, müellifin üç cilt hâlinde yazmayı dü-
şündüğü siyasi hatıralarının sadece yayımlayabildiği bir cildidir. 1329’da basılan eser,830
daha çok müellifin çeşitli meselelere dair sunmuş olduğu layihalardan oluştuğu için
hâtırat özelliği pek taşımaz.
86. MEHMED ŞAKİR PAŞA (ö. 1913), Yeni Osmanlı Tarihi.831

1855’te Bursa’da doğan Mehmed Şakir, Ahmed Cevad Paşa’nın kardeşi olup
ünlü yazar Halikarnas Balıkçısı Cevad Şakir, ressam Fahrünnisa Zeyd ve Gravür-
cü Aliye Berger’in babasıdır. 1878’de harbiyeden kurmay yüzbaşı olarak mezun
olan müellif, Çetine ve Roma elçiliklerinde ateşemiliter, Girit Adası’nda Resmo
komutanı olarak görev yapar. Ferik rütbesini elde edince ağabeyi Sadrazam Ah-
med Cevad Paşa’nın başyaverliğine atanır. Sırasıyla Bükreş ve Atina elçisi, askerî
teftiş komisyonu üyesi olan Mehmed Şakir, 1908 yılında emekliye ayrılır. 30 Eylül
1913’te oğlu Cevad Şakir’in sebep olduğu bir kaza sonucu Afyonkarahisar’da ve-
fat eden müellifin kabri İstanbul’da Büyükada mezarlığındadır.
Yeni Osmanlı Tarihi: Beş cilt olarak telif edilen eser, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan
V. Murad’a kadarki dönemde meydana gelen olayları anlatmaktadır. Eserin birinci cildi
kuruluş - Yıldırım Bayezid dönemi, ikinci cildi Süleyman Çelebi - II. Murad dönemi,
üçüncü cildi İstanbul’un fethi - II. Bayezid dönemi, dördüncü cilt I. Selim - II. Selim
dönemi ve beşinci cilt III. Murad - V. Murad dönemini konu almaktadır. İlk iki cildi
yayımlanan832 eserin son üç cildi yayımlanmamıştır.
87. HOCAZADE AHMED HİLMİ (ö. 1913), Hadîkatü’l-Evliyâ.833

1875’te Eğin (Kemaliye)’de doğan müellif Eşrefzadeler olarak bilinen ai-
leye mensuptur. Şehbenderzade Ahmed Hilmi ile karıştırılmaması için Hoca-
zade lakabı ilen anılan Ahmed Hilmi İstanbul’da eğitimini tamamlar. Ziyâret-i
Evliyâ adlı eserinde adının önüne koyduğu “Ma‘ârif Nezâret-i Celîlesi Teftîş ve
Mu‘âyene Hey’eti A‘zâsından” ibaresi haricinde bulunduğu memuriyetler husu-
sunda bilgi bulunmamaktadır. Nakşibendi tarikatına intisap eden ve 30 Haziran
829 Mehmed Kâmil Paşa, Kâmil Paşa’nın Âyân Re’isi Said Paşa’ya Cevabları, Matbaa-i Ebüzziya,
Kostantiniyye 1328. Bu esere yazılan reddiye için bk. Kâmil Paşa’nın Âyân Re’isi Said Paşa’ya
Cevâbları Unvânlı Risâlesine Reddiye, Tanin Matbaası, İstanbul 1328.
830 Mehmed Kâmil Paşa, Hâtırat-ı Kâmil Paşa, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniye 1329.
832 Mehmed Şakir Paşa, Yeni Osmanlı Tarihi, I-II, Matbaa-i Hayriye, İstanbul 1330.
833 Hocazâde Ahmed Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, haz. Selami Şimşek, İstanbul 2005, s. 17-20; Yüksek,
ODYOT, s. 140-141.
1913’te genç yaşta İstanbul’da vefat eden müellifin kabri İstanbul’da Karacaah-
met mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Hadîkatü’l-Evliyâ: Biyografya tarzında kaleme alınmış olan bir eser olup, Nakşiben-
di, Kadiri, Sühreverdi, Mevlevi, Rıfai, Desukiyye ve Şazeliyye şeyhleri hakkında bilgi
vermektedir. 7 cilt olan eser hem teker teker hem de bütün olarak basılmıştır.834 Eserin
1966, 1979 ve 2007 yıllarında sadeleştirilmiş hâlleri de neşredilmiştir.835
2. Ziyâret-i Evliyâ: Eser İstanbul ve çevresindeki türbeler ve türbelerde medfun
olan şeyhlerin biyografileri hakkında bilgi vermektedir. 1325 ve 1327’de iki kez basılan
eser,836 2005’te ve 2011’de sadeleştirilerek neşredilmiştir.837
Bu iki eser haricinde müellifin Seyyid Yahya Şirvanî, İbrahim Gülşenî, İmam-ı
Gazzalî, Mir’at-ı Muhyiddîn Arabî, Ravzatu’l-Kurrâ ve Târih-i Kur’an-ı Kerîm ve
Mir’ât-ı Beyâzid-i Bistâmî ve Ebu’l-Hasan Harakanî adlı eserleri de bulunmaktadır.
88. ALİ CEVAD (ö. 1913), Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrâfiye

Lügati.838
İstanbul Üsküdar’da doğan Ali Cevad Efendi, girdiği Harbiye’den su-
bay olarak mezun olur. Askerî okullarda öğretmenlik yapan müellif daha sonra
Bursa’da bir redif alayında yarbay rütbesiyle görev alır. 1908’de sürgüne gön-
derilmişse de daha sonra affedilir ve emekli olmasına imkân tanınır. 30 Kasım
1913’te vefat eden Ali Cevad’ın kabri İstanbul’da Karacaahmet mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrâfiye Lügati: Dört ciltlik bir tarih ve coğrafya
sözlüğü olan eserin ilk üç cildi Osmanlı coğrafyasını, son cilt ise Osmanlı tarihini konu
almaktadır. Eser, 1313-1317 yılları arasında yayımlanmıştır.839
834 Hocazade Ahmed Hilmi, Hadîkatü’l-evliyâ, Tefeyyüz Kitabevi, İstanbul 1318; Hadîkatü’l-evliyâ’dan
Silsile-i Meşâyih-i Kadiriye, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1318; Hadîkatü’l-evliyâ’dan
Silsile-i Meşâyih-i Sühreverdi ve Kübreviyye, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1318;
Hadîkatü’l-evliyâ’dan Silsile-i Meşâyih-i Mevleviyye, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul
1318; Hadîkatü’l-evliyâ’dan Ebü’l-alemeyn Ahmed Seyyid Rufai, Şirket-i Mürettibiye Matbaası,
İstanbul 1318; Hadîkatü’l-evliyâ’dan Pir Tarikat-i Seyyid Ahmed Bedevi Seyyid İbrahim Desuki,
Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1318; Hadîkatü’l-evliyâ’dan Pir-i Tarikat-i Ebü’l-Hasan
Ali eş-Şazeli Sa‘deddîn Habavî, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1318.
835 Hocazade Ahmed Hilmi, Hadîkatü’l-evliyâ: Evliyalar Bahçesi-Velilerin Bahçesi, sad. Yakub
Kenan Necefzade, Neşriyat Yurdu, İstanbul 1966; Hocazade Ahmed Hilmi, Hadîkatü’l-evliyâ -
Velilerin Bahçesi, Osmanlı Yayımevi, İstanbul 1979; Hocazade Ahmed Hilmi, Veliler Bahçesi =
Hadîkatü’l-evliyâ, haz. Selahattin Hacıoğlu, Beyaz Lale Yayınevi, İstanbul 2007.
836 Hocazade Ahmed Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul 1327.
837 Hocazâde Ahmed Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, haz. Selami Şimşek, İstanbul 2005; Hocazâde Ahmed
Hilmi, Ziyâret-i Evliyâ, haz. Fatih Başpınar, İstanbul 2011.
838 Babinger, OTYE, s. 432-433; Bayrak, OTY, s. 34-35.
839 Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniye’nin Tarih ve Coğrâfiye Lügati, Mahmud Bey Matbaası, I,
Dersaâdet 1313; Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrâfiye Lügati, Mahmud Bey
2. Mükemmel Osmanlı Tarihi: Devletin kuruluşundan 1839 yılına kadar gelen bir
Osmanlı tarihidir. İki cilt olan eser 1316-1317 yıllarında neşredilmiştir.840
Bunların dışında müellifin Celâlî Abaza Mehmed Paşa ve Şehzade Şehid

Mustafa: Tarihin Kanlı Sahifeleri841 adlı, Abaza Mehmed Paşa’nın ve Kanuni’nin
oğlu Şehzade Mustafa’nın biyografisini veren iki eseri daha bulunmaktadır.
89. MAHMUD ŞEVKET PAŞA (ö. 1913), Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i

Askeriyyesi.842
Mutasarrıf Kethüdaoğlu Süleyman Bey’in oğlu olan Mahmud Şevket
1856’da Bağdat’ta doğdu. Ailesi her ne kadar aslen Çeçen ise de sonradan Bağdat’a
yerleştikleri için Arap olarak anılmışlardır. 1882’de Mekteb-i Harbiye’den kur-
may yüzbaşı rütbesiyle mezun olur. Sırasıyla general (1899), orgeneral (1905)
ve müşir (1908) rütbeleri alır. 1909-1913 yılları arasında üç defa Harbiye nazır-
lığı yapar. 1909’da 31 Mart Olayı’nı bastıran Harekât Ordusu’nun kumandanı
olan Mahmud Şevket Paşa, 24 Ocak 1913’te sadrazam olarak atanır. Ancak 11
Haziran1913’te uğradığı suikasttan dolayı bu görevinde fazla kalamaz. 57 ya-
şında hayata veda eder. Kabri Şişli’de bulunan Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ndeki
şehitliktedir.
Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i Askeriyyesi: Devlet adamlığı yanı sıra binicilik ve silahlar
konusunda yazdığı ve tercüme ettiği birkaç eseri bulunan Mahmud Şevket Paşa’nın Os-
manlı tarihiyle alakalı eseri iki cilttir. Muhtar Paşa’nın üç cilt olduğunu belirttiği ancak
günümüze iki cildi ulaşan eserin birinci cildi 1326-1826 arası, ikinci cildi ise 1826-1908
arası dönemdeki Osmanlı ordusunun teşkilat yapısı, silahları ve askerlerin kıyafetleri,
silah ve kıyafetlerin resimleri eşliğinde bilgi vermektedir. 247 gravür ihtiva eden eser
İstanbul’da yayımlanmıştır.843 Daha sonra, yurt içi ve yurt dışında da birkaç kez daha
Matbaası, II, Dersaâdet 1314; Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniye’nin Târih ve Coğrâfiye Lügatı,
Kasbar Matbaası, III, İstanbul 1314; Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniye’nin Tarih ve Coğrâfiye Lü-
gati, Kasbar Matbaası, III, İstanbul 1317.
840 Ali Cevad, Mükemmel Osmanlı Tarihi, I-II, Kasbar Matbaası, İstanbul 1316-1317.
841 Ali Cevâd, Celâlî Abaza Mehmed Paşa, Şems Matbaası, İstanbul 1329; Ali Cevâd, Şehzâde Şehîd
Mustafa: Târihin Kanlı Sahifeleri, Nefaset Matbaası, Dersaâdet [tarihsiz].
843 Mahmud Şevket Paşa, Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i Askeriyyesi (Osmanlı Ordusunun Bidâyet-i
Te’sîsinden Zamanımıza Kadar), I-II, Mekteb-i Fünun-i Harbiye Matbaası, İstanbul 1325, 1332.
844 Mahmud Şevket Paşa, Osmanlı Askeri Teşkilâtı ve Kıyâfeti: Osmanlı Ordusunun Kuruluşundan
1908 Yılına Kadar, sad. Semiha Türsan, Nurettin Türsan, Genelkurmay Başkanlığı Kara Kuv-
vetleri Komutanlığı, Ankara 1983; Mahmud Şevket Paşa, et-Teşkilât ve’l-ezyaü’l-askeriyyeti’l-
Osmâniyye Munzu Bidâyeti’l-teşkîli’l-ceyşi’l-Osmani hattâ sene 1825, trc. Mahmud Amir, Yusuf
Nuayse, Dâru Tallas, Dımaşk 1988; Mahmud Şevket Paşa, Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i Askeriy-
yesi, I-II, TTK, Ankara 2010.
90. KÜÇÜK SAİD PAŞA (ö. 1914), Said Paşa’nın Hâtıratı.845

1840’ta Erzurum’da doğan Said Paşa’nın babası Tahran büyükelçisi Ali
Namık Bey’dir. İlk eğitimini Erzurum’da alan müellif, daha sonra İstanbul’da
medrese eğitimine devam eder. Özel hocalar nezaretinde Fransızcasını ilerleten
Küçük Said Paşa, babasının ölümü (1853) üzerine ailesine bakmak amacıyla ilk
memurluk görevi olan Erzurum tahrirat kalemine girer. Anadolu harp ordusu yazı
işlerinde çalıştıktan sonra 1858’de İstanbul’a gelir. Sırasıyla meclis-i vâlâ halife-
si, 7. Belediye dairesi başkanı (1862), Rumeli teftiş heyeti başkâtibi (1862-1863),
muhakeme heyeti başkanı, meclis-i vâlâ başkâtibi, Matbaa-i Âmire müdürü (Eylül
1867), Takvim-i Vekayi müdürü, Şûrâ-yı Devlet dairesi müdür yardımcısı (Ağus-
tos 1868), divan-ı ahkâm-ı adliye muhâkemât dairesi başkâtibi (1871), Ticaret
Nezareti mektupçusu (6 Ocak 1874), sadaret mektupçusu (25 Mart 1874), Maarif
Nezareti mektupçusu (1875), meclis-i ticaret ve ziraat üyesi (18 Aralık 1875) olur.
Küçük Said Paşa devlet kademelerindeki asıl yükselişini Sultan II.
Abdülhamid’in tahta geçişine borçludur. II. Abdülhamid tahta geçer geçmez
kendisini mabeyn başkâtibi yapar. Bir sene dört ay yirmi gün bu görevde kalan
Said Paşa, Kanun-ı Esâsî’nin hazırlık çalışmalarında Sultan’a danışmanlık yapar.
Kanun-ı Esâsî’nin ilanından sonra vezirlik rütbesini (8 Mart 1877) alan Paşa 28
Ağustos 1877’de Âyan azası olur. Aynı yıl hassa hazinesi nazırı, 1878’de ise Da-
hiliye nazırı olan Said Paşa bir ay sonra bu görevden azledilir ve tekrar hassa ha-
zinesi nazırlığına getirilir. Çırağan Sarayı baskını şüphelilerinden addedildiğinden
önce Ankara’ya oradan da vali olarak Bursa’ya sürülür. Kısa süren bu sürgünden
sonra döndüğü İstanbul’da üçüncü kez hassa hazinesi ve adliye nazırı olur.
12 Eylül 1880’de getirildiği başvekâletten sonra oldukça hareketli, iniş çı-
kışlarla dolu siyasi bir dönem yaşar. 12 Eylül 1880-1913 arasında dokuz kez sa-
darete atanarak Osmanlı Devleti’nde bu makama en çok atanan kişi olur. 1913’te
atandığı ve üstlendiği son görevi olan Meclis-i Âyan başkanlığını yürütürken 1
Mart 1914 tarihinde Nişantaşı’nda evinde vefat eder. Kabri Eyüp Sultan Camii
haziresindedir.
Eserleri:
1. Said Paşa’nın Hâtıratı: Hatıralarını yazan nadir devlet adamlarından biri de Said
Paşa’dır. Ancak klasik hâtıratlara benzemeyen eseri daha çok kendisine yöneltilen eleş-
tirilere cevap niteliğindedir. Çeşitli meselelerle ilgili kaleme alınan layihalardan oluşan
eser, görevdeyken yaptığı icraatları hakkında ayrıntılı bilgi veren bir külliyat hüviyetin-
dedir. Eser, 1328’de yayımlanmıştır.846
845 Ercümend Kuran, “Said Paşa”, İA, X, 82-86; Babinger, OTYE, s. 428-430; Zekeriya Kurşun, “Said
Paşa, Küçük”, DİA, XXXV, 576-578; Yüksek, ODYOT, s. 135-138.
846 Said Paşa, Said Paşa’nın Hâtıratı, I-III, Sabah Matbaası, Dersaâdet 1328.
2. Said Paşa’nın Kâmil Paşa’nın Hâtıratlarına Cevapları: Şarki Rumeli, Mısır

ve Ermeni meseleleri hususunda en büyük rakibi Kâmil Paşa’nın kendisine yönelttiği
ithamlara cevap niteliğinde kaleme alınmış bir eser olup, 1327’de yayımlanmıştır.847
3. Mektuplar: Said Paşa’nın, II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte aleyhinde yapılan
yayınlara cevap için yazıp gazetelere gönderdiği mektuplarıdır. Önemli bir yekûn tutan
bu mektuplar daha sonra kitap hâline getirilip 1324’te neşredilmiştir.848
4. Gazeteci Lisânı: Resmî kitabet üslubunu konu alan eser, 1327’de basılmıştır.849
91. ŞEHBENDERZADE AHMED HİLMİ (ö. 1914), Târih-i İslam.850

1865’te Filibe’de doğan Ahmed Hilmi, Şehbender Süleyman Bey’in oğlu
olduğu için Şehbenderzade adıyla tanınır. Eğitimini Filibe ve İstanbul’da tamam-
layan müellif İstanbul ve Beyrut’ta görev yapar. Düşüncelerinden dolayı gördüğü
baskı sebebiyle kaçtığı Mısır’da Çaylak adlı bir gazete çıkarır. 1901-1908 yılları
arasında Fizan’da sürgün hayatı yaşayan Ahmed Hilmi, İstanbul’a döndüğünde
1908’de İttihad-ı İslam isminde bir gazete çıkarmaya başlar. 1911’de haftalık
Hikmet dergisi çıkardığı gibi İkdam ve Tasvir-i Efkâr gazetelerinde de yazılar
yayımlar. 1914’te İstanbul’da vefat eden Ahmed Hilmi Efendi’nin kabri Fatih
Camii haziresindedir.
Eserleri:
II. Meşrutiyet’in önde gelen fikir adamlarından biri olan Ahmed Hilmi Efendi kelâm,
felsefe, tasavvuf, tarih, şiir, roman ve tiyatro ile ilgili birçok eser kaleme almıştır. Bunlardan
konumuzla alâkalı olanı iki ciltlik Târih-i İslam’ıdır.851 R. Dozy’nin Abdullah Cevdet tarafın-
dan Târih-i İslam adıyla çevrilen eserindeki yanlış görüşleri tenkit için kaleme aldığı bu eser,
müellifin en önemli eseri olarak kabul edilmektedir. İlk olarak 1327’de852 neşredildi. Ziya Nur
tarafından yapılan ilavelerle üç misline çıkan eser 1974 yılında tekrar yayımlanır.853
92. AHMED FAİK REŞAD (ö.1914), Eslâf.854

1851’de İstanbul’da doğan Faik Reşad, Alay Emini Hacı Tahir Efendi’nin
oğludur. Rüştiyeyi bitirdikten sonra seraskerlik ve Hariciye kalemlerinde kâtiplik
847 Said Paşa, Said Paşa’nın Kâmil Paşa Hâtıratına Cevapları, Tanin Matbaası, İstanbul 1327.
848 Said Paşa, Sadr-ı Sabık Saîd Paşa’nın Gazetelerle Neşrettiği Mektûbların Sûretleridir, Asır Mat-
baası, İstanbul 1324.
849 Said Paşa, Gazeteci Lisânı, Sabah Matbaası, Dersaâdet 1327.
850 Babinger, OTYE, s. 431-432; Bayrak, OTY, s. 200-201; Abdullah Uçman, “Şehbenderzade Ahmed
Hilmi”, DİA, XXXVIII, 424-425.
851 Mehmet Çog, II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği (1908-1918), YDT, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004, s. 48-53.
852 Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Târih-i İslam, Hikmet Matbaası, İstanbul 1327.
853 Eserin ikinci baskısı ise 1982 yılında yapılır: Filibeli Şehbenderzade Ahmed Hilmi, İslam Tarihi:
Hazreti Peygamberden Zamanımıza Kadar, haz. Ziya Nur, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1982.
görevinde bulunan müellif, 1880’de Takvim-i Vekayi gazetesi basyazarlığına

getirilir. Bu görevinden sonra Diyarbakır, Varna ve Yanya’da maarif müdürlü-
ğü görevlerinde bulunan müellif, İstanbul’a döndükten sonra çeşitli gazetelerde
yazmaya başlar. Daha sonra matbuat dairesinde müdür yardımcılığı ve 1908’de
Takvim-i Vekayi müdürlüğüne getirilen müellif, çeşitli okullarda öğretmenlik de
yapar. Târih-i Osmânî Encümeni üyeliği görevinde bulunur. 1914’te İstanbul’da
vefat eden Ahmed Faik Reşad’ın kabri İstanbul’da Erenköy’deki Sahrayı Cedid
kabristanındadır.
Eslâf: Osmanlı ilim ve kültür adamlarının hayat ve eserlerinden örnek veren eser,
Hazine-i Fünun adlı dergide iki sene boyunca tefrika edilen metinlerden oluşmaktadır.
1311’de basılan855 eserin sadeleştirilmiş bir yayını 1975’te yapılmıştır.856
Müellifin Muhtasar ve Musavver Târih-i Osmânî, Târih-i Edebiyat-ı Osmâniye857
ve Terâcim-i Ahvâl-i Meşâhir858 adlı eserleri de bulunmaktadır.
93. MEHMED TEVFİK PAŞA (ö. 1915), Telhis-i Târih-i Osmânî.859

1885’te istanbul’da doğan Mehmed Tevfik Paşa, 1877’de kaydolduğu
Harbiye’den 1881’de topçu kurmay yüzbaşısı olarak mezun olur. Çeşitli görev-
lerde bulunduktan sonra 13 Temmuz 1883’te kolağalığına, 31 Ağustos 1886’da
ise binbaşılığa yükselir. Yaklaşık beş yıl Paris sefareti ateşemiliterliği görevini
yapan Mehmed Tevfik 5 Eylül 1894’te miralaylığa yükselir. 11 Aralık 1895’te
mirlivalığa yükseldikten sonra yurda döner. Bir yıl Harbiye ders nazırlığı gö-
revini yürüten müellif, 8 Şubat 1897’de Bürüksel ateşemiliterliğine atanır. II.
Meşrutiyet’in ilanından sonra yurda dönen Mehmed Tevfik 26 Ağustos 1908’de
Erkân-ı Harbiyye-i Umûmiye dairesine tayin edilir. 12 Ekim 1908’de ferikliğe, 26
Mart 1909’da Mekâtib-i Harbiye nazırlığına, Ocak 1910’da terbiye ve tedrisât-ı
askeriye müfettişliğine tayin edilir. 6 Ocak 1914’te emekliye ayrılan Tevfik Paşa
17 Aralık 1915’te vefat eder. Kabri Fatih Camii haziresindedir.
II. Abdülhamid’e muhalefetinden dolayı sürekli yurt dışında görevlendirilen
Mehmed Tevfik Paşa, bir asker diplomat olarak temayüz eder. Onun edebiyat ve
tarihe olan merakı, Fransızcayı bilmesi ve aldığı sağlam eğitim gerek yurt içinde
gerekse yurt dışında tanınmasını sağlar. Aynı zamanda bir tarihçi ve yazar olan
müellif, Târih-i Osmânî Encümeni’nin yardımcı üyelerindendi. Genellikle ders
kitabı tarzında yazdığı başlıca eserleri şunlardır:
855 Faik Reşad, Eslâf, Asır Kütüphanesi, İstanbul 1311.
856 Faik Reşad, Eslâf: Eski Bilginler, Düşünürler, Şairler, sad. Şemsettin Kutlu, Tercüman Gazetesi,
İstanbul 1975.
857 Faik Reşad, Târih-i Edebiyat-ı Osmâniye, Zerafet Matbaası, İstanbul 1332.
858 Reşad Faik, Terâcim-i Ahvâl-i Meşâhir, Asır Matbaası, İstanbul 1332.
859 Babinger, OTYE, s. 433-434; Davut Hut, “Tevfik Paşa, Mehmed”, DİA, XLI, 16; Bayrak, OTY, s.
156; Yüksek, ODYOT, s. 143-144.
Eserleri:
1. Telhis-i Târih-i Osmânî: İkinci derece mektepler (rüştiye) için ders kitabı olarak ha-
zırlanan eser, memlekette yeniden canlandırılması gereken yeni bir medeniyet hamlesi
fikirleri temelinde kaleme alınmıştır. Dört bölümden oluşan ve padişahları ayrı ayrı baş-
lıklar hâlinde inceleyen eser Sultan II. Mustafa’nın saltanatının ilk yıllarına kadar olan
olayları konu almaktadır. Kitabın birkaç baskısı yapılmıştır.860
2. Osmanlı Tarihi: İdadiler için ders kitabı olarak hazırlanan eser 1328 ve 1330’da
iki defa basılmıştır.861
3. Şehzade Cem: 1327’de yayımlanmış olan eser, Şehzade Cem’in siyasi hayatın-
dan bahseden küçük bir risaledir.862
4. Esâtir-i Yunaniyân: Eski Yunan efsanelerini toplayan bir çalışma olup, 1329’da
5. Anibal: Biyografi tarzında kaleme alınan eser, Kartacalı Hannibal’ı konu al-
maktadır. Eser, 1303’te İstanbul’da basılmıştır.
Müellifin, bu eserlerinden başka tarihî konulara dair çeşitli gazetelerde çı-

kan makaleleri ile İstanbul’un fethini ve II. Viyana kuşatmasını konu alan incele-
meleri de bulunmaktadır.
94. KASÎDECİZADE İBRAHİM AGÂH PAŞA (ö. 1916), Vekāyi‘-i Târi-

hiyye.864
Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan ve Kasîdecizade olarak bilinen aileye
mensup olan İbrahim Agâh Paşa, İstanbul’da doğdu. Harbiye’den 1864’te mezun
olan müellif askerlik hayatının önemli bir kısmını Arabistan ve Bağdat’ta geçirir.
1916’da vefat eden müellifin kabri İstanbul’da Sarı Mustafa Mescidi haziresindedir.
Vekāyi‘-i Târihiyye: 1909 yılına kadar gelen eser, olayları kronolojik bir sırayla özet
halinde anlatmaktadır. Müellifin, tarihle ilgili bir diğer eseri olan Yemen Tarihi adlı eseri
yazma hâlindedir.
95. MEHMED RAİF (ö. 1917), Mir’ât-i İstanbul.865

1863’te İstanbul’da doğan ve Davutpaşalı olarak bilinen Mehmed Raif, ib-
tidai ve rüştiyeyi İstanbul’da, idadiyi Şam’da okur. Daha sonra İstanbul’da kay-
dolduğu Harp Mektebi’nden subay olarak mezun olur. 1882’de piyade mülazım-ı
860 Mehmed Tevfik, Küçük Telhîs-i Târih-i Osmânî, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniye 1305; Mehmed
Tevfik, Telhîs-i Târih-i Osmânî, 2. baskı, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1305.
861 Mehmet Tevfik, Osmanlı Tarihi, Mekteb-i Harbiye Matbaası, Kostantiniye 1328; Mehmet Tevfik,
Osmanlı Tarihi, Mekteb-i Harbiye Matbaası, Kostantiniye 1330.
862 Mehmed Tevfik, Şehzâde Cem, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, İstanbul
1327.
863 Mehmed Tevfik, Esâtir-i Yunaniyân, Harbiye Mektebi Matbaası, Kostantiniye 1329.
864 Babinger, OTYE, s. 433; Bayrak, OTY, s. 12; Yüksek, ODYOT, s. 142-143.
865 Babinger, OTYE, s. 434-435; Semavi Eyice, “Mehmed Raif, Davutpaşalı”, DİA, XXXVIII, 513-
514; Bayrak, OTY, s. 80-81; Yüksek, ODYOT, s. 144.
sânisi, 1885’te Halep askerî rüştiyesinde coğrafya, 1888’de İstanbul Kuleli Askerî
İdadisi’nde beden eğitimi öğretmeni olarak görev yapar. Yine aynı okulda yirmi
yılı aşkın tarih, kitabet ve mantık dersleri verir. 1896 Türk-Yunan, 1912’de Balkan
savaşlarına katılan Mehmed Raif, savaştan sonra sağlık durumu nedeniyle emekli
edilir. 8 Şubat 1917’de vefat eden müellifin kabri İstanbul’da Yedikule’deki Surdışı
Eserleri:
1. Mir’ât-i İstanbul: İki cilt hâlinde neşredilmesi planlanan, ancak sadece Boğaziçi ve
Havalisi adıyla birinci cildin neşrine muvaffak olunan eserin ikinci cildi müsvedde
olarak kalmıştır. Eserin birinci cildi tarihî yarımadayı, ikinci cildi ise Boğaziçi’ndeki
tarihî eserleri konu almaktadır. Şehri adım adım gezen müellif, gördüğü tarihî eserler-
deki kitabelerin birer suretini almak suretiyle eserini on yılda meydana getirir. Her ne
kadar yapıların tarihçelerini verirken Hadîkatü’l-cevâmî’deki bilgileri tekrarlamışsa
da, yapı kitabelerindeki bilgilerle onları takviye ederek tamamlar. Eserin asıl önemi ise
Hadîkatü’l-cevâmî’nin telifinden sonra inşa edilen camilerle eserde bulunmayan vakıf
eserleri ve devlete ait binaların kitabelerine yer vermiş olmasıdır. 1314 ve 1316’da866
baskısı yapılan birinci cildin İstanbul’un Asya (Anadolu) yakasını konu alan kısmı,
1996’da yayımlanmıştır.867 1327’de fasiküller hâlinde basımına teşebbüs edilen ikinci
cildin yayını ise tamamlanamamıştır.
2. Topkapı Sarây-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi: Topkapı Sarayı’nın inşa edildiği
alan, kapıları, avluları, bölümleri, saraya komşu olan diğer yapılar gibi saray ve sara-
yın çevresinde bulunan tarihî-mimarî yapıları konu alan eser, müellifin bizzat gözlem
ve araştırmalarına dayanılarak yazılmıştır. Müellifin vefatından az önce, Âsâr-ı Atîka
Külliyâtı’nın ilk eseri olarak 1332’de yayımlanmıştır.868 Eser, yeni harflerle 2010’da
3. Sultan Ahmed Parkı ve Âsâr-ı Atîkası: Sultanahmed Meydanı’nda bulunan Roma,
Mısır, Bizans ve Osmanlı eserleri hakkında ayrıntılı bilgi veren eser, müellifinin bizzat
yaptığı gözlem ve araştırmalar sonrası kaleme alınmıştır. Âsâr-ı Atîka Külliyâtı’nın ikin-
ci eseri olarak 1332’de870 yayımlanan eserin yeni harflerle neşri 2010’da iki ayrı yayıne-
vi tarafından yapılmıştır.871
866 Mehmed Raif, Mir’ât-ı İstanbul, Alem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekası, İstanbul 1314; Mehmed
Raif-Ahmed Bahri, Mir’ât-ı İstanbul, Alem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekası, İstanbul 1316.
867 Mehmed Raif, Mir’ât-ı İstanbul, I, haz. Hatice Aynur, Günay Kut, Çelik Gülersoy Vakfı, İstanbul
1996.
868 Mehmed Raif, Topkapı Sarây-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası,
(Âsâr-ı Atîka Külliyatı: 1), İstanbul 1322.
869 Mehmed Raif Bey, Topkapı Sarây-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi (Bir Osmanlı Subayının Kale-
minden Topkapı Sarayı ve Çevresi), haz. H. Ahmet Aslantürk, Âdem Korkmaz, Okur Kitaplığı,
İstanbul 2010.
870 Mehmed Raif, Sultan Ahmed Parkı ve Âsâr-ı Atîkası, (Âsâr-ı Atîka Külliyatı: 2), Matbaa-i Hayri-
ye, İstanbul 1332.
871 Mehmed Raif bin Emin, Sultan Ahmed Parkı ve Âsâr-ı Atîkası, haz. Mustafa Küçük, Yay Yayıncı-
lık, İstanbul 2010; Mehmed Raif Bey, Sultan Ahmed Parkı ve Âsâr-ı Atîkası (Bir Osmanlı Subayı-
Müellifin bu eserleri dışında başta Feth-i Celil-i Konstantiniyye olmak üzere

birçok edebî mahiyette basılmış ve basılmamış eserleri bulunmaktadır.
96. MİZANCI MEHMED MURAD (ö. 1917), Târih-i Umûmi.872

1854’te Dağıstan’da Huraki kasabasında doğan Mizancı Murad eğitimini
Rusya’da Sivastopol’da alır. Rusya’dan kaçıp İstanbul’a geldikten sonra ilk ola-
rak Hariciye matbuat kaleminde görev alır. Sonra sadrazam mühürdarı olan mü-
ellif daha sonra Dahiliye Nezareti matbuat kaleminde görev alır. Uzun süre tarih
öğretmenliği yaptığı mülkiye mektebinde tarih derslerini Avrupa’da uygulanan
metotlara göre anlatmaya çalışır.
1887’de Bulgaristan ve Romanya’da çıkan olayları gözlemlemek üzere bu-
raya gönderilir. Dönüşünde sırasıyla Bâbıâli matbuat dairesi ve düyun-ı umûmiye
komiserliğinde çalışır. 18 Kasım 1895’te İstanbul’dan kaçan Mizancı Murad, II.
Meşrutiyet’in ilanına kadar Paris, Londra ve Mısır’da kaçak olarak yaşar. II.
Abdülhamid’in yönetimine karşı pek çok yazı kaleme alan Murad, adıyla anıl-
dığı Mizan gazetesini önce Mısır’da, daha sonra İstanbul’da çıkarır. 19 Haziran
1909’da Rodos’a sürülse de, Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin baskıları üzerine Nisan
1912’de İstanbul’a dönmesine izin verilir. 15 Nisan 1917’de Anadoluhisarı’ndaki
evinde vefat eden müellifin kabri bu semtteki Göksu mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Târih-i Umûmi: 1889’da yazılan eser, Avrupa’da yaygın olan tarih metotlarıyla yazıl-
mış 6 ciltlik bir dünya tarihidir. Yazar, eserin sonuna Târih-i Osmânî adıyla tek ciltlik bir
ilave yazmıştır. Mizancı Murad’ın eserini önemli kılan husus, tarihe dair bilgileri sunuş
tarzıdır. Batılı tarzda öğretim amaçlı bir Osmanlı tarihi yazmış olan müellif, eserinde
bilgileri yığın halinde sunmak yerine, onları tasnif edilmiş, düzenlenmiş ve bölümlere
ayrılmış bir hâlde sunmuş; her bölümün sonunda anlatılan olaylar hakkında yorumlar
eklemiştir. Bu yönüyle müellif 19. yüzyılın önemli tarihçilerinden birisidir873.
2. Târih-i Ebü’l-Faruk: Osman Gazi’den Köprülüler dönemine kadarki zamanı
kapsayan esere müellif oğlu Tahazade Ömer Faruk’tan dolayı bu adı vermiştir. Yedi
ciltlik Osmanlı tarihi olup, 1328-1329’da İstanbul’da yayımlanmıştır874. Birinci cilt,
nın Kaleminden Sultan Ahmed Semti), haz. H. Ahmet Aslantürk, Âdem Korkmaz, Okur Kitaplığı,
İstanbul 2010.
872 Fevziye Abdullah, “Mizancı Mehmed Murad Bey”, Tarih Dergisi, II/3-4 (1952), 67-88; Babinger,
OTYE, s. 425-426; Abdullah Uçman, “Mizancı Murad Mehmed Bey”, DİA, XXX, 214-216; Bay-
rak, OTY, s. 157-158; Yüksek, ODYOT, s. 131-133.
873 Muhtemelen Târih-i Umûmi’sinin özeti niteliğinde olan Muhtasar Târih-i Umûmi’nin baskıları
için bk. Mehmed Murad, Muhtasar Târih-i Umûmi, 2. baskı, Civelekyan Matbaası, İstanbul 1302;
Mizancı Murad, Muhtasar Târih-i Umûmi, 3. baskı, Kasbar Matbaası, İstanbul 1310.
874 Mizancı Murad, Tarih-i Ebü’l-Faruk, I-IV, Matbaa-i Amedi, Dersaâdet 1325-1328, V-VII, Kasbar
Matbaası, Dersaâdet 1329.
Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan İstanbul’un fethine kadar olan dönemi; ikinci cilt,
Fatih, II. Bayezid ve I. Selim dönemlerini; üçüncü cilt, I. Süleyman ve II. Selim dönem-
lerini; dördüncü cilt III. Murad, III. Mehmed ve I. Ahmed dönemleri ile ilgili olayları
içermektedir. Beşinci cilt yeniçerileri, altıncı cilt Kösem ve Turhan valideleri; son cilt
ise Köprülüler devrini konu almaktadır. Tarih felsefesine uygun olarak yazmaya gayret
ettiği eserinde verdiği örneklerden anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı tarihinden kültürel ve
siyasal prensipler çıkarmaya çalışmıştır.
Müellifin bu iki eseri dışında hâtırat tarzında yazdığı birçok eseri daha bu-
lunmaktadır875.
97. AHMED REŞİD PAŞA (ö. 1918), Târih-i Umûmi-yi İslam.876

Safranbolulu Hacı Şerif Ahmed Reşid Paşa olarak da bilinen müellif 10 Ni-
san 1858’de İstanbul’da doğdu. Vilayet defterdarlarından Numan Fikri Efendi’nin
oğlu olan Ahmed Reşid, Hoca Mecid Efendi’den aldığı Arapça ve Farsça eğiti-
minden sonra hukuk mektebini bitirir. Şûrâ-yı Devlet fihrist ve mazbata kalem-
lerinde başladığı memurlukta, Tanzimat dairesi başmuavinliği ve üyeliğine ka-
dar yükselir. Halep ve Adana vali muavini, daha sonra Mersin mutasarrıfı olan
Ahmed Reşid, önce Musul, ardından Hicaz (1911) valisi olur. 14 Ekim 1918’de
vefat eden müellifin kabri Süleymaniye Camii haziresindedir.
Târih-i Umûmi-yi İslam: Mecelle, ticaret hukuku ve İslam dini hakkında pek çok ki-
tapları bulunan müellif bir de Târih-i Umûmi-yi İslam adında bir tarih eseri telif et-
miştir. Ancak müellifin hayatı gibi eseri hakkında da pek malumat bulunmamaktadır.
Müellif ayrıca Hasan Kâfî’nin Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-âlem adlı eserini Türkçeye
çevirmiştir.
875 Eserlerin başlıcaları ve haklarında yapılan çalışmalar şunlardır: Mizancı Murad, Eser-i Ebü’l-
Faruk: Meskenet Mazeret Teşkil Eder Mi?, Mizan Gazetesi’nin İlk Dönemi ve Düyun-i Umumiye
Komiserliği Devirleri, haz. Alaattin Fidancı, Şehir Yayınları, İstanbul 2005; Ebü’l-Faruk, Hür-
riyet Vadisinde Bir Pençe-i İstibdat, Mahmud Bey Matbaası, Dersaâdet 1326; Murad Mizancı,
Hürriyet Vadisinde Bir Pençe-i İstibdat, haz. Ahmed Nezih Galitekin, Nehir Yayınları, İstanbul
1997; Mehmed Murad, Tatlı Emeller Acı Hakikatler Yahud Batn-ı Müstakbele Adab-ı Siyasiye
Talimi, Matba-i Amedi, İstanbul 1330; Mizancı Murad Bey’in II. Meşrutiyet Dönemi Hâtıratı:
Hürriyet Vadisinde Bir Pençe-i İstibdat, Enkaz-ı İstibdad İçinde Züğürdün Tesellisi, Tatlı Emeller,
Acı Hakikatler, haz. Celile Eren Ökten Argıt, Marifet Yayınları, İstanbul 1997; Mizancı Meh-
med Murad, Tatlı Emeller Acı Hakikatler yahud Gelecek Nesillere Siyasi Adab Talimi (31 Mart
Vak’ası Hatıraları), haz. Ahmed Nezihi Galitekin, Şehir Yayınları, İstanbul 2005; Mizancı Mu-
rad, Mücahade-i Milliye: Gurbet ve Avdet Devirleri, Mahmud Bey Matbaası, Dersaâdet 1314;
Mizancı Murad, Mücahade-i Milliye: Gurbet ve Avdet Devirleri, haz. Sabahattin Çağın, Faruk
Gezgin, Nehir Yayınları, İstanbul 1994.
876 Babinger, OTYE, s. 457; Sami Erdem, “Rûhu’l-mecelle”, DİA, XXXV, 214-215; Yüksek, ODYOT,
s. 133.
98. GAZİ AHMED MUHTAR PAŞA (ö. 1919), Sergüzeşt-i Hayatımın

Cild-i Sânîsi.877
1 Kasım 1839’da Bursa’da doğan Ahmed Muhtar’ın babası Katırcıoğlu
ailesinden Hacı Halil Ağa’dır. 1860’ta Bursa Askerî Lisesi’ni, daha sonra Har-
biye Mektebi’ni bitirerek teğmen, bir yıl sonra da yüzbaşı olur. 1862’de Harp
Mektebi’ne öğretmen olarak tayin edilir. 1 Mayıs 1864’te binbaşılığa, 1868’de
yarbaylığa terfi eder. Yusuf İzzeddin Efendi’ye hoca olan Ahmed Muhtar Paşa,
Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatine katılır. Sırasıyla albay rütbesiyle Dâr-ı
Şûrâ-yı Askerî üyesi (2 Mayıs 1869), mirliva (6 Aralık 1870), ferik (17 Mayıs
1871), müşirlik (10 Eylül 1871) rütbesiyle Yemen valisi ve kumandanı, Nafia
nazırı (15 Mayıs 1873), Girit valisi ve kumandanı (11 Temmuz 1873), 2. Ordu
müşiri (2 Ağustos 1873), 4. Ordu müşiri ve Erzurum valisi (16 Eylül 1874), Yusuf
İzzeddin Paşa kumandasındaki hassa odusu kurmay başkanı ve Bosna-Hersek
başkumandanı (14 Aralık 1875), Girit valisi ve kumandanı (3 Ocak 1877), 4.
Ordu müşirliği ile Anadolu harp ordusu başkumandanı (8 Şubat 1877) olur. 1877-
1878 Osmanlı-Rus Harbi’nde önemli bir mücadele ortaya koyar.
9 Ocak 1878’de İstanbul’a çağırılan Paşa, Çatalca istihkâmları başkuman-
danı (17 Ocak 1878), Erkân-ı Harbiyye-i Umûmiyye başkanı ve Tophane müşiri
3. Ordu müşirliği ile Manastır valisi (27 Mart 1879), Teftiş-i Askerî Komisyonu
Başkanı (30 Ağustos 1880), Âyan Meclisi üyesi ve başkan vekili (16 Aralık 1908)
olan Paşa 3 Aralık 1909’da emekliye ayrılır. 21 Temmuz 1912’de getirildiği sad-
razamlıktan 29 Ekim 1912’de istifa eder. 21 Ocak 1919’da İstanbul’da vefat eden
Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın kabri İstanbul’da Fatih Camii haziresindedir.
Eserleri:
1. Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sânîsi (1294-Anadolu’da Rus Muharebesi): 1877-1878
Osmanlı-Rus Harbi esnasında Anadolu cephesindeki savaş hazırlıklarına dair ayrıntılı
bilgi veren eser 93 Harbi’nin temel kaynaklarından biri olarak kabul edilir. Eserde ay-
rıca Paşa’nın 1878’de atandığı Çatalca istihkâmları başkumandanlığı görevi sırasında
yaşadıkları hakkında da malumat verilmektedir. Eserin sonunda Gazi Ahmed Muhtar
Paşa’nın biyografisine de yer verilmiştir. 1337’de878 yayımlanan eserin sadeleştirilmiş
hâli 1996’da neşredilmiştir.879
2. Temmuz 1330’da Meclis-i Meb‘usan’da Geçen Divan-ı Âlî Bahislerine Bir Na-
zar: Bir müdafaanâme niteliğinde olan eser, İttihatçılar tarafından Balkan savaşlarında
yaşanan başarısızlığın müsebbibi görüldüğü için 1914’te mahkemeye verilen Gazi Ah-

878 Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sânîsi: 1294-Anadolu’da Rus Muharebe-
si, Mekteb-i Harbiye Matbaası, Dersaâdet 1337.
879 Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Anılar I: Sergüzeşt-i Hayâtımın Cild-i Evveli, I, haz. Nuri Akbayar, Ta-
rih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996; Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Anılar II: Sergüzeşt-i Hayâtımın
Cild-i Sânisi, II, sad. Yücel Demirel, Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
med Muhtar Paşa’nın sevkedildiği Divan-ı Âlî’de kendisine sorulan sorularla bunlara
verdiği cevapları içermektedir. Eser ayrıca Balkanlar’ın, savaşlar öncesindeki durumu
ve Osmanlı-Balkan devletleri arasındaki ilişkiler hakkında da bilgi vermektedir. Eser,
Osmanlı Devleti’nin Balkan savaşları esnasındaki siyaseti ve askerî tutumu hakkında
bilgi veren önemli bir kaynaktır. Eser, 1990’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış-
tır.880
99. ÂTIF MEHMED (ö. 1919), Hulâsatü’t-tevârih.881

Girit’te Hanya’da doğduğu, Hariciye ve idare hizmetlerinde bulunduğu ve
hayatının önemli bir bölümünü Girit’te geçirdiği dışında hakkında bilgi bulunma-
yan Âtıf Mehmed Bey, 17 Ekim 1919’da vefat eder.
Hulâsatü’t-tevârih: İki cilt olan eser kısa bir dünya tarihidir. Müellifin bu eser dışında
Hanya’da İntibah gazetesinde yayımlanan Üssü’l-esas adında bir eseri daha bulun-
maktadır.
100. MEHMED ATÂ (ö 1919), Devlet-i Osmâniyye Tarihi.882

İstanbul’da doğan Mehmed Atâ, Beyrut naibi Mehmed Galip Bey’in oğlu ve
Dr. Galip Ataç ile ünlü yazar Nurullah Ataç’ın babasıdır. Tahsilini İstanbul, Te-
kirdağ ve Beyrut’ta alan Mehmed Atâ, özel hocalardan Arapça, Farsça, Fransızca
ve Almanca dersler alır. Eğitimini tamamladıktan sonra girdiği devlet hizmetinde
Maliye, Nafia, Adliye nezaretleri ile Edirne, Cezayir-i Bahr-i Sefid ve Manastır
vilayetleri Aşar ve Ağnam nazırlıklarında çalışır. Sonra sırasıyla posta ve telgraf
genel müfettişliği, ıslahat-ı maliye komisyonu üyeliği (1909), Maliye nazırlığı
(1919) görevlerinde bulunur. Ancak hastalığı dolayısıyla son görev koltuğuna
oturamadan 18 Nisan 1919’da Cağaloğlu’ndaki evinde vefat eder. Kabri Divan-
yolu’ndaki Sultan Mahmud Türbesi’ndedir.
Resmî görevlerinin yanı sıra birçok okulda tarih, edebiyat, ilm-i ahlâk ders-
leri veren Mehmed Atâ, Sabah, Musavver Mir’ât-ı Âlem, Diyojen, Tarîk, Mekteb,
Servet-i Fünun, Pul gibi gazete ve dergilerde binlerce makale de yazar.
Eserleri:
1. Devlet-i Osmâniyye Tarihi: Joseph von Hammer Purgstall’a ait meşhur Geschichte
des Osmanischen Reiches adlı eserin, Almancadan Fransızcaya J. Hellert tarafından ya-
pılan tercümenin Türkçeye çevirisidir. Ancak Atâ Bey eseri sadece çevirmekle yetinme-
miş, müellifinin yaptığı bazı yanlışlarla subjektif yorumları, ana kaynaklar ve yapılan
son çalışmalara dayanarak dipnotlar hâlinde düzeltmiştir. Atâ Bey, on beş cilt olarak ter-
880 Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Temmuz 1330’da Meclis-i Meb’usan’da Geçen Divan-ı Ali Bahislerine
Bir Nazar, haz. Necdet Akyıldız, YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990.
881 Babinger, OTYE, s. 423; Bayrak, OTY, s. 148-149; Yüksek, ODYOT, s. 127.
882 Babinger, OTYE, s. 435-436; Abdülkadir Özcan, “Atâ Bey, Mehmed”, DİA, IV, 34; Bayrak, OTY,
s. 148-149; Yüksek, ODYOT, s. 145.
cüme etmeyi tasarladığı eserin ancak on cildini 1329-1337 yılları arasında yayımlaya-
bilmiştir.883 Eser yeni harflerle884 ve ayrıca sadeleştirilip özetlenerek yayımlanmıştır.885
2. Musavver Elmenah: Batı dillerine almanak olarak geçmiş olan Arapça kökenli
elmenah kelimesinin etimolojisi hakkında yazılmış bir risaledir.
3. İktitâf: Uzun yıllar orta dereceli okullarda okutulmuş olan dört ciltlik bir genel
edebiyat antolojisidir. Eser, 1317-1322 yılları arasında dört defa basılmıştır.886
4. Tercüme Mecmuası: Yabancı dilde yazılmış bazı metinlerin çevirisidir.
5. Güft ü Şenîd: Bazı ibretli hikâyeleri ihtiva eden tarih ve ahlaka dair bir eserdir.
Müellifin bunlardan başka birçok tercüme eseri daha bulunmaktadır.
883 Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Tarihi, trc. Mehmed Atâ, I-IV, Ke-
teon Bedrosyan Matbaası, İstanbul 1329-1330; V, Selânik Matbaası, İstanbul 1330; VI, Nefaset
Matbaası, İstanbul 1332; VIII, Artin Asaduryan Matbaası, İstanbul 1333; VII, Artin Asaduryan
ve Mahdumları Matbaası, İstanbul 1332; VIII, Artin Asaduryan Matbaası, İstanbul 1333; IX-
X, Evkāf-ı İslâmiye Matbaası, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye 1335. Eserin ikinci baskısı için bk. Jo-
seph von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Tarihi: Te’sîs-i Saltanatdan Yıldırım Sultan
Bayezid’in Konstantiniye’yi İkinci Muhasarasına Kadar: 699-803, I, trc. Mehmed Ata, 2. bas-
kı, Evkāf-ı İslâmiye Matbaası, İstanbul 1336; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Devlet-i
Osmâniye Târihi: İstanbul’u Yıldırım Sultan Bayezid’in İkinci Muhasarasından Sultân Mehmed
Han Sâni’nin Fethine Kadar: 803-857, II, trc. Mehmed Ata, Keteon Bedrosyan Matbaası, İstan-
bul 1329; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Târihi: Konstantiniye’nin
Fethinden Bayezid Sânî’nin Birâderi Şehzâde Cem’in İrtihaline Kadar: 857-899, III, trc. Meh-
med Atâ, Keteon Bedrosyan Matbaası, İstanbul 1330; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall,
Devlet-i Osmâniye Târihi:Bâyezid-i Sânî’nin Birâderi Şehzâde Cem’in İrtihalinden Selim-i
Evvelin Vefâtına Kadar: 899-926, IV, trc. Mehmed Ata, Keteon Bedrosyan Matbaası, İstanbul
1330; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Târihi: Sultân Selim-i Evvelin
Cülusundan Avusturya’nın Devlet-i Osmâniyye ile İlk Akd Eylediği Mu‘âhedeye Kadar: 926-953,
V, trc. Mehmed Ata, Selânik Matbaası, İstanbul 1330; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall,
Devlet-i Osmâniye Târîhi: Avusturya’nın Devlet-i Osmâniyye ile İlk Akd Eylediği Muahedesinden
Sultân Selîm Sânî’nin İrtihaline Kadar: 954-982, VI, trc. Mehmed Atâ, Nefaset Matbaası, İstanbul
1332; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Târihi: Sultân Murâd-ı Sânî’nin
Cülusundan İbrahim Paşa’nın Kanije’yi Fethine Kadar: 982-1009, VII, trc. Mehmed Atâ, Ar-
tin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası, İstanbul 1332; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall,
Devlet-i Osmâniye Târihi: İbrahim Paşa’nın Kanije’yi Fethinden Sultân Murâd-ı Rabi‘in Cülu-
suna Kadar: 1009-1032, VIII, trc. Mehmed Ata, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1333; Joseph Freiherr
von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Târihi: Sultân Murâd-ı Râbi‘in Cülusundan Vefâtına
Kadar: 1032-1039, IX, trc. Mehmed Atâ, Evkāf-ı İslâmiye Matbaası, İstanbul 1335; Joseph Frei-
herr von Hammer-Purgstall, Devlet-i Osmâniye Târihi: Sultân İbrâhîm-i Evvelin Cülusundan Köp-
rülü Mehmed Paşa’nın Sadrâzamlığa Ta‘yînine Kadar: 1050-1067, X, trc. Mehmed Ata, Evkāf-ı
İslâmiye Matbaası, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye 1337; Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Osmanlı
Devleti Tarihi: 1066-1086, XI, trc. Mehmed Ata, MEB, Ankara 1947.
884 Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, haz. Mümin Çevik, Erol Kılıç,
Vecdi Bürün, ikinci baskı, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1992.
885 Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, I-II, sad. Abdülkadir Karahan,
İstanbul (tarihsiz), Milliyet Gazetesi yayını.
886 Mehmed Atâ, İktitâf: Sultâniye ve İdâdiye İçin, 1-3. Kısım, Mihran Matbaası, İstanbul 1316-1317.
Dördüncü baskı için bk. Mehmed Atâ, İktitâf, 1-4. Kısım, 4. baskı, Artin Asaduryan Şirketi-i Mü-
rettibiye Matbaası, İstanbul 1322.
101. MEHMED ARİF BEY (ö. 1919), Osmanlı Tarihi.887

1873’te İstanbul’da doğan Mehmed Arif Bey eğitimini tamamladıktan son-
ra Maliye Nezareti kaleminde mümeyyiz olarak göreve başlar. 1909’da Târih-i
Osmânî Encümeni ile Türk Derneği üyesi olan müellif Darülfünun’da Osmanlı
tarihi profesörü olarak görev yapar. 1919’da İstanbul’da vefat eden Mehmed Ârif
Bey’in kabri Eyüpsultan’dadır.
Osmanlı Tarihi: Müellifin Necib Âsım ile birlikte hazırladığı bu eser ilk Türklerden
Osman Gazi’ye kadar olan dönemde yaşanan olaylar hakkında bilgi vermektedir. Eser,
yazılması planlanan ancak tamamlanamayan serinin ilk ve tek cildi olup, 1919’da
İstanbul’da yayımlanmıştır.888 Her iki müellifin yarım kalmış bir diğer çalışması ise Türk
Târih-i Umûmisi adlı eserdir.
102. AHMED SAİB (ö. 1920), Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı.889

Çerkez olan Ahmed Saib 1859’da Kafkasya’da doğar. Rus askerî okulla-
rında eğitimini tamamladıktan sonra Osmanlı Devleti’nin hizmetine girer. Mısır
fevkalade komiseri Gazi Ahmed Muhtar Paşa’ya yaverlik yaptıktan sonra ordu-
dan ayrılır. Bu tarihten 1908’e kadar kaldığı Mısır’da kendisini kitaplarına adar.
İstanbul’a dönüş tarihi olan 1908’den 1911’e kadar Darülfünun’da Rusça öğret-
menliği yapar. 1920’de vefat eden müellifin kabri İstanbul Erenköy’deki Sahra-
yıcedid kabristanındadır.
Eserleri:
Ahmed Saib, yaşadığı dönemi konu alan eserler yazan tarihçilerden biridir.
Bu anlamda birçok eser kaleme alan müellifin eserlerinin II. Meşrutiyet’e kadar
yurt içine girmesine izin verilmemiştir.
1. Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı: On üç bölümden oluşan eser, Abdülhamid’in tahta
çıkışından Rusya’nın Osmanlı’ya savaş ilan ettiği tarihe kadar olan altı aylık dönemdeki
gelişmeleri konu almaktadır. Yazar, bundan sonraki dönemde Sultan II. Abdülhamid’in
nasıl bir politika izleyeceğinin anlaşılması, Midhat Paşa’nın sadarete getirilmesi ve I.
Meşrutiyet’in ilan edilmesi bakımından bu dönemin çok önemli olduğunu ileri sürmek-
tedir. Bahsedilen dönem ve gelişmelerle ilgili verdiği ayrıntılı bilgilerden dolayı önemli
olan eser 1326’da Kahire’de yayımlandığı gibi sadeleştirilmiş olarak 1982-1983’te ba-
sılmış, yeni harflerle neşri ise 2006’da yapılmıştır890.
887 Bayrak, OTY, s. 148; Yüksek, ODYOT, s. 196.

888 Mehmed Arif-Necib Âsım, I, Osmanlı Tarihi, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul 1335.
889 Ahmed Saib, Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatın İlk Yılları, haz. Adem Kara, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 25-36; Bayrak, OTY, s. 26-27; Yüksek, ODYOT, s. 145-146.
890 Ahmed Saib, Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, Kahire 1326; Ahmed Saib, Abdülhamid’in Evâil-i
Saltanatı, (Abdülhamid’in Saltanatının İlk Günleri), sad. Ruhi Turfan, Erler Matbaası, İstanbul
1982/1983. Eserin yeni harflerle basımı ise Âdem Kara tarafından gerçekleştirilmiştir: Ahmed
Saib, Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatının İlk Yılları, haz. Adem Kara, IQ Kültür Sanat Yayıncı-
lık, İstanbul 2006.
2. Târih-i Sultan Murâd-ı Hâmis:891 Sultan V. Murad’ın cülusu, 19. asırda Şark
meselesine bir nazar, merkezî hükümet, Sultan Abdülaziz faciası, Devlet-i Aliyye, Sır-
bistan ve Karadağ, İstanbul ahvali, Sultan V. Murad’ın hastalığı ve hal‘i gibi dokuz alt
başlıktan oluşan eserin girişinde müellif, halkın tarih konusundaki cahilliğinin sebe-
binin, onu bilgiye erişmekten alıkoyan hükümet olduğunu, tarihin layıkıyla öğrenilip
ders alınması durumunda musibetlerin önünün alınabileceği ileri sürmektedir. Müellif
eserini, V. Murad döneminde önemli olaylar meydana gelmiş olmasına rağmen bu dö-
nemi konu alan bir tarih eserinin yazılmamış olmasından dolayı kaleme aldığını söyle-
mektedir. Eserde, Osmanlılarca bilinmeyen ve yabancı gazeteler tarafından dile getirilen
hususlara açıklık getirilmektedir.
3. Vak‘a-i Sultan Abdülaziz:892 Sultan Abdülaziz’in tahta çıkışından indirilişine ka-
darki dönemle ilgili on üç alt başlıktan oluşan eseri müellif, Sultan Abdülaziz dönemini
bütün teferruatıyla anlatmak amacıyla kaleme aldığını söyler. Zira bu devre ait Avrupa’da
birkaç eser yazılmış olmasına rağmen Osmanlı’da ise sadece bir eser yazıldığını dile ge-
tiren müellif bilinen bazı meseleler hususunda tarafsız ve ayrıntılı olarak muhakemesini
yaparken, diğer taraftan da bazı meseleleri ilk defa ele aldığını söylemektedir.
4. Son Osmanlı Rus Muhârebesi:893 Bir mukaddime ve on beş fasıldan oluşan
eserin girişinde müellif, harp tarihine olan özel ilgi ve merakını asker oluşuyla açıkla-
maktadır. Yazar, bir konu hakkında sadece Osmanlı kaynaklarına ya da taraflı yazılmış
ecnebi kaynaklara dayanarak bilgi vermenin yanıltıcı olduğunu söylemektedir. Bu yüz-
den eserini yalnız Osmanlı kaynaklarına dayanarak yazmamış, çok iyi bildiği Rusça
sayesinde Rus kaynaklarından da faydalanarak yazmıştır.
5. Şark Meselesi:894 Formalar hâlinde hazırlanmış olan eser, müellifin Sancak ga-
zetesinde çıkan makalelerinden oluşmaktadır. Üç formadan meydana gelen eserde, Şark
Meselesi hakkında halkı bilinçlendirmek amacıyla ayrıntılı bilgiler verilmiştir.
6. Rehnümâ-yı İnkılâb:895 Bir mukaddime ve Osmanlı tarihine bir nazar, şehzade-
ler, padişahlar, vükelâ, menba-ı seyyiat, hukuk-ı millet ve hükümdarî hakkında bazı te-
tebbuat, Kanun-i Esâsî mübahasesi, çâre-i selâmet, netice şeklindeki dokuz alt başlıktan
oluşmaktadır. Devletin içinde bulunduğu durumun kendisine bu kitabı yazdırdığını ve
devletin kurtuluşunun sağlam hükümetlerle mümkün olacağını ileri sürmektedir.
7. Târih-i Meşrutiyet ve Şark Mes’ele-i Hâzırası:896 Başlık konulmadan yazı-
lan eserde genel olarak Şark Meselesi’nin ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı, II. Abdül-
hamid devrindeki iç buhranlar, İttihat ve Terakki’nin ortaya çıkışı ve faaliyetleri, II.
Meşrutiyet’in ilanı, 31 Mart Vakası gibi hadiseler konu alınmıştır.
8. Nereye Gidiyoruz? Mâzî, Hâl ve İstikbâl:897 1327 yılında basılan ve 23 sayfalık
bir risale olan eser, Paris’e giden ve dönen Jön Türkleri ve bunların amaçları ile Sultan
Abdülhamid’in idare tarzının eleştirisini konu almaktadır.
891 Ahmed Saib, Târih-i Sultân Murâd-ı Hâmis, 2. baskı, Matbaatu Hindiyye, Kahire 1326.
892 Ahmed Saib, Vak‘a-i Sultan Abdülaziz, Kahire 1320.
893 Ahmed Saib, Son Osmanlı-Rus Muhârebesi, Matbaatu Hindiyye, Kahire 1327.
894 Ahmed Saib, Şark Meselesi, İkbal-i Millet Matbaası, İstanbul 1327.
895 Ahmed Saib, Rehnümâ-yı İnkılâb, Matbaatu Hindiyye, Kahire 1327.
896 Ahmed Saib, Târih-i Meşrutiyet ve Şark Mes’ele-i Hâzırası, Gayret Kütüphanesi, Dersaâdet 1328.
897 Ahmed Saib, Nereye Gidiyoruz? Mâzî, Hâl ve İstikbâl, İkbâl-i Millet Matbaası, İstanbul 1327.
9. Hakāyık-ı Târihiyye ve Siyâsiyye: Bir mukaddime ve hanedan-ı Osmâniyye’de

nisvân, Devlet-i Aliyye’de sadrazamlar, 18. yüzyılda Rus saraylarının hayât-ı husûsiyesi,
Târih-i Osmânî Cemiyeti ve millî bir kütüphaneye olan ihtiyacımız şeklindeki beş baş-
lıktan oluşan eser 1327’de İstanbul’da yayımlanmıştır.898
103. BAĞDATLI İSMAİL PAŞA (ö. 1920), İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ

Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn.899
1839’da Bağdat’ta doğan İsmail Paşa, Süleymaniye’nin ileri gelenlerinden
Baban ailesine mensup olduğu için Babanî veya Babanzade lakabıyla da anılır.
Halkı askerliğe teşvik amacıyla Irak’ta açılan zabit mektebini bitirerek subay olarak
mezun olur. 1875’te İstanbul’a gelen İsmail Paşa, 1878’de devamlı ikamet edeceği
Bakırköy’e yerleşir. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra 1908’de Jandarma Dairesi
ikinci şube müdürü olur ve 1920’ye kadar bu görevi yürütür. 1920’de emekliye
ayrıldıktan üç ay sonra vefat eden müellif Bakırköy Kabristanı’na defnedilir.
Eserleri:
İstanbul’a geldikten sonra mesleğini aksatmadan ilmî çalışmalara başlayan
İsmail Paşa, otuz beş yıllık emeğinin mahsulü olan iki eserini telif etmeye mu-
vaffak olur.
1. İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn: Adından da
anlaşıldığı üzere eser Kâtip Çelebi’nin Keşfü’z-zunûn eserine yapılan bir zeyldir. Arapça
kaleme alınan eser, Kâtip Çelebi’nin görmediği, bahsetmediği veya ondan sonra yazılan
çeşitli ilim dallarıyla ilgili dört bin kadar Arapça, Farsça ve Türkçe kitaba dair kısa bib-
liyografik bilgi vermektedir. Keşfü’z-zunûn’a yapılmış en geniş zeyl özelliği taşıyan eser
iki cilt hâlinde yayımlanmıştır.900
2. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-mü’ellifîn ve âsârü’l-musannifîn: Büyük bir
biyografî ve bibliyografya ansiklopedisi olan eser İslam âleminde yetişmiş 9.000 ci-
varında müellifin hâl tercümesi ve bunlara ait çeşitli ilim dallarına ait 50.000 civarında
eser hakkında bilgi vermektedir. Türk menşeli olanların yanına işaret koyarak belirten
müellif, bazı yazarlar hakkında az, bazıları hakkında ise ayrıntılı bilgi vermektedir. Eser
Kilisli Rifat Bilge, İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç tarafından 1951 ve
1955’te neşredilmiştir.901
898 Ahmed Saib, Hakāyık-ı Târihiyye ve Siyâsiyye, İkbâl-ı Millet Basımevi, İstanbul 1327.
899 Babinger, OTYE, s. 436-437; Hulusi Kılıç, “Bağdatlı İsmâil Paşa”, DİA, IV, 445-446; Yüksek,
ODYOT, s. 146-147.
900 Babanzâde Bağdatlı İsmail Paşa, İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-
fünûn, I-II, haz. Şerefeddin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, MEB, Ankara 1945-1947. Eserin ikinci
baskısı ise 1972 yılında yapılmıştır.
901 Babanzade Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-mü’ellifîn ve âsârü’l-musannifîn,
I-II, çev. Kilisli Rifat Bilge, tashih: İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Avni Aktuç, MEB, Ankara
1951. Yine bk. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-mü’ellifîn ve âsârü’l-musannifîn: Şöhretler İndeksi,
haz. Nail Bayraktar, MEB, İstanbul 1990.
104. ALİ KEMAL (ö. 1922), Mes’ele-i Şarkiyye-Medhal.902

1867’de İstanbul’da doğan Ali Kemal Bey’in asıl adı Ali Rıza’dır. Mum-
cular kâhyası Çankırılı Balmumcu Ahmed Efendi’nin oğludur. Mahalle mektebi
ve Kaptanpaşa Rüştiyesi’nden sonra girdiği Gülhane Askerî Rüştiyesi’nden, ba-
şarısız olduğundan 1881’de atılır. 1882’de Mülkiye Mektebi’ne girer. İlk şiir ve
yazılarını 1886’da mektepteki arkadaşlarıyla birlikte çıkardığı Gülşen adlı der-
gide yayımlar. Daha iyi Fransızca öğrenmek için 1887’de Fransa’ya, oradan da
Cenevre’ye gider ve bir yıl sonra İstanbul’a döner. 1888’de Abdülhalim Memduh
ve Faik Reşad ile birlikte Mütalaa isminde bir dergi çıkarırlar. Gizli bir cemiyet
kurmaya teşebbüs ettikleri için 1889’da Halep’e sürülür. 1893’te izin almadan
İstanbul’a döner. Hakkında yakalanma emri çıkınca 1895’te Paris’e kaçar. Yarım
kalan eğitimini burada tamamlayarak Siyasal Bilgiler Okulu’ndan mezun olur.
İkdam gazetesinin Paris muhabiri olan müellif, Mizancı Murad’ın gelmesiyle ha-
reketlenen Jön Türklere katılır ve kısa zamanda Murad Bey’in en çok güvendiği
ve sevdiği kişi olur.
Murad Bey’in yurda dönmesi üzerine Jön Türklerden ayrılan Ali Kemal
1898’de Brüksel elçiliği ikinci kâtibi olur. 1900’de Mısır’a gider ve orada 1903-
1907 tarihleri arasında Türk gazetesini yayımlar. 1908’de İstanbul’a döndükten
sonra bir yandan İkdam gazetesinde başyazarlık, diğer yandan ise Mülkiye Mek-
tebi ve Darülfünun’da öğretmenlik yapar. Ahrar Partisi üyesi olur ve İttihat ve
Terakki’yi şiddetle eleştirir. 31 Mart Olayı sonrasında İstanbul’dan kaçar, bir yıl
sonra tekrar döner. Bâbıâli Baskını’ndan sonra Viyana’ya sürülse de üç ay sonra
geri döner.
1913’te Peyam isimli gazeteyi çıkarmaya başlar. 1918’den sonra siyasete
atılarak Osmanlı Sulh ve Selamet Cemiyeti’nin kurucusu ve idare meclisi üyesi
olur. Arkasından Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın genel sekreterliğini yapar. Ardın-
dan Maarif nazırı (3 Mart 1919), Dahiliye Nazırı (19 Mayıs 1919) olur. 26 Hazi-
ran 1919’da bu görevinden istifa eder. Kuva-yı Milliye aleyhine yazılar yazdığı
gibi İngiliz Muhipleri Cemiyeti’ne de üye olur. Her ne kadar Kuva-yı Milliye
aleyhtarı tavrından vazgeçse de 6 Kasım 1922’de İzmit’te linç edilmekten kurtu-
lamaz. Kabri İstanbul’da İstinye mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Mes’ele-i Şarkiyye-Medhal: Doğu meselesine giriş olarak çevrilebilecek eser, 19.
yüzyılda başta Osmanlılar olmak üzere birçok Avrupa devletinin gündeminden hiç düş-
meyen “Şark Meselesi”nin ortaya çıkışı, niteliği ve aşamalarını konu almaktadır. Yerli
ve yabancı kaynaklardan istifade ederek eserini yazan müellif bu meselenin esasında bir
hilâl-haç mücadelesi olduğunu ileri sürmektedir. Eser, 1900’de Kahire’de basılmıştır.903
902 Mustafa Uzun, “Ali Kemal”, DİA, II, 405-408; Bayrak, OTY, s. 35-36; Yüksek, ODYOT, s. 159-161.
903 Ali Kemal, Mes’ele-i Şarkiyye-Medhal, Matbaa-i Osmâniye, Kahire 1900.
2. Bir Safha-i Târih: Yazarın İkdam’da neşredilen yazılarından oluşan eser, içte ve
dışta meydana gelen siyasi olaylar ve bunlar hakkında müellifin görüşlerini yansıtması
bakımından önem taşımaktadır. Eser, 1329’da İstanbul’da yayımlanmıştır.904
3. Ömrüm: Eser, müellifin çocukluğundan sürgüne gönderildiği Halep’teki son
günlerine kadar kendisi tarafından kaleme alınmış anılarından meydana gelmektedir.
Söz konusu anılar, müellif tarafından daha önce çeşitli gazetelerde neşredilmiştir. Eser-
deki anılar, oğlu Zeki Kuneralp tarafından ikmal edilerek yayımlanmıştır.905
4. Ricâl-i İhtilâl: Fransız İhtilali’nin dört önemli isminin biyografisini içeren bir
eser olup,1329’da İstanbul’da neşredilmiştir.906
105. ALİ EMİRİ (ö. 1924)907.

1857’de Diyarbakır’da doğan Ali Emiri Efendi bu şehirde başladığı tahsilini
Mardin’de tamamlar. Başta amcası olmak üzere özel hocalardan aldığı derslerle
Arapça ve Farsçasını ilerletir. 1875’te telgrafçı olarak başladığı devlet hizmetini
Diyarbakır’a gelen Abidin Paşa’nın yanında müsevvid olarak sürdürür. Daha son-
ra sırasıyla Sis (Kozan) sancağı âşâr müdürlüğü, Adana âşâr nezareti başkâtipliği,
Kırşehir ve Trablusşam muhasebecilikleri, Elazığ ve Erzurum defterdarlıkları,
Yanya ve İskodra maliye müfettişlikleri, Halep defterdarlığı ve Yemen maliye
müfettişliği görevlerinde bulunur. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ken-
di isteğiyle emekli olur. Emeklilik dönemini tamamen ilim ve kültür sahasındaki
çalışmalara hasreder. Bu bağlamda Millî Tetebbular Encümeni, Tasnîf-i Vesâik-i
Târihiyye Encümeni başkanlığı ve Târih-i Osmânî Encümeni üyeliği gibi görev-
leri ifa eder. Başbakanlık Osmanlı Arşiv Dairesi Tasnif Komisyonu’nun başında
görev alarak kendi adıyla anılan Ali Emiri tasnifini meydana getirir. 23 Ocak
1924’te İstanbul’da vefat eden Ali Emiri Efendi’nin kabri İstanbul’da Fatih Ca-
mii haziresindedir.
Eserleri:
Orta seviyede bir şair ve iyi bir münekkit olan Ali Emiri’nin kültür hayatına
en büyük katkısı ömrü boyunca topladığı paha biçilmez eserleri bağışladığı bir
kütüphane kurmasıdır. Çoğu tek nüsha ve nadir olan bu eserler toplam 16.000
cildi bulmaktadır. Müellifin bir diğer hizmeti de, o tarihe kadar bir türlü ele geç-
meyen Kaşgarlı Mahmud’un Divânü Lügati’t-Türk adlı eseri olup, bunu bulup
ilim âleminin istifadesine sunmuş olmasıdır. Müellifin başlıca eserleri şunlardır:
1. Yemen Hâtıratı: Yemen’de bulunduğu esnada yazdığı bu eserde, Yemen’deki hükü-
metlerin süreleri, bazı imamların tercüme-i hâlleri ve görev süreleri, burada medfun
904 Ali Kemal, Bir Safha-i Târih, İkdam Matbaası, İstanbul 1329.
905 Ali Kemal, Ömrüm, haz. Zeki Kuneralp, The Isis Pres = İsis Yayıncılık, İstanbul 1985.
906 Ali Kemal, Ricâl-i İhtilâl, İkdam Matbaası, İstanbul 1329.
907 Babinger, OTYE, s. 437-439; Muhtar Tevfikoğlu, Ali Emiri Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları, An-
kara 1989; M. Serhan Tayşi, “Ali Emîrî Efendi”, DİA, II, 390-391; Yüksek, ODYOT, s. 147-148.
önemli kişiler, Yemen’de imamet dava edenler gibi konuları ele almıştır. Müellifin araş-
tırma ve hatıralarına dayanan eser, 2007’de neşredilmiştir.908
2. Tezkîre-i Şu‘arâ-yı Âmid: Diyarbakırlı 217 şairin biyografisini anlatan bir eser
olup, eserin ancak 73 şairin hayatını konu alan birinci cildi yayımlanabilmiştir.909
3. Esâmi-yi Şu‘arâ-yı Âmid: Millet Kütüphanesi tarih yazmaları kısmında (nr.
78/1) kayıtlı olan eser, müellifin büyük şairler tezkiresinin sadece intizamında yardımcı
olacak şekilde düzenlenmiştir. Eser, 2003’te neşredilmiştir.910
4. Ezhâr- Hakīkat: Bir nasihat kitabı olan eser, müellifin, Yanya ve İşkodra vila-
yetlerinde müfettişlik görevi ile bulunduğu sırada Berat Sancağı’nın Luşna kazasında
yazılmıştır. 220 nasihat ve vecize ihtiva eden eserdeki cümleler ilk harflerine göre alfa-
betik olarak düzenlenmiştir.911
5. Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi: Doğu illerini, nüfus, coğrafya, ürün, kasa-
ba, köy, tarihçe, tarihî eser, ihracat ve ithalat bakımından ele alan bir eserdir. Bir seri
hâlinde neşredilmesi düşünülen eserin sadece Diyarbakır’ı konu alan birinci cildi
yayımlanabilmiştir.912 Eserin sadeleştirilmişi 1992’de913, yeni harflere aktarılmış hâli ise
2005’te914 yayımlanmıştır.
6. Cevâhirü’l-mülûk-Mukaddime: Eser, başta devrin padişahı II. Abdülhamid ol-
mak üzere, şiir ve nesir şeklinde Osmanlı padişahlarına yazılmış olan methiyeler ile bazı
Osmanlı padişah ve şehzadelerinin yazmış olduğu şiirleri içerir.915
7. Cevâhirü’l-mülûk: Ali Emiri’nin bazı Osmanlı padişahlarının şiirlerine yaptığı
terci, terkip, tahdis ve tahmisleri içeren eseridir.916
8. Divan: Millet Kütüphanesi Ali Emiri kitapları (Manzum Eserler, nr: 37-39) ara-
sında yer alan ve üç cilt olan divanı yayımlanmamıştır. Bahsedilen eser, 2008’de yüksek
9. Tuhfetü’l-leyliyye: Manzum hiciv ve latifelerden oluşan eser kaybolmuştur.
10. Levâmi‘ü’l-hamidiyye: Millet Kütüphanesi (Ali Emiri Kitapları, Manzum
Eserler, nr. 1080)’nde kayıtlı olan ve 1312’de yayımlanan eser, II. Abdülhamid’i öven
kasidelerin toplandığı bir eserdir. Padişah tarafından beğenilen eserdeki şiirlerin bir kıs-
mı altın yaldızla basılmış ve müellifi bu vesile ile 1892’de gümüş liyakat madalyasına
layık görülmüştür.918
908 Ali Emiri, Yemen Hâtırâtı, haz. Yusuf Turan Günaydın, Hece Yayımları, Ankara 2007.
909 Ali Emirî Efendi, Tezkîre-i Şu‘arâ-yı Âmid, I, Matbaa-i Amedi, Dersaâdet 1328. Eser hakkında yapılan
bir çalışma için bk. Abdurrahman Adak, Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler, İstanbul 2012.
910 Ali Emiri Efendi, Esâmî-yi Şu‘arâ-yı Âmid, haz. Galip Güner-Nurhan Güner, Ankara 2003.
911 Ali Emiri, Ezhâr-ı Hakīkat, Kader Matbaası, İstanbul 1334.
912 Ali Emiri Efendi, Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi, Evkāf-ı İslâmiye Matbaası, İstanbul 1334.
913 Ali Emiri Efendi, Osmanlı Şark Vilayetleri, sad. Abdülkadir Yuvalı, Ahmet Halaçoğlu, Erciyes
Üniversitesi, Kayseri 1992.
914 Ali Emiri, Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi, haz. Kenan Ziya Taş, Sadettin Baştürk, Serkan Sarı, İlahi-
yat, Ankara 2005.
915 Ali Emiri Efendi, Cevâhirü’l-mülûk, Asır Matbaası, İstanbul 1319.
916 Ali Emiri Efendi, Cevâhirü’l-mülûk, Matbaa-i Kader 1330.
917 Ali Emiri Efendi ve Divanı, haz. Mustafa Uğurlu Arslan, YYLT, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler
918 Ali Emiri Efendi, Levâmi‘ü’l-hamidiyye, Alem Matbaası, İstanbul 1312.
11. Yavuz Sultan Selim Han Hazretlerinin Türkî Eş‘ar-ı Şâhânelerinin Tahmîsâtı:
Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası’ndaki makaleleri olup, M. Fuad Köprülü’nün
Farsça şiirler yazan I. Selim’in Türkçe şiirler yazmadığı ve onun milliyetçi olmadığı
hususundaki ithamlarına verdiği cevaplardan oluşmaktadır.
12. Mardin Mülûk-i Artukıyye Tarihi ve Kitabeleri ve Sâir Vesâik-i Mühimme:
Mardin’de hüküm süren Artukluların tarihi ile ilgili kitabe ve diğer önemli vesikaları
içeren bir eser olup, 1331’de İstanbul’da yayımlanmıştır.919 Eser, 2006’da yüksek lisans
13. Durûb-i Emsâl: Ali Emiri’nin manzum örnekleriyle birlikte topladığı atasöz-
lerinden oluşan eserdir. Üç ciltlik müsvedde hâlinde olan eser alfabetik sıraya (huruf-i
heca) göre tertip edilmiştir.
14. Mir’âtü’l-fevâ’id fî Ahvâli Üdebâ ve Fuzelâ ve Meşâhir-i Âmid: Ali Emiri’nin
en büyük ve önemli eseri olup, Diyarbakır’ın âlim, sanatkâr ve diğer meşhurlarını top-
layan bir tezkiredir. Tamamı günümüze intikal etmeyen eserin, müellifin diğer eserlerin-
den geçen atıflardan 1.500 sayfa ve altı cilt olarak tertip edildiği anlaşılmaktadır.
15. İşkodra Vilâyeti Osmanlı Şairleri: Müellif, maliye müfettişi olarak atandığı
İşkodra’ya ikinci gidişinde İşkodra’da şiir söyleme geleneği olduğunu öğrenir ve bu
eseri oluşturan malzemeyi toplamaya karar verir. Bir kitap hâline getiremediği bu şiir-
leri İkdam gazetesinde tefrika etmeye başlasa da tamamlamaya muvaffak olmaz. Eser,
ancak 1995’te yayımlanabilmiştir.921
Bu eserler dışında yayımlanmış ve yayımlanmamış birkaç eseri daha bulunan

Ali Emiri, aynı zamanda Lütfi Paşa’ya ait olan Âsafnâme (İstanbul 1326), Bayatî
Hasan bin Mahmud’un Câm-ı Cem-âyin (İstanbul 1331), Gıyaseddin Nakkaş’ın
Âcâ’ibü’l-letâ’if’i ve Vesâ’ikü’l-âsâr’ını İstanbul (1331) da yayımlamıştır.
106. MEHMED MEMDUH PAŞA (ö. 1925), Yemen Kıt‘ası Hakkında Bazı
Mütâlaâtım.922
Deâvî Nazırı Mazlum Paşa’nın oğlu olan Mehmed Memduh Paşa 1839’da
İstanbul’da doğdu. Rüştiyeyi bitirdikten sonra 1854’te Hariciye Mektubî kale-
minde kâtip olarak göreve başlar. Sırasıyla Mabeyn kâtibi (1861), maliye, maarif
ve sadaret mektubî kalemleri üyesi, Şûrâ-yı Devlet üyesi (1877’ye kadar), Konya
valisi (1877), Sivas valisi (1879), Ankara valisi olur. 1893’te vezir rütbesi alan
Mehmed Memduh Paşa, 1895-1908 tarihleri arasında Dahiliye nazırlığı görevini
ifa eder. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra önce Büyük Ada’ya daha sonra ise Sa-
919 Kâtib Ferdî, Mardin Mülûk-i Artukıyye Tarihi ve Kitabeleri ve Sâir Vesâik-i Mühimme, Kader
Matbaası, Dersaâdet 1331.
920 Muhammed Yusuf Yaşar, Ali Emiri ve Mardin Mülûk-i Artukiyye Târihi ve Kitâbeleri Vesâir
Vesâ’ik-i Mühimme Adlı Eser, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü 2006.
921 Hakan T. Karateke, İşkodra Şairleri ve Ali Emiri’nin Diğer Eserleri, Enderun Kitabevi, İstanbul
1995.
922 Zekeriya Kurşun, “Mehmed Memduh Paşa”, DİA, XXIX, 495-497.
kız Adası’na sürülür. Affedildikten sonra İstanbul’a döner. 1925’te 86 yaşında bu-
rada vefat eder. Kabri Fatih Çarsamba’daki İsmet Efendi Dergâhı haziresindedir.
Eserleri:
Osmanlı Devleti’nin entelektüel devlet adamlarından biri olan Memduh
Paşa, manzum ve mensur birçok eser kaleme almıştır. Şiirlerinde ‘Faik’ mahlası-
nı kullanan müellifin eserlerinde bizzat sorumlu olduğu dönemi kaleme almaktan
kaçındığı gözlemlenmektedir. Müellifin tarih ile ilgili başlıca eserleri şunlardır:
1. Yemen Kıt‘ası Hakkında Bazı Mütâlaâtım: Müellifin, Osmanlı Devleti’ni gerek II.
Abdülhamid gerekse II. Meşrutiyet döneminde bir hayli meşgul eden Yemen meselesi
ile ilgili görüşlerini ihtiva eden eser 1324’te İstanbul’da yayımlanmıştır.923
2. Miftâh-ı Yemen: Müellifin Sakız Adası’nda sürgün hayatı yaşadığı dönemde
kaleme aldığı eser, biraz önce bahsedilen eseri tamamlayıcı niteliktedir. Eser, 1330’da
3. Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i İstikbâl: 1328’de İzmir’de basılan eser, II. Meşrutiyet’in
ilk günlerindeki karışıklığı, müellifin tutuklanmasını ve Meşrutiyet’ten beklentileri
konu almaktadır.925 Eser, 1995’te müellifin diğer iki eseri ile birlikte sadeleştirilerek
4. Kuvvet-i İkbâl ve Alemât-ı Zevâl: Saraya sunduğu bazı arizalarla II. Meşrutiyet
olaylarından meydana gelen eser 1329’da İstanbul’da neşredilmiştir.
5. Mir’ât-ı Şu’unât: Levha, Nevha, Karha ve Devha adlarıyla dört bölümden olu-
şan eser müellifin, Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz dönemleriyle devletin bazı
dış meseleleri hakkındaki bilgi ve gözlemlerinden oluşmaktadır. 1328’de İzmir’de ya-
yımlanan eser,927 1990’da ise Hayati Develi tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır.928
6. Esvât-ı Sudûr: 1328’de İzmir’de929 yayımlanan eser, Sultan Abdülmecid dö-
neminden itibaren göreve gelmiş olan 31 sadrazamın kısa hâl tercümesi ve devrin bazı
önemli olaylarını içermektedir.
7. Serâ’ir-i Siyâsiyye ve Tahavvülât-ı Esâsiyye: Müellifin tutuklu iken Meclis-i
Mebusan’a 14 Ekim 1908’de sunduğu, dönemini ve başına gelenleri konu alan bir eser
olup, 1328’de İstanbul’da basılmıştır.930
8. Hal‘ler ve İclâslar: Sultan I. Murad’dan itibaren Osmanlı saltanatında yaşanan
tahttan inme ve tahta geçmeleri konu alan bir eserdir. Kısmen gözlem ama daha çok
derleme olan eser 1329’da İstanbul’da neşredilmiştir.931
923 Memduh Paşa, Yemen Kıt‘ası Hakkında Bazı Mütâlaâtım, Numune-i Tıbaat Matbaası, Dersaâdet
1324.
924 Mehmed Memduh, Miftâh-ı Yemen, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, İstanbul 1330.
925 Mehmed Memduh, Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i İstikbâl, Vilâyet Matbaası, İzmir 1328.
926 Mehmed Memduh Paşa, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e: Kuvvet-i İkbâl Alamet-i Zevâl, Tasvîr-i Ahvâl
Tenvir-i İstikbâl, Feverân-ı Ezman, haz. Ahmet Nezih Galitekin, Nehir Yayınları, İstanbul 1995.
927 Mehmed Memduh, Mir’ât-ı Şu’unât, Ahenk Matbaası, İzmir 1328.
928 Mehmed Memduh Paşa, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e: Mir’ât-ı Şuunât, haz. Hayati Develi, Nehir
929 Mehmed Memduh Paşa, Esvât-ı Sudûr, Vilayet Matbaası, İzmir 1328.
930 Mehmed Memdûh, Serâ’ir-i Siyâsiyye ve Tahavvülât-ı Esâsiyye, İstanbul 1328.
931 Mehmed Memduh, Hal‘ler ve İclâslar, Matbaa-i Hayriye, İstanbul 1329.
107. AHMED MUHTAR PAŞA (ö. 1926), Feth-i Celil-i Konstantiniyye.932

1861’de İstanbul’da Davutpaşa’da doğan Ahmed Muhtar Paşa, kolağası Ha-
san Ağa’nın oğlu, gazeteci ve yazar Sermet Muhtar Alus’un babasıdır. 1880’de
Mühendishane-i Berr-i Hümayun’u mülazım (teğmen) olarak bitirdikten bir yıl
sonra erkân-ı harp olarak yüzbaşı rütbesi alır. Kolağası ve kaymakam rütbeleriyle
askerî okullarda 1885-1894 yılları arasında topçulukla ilgili dersler verir. 1895’te
miralay ve bu göreve ek olarak 1895’te genel topçu ve istihkâm, 1908’de mü-
dür olarak atandığı Esliha-i Askeriyye Müzesi’ne (daha sonra Müze-i Askerî-i
Osmânî adını alan) 1923 yılına kadar müdürlük yapar. Bu görevi sırasında 1914’te
mehterhâne-i hakanîyi kuran Ahmed Muhtar Paşa, 16 Mart 1926’da İstanbul’da
vefat eder.
Eserleri:
1. Feth-i Celil-i Konstantiniyye: İki cilt olan eser İstanbul’un fethini konu almaktadır.
Eserin önsözünü teşkil eden “Arz-ı Hakikat ve Eserin Mehazları” kısmında müellif,
eserini kırktan fazla yerli, ondan fazla Bizans ve Latin kaynağından, otuzu aşkın Rum,
Yunan, Avrupalı tarihçi ve yazardan faydalanarak meydana getirdiğini belirtmektedir.
Bununla da yetinmeyen müellif, İstanbul surlarının eski ve yeni durumlarını yerinde
inceleyerek tesbit ettiği gibi bunlarla ilgili topladığı resim ve gravürlerle yeni durumla-
rını gösteren resimlere de yer vermiştir. 1926’da İstanbul’da basılan eserin ilk cildinin
sonunda Ahmed Muhtar Paşa’nın o kitabın basım tarihine kadar yayımlanmış yirmi üç
eseri ile gazetelerde çıkmış önemli makalelerinin bir listesi verilmiştir. Eser, 1994’te
yeni harflerle neşredilmiştir.933
2. Muharebât-ı Meşhûre-i Osmâniyye Albümü: Osmanlı Devleti’nin meşhur sa-
vaşlarını haritalar eşliğinde anlatan önemli bir eserdir. Eser, 1971’de yayımlanmıştır.934
3. Devlet-i Osmâniyye-i Târih-i Askeriyyesi: Üç ciltlik bir Osmanlı tarihi olan eser
resimli ve haritalı olarak hazırlanmıştır.
4. Diğer eserleri: Üretken bir yazar olan Ahmed Muhtar Paşa’nın önemli bir kıs-
mı ders verdiği konularla ilgili olan şu eserleri de bulunmaktadır: Fenn-i Coğrafya,
Târih-i Esliha ve Zamân-ı Hâzırda Düvel-i Muhtelife Topçulukları, Düvel-i Ecnebiy-
ye Topçuluğu Tedrisatına Mahsus Atlas, Külliyyât-ı Fenn-i Esliha, Fenn-i Remy yâhud
Balistik, Topçuluktan Fenn-i Remye Dâir Mâ‘lûmât-ı Esâsiyye yâhud Mülahhas Balis-
tik, Muhtereât-ı Cedîde’den Çapı Büyük Seri Ateşli Toplar, Dumansız Barutlar, Fenn-i
Tersîm-i Riyâzî, Fenn-i Tersîm-i Riyâzî Tatbikatından Yollara Dâir Ma‘lûmât-ı Mücmele,
Osmanlı Topçuları, Deniz ve Sahil Muharebelerinin Vesâit ve Kavâid-i Esâsiyyesi yâhud
Rehber-i Muzafferiyât-ı Bahriyye, Ahvalnâme-i Müellefât-ı Askeriyye-i Osmâniyye,
Rehber-i Ümran, Rehber-i Ümran Zeyl, Zamanımızda En Mühim Bir Mes’ele-i Askeriy-
932 Tülin Çoruhlu, “Ahmed Muhtar Paşa, Ferik”, DİA, II, 107-108; Bayrak, OTY, s. 21; Yüksek, OD-
YOT, s. 154-156.
933 Ferik Ahmed Muhtar Paşa, İstanbul’un Fethi, Bedir Yayımevi, İstanbul 1994.
934 Ferik Ahmet Muhtar Paşa, Muharebat-ı Meşhure-i Osmâniye Albümü: (Meşhur Osmanlı Muhare-
beleri Albümü), haz. Kemal Yılmaz, Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul 1971.
yenin Halli yâhud Seri Ateşli Sahra Topları, Avrupa’da Erkân-ı Harbîlik, Muhârebât-ı
Meşhûre-i Osmâniyye Albümü, Sen Gotar’da Osmanlı Ordusu, Kırım Sefer-i Meşhuru
Evâilindeki 1270 “Osmanlı-Rus” Tuna Seferi ve Bunun Nihayetindeki Silistre Müdâfaa-i
Kahramannâmesi.
108. İHTİFALCİ MEHMED ZİYA (ö. 1930), İstanbul ve Boğaziçi: Bizans

ve Osmanlı Medeniyetlerinin Âsâr-ı Bâkıyesi.935
Evkaf memuru Osman Vasfi Bey’in oğlu olan Mehmed Ziya Efendi 1865’te
İstanbul’da doğdu. 1886’da Mekteb-i Sultanî’yi, ardından Sanayî-i Nefise
Mektebi’ni bitirir. 1892’de Bursa İdadisi’ne müdür olarak atanan ve çeşitli lise-
lerde görev yapan Mehmed Ziya daha sonra Maarif Nezareti müdürlüğü göre-
vinde bulunur. Mevlevi tarikatine mensup olan yazar 1911’de kurulan İstanbul
Muhipleri Derneği ve 1914’te kurulan Evkaf-ı İslâmiye Müzesi kurucuları ara-
sında yer alır. 27 Mart 1930’da 65 yaşında İstanbul’da vefat eden müellifin kabri
Eyüpsultan’da bulunan Silahtarağa caddesindeki kabristandadır. İhtifalci unvanı
kendisine, sık sık millî törenler düzenlemesinden dolayı verilmiştir.
Eserleri:
Siyer, seyahat, tefsir, yapı tarihi gibi alanlarla ilgili eserleri bulunan müelli-
fin konumuzla ilgili eserleri şunlardır:
1. İstanbul ve Boğaziçi: Bizans ve Osmanlı Medeniyetlerinin Âsâr-ı Bâkıyesi: İstanbul’un
tarihi, Bizans dönemindeki tarihî topografyası ve şehrin tarihî eserleri hakkında bilgi ve-
ren eser çeşitli fotoğraflarla süslenmiştir. Kitapta yer alan görsel malzemenin bir kısmı
daha önce yayımlanmış gravür, plan ve desenlerden meydana gelse de, bir kısmı müel-
lifin Eski Eserler encümeni iken çekmiş olduğu orijinal fotoğraflardan oluşmaktadır. İlk
olarak 1920’de yayımlanan eserin,936 yeni harflerle neşri 2003’te yapılmıştır.937
2. Yenikapı Mevlevihânesi: 1913’te İstanbul’da yayımlanan eser Yenikapı Mevle-
vihanesi’nin tarihçesi ile yirmi Mevlevi şeyhinin hayatı hakkında bilgi içermektedir.938
Eser, Yavuz Senemoğlu tarafından sadeleştirilerek yayımlanırken, 2005’te de çeviriyazı
olarak neşredilmiştir.939
935 Semavi Eyice, “İhtifalci Mehmed Ziyâ”, DİA, XXI, 559-560; Bayrak, OTY, s. 115-116; Yüksek,
ODYOT, s. 188-189.
936 Mehmed Ziya, İstanbul ve Boğaziçi: Bizans ve Osmanlı Medeniyetinin Âsâr-ı Bâkiyesi, I-II,
Maarif-i Umûmiye Nezareti, İstanbul 1336.
937 İhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi: Bizans ve Osmanlı Medeniyetlerinin Ölümsüz
Mirası, I-II, haz. Murat A. Karavelioğlu v.dğr., BİKA, İstanbul 2003.
938 İhtifalci Mehmed Ziya Bey, Yenikapı Mevlevihânesi: Merâkiz-i Mühimme-i Mevleviyeden, Arakis
Matbaası, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye 1329.
939 İhtifalci Mehmed Ziya Bey, Yenikapı Mevlevihanesi, haz. Yavuz Senemoğlu, Tercüman Gazetesi,
İstanbul (tarihsiz); İhtifalci Mehmed Ziya Bey, Yenikapı Mevlevihanesi, haz. Murat A. Karavelioğ-
lu, Ataç Yayınları, İstanbul 2005.
109. ÇERKESŞEYHİZADE HALİL HALİD BEY (ö. 1931), Fusûl-i

Mütenevvi‘a.940
1869’da Ankara’da doğan Halid Bey, Çerkesşeyhizade Ahmed Refi Efendi’nin
oğlu, II. Mahmud döneminin önemli âlimlerinden Osman Vehbi Efendi’nin ise to-
runudur. Ankara’da başladığı eğitimine, babasının vefatı üzerine İstanbul’da devam
eder. 1893’te Hukuk Mektebi’nden mezun olur. II. Abdülhamid’in idaresinden ka-
çanların kervanına o da katılır ve İngiltere’ye gider. Burada iyi derecede İngilizce
öğrenir ve çeşitli İngiliz gazetelerinde yazmaya başlar. 1897’de Londra’daki Os-
manlı büyükelçiliğine ikinci konsolos olarak tayin edilmişse de bir süre sonra bu
görevden azledilir.
1902’de Türkçe öğretmeni olarak göreve başladığı Cambridge Üniversitesi’nin
çeşitli bölümlerinde çalışır ve yüksek lisansını tamamlar. 1904’te on üç ay sü-
ren Mısır ve Sudan seyahatine çıkar. Ardından 1905’te Cezayir’de yapılan XIV.
Şarkiyatçılar Kongresi’ne katılır. 30 Eylül 1911’de İstanbul’a dönen Halid Bey,
Nisan 1912’de İttihat ve Terakki Partisi’nden Ankara mebusu seçilir. Encümen-i
Maarif başkanlığı görevinde bulunur. Siyasi hayatı meclisin 4 Ağustos 1912’de
feshedilmesiyle sona eren Halid Bey, 1913’te Bombay başşehbenderliği göre-
vine atanır. Ancak Mayıs 1914’te bu görevinden istifa ederek İstanbul’a döner.
1922’den sonra Darülfünun ve Mekteb-i Harbiye’de öğretmenlik yapan Halid
Bey, 29 Mart 1931’de İstanbul’da vefat eder.
Eserleri:
1. Fusûl-i Mütenevvi‘a: Yurt dışında bulunduğu süre zarfında birçok eser yazan Halid
Bey,941 özellikle Türk ve İslam aleyhtarı tavırla mücadele etmiştir. İstanbul’a döndükten
sonra Fusûl-i Mütenevvi‘a başlığıyla yazdığı dört risaleden birincisi Müslümanlar ve
Hıristiyanlar arasındaki ilişkilerin tarihini, ikincisi Türklerle İngilizlerin ilk temasının
Yıldırım Bayezid döneminde olduğunu, üçüncüsü başta İngiliz olmak üzere diğer Batılı
kaynaklara göre Rodos seferini, dördüncüsü yine Batılı kaynaklara dayanarak (mesela
bu konudaki en önemli kaynaklardan biri olan L. Thuasne’ın Djem Sultan étude sur la
question d’orient à la fin du XV siécle adlı eserini ilk olarak o kullanmıştır) Şehzade
Cem olayını konu almaktadır. Eserlerin ilk ikisi 1326, diğer ikisi ise 1327’de İstanbul’da
940 Mustafa Uzun, “Halil Hâlid Bey”, DİA, XV, 314-316; Yüksek, ODYOT, s. 181-184.
941 Mesela bk. et-Tehani’l-belediyye fi’l-mehamidi’l-halidiyye, el-Matbaatü’l-Edebiyye, Beyrut 1894;
The Diary of a Turk, Adam and Charles Black, London 1903; Türkônki Muâşeret, trc. Muhammed
Hasan Han, Matbaa Müfid-i Am, Agra 1905; Ek Türk ka Roznamçe, Hamidiye Press, Lahor 1906;
Cezayir Hâtırâtından, Matbaa-i İctihad, Kahire 1906.
942 Çerkesşeyhizade Halil Hâlid, Fusûl-i Mütenevvi‘a I: İslam ile Nasraniyetin Münâsebet-i Asliyesi;
Fusûl-i Mütenevvi‘a I: Türkler ile İngilizlerin İlk Teması; Fusûl-i Mütenevvi‘a III: Rodos Fethin-
de Sultân Süleyman’ın Tedâbir-i Siyâsiyesi; Fusûl-i Mütenevvi‘a IV: Şehzâde Cem Vak‘asında
Mesele-i Hamiyyet, Matbaa-i Ahmed İhsan, Kostantiniye 1326-1327.
2. el-Arab ve’t-Türk: Halil Halid’in yaşadığı dönemde sadece Batı’da değil Arap
dünyasında da Türk aleyhtarı bir hava esiyordu. Eserin ağırlıklı olarak konusu Türk-
Arap ilişkileri, Araplar arasındaki Türk aleyhtarı tutumun yanlışlığı, bunun ancak Batılı
ülkelerin işine yarayacağı gibi hususlardır. Osmanlı’nın son dönemdeki sancılı mesele-
lerden birini konu alması bakımından önemli olan eser Türkçe ve Arapça olarak 1912’de
Kahire’de, yeni harflerle ise İstanbul’da neşredilmiştir.943
Müellifin on makaleden oluşan Türk Hâkimiyeti ve İngiliz Cihângirliği adlı

eseri ise Türk-İngiliz ilişkilerini konu almakta olup 1341’de yayımlanmıştır.944
110. AHMED RASİM (ö. 1932), Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi.945

1864’te İstanbul Fatih’te Sarıgüzel (Sarıgez) Mahallesi’nde doğan Ahmed
Rasim’in babası Kıbrıslı Menteşeoğullarından posta ve telgraf memuru Bahaed-
din Efendi, annesi ise Nevber Hanım’dır. Bir yandan Sofular’daki mahalle mek-
tebi, Kırkçeşme’deki Tezgâhçılar, Haydar’daki Çukurçeşme ve Sarıgüzel’de Ha-
fız Paşa mekteplerinde eğitimine devam ederken diğer yandan da özel hocalardan
dersler alır ve Fransızca öğrenir.
1876’da kaydolduğu Darüşşafaka’da eserlerini okuduğu Namık Kemal, Ziya
Paşa, Şinasi ve Ahmed Midhat Efendi’den etkilenir. 1883’te Darüşşafaka’yı birin-
cilikle bitirdikten sonra Posta ve Telgraf Nezareti’ne memur olarak atanır. Yaklaşık
bir buçuk sene sonra bu görevinden istifa eden Ahmed Rasim gazeteciliğe başlar.
İlk yazısı Ahmed Midhat Efendi’nin yardımıyla 1885’te Tercüman-ı Hakīkat ga-
zetesinde yayımlanır. 1885-1908 tarihleri arasında başta Cerîde-i Havadis olmak
üzere pek çok gazete ve dergide tercümeleri ve şiirleri yayımlanan müellif daha
sonra Hüseyin Rahmi ile birlikte Boşboğaz ile Güllâbi adlı bir mizah dergisi çıkarır.
II. Abdülhamid döneminde iki defa Maarif Nezareti Teftiş ve Muayene Encüme-
ni üyeliğine getirilmişse de bu görevlerde çok kısa bir süre kalır. Cumhuriyet’ten
sonra, 1927’de İstanbul milletvekili olur. 21 Eylül 1932’de Heybeliada’daki evinde
vefat eden Ahmed Rasim’in kabri Abbas Paşa kabristanındadır.
Eserleri:
1. Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi: Osmanlı Devleti’nin, Kayı boyunun Anadolu’ya
gelişinden Sultan Abdülaziz dönemine kadar olan tarihini konu alan bir eserdir. Sa-
dece siyasi tarihle ilgili bilgi vermekle yetinilmeyen eserde aynı zamanda Osmanlı
Devleti’ndeki askerî ve idari teşkilat, sosyal yapı, teşrifat kaideleri, terimler, eğlenceler,
943 Çerkesşeyhizade Halil Halid Bey, Türk ve Arap = el-Arab ve’t-Türk, haz. M. Ertuğrul Düzdağ,
Selam Neşriyat, İstanbul 1994 (3. baskı, Yeni Zamanlar Yayınları, İstanbul 2005).
944 Türk Hâkimiyeti ve İngiliz Cihângirliği, M. Halil Hâlid, Yeni Matbaa, İstanbul 1341.
945 Şerif Aktaş, “Ahmed Râsim”, DİA, II, 117-119; Bayrak, OTY, s. 23-24; Murat Tan, Osmanlı Tarihi
(Ahmed Rasim) I, Metin-Tahlil-İndeks, YYLT, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ensti-
tüsü, İstanbul 2008, s. 1-5; Yüksek, ODYOT, s. 157-159.
düğünler ve oyunlar gibi hususlara dair de malumat verilmiştir. Dört cilt olan eser 1326-
1330 yılları arasında iki kez basılmıştır.946 2002’de yeni harflerle yayına hazırlanan947
eserin birinci cildi Tan, üçüncü cildi ise Yıldırım tarafından yüksek lisans tezi olarak
2. İki Hatırât Üç Sahsiyet: Küçük Said Paşa ve Kâmil Paşa’nın kaleme aldıkları ha-
tıralara dayanılarak hazırlan bu eser, Said Paşa ve Kâmil Paşa hakkında bilgi vermektedir.
1332’de İstanbul’da basılan eser,949 1997’de yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.950
3. İstibdattan Hâkimiyet-i Milliyyeye: İki cilt olan eserin ilk cildi I. Abdülhamid’in
ölüm tarihi ile Kırım Savaşı arasındaki dönemi kapsamaktadır. İkinci cilt ise Kırım Sa-
vaşı ile I. Meşrutiyet arasındaki dönemde meydana gelen olayları anlatmaktadır. Os-
manlı Devleti’nde yaşanan yenilik hareketlerini siyasi gelişmelerle birlikte ele alan eser,
bu yönüyle önemlidir.
Müellifin bu eserleri dışında Menâkıb-ı İslam, Târih-i Muhtasar Beşer,

Terakkiyât-ı İlmiye ve Medeniyye, Arabların Terakkiyât-ı Medeniyyesi951 ve Eski
Romalılar952 adlı eserleri de bulunduğu gibi yazmış olduğu diğer türdeki eserlerin
birçoğunda Osmanlı Devleti’ndeki sosyal hayatın izlerini tespit etmek mümkün-
dür. Yine yazarın yaşadığı dönemdeki İstanbul’u konu alan yazıları da bu meyan-
da zikredilmeye değer diğer çalışmalarıdır.953
111. ALİ SEYDİ BEY (ö. 1933), Teşrifat ve Teşkilatımız.954

24 Mart 1870’te Erzincan’da doğan Ali Seydi Bey süvari kumandanı Üzeyir
Paşa’nın oğludur. Erzincan Askerî Rüştiyesi’ni bitirdikten sonra 1884’te mülki-
yeye kaydolur. 1889’da buradan mezun olur ve Şûrâ-yı Devlet kaleminde görev-
lendirilir. Aynı zamanda çeşitli okullarda öğretmenlik de yapan Ali Seydi Bey,
946 Eserin ikinci baskı için bk. Ahmed Rasim, Osmanlı Tarihi: Resimli ve Haritalı, I-IV, 2. baskı, İkbal
Kütüphanesi, İstanbul 1328-1330. Yine muhtemelen bu eserin bir özeti olan eser için bk. Ahmed
Rasim, Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmânî, Şems Matbaası, İstanbul 1329.
947 Ahmet Rasim, Osmanlı Tarihi, I-VI, haz. Metin Hasırcı, Emre Yayımları, İstanbul 2002.
948 Zeliha Yıldırım, Ahmet Rasim’in Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi III (Metin-Tahlil-İndeks),
YYLT, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010.
949 Ahmed Rasim, İki Hâtırat Üç Şahsiyet, Matbaa-i Hayriye, İstanbul 1332.
950 Ahmet Duran Teker, Ahmed Rasim: İki Hatırat-Üç Şahsiyet, YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, İstanbul 1997.
951 Ahmed Rasim, Arabların Terakkiyat-ı Medeniyyesi, A. Maviyan Şirket-i Mürettibiye Matbaası,
İstanbul 1304.
952 Eski Romalılar, trc. Ahmed Rasim, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul 1304.
953 Müellifin eserlerini içeren liste için bk. Şerif Aktaş, Ahmed Rasim, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1987, s. 177-180. Yine Ahmed Rasim’in tarih anlayışına dair hazırlanan bir yük-
sek lisans tezi için bk. Serdal Balcı, Ahmed Rasim’in Tarih Anlayışı, Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2003.
954 Mustafa Uzun, “Ali Seydi Bey”, DİA, II, 442-444; Bayrak, OTY, s. 38-39; Mehmet Çog, II. Meş-
rutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği (1908-1918), s. 67-68;Yüksek, ODYOT, s. 162-164.
1892’de hassa hazinesi nezareti tahrirat kalemi mümeyyizi olur. Ancak aleyhinde
verilen jurnal sebebiyle yargılanır ve 1896’da Arâzi-i Seniyye Başkâtipliği üye-
liği göreviyle Bağdat’a sürülür. Burada özellikle aşiretler arasındaki anlaşmaz-
lıkları çözmede gösterdiği başarı sebebiyle Mart 1900’de İstanbul’a dönmesine
izin verilir. Daha sonra sırasıyla hassa hazinesi nezareti tahrirat kalemi mümey-
yizi (1901), başmümeyyiz (1904), müfettiş (1901), Dahiliye Nezareti müfettişi
(1909), Târih-i Osmânî Encümeni daimî üyesi (1909), Adana vali vekili (1913-
1919), Dahiliye Nezareti teftiş heyeti genel müdür vekili, Bolu ve Çatalca mu-
tasarrıfı, Elazığ valisi olur. Cumhuriyet’in ilanından sonra kurulan Türk Tarih
Encümeni’nde görev alır. Nisan 1933’te Trabzon milletvekili seçilir. 1933’te ve-
fat eden Ali Seydi Bey’in kabri Topkapı mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Hükûmât-ı İslâmiyye Tarihi:955 On cilt olarak tasarlanan eserin 1327’de ancak birinci
cildi yayımlanabilmiştir. Eserin giriş kısmında dünyanın ve Hz. Âdem’in yaratılışı, Nuh
Tufanı ve sonrası hakkında bilgi verilmektedir. Cahiliye devri ve Asr-ı Saadet’i konu
alan eser Hz. Peygamber’in vefatı ile sona ermektedir. Eserin “Kable’ş-şuru” denen
önsözünden sonra “Tarih Hakkında Birkaç Söz”, “Tarihin Taksimi”, “Tarihin Me’haz
ve Muavinleri”, “Re’s-i Tarih” ve “Tarihin Seyr ü Terakkisi” başlıkları altında tarih ve
tarihçilik hakkında ön bilgi verilmektedir.956
2. Teşrifat ve Teşkilatımız: Devlet teşkilat ve teşrifatını konu alan eserde saray-
daki bayram, düğün ve doğum merasimleri; padişahların cülus merasimi, kılıç alayları,
kıyafetleri, yemek yeme törenleri, sefere çıkma merasimleri, cenaze alayları; Enderun
mektebi ve benzeri konular hakkında örneklerle bilgi verilmektedir. Yazarın 1921’de
İkdam’da yayımladığı makalelerden oluşan eser, sadeleştirilerek yayımlanmıştır.957
Müellifin tarihle ilgili diğer eserleri: Sokullu Mehmed Paşa,958 Târih-i İslam,959
Devlet-i Osmâniyye’nin Son Bir Asırlık Târih-i Teceddüd ve İnkılâbı, Alemdar Mus-
tafa Paşa Yahut Tarih Tekerrürden İbarettir,960 Târih-i Umûmi,961 Mekâtib-i İdadiye
Şâkirdânına Mahsûs Devlet-i Osmâniye Tarihi.962 Müellifin bunların dışında yine edebî,
dinî ve ahlaki konularda yazılmış birçok eseri daha bulunmaktadır.
955 Mehmet Çog, II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği (1908-1918), s. 70-71.
956 Ali Seydi Bey, Hükûmât-ı İslâmiyye Târihi, Artin Asaduryan Matbaası, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye
1909.
957 Ali Seydi Bey, Teşrifât ve Teşkilât-ı Kadîmemiz, haz. Niyazi Ahmet Banoğlu, Tercüman 1001
Temel Eser: 17, İstanbul (tarihsiz).
958 Ali Seydi Bey, Sokullu Mehmed Paşa, Kanaat Matbaası, Dersaâdet 1327.
959 Ali Reşad-Ali Seydi, Tarih-i İslam (Haritalı ve Resimli), Kanaat Matbaası, İstanbul 1330.
960 Ali Seydi Bey, Alemdar Mustafa Paşa, Kanaat Matbaası, İstanbul 1329.
961 Ali Reşad-Ali Seydi Bey, Târih-i Umûmi, İkdam Matbaası, İstanbul 1327.
962 Ali Seydi Bey, Mekâtib-i İ‘dâdiye Şâkirdânına Mahsûs Devlet-i Osmâniye Târihi, Kanaat Matba-
ası, İstanbul 1329.
112. MEHMED GALİB BEY (ö. 1935), On Üçüncü Asr-ı Hicrîde Osmanlı
Ricâli.963
1863’te İstanbul’da doğan Mehmed Galip Dahiliye Nazırı Kabzımalzade
Said Efendi’nin oğludur. 1883’te Mekteb-i Sultanî’den mezun olduktan sonra
Hariciye Nezareti tahrirat kaleminde göreve başlar. Sırasıyla Viyana sefaretinde
ikinci kâtip (1886-1889), Çetine elçisi, Kastamonu ve Trabzon vali yardımcı-
sı, Manisa ve Beyoğlu mutasarrıfı, Kastamonu ve Trabzon valisi olur. Târih-i
Osmânî Encümeni üyesi olan müellif 1935’te 70 yaşında İstanbul’da vefat eder.
On Üçüncü Asr-ı Hicrîde Osmanlı Ricâli: Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey ile birlikte hazır-
lanan eser, Peyâm (daha sonraları Peyâm-ı Sabah) gazetesinde Kasım 1919-Nisan 1921
tarihleri arasında tefrika edilen 38 makaleden oluşmaktadır. Tanzimat’tan I. Meşrutiyet’e
kadarki dönemde yaşamış olan önemli devlet adamlarını, maiyetlerini, çevrelerini ve on-
larla ilgili az bilinen anekdotları konu alan eser, 1977’de F. Çetin Derin964 ve 2001’de ise
Turan M. Türkmenoğlu965 tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır.
113. ALİ HAYDAR ALPAGUT (ö.1937), Mücmel-i Târih-i Osmânî.966

1886’da Gelibolu’da doğan Ali Haydar eğitimini Gelibolu ve İstanbul’da
tamamlar. Deniz Harp Okulu’ndan subay olarak mezun olduktan sonra aynı okul-
da öğretmenlik yapar. Gözlerindeki rahatsızlıktan dolayı 1916’da emekliye ayrı-
lan Ali Haydar Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi’nde uzman olarak görev yapar.
1937’de vefat eden müellifin kabri Heybeliada mezarlığındadır.
Eserleri:
Mücmel-i Târih-i Osmânî,967 Târih-i Bahrisi: 1327-1328 Türkiye-İtalya Harbi,968
Târih-i Bahrî Sahifeleri,969 Marmara’da Türkler, Denizde Türkiye,970 Girit İhtilali, Bal-
kan Harbinde Türk Filosu, Yunan İstiklal Harbi, Büyük Harbin Türk Deniz Cephesi ve
Sultan Selim-i Sâlis gibi eserleri bulunan Alpagut, bunları genellikle öğretmenlik yaptığı
dönemde ve birer ders kitabı olarak kaleme almıştır.
963 Ali Birinci, “Mehmed Galib Bey”, DİA, XXVIII, 486-488; Bayrak, OTY, s. 151-152.
964 Mehmed Galib-Ali Rıza Bey, XIII. Asr-ı Hicrîde Osmanlı Ricali: Geçen Asırda Devlet Adamları-
mız, I-II, haz. Fahri Çetin Derin, Tercüman Gazetesi, İstanbul 1977.
965 Mehmed Galib-Ali Rıza, Onüçüncü Asr-ı Hicrîde Osmanlı Devlet Ricâli ya da Sonun Başlangıcı,
Milenyum Yayınları, İstanbul 2001.
967 Alpagut Ali Haydar Emir, Mücmel-i Târih-i Osmânî, nşr. Muhammed Mes‘ûd, Bahriye Matbaası,
İstanbul 1328.
968 Ali Haydar Emir, Târih-i Bahrisi: 1327-1328 Türkiye-İtalya Harbi, Bahriye Matbaası, İstanbul
1339.
969 Ali Haydar Emir, Târih-i Bahrî Sahifeleri, Bahriye Matbaası, İstanbul 1332.
970 Haydar Alpagut, Denizde Türkiye, Deniz Harp Akademisi , İstanbul 1937.
114. HAYREDDİN NEDİM GÖÇEN (ö. 1942), 1270 Kırım Muhârebesinin

Târih-i Siyâsisi.971
Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’nın oğludur. Leskovik’te doğan Hayred-
din Nedim’in doğum tarihi bilinmemektedir. 1893’te Sadrazam Rifat Paşa’nın
tercümanı görevine getirilen müellif Hariciye Nezareti’nde çeşitli görevlerde
bulunur. 1908’de memurluktan ayrılır, gazetecilik ve yazarlık yapmaya başlar.
1942’de İstanbul’da vefat eden Hayreddin Nedim Göçen’in kabri Kazlıçeşme
Müellifin 1853-1854 Kırım Savaşı’nı konu alan ve bu alandaki ilk eserlerden biri olma
özelliği taşıyan 1270 Kırım Muhârebesinin Târih-i Siyâsisi,972 Vesâ’ik-i Târihiyye ve
Siyâsiyye Tetebbuatı973 ve Bir Elçinin Tarihçe-i Sefareti974 adlı eserleri de bulunmaktadır.
115. OSMAN SENAİ ERDEMGİL (ö. 1944), Târih-i Harp.

1872’de Kocacık’ta doğan Osman Senai, 1892’de Harp Mektebi’nden teğ-
men, 1895’te ise Harp Akademisi’nden kurmay yüzbaşı olarak mezun olur. Or-
duda çeşitli görevlerde bulunan Osman Senai, 1914-1918 yılları arasında üç kez
emekli olduysa da tekrar göreve çağırılır. Daha sonra 1938’e kadar Bursa Işıklar
Askerî Lisesi’nde öğretmenlik yapar. 1944’te İzmir’de vefat eden müellifin kabri
İzmir’de Kokluca mezarlığındadır.
Eserleri:
Osman Senai’nin tarihle ilgili üç eseri bulunmaktadır. Bunlardan birincisi İslam ve Yeni-
çağ savaşları hakkında bilgi veren 3 ciltlik bir eser olan Târih-i Harp olup, 1896-1897’de
İstanbul’da yayımlanmıştır.975 İkincisi ise Osmanlı-Yunan Seferi-Dömeke Muharebesi
adlı üç ciltlik eser olup, 1897’de İstanbul’da yayımlanmıştır.976 Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa başlığını taşıyan üçüncü eser ise 1899’da İstanbul’da basılmıştır.977
971 Yüksek, ODYOT, s. 184-185. Müellifin bir diğer eseri için yine bk. M. Clark, Yeni Başlayanlar
İçin Tüccarlığın Prensipleri (1926) = Mübtediler İçin Tacirliğin Mebâdisi, mütercimi Halil Halid
[Bey], haz. Zekeriya Kurşun, Yüksel Çelik, İstanbul Ticaret Odası, İstanbul 2008.
972 Hayreddin, 1270 Kırım Muhârebesinin Tarih-i Siyâsisi, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık
Osmanlı Şirketi, İstanbul 1326. Eser Şemseddin Kutlu tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır:
Hayrettin Bey, Kırım Harbi = 1270 Kırım Muhârebesinin Târîh-i Siyâsisi, haz. Şemsettin Kutlu,
Tercüman Gazetesi, İstanbul (tarihsiz).
973 Hayreddin, Vesâ’ik-i Târihiyye ve Siyâsiyye Tetebbu‘atı, Ahmed İhsan ve Şürekası, İstanbul 1326.
974 Hayreddin Nedim, Bir Elçinin Târihçe-i Sefâreti: 1207-1208, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1333.
975 Osman Senai Erdemgil, Târih-i Harb, I-III, nşr. İbrahim Hilmi Çığıraçan, Kitabhane-i Askerî,
Kostantiniye 1314.
976 Osman Senayi Erdemgil, Osmanlı Yunan Seferi: Dömeke Meydan Muharebesi; Tarih-i Harbi,
I-III, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1314.
977 Osman Senai, Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa, Feridiye Matbaası, İstanbul 1317.
116. MEHMED TEVFİK BİLGE (ö. 1945), Osmanlı Tarihi.978

1864’te Manastır’da doğan Mehmed Tevfik Bey, Manastır Askerî İdadisi’ni
ve 1883’te ise İstanbul’da Topçu Harp Okulu’nu bitirerek subay olur. 1887’de
tarih öğretmeni olarak atandığı Manastır Askerî İdadisi’nde öğrencileri arasında
Mustafa Kemal de vardı. 1932’de I. Tarih Kongresi’ne katılan müellif 1935-1939
yılları arasında Diyarbakır milletvekilliği yapar. TTK üyeliğinde de bulunan
Mehmed Tevfik, 1945’te 81 yaşında iken İstanbul’da vefat eder.
Eserleri:
1. Osmanlı Tarihi: Osmanlı tarihini konu alan eser 1892’de yayımlanır. Yine 1924
yılında Kuleli Askerî Lisesi’nde verdiği konferans metninden oluşan Osmanlı
İmparatorluğu’nun Sefahât-i Siyâsiyyesi, İnkıraz ve İstiklâl Muhârebesi adlı bir başka
eseri daha bulunmaktadır.
2. Manastır Vilâyeti Tarihçesi: Eser, Manastır vilayetinin eski çağlardan (mü-
ellifin ifadesine bakılırsa Hz. Peygamber’in hicretinden 5.500 sene evvel) Sultan
Abdülmecid’in Manastır’ı ziyaretine kadar geçen zaman zarfındaki tarihini konu almak-
tadır. Müellifin Manastır Askerî İdadisi’nin müdürü iken kaleme aldığı eser, 1911’de
Manastır’da yayımlanır.979
117. MEHMED ALİ AYNÎ (ö. 1945), Küçük Târih-i Umûmi.980

1869’da Serfiçe’de doğan Mehmed Ali Aynî, Serfiçe ve Selânik’te başla-
dığı eğitimini 1883’te İstanbul’da Soğukçeşme Askerî Rüştiyesi’ni, 1888’de
ise Mülkiye Mektebi’ni bitirirerek tamamlar. Edirne (1889), Dedeağaç (1894),
Halep (1898) ve Diyarbakır idadilerinde öğretmenlik ve müdürlük yapar. Daha
sonra Kosova (1899) ve Kastamonu mektupçusu (1901), Karasi ve Lazkiye mu-
tasarrıfı, Harput valisi (1911), Bitlis valisi (1913), Yanya valisi ve nihayet Trab-
zon valisi (1913) olur. Bu görevindeyken Talat Paşa’nın emriyle emekli edilir
(1913). Trabzon valiliğinden sonra emeklilik tarihi olan 1935’ye kadar İstanbul
İlahiyat Fakültesi’nde tasavvuf tarihi ve temel felsefe profesörü olarak hocalık
yapar; Harp Okulu ve Harp Akademisi’nde de dersler verir. Bu arada 1926’da
Amerika’da, 1930’da İngiltere’de toplanan uluslararası felsefe kongrelerine de-
lege olarak katılır. 1945’te 76 yaşında İstanbul’da vefat eder.

979 Mehmed Tevfik, Manastır Vilâyetinin Târihçesi, Beynelmilel Ticaret Matbaası, Manastır 1327.
980 İsmail Arar, “Aynî, Mehmet Ali”, DİA, IV, 273-275; Ali Kemali Aksüt, Profesör Mehmet Ali Ayni:
Hayatı ve Eserleri, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul 1944; Harun Özkan, Mehmet Ali Ayni Haya-
tı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, YYLT, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa
1995; Abamüslim Akdemir, Mehmed Ali Ayni’nin Düşünce Dünyası, Kültür Bakanlığı, Ankara
1997; Hasan Yüksek, ODYOT, s. 169-170.
Eserleri:
1. Küçük Târih-i Umûmi: Müellifin Lavis Ernest’e ait olan eserin Türkçeye çevirisidir.
İlk ve ortaokullar için genel bir dünya tarihi niteliğinde olan eser ilk çağ, orta çağ, yeni
çağ ve asr-ı hazıra olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Eser, müellifin görevi ge-
reği bulunduğu Kastamonu’da 1317’de yayımlanır.
2. Tasavvuf Tarihi: Müellifin İlahiyat Fakültesi’nde okuttuğu tasavvuf tarihi
ders notları olan eser, Hindistan’da tasavvuf, Mısır’da tasavvuf, Yunan’da tasavvuf,
Musevilik’te tasavvuf, İskenderiye’de hikmeti ve Yunan Şeyhi Plotin, İsevîlik’te tasav-
vuf ve İslam’da tasavvuf gibi bölümlerden meydana gelmektedir. İlk baskısı 1341’de
İstanbul’da yapılan eserin981 sadeleştirilmiş hâli ise 1985 ve 1992’de yayımlanmıştır.982
3. Akvâm-ı Kadîme-i Şarkiya Tarihi: Norman Şarl’a ait olan eserin tercümesidir.
Eski Mısırlılarda tarih, din, medeniyet, ilim ve kültür gibi konuları ele alan eser on bö-
lümden meydana gelmektedir.
4. Dârülfünun Tarihi: Darülfünun’un tarihini konu alan eserde müellif, kurumun
tarihinin Fatih dönemine kadar uzandığını ileri sürmektedir. Darülfünun tarihi hakkında
yazılan ilk eser olup eğitim tarihi için önem taşımaktadır. İlk olarak 1927’de yayımlanan
eser, 2007’de yeniden yayımlanmıştır.983
118. SÜLEYMAN KÂNİ İRTEM (ö. 1945), Mufassal Osmanlı Tarihi.984

Mal müdürü Abdurrahman Aziz Bey’in oğlu olan Süleyman Kâni İrtem
1871’de Selânik’te doğdu. Eğitimini Selânik’teki Feyziye Mektebi ile Mülkiye
Mektebi’nde tamamladıktan (1896) sonra 1896-1908 yılları arasında Rumeli’nin
değişik yerlerinde kaymakamlık yapar. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra sırasıy-
la Cebelibereket (Osmaniye), Bolu, Samsun, Beyoğlu (1912), Üsküdar (1913)
mutasarrıfı olur. 1916-1918 yılları arasında İstanbul vali vekili, 1918’de Ankara
valisi ve ardından tekrar İstanbul vali vekili ve şehremini vekili olur. 1945’te 74
yaşında İstanbul’da vefat eder. Kabri Feriköy mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Mufassal Osmanlı Tarihi: Osman Gazi döneminden Fatih Sultan Mehmed dönemine
kadar olan süreçte meydana gelen tarihî olayları konu alan eser Akşam gazetesinde tef-
rika hâlinde yayımlanmıştır.
2. Saray ve Bâbıâli’nin İçyüzü: Müellifin Akşam gazetesinde tefrika hâlinde ya-
yımladığı bir diğer eseri olan Saray ve Bâbıâli’nin İçyüzü, Sultan Abdülmecid dönemin-
den Sultan VI. Mehmed dönemine kadar olan süreç hakkında bilgi vermektedir. Eser,
1999’da Osman Selim Kocahanoğlu tarafından yayımlanır.985
3. Osmanlı Tarihindeki İhtilaller: Fatih Sultan Mehmed dönemi ile III. Selim döne-
mi arasında meydana gelen ihtilalleri konu alan eser yazma halinde olup toplam 12 cilttir.
981 Mehmed Ali Aynî, Tasavvuf Tarihi, Vatan Matbaası, İstanbul 1341.
982 Mehmet Ali Ayni, İslam Tasavvuf Tarihi, sad. Hüseyin Rahmi Yananlı, Akabe Yayımları, İstanbul
1985; Mehmet Ali Ayni, Tasavvuf Tarihi, sad. Hüseyin Rahmi Yananlı, Kitabevi, İstanbul 1992.
983 Mehmet Ali Ayni, Dârülfünûn Târihi, haz. Aykut Kazancıgil, Kitabevi, İstanbul 2007.
984 Hasan Yüksek, ODYOT, s. 189-190.
985 Süleyman Kani İrtem, Osmanlı Sarayı ve Haremin İçyüzü: Muzıka-i Hümayun ve Saray Tiyatrosu,
haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999.
119. ALİ FUAD ERDEN (1957), Musavver 1293-1294 Osmanlı-Rus Savaşı.

1883’te İstanbul’da doğan Ali Fuad, 1900’de Mühendishane-i Berrî-i
Hümayun’dan, ardından Harp Akademisi’nden kurmay yüzbaşı rütbesiyle mezun
olur. Balkan, I. Dünya ve Kurtuluş savaşlarında görev alır. Sırasıyla 1916’da 8.
Kolordu komutan vekili, 1917’de İstanbul’da Harp Dairesi’nde idareci, 1926’da
general, 1947’de ise orgeneral olur. 1957’de 74 yaşında İstanbul’da vefat eder.
Kabri İstanbul’da Merkez Efendi mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Musavver 1293-1294 Osmanlı-Rus Savaşı: 93 harbini konu alan eser üç cilt olup
1910’da İstanbul’da yayımlanmıştır.986
2. Paris’ten Tih Sahrasına: I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti tarafından
gerçekleştirilen Kanal Harekâtı hakkında bilgi veren ender eserlerden biri olup, hari-
ta ve fotoğraflarla 1920’de yayımlanmıştır. Eserin ikinci baskısı yeni harflerle 1940’ta
yapılmıştır.987
Diğer eserleri: Müellifin bu eserleri dışında 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinin
Plevne’nin Sukutundan Sonraki Netice-i Katiyye Devresinde Süleyman Paşa Ordusunun
Balkanlardaki Harekâtı, Musavver 1904-1905 Rus-Japon Seferi,988 I. Cihan Harbinde
Suriye Hatıraları,989 Atatürk ve İsmet İnönü adlı eserleri bulunmaktadır.
120. AHMED REFİK ALTINAY (ö. 1937).990

İstanbul Beşiktaş’ta doğan Ahmed Refik’in babası Sultan Abdülaziz’in ve-
kilharcı Ürgüplü Ahmed Ağa’dır. Sırasıyla Vişnezade mektebi, askerî rüştiye ve
Kuleli İdadisi’ni bitirir ve 1898’de Harbiye Mektebi’nden birincilikle mezun
olur. Uzun yıllar askerî okullarda coğrafya, Fransızca ve tarih öğretmenliği ya-
par. 1909’da Târih-i Osmânî Encümeni’ne üye olur. Balkan Savaşı’ndan sonra
askerlik görevinden emekliye ayrılır. I. Dünya Savaşı’nda tekrar askere alınan
Ahmed Refik, değişik tarihlerde yurdun farklı yerlerinde çeşitli memuriyetler-
de bulunur. Savaş bittikten sonra 1918’de İstanbul Darülfünunu Osmanlı tarihi
kürsüsüne müderris olarak atanır. 1925’te Türk Tarihi Encümeni başkanlığına
getirilir. Üniversitelerin 1933’te yeniden yapılanması üzerine Darülfünun’daki
görevinden ayrılır. Bu tarihten ölümüne kadar geçimini çeşitli dergi ve gazete-
lerde yazdığı yazılarıyla sağlamaya çalışır. 10 Ekim 1937’de vefat eden müellif
Büyükada’ya defnedilir.
986 Ali Fuad, Musavver 1293-1294 Osmanlı-Rus Seferi, I-III, Kitabhane-i İslam ve Askeri, İstanbul
1326.
987 Ali Fuad Erden, Paris’ten Tih Sahrasına, 2. baskı, Ulus Basımevi, Ankara 1949.
988 A. Fuad, O. Senai, Musavver 1904-1905 Rus Japon Seferi, I-V, 2. baskı, Matbaa-i Ahmed İhsan,
İstanbul 1321.
989 Ali Fuad Erden, I. Cihan Harbinde Suriye Hatıraları, I, Halk Matbaası, İstanbul 1954.
990 Muzaffer Gökman, Tarihi Sevdiren Adam: Ahmed Refik Altınay, İstanbul 1978, s. 371-391; Abdül-
kadir Özcan, “Ahmed Refik”, DİA, II, 120-121; Bayrak, OTY, s. 40-48.
Eserleri:
Popüler tarihçi olarak ün yapan Ahmed Refik, sadece popüler eserler yaz-
makla kalmamış, Târih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, Türk Tarih Encümeni
Mecmuası, Darülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası ve Türkiyat gibi mecmua-
larda ilmî mahiyette makaleler de yazmış ve birçok bilimsel eser yayımlamıştır.
Enver Paşa’nın teşvikiyle hazine evrakındaki belgeleri inceleyen müellif bunlara
dayanarak birçok kıymetli eser kaleme almıştır. Yüzü aşkın kitap ve binlerce ma-
kale kaleme almış olan müellifin, bütün eserlerine yer vermek ve bahsetmek bu
kitabın hacmini aşacağından, burada sadece tarihle ilgili eserlerinin bir kısmının
adına ve üzerinde yapılan çalışmalara yer vermekle yetineceğiz.
1. Tarihe dair eserleri: Büyük Târih-i Umûmi, I-VI, Kitâbhâne-i İslam ve Askerî, İstanbul
1328; Lâle Devri, 1130-1143, Teshîl-i Tabaat Matbaası, İstanbul 1331; Târihî Simâlar,
Kitabhane-i Askerî, İstanbul 1331; Köprülüler (991-1072), Kitabhane-i Askerî, İstan-
bul 1331; Köprülüler (1045-1087), Kitâbhâne-i Askerî, İstanbul 1331; Felâket Senele-
ri 1094-1110, Kütüphane-i Askerî, İstanbul 1332; Kadınlar Saltanatı I-IV, Kitâbhâne-i
Askerî-Orhaniye Matbaası, İstanbul 1332-1923; Âlimler ve San‘atkârlar 900-1200, Or-
haniye Matbaası, İstanbul 1924; Memâlik-i Osmâniye’de Demirbaş Şarl, Hilâl Matbaa-
sı, İstanbul 1332; Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayâtı 961-1000, Matbaa-i Orhaniye,
İstanbul 1333; Memâlik-i Osmâniyye’de Kral Rakoczi ve Tevâbi‘i 1109-1154, Hilâl Mat-
baası, İstanbul 1333; Osmanlılar ve Büyük Friedrich 1133-1179, Orhaniye Matbaası,
İstanbul 1333; Türkiye’de Mülteciler Mes’elesi, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1926; Hicrî
Onikinci Asırda İstanbul Hayatı 1100-1200, Devlet Matbaası, İstanbul 1930; Osmanlı
Devri’nde Türkiye Madenleri, Devlet Matbaası, İstanbul 1931; Hicrî Onbirinci Asırda
İstanbul Hayatı 1000-1100, Devlet Basımevi, İstanbul 1931; Eski İstanbul, Kanaat Kü-
tüphanesi, İstanbul 1931; Hicrî Onüçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1200-1255, Matbaa-
cılık Neşriyat T.A.Ş. Matbaası, İstanbul 1932; Onaltıncı Asırda Rafızîlik ve Bektaşîlik,
Matbaacılık Neşriyat T.A.Ş. Matbaası, İstanbul 1932; Türk Hizmetinde Kral Tököli İmre
1683-1705, A. Halit Kütüphanesi, İstanbul 1932.
2. Tercümeleri ve kaynak eser yayınları: Ahmed Refik, eser telif etmenin yanı
sıra Fransızcadan tercümeler yapmış ve bazı kaynak eserleri de yayına hazırlamıştır.
Silâhdar Tarihi,991 Târih-i Gılmânî992 ve Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin 9 ve 10. cilt-
lerini de hazırlayıp yayımlamıştır. Yine müellifin Anadolu’da Türk Aşiretleri adlı eseri,
arşiv belgeleri ışığında 961-1200 yılları arasında Rumeli ve Anadolu’daki Yörüklerle
diğer Türkmen aşiretlerinin yaşadıkları bölgeler, sebep oldukları olaylar gibi konuları
ele alan bir eserdir.993
991 Silâhdâr Târihi, haz. Ahmed Refik, I-II, Devlet Matbaası, İstanbul 1928.
992 Târih-i Gılmânî, haz. Ahmed Refik, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1340.
993 Ahmed Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri, Devlet Basımevi, İstanbul 1930.
SÖZLÜK
abdalân-ı Rum: Anadolu abdalları / dervişleri (15. yüzyılda sadece Âşıkpaşazâde Tarihi (İstanbul
2013, s. 307, 308)’nde geçen dört organizasyondan biri; diğerleri: gāziyân-ı Rum /Anadolu
gazileri; ahiyân-ı Rum / Anadolu ahileri; baciyân-ı Rum /Anadolu bacıları. Bunların her birisi
Osmanlı Devleti’nin kuruluşu ve gelişmesinde önemli katkıları olan zümrelerdir).
Acâib-i mahlûkāt (Acâibü’l-mahlûkāt): Yaratıkların acayipliği. 15. yüzyıl münşilerinden Yazıcı-
oğlu Ahmet Bîcan’ın Arapçadan tercüme ettiği yer, gök ve denizlerdeki garabetlerden bahseden
eseri.
Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr: Haberler ve tercümeler hakkında garip eserler.
Acâibü’l-ahbâr fî Ahbâri Seyyidi’l-ahyâr: Hayırlıların efendisi haberleri hakkında garip haberler
(bilgiler).
Acem: İran, İranlı.
âdâb: Usuller, yollar, kaideler; terbiyeler, utanmalar.
ağdalı: Bilinmeyen kelimelerle anlaşılması güç dolambaçlı cümlelerden oluşan, süslü, tumturaklı.
ahbâr: Haberler, ortada dönen söylentiler.
Ahbârü’d-düvel: Devletlerin haberleri.
ahiyân-ı Rum: Anadolu ahileri.
Ahkâm defteri: Kanunnâmelerle hükümlerin ve nizam mahiyetinde olan kararların aynen kayde-
dildiği defter.
ahkâm-ı hukuk: Hukukla ilgili hükümler.
ahkâm kâtibi: Hükümleri defterlere kaydeden kâtip.
ahlâkî mahdûdât ve mezmûmât: Ahlakî sınırlamalar ve ayıplar (beğenilmeyen şeyler).
ahrü’l-müderrisîn: (Âlim) müderrislerin sonuncusu.
Ahsenü’l-ahbâr: Haberlerin en güzeli.
ahvâl: Oluşlar, bulunuşlar, durumlar, hâller.
akamet: Kısırlık, verimsizlik, neticesizlik, sonuçsuzluk, başarısızlık.
akd: Sözleşme, kararlaştırma; bağ, bağlama, düğümleme, bağlanma, düğümlenme
Aklâm-ı divan: Osmanlı merkez teşkilatında divanıhümayun kalemleri (büroları, daireleri).
akli: Akıl ile bilinen veya bulunan şeyler, akla dayanan.
Akvâm-ı Kadîme-i Şarkiya Tarihi: Eski Doğu milletlerinin (kavimlerinin) tarihi.
alaybeyi: Tımarlı yani topraklı süvarilerinin sefer dışı zamanlarda bulundukları bölgelerdeki zea-
met sahibi olan âmirleri.
alegorik: Bir görüntü, bir yaşantı veya bir davranışın daha iyi kavranmasını sağlamak için göz
önünde canlandırıp dile getirmekle ilgili.
alemdar: Saltanat sancaklarından ak alemin dışındakileri taşımakla görevli olanlar. Bunlar,
Mirialem’e bağlı bulunan güçlü kuvvetli ve gösterişli kimselerdi. Bundan başka, Yeniçeri
Ocağı’nın muhtelif bayraklarını taşıyanlara da bu isim verilir ve birincileri bunlardan ayırmak
için Alemdâr-ı Hassa denirdi.
âlî: Yüce, ulu, yüksek.

âlim-i mütebahhir: Bilgisi, deniz gibi geniş ve engin olan alim.
âmedci (âmedî): Bâbıâli’de vükelâ (vekiller) meclisi görüşmelerini kaydeden ve sarayla yapılan
yazışmalara bakan memur.
âmedî halifesi: Âmedcinin yardımcısı.
Âmedî kalemi: Osmanlı merkez teşkilatında divanıhümayun kalemlerinden biri olup, Dışişleri
bakanı olan reisülküttabın özel kalemi idi. Sadrazam tarafından padişaha yazılacak telhis vs.
takrirlerle yabancı devletlerin hükümet başkanlarına yine sadrazam tarafından gönderilecek
mektupların müsveddeleri, her çeşit ahidnâme ve anlaşma metinleri, görüşme mazbataları ve
protokoller, yabancı elçilerle konsoloslara ve yabancı tüccarlara ait her çeşit yazılar ve evrak
burada yazılır ve asılları bu kalemde saklanırdı.
Âmedî odası: Vükelâ (vekiller) meclisinden ve devlet dairelerinden gelen kâğıtlar üzerine padi-
şahın iradesine muhtaç olanları yazan, hazırlayan ve bunları padişaha arz eden ve padişahtan
gelecek iradeleri kaydeden ve ait oldukları dairelere tebliğe aracı olan daire.
Anadolu muhasebeciliği: Bâb-ı Âsafî’nin hazine dairesine bağlı kalemlerinden olup padişah ve
vezirlere ait Anadolu’da bulunan vakıf ve tevliyet hesaplarına bakardı. Erzurum’dan başka
Anadolu kalelerinin masraflarına ait yıllık muhasebe de burada görülürdü. Ayrıca Anadolu’da
beylerbeyiler tarafından verilen tımarların tezkerelerini incelemek ve beratlarını çıkarmak da
bu kalemin göreviydi.
ansiklopedist: Geniş bilgisi olan; ansiklopedi hazırlayan kimse.
antikite: Tarihte ilk çağ, antik devir
arâzi-i seniyye: Padişahlara ait arazi.
ârif: Bilen, bilgili, irfan sahibi.
ariza: Küçükten büyüğe yazılan yazı.
arkaik: Eskimiş söz veya eser.
arpa emini: Saray ahırlarına ot ve arpa ile hayvan levazımını sağlayan idareci.
arpalık: Yüksek devlet memurlarına, bazı saray mensuplarına, ilmiye sınıfının ileri gelenlerine ek
ödenek, emekli veya mazuliyet maaşı olarak bağlanan gelir.
arşival: Arşiv ile ilgili.
Arz-ı hâl-i Mahtûmî berâ-yı Sultan Mahmud Han: Sultan Mahmud Han’a Mahtumî’nin hâlini
arzetmek maksadıyla.
Asâkir-i Mansure-i Muhammediyye: 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kapatılması üzerine II.
Mahmud’un emriyle kurulan yeni talimli asker teşkilatına verilen isim.
Âsâr-ı Atîka Külliyâtı: Eski eserler külliyatı.
ashâb-ı kiram: Hz. Peygamber’i gören ve onun sohbetinde bulunanlar.
askerî idadi: Askerî lise.
askerî kassamlık (kassam-ı askerî): Yeniçeri Ocağı’nın asker ve zabitlerinden ölenlerin metruka-
tına ait işlerle meşgul olan heyetteki şer‘î memur.
âşar (âşâr): Mahsullerden alınan onda birlik vergi demek olan öşürün çoğulu.
âşar ve ağnam nazırlıkları: Öşür ve koyun vergisi idareleri.
ateşemiliter: Elçiliklerde görevli askerî uzman.
atıyye: Hediye, bahşiş.
atrâb: Oyunlar eğlenceler, şenlikler, neşeler, ferahlıklar.
âyan: Bir memleketin, bir bölgenin, bir kasabanın veya bir sınıfın ileri gelenleri. Osmanlı
Devleti’nde daha çok 18. yüzyıldan itibaren imparatorluğun muhtelif yerlerinde, çoğu yerli
eşraf ailelerinden olmak üzere türeyen bir sınıf.
Âyine-i Zürefâ: Zariflerin aynaları.
azl: Görevden alma, uzaklaştırma, işinden çıkarma, yol verme.
bâb: Kapı, kitapta bölüm; konu, husus.
Bâbıâli: Kelime anlamı yüksek kapı olup, Osmanlı Devleti’nde devlet idaresinin merkezi sayılan yere
verilen isimdi. Sonraları İstanbul’da Sadâret, Dahiliye ve Hariciye nezâretleri ile şûrâ-yı devlet
dairelerinin bulunduğu bina için kullanılan bu tabirin mecazi anlamı Osmanlı hükümeti idi.
Bâbıâli Baskını: 1913’te İttihat ve Terakki Partisi tarafından gerçekleştirilen ve hükümet değişik-
liği ile sona eren darbe.
Bâb-ı Seraskerî: Önceleri Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye’nin en büyük kumandanının, II.
Meşrutiyet’ten sonra ise (1908) Harbiye Nazırı’nın makamı, oturduğu yer (bugün İstanbul Üni-
versitesi Hukuk Fakültesi olarak kullanılan Eski Saray).
Bâb-ı Seraskerî Nizamiye Kalemi: Harbiye Nazırı’na bağlı yeni askerlik düzeni ile ilgili işlerine
bakan birim.
Bâb-ı Seraskerî Tercüme Odası: Harbiye Nazırlığı’na bağlı tercüme odası.
bacıyân-ı Rum: Anadolu’nun fethinde rol oynayan Müslüman Türk kadınları.
bahriye: Donanmaya ait işler.
Balkapanı: İstanbul’da Mısır çarşısı ile Tahtakale arasında bulunan Bizans’tan kalma eski bir han.
Burada şehre gelen bal depolanır ve toptan satılırdı. Zamanla, başka yiyecekler de burada satılır
olmuştur. Şehirde bunun gibi unun toptan satıldığı Unkapanı ve yağ için Galata’da Yağkapanı
vardı. Kapan kelimesinin asıl manası büyük terazidir ve bundan kinaye olarak toptan satış yeri
kastedilmiştir.
Balkapanı naipliği: Balkapanı emininin vekili.
baltacılar kethüdası: Padişah sarayının dış hizmetlerinde kullanılan baltacıların idarecisi.
Barîka-i Zafer: Zaferin ışığı anlamında olup Namık Kemal’in İstanbul’un fethini anlatan eseri.
başçuhadar: Padişahların yağmurluk, kaftan ve kürklerine bakmakla görevli olan hizmetkârların
âmiri.
başdefterdar: Tanzimat’a kadar devletin malî işlerinin başında bulunan ve Rumeli defterdarı,
şıkk-ı evvel defterdar olarak da anılan görevli.
başhalife: Eskiden halife adını taşıyan kalem kâtiplerinin başlarına verilen ad.
başkullukçu: Padişahların yiyecek ve içeceklerinin hazırlanmasında görev alan saray hizmetleri-
nin âmiri.
başmurahhas: Baş delege.
başmüsevvid: Müsvedde, karalama ve taslak yapanların başı.
baştezkereci: Pusula, izin kâğıdı anlamına gelen tezkereyi yazanların başı.
başvekil: Vekillerin başı, başbakan.
başyaver: Yardımcıların başı.
bayındır: Gelişip güzelleşmesi, hayat şartlarının uygun duruma getirilmesi için üzerinde çalışılmış
olan, mamur.
Bedâyiü’l-Vekāyi‘: Olayların güzelleri.
behcet: Sevinç, güzellik, güleryüzlülük, şirinlik.
belâgat: İyi, güzel, pürüzsüz söz söyleme, uzdillilik; sözün düzgün, kusursuz, yerinde ve adamına
göre söylenmesini öğreten ilmin adı.
berat: Sözlük anlamı mektup olup, Osmanlı Devleti’nde herhangi bir göreve veya hizmete tayin
veya maaş tahsisi yahut da unvan veya nişan verilmesi, bir muafiyet veya imtiyaz verilmesi
dolayısıyla hazırlanan fermanlara denilmekteydi.
Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han: Kanuni Sultan Süleyman’ın iki Irak
seferindeki menzillerin anlatımı (açıklaması).
beylikçi (beğlikçi): Divanıhümayunda müzakere olunan evrakı gereken yerlere gönderen, divan
sicillerini tutan, ferman ve beratları yazan Beylikçi veya Divan kaleminin âmiri.
beylikçi kesedarı: Divan kaleminin müdürü olup Beylikçiliğe ait evrakı hazırlayıp beylikçiye ve-
rirdi.
Beytülmal kassamlığı: Vârisleri bilinmeyen ölülerin malları ile ilgili işlem yapan birim.
Bidâyet Mahkemesi: Üç dereceli mahkeme sistemindeki (bidâyet, istinaf, temyiz) birinci derece
mahkemler.
Bidâyet Mahkemesi Müdde-i Umûmisi: Birinci dereceli mahkemenin savcısı.
birle: Türkçe arkaik kelime olup ‘ile’, ‘birlikte’ demektir.
Birun hazinesi: Dış hazine demek olup devlete aitti.
bişâret (beşâret): Müjde, muştu.
Bişâretnâme-i Sultan Mustafa: Sultan Mustafa’ya müjde mektubu.
biyografi: Hayat hikâyesi, hâl tercümesi, özgeçmiş.
bostancı ocağı: Osmanlı saraylarının içinde ve dışında hükümdarlara ait bağ, bahçe ve bostanlara
bakan ve sarayın diğer bazı hizmetlerinde ve padişaha ait kayıklarda hizmet eden ocak.
buyruldu: Sadrazam, kaptanıderya, vezir, beylerbeyi gibi devlet erkânının yazılı emirleri; sadraza-
mın ikindi divanında çıkardığı emirler.
büyük mirahur: Padişaha ait atların bulunduğu hasahırın en büyük âmiri.
câbi: Cizye ve evkaf gelirlerini toplayan tahsildar.
câize: Yazar ve şairlerin yazdıkları kitap veya şiirler karşılığında, methiyeler mukabilinde aldıkları
para ve ihsan.
Câmiu’r-riyâseteyn: İki makamı elinde bulunduran kişi (Hoca Sadeddin’in unvanı).
Câmiü’d-düvel veya Sahâifü’l-ahbâr: Devletleri içinde toplayan veya haberlerin sayfaları.
cebeciler kâtibi: Cebeci ocağının hesap memuru.
cebeciler kethüdalığı: Cebeci ocağının en büyük âmiri olan cebecibaşının yardımcılığı görevi.
cebeciler ocağı: Harp aletleri ve levazımatı yapan, bunları muhafaza eden, savaş sırasında mevzi-
lere ve tabyalara kadar sevk eden ocak.
cedid: Yeni, kullanılmamış; pek az zamandan beri bilinen veya mevcut olan.
Cennetülmualla: Yüce cennet.
cereyan: Akma, akım, geçme; gidiş, hareket, olma, oluş.
cerîde: Gazete, zabıtnâme, tutanak.
Cerîde-i Askeriyye: Askeriyenin gazetesi.
Cerîde-i Havadis: Olayların gazetesi.
Cevâhirü’l-kelimât: Kelimelerin cevherleri.
Cevâhirü’l-mülûk-Mukaddime: Meliklerin cevherlerine-giriş.
Cevâhirü’t-tevârih: Tarihlerin cevherleri.
Cezâir-i Bahr-i Sefid: Akdeniz ve Ege adaları.
cezîre: Ada.
Cihannümâ: Dünya’yı gösteren (harita veya kitap).
cihet: Ulema sınıfından olan kimselerin devletten veya vakıftan alacakları maaş ve ücret; vazife,
ücreti alınan hizmet.
civelek: Yeniçeri Ocağı’nda bulunan ve aşçıbaşı maiyetinde yaver gibi kullanılan gençler.
cizye muhasebeciliği: Gayrimüslim tebaadan alınan cizye vergisi ile ilgili işlemlere bakan birim.
cülus: Oturma, tahta geçme.
cüz: Kısım, parça, bölük.
çâkerî: Kula ait, kulluk, kölelik.
çâre-i selâmet: Kurtulma çaresi.
çarköşe: Kitap ciltlerinin aşınmaması için köşelere konulan ve çok kere süslemeli olan bakırdan
yapılma üçgencik.
çavuşbaşılık: Divanıhümayun çavuşlarının âmirliği.
çelebi: Şehir terbiyesi almış, nazik/kibar, efendi, okur yazar adam.
çeşmî: Göz ile ilgili, göze dair.
çuhadar: Padişahın yağmurluk, kaftan, kürk gibi kıyafetlerini muhafaza eden görevli.
çuhadar ağa: Padişahın yağmurluk, kaftan, kürk gibi kıyafetlerini muhafaza etmekle görevli bi-
rimin âmiri.
Dânişmendnâme: Anadolu’da Danişmendliler beyliğini kuran Danişmend Ahmed Gazi (ö.
1104)’nin kahramanlıklarını konu alan eser.
Darbhane emini: Osmanlılar zamanında para basılan ve Darphane adını taşıyan yerin başındaki
görevli.
darbımesel: Atalar sözü, ata sözleri.
dâr-ı şûrâ-yı askerî: 1253 yılı Muharreminde teşkil ve 1259 tarihli nizamnâme ile görevi tesbit
olunan, bir reis ve bir müftü ile askerî ve mülkî ricalden on bir daimî ve altı geçici üye ile kuru-
lan yüksek askerî bir meclis idi. (1296 yılında kaldırılmıştır).
Darülfünun: İstanbul Üniversitesi’nin çekirdeği olan yüksek eğitim kurumu.
Darülmaarif: Sultan Abdülmecid zamanında Valide Sultan’ın Sultan Mahmud Türbesi civarında
yaptırdığı okul.
Darülmuallimat: Kız mekteplerine hoca yetiştirmek üzere kurulan yüksek öğretim kurumları.
Darülmuallimîn: Rüştiye mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere Sultan Abdülmecid devrinde
Fatih civarında açılan okul olup erkek muallim mektebi demektir.
Deâvi nazırı: Kaldırılan çavuşbaşılığın yerine 1836’da kurulan birimin başı.
defterdar: Defter tutan anlamına gelmekte olup, Osmanlı Devleti’nde malî işlerin başındaki me-
mura verilen addır.
Defter emini: Önceleri Defter-i hâkanî nazırı, defter-i hâkanî emini, son zamanlarda da tapu umum
müdürü adını taşıyan görevli.
Defterhâne-i âmire: Osmanlı memleketlerinin bütün arazi kayıtlarını ihtiva eden tımar, has, zea-
met, mülk, vakıf gibi arazi çeşitlerini tayin ve tescil eden ana defterlerin saklandığı yer.
Defter-i Ahbârân-ı Kānûn-i Şehinşâh-ı Pâdişâh-ı Âlem-penâh-ı Âl-i Osmân ve Vüzerâ ve
Mevâliyân: Osmanlı hanedanının âlemi koruyan padişahlar padişahı ve vezirlerinin ve hocala-
rının kanun defteri.
Defter-i A‘mâl-i Âli Paşa: Ali Paşa’nın icraatlarının defteri.
Defter-i hâkanî: Şahsî tasarrufların, tımar, zeamet ve hasların, mülk ve vakıfların ve bunlarda mey-
dana gelen değişikliklerin kaydıyla mükellef olan ve senetlerini veren daire.
Defter-i hâkanî nâzırı: Defter-i hâkanî dairesinin başkanı.
Dergâh-ı âlî müteferrikası: Padişahın hizmetinde bulunan görevliler.
Dersaadet rüsumat muhasebeciliği: İstanbul’daki vergilerle ilgili işlem yapan ve muhasebesini
tutan birim.
dersiam: Medreselerde talebeye ders veren müderris.
dervişâne: Derviş olana yakışacak surette, dervişçesine.
Deryâ aklâmı: Kaptanpaşa eyaletine bağlı sancakların zeamet ve tımar tevcihatına, görev ve tımarı
iptal edilen görevlilere ait işlemlere ve bunların malî işlerine bakan kalem.
Desukiyye: Mısır’ın Desuk kasabasında doğan ve orada ölen İbrahim Desûkî tarafından kurulan
bir tarikat.
Devhatü’l-küttâb: Ulu çınar gibi büyük kâtipler.
Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr: Ulu çınar gibi büyük şeyhler.
Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr Zeyli: Ulu çınar gibi büyük şeyhlere ek.
Devhatü’n-nükebâ: Ulu çınar gibi büyük nakipler.
dibâce: Başlangıç, önsöz.
didaktik: Öğretici.
Divan efendisi: Vezir veya beylerbeylerin yazı işlerini gören memurların şefi.
Divân-ı Ahkâm-ı Adliye: Adlî hükümlerin divanı şeklinde çevirebileceğimiz bu kurum, ilk olarak
1837’de kurulmuş, 1867’de ise bu adı almıştır. Kurum, birtakım adli davalara bakan yüksek bir
idare organı idi.
Divân-ı Ahkâm-ı Adliye muhâkemât dairesi başkâtibi: Adlî hükümlerin divanının yargılama
dairesi başkâtibi.
Divân-ı Âlî: Nazırlarla temyiz reisi ve üyelerinin yargılanması için kurulan yüce divan.
Divanıhümayun (Dîvân-ı Hümâyûn): Osmanlı Devleti’nde günümüzdeki hükümete benzer
bir kurum olup birinci ve ikinci derecedeki siyasi, idari, askerî, şer‘î ve malî işler, her türden
şikâyet ve davalar burada görüşülür ve karara bağlanırdı.
Divan kâtibi: Divanıhümayunun yazı işleriyle meşgul olan memur.
divitdar: Vezirlerin ve ileri gelen devlet erkânının hokka ve kalemini ve her türlü yazı araç gereç-
lerini muhafaza eden, dikte ettirilen müsveddeleri yazan görevli.
dülbent ağası: Padişahın sarık ve çamaşırlarını muhafaza, temizleme ve padişahı giydirmekle so-
rumlu olan görevli.
Dürr-i Yektâ: Eşsiz inci.
Dürr-i Yektâ Şerhi: Eşsiz incinin açıklanması.
Dürrü’n-nizâm: Düzenin incisi.
düstur: Kanun, kaide, kural; vezir; müşir; büyük defter, esaslı kaide, devlet kanunlarını içine alan kitap.
Düstûrnâme: Kanun kitabı, kural defteri; tarihçi Enverî’nin eseri.
Düyun-ı umûmiye komiserliği: Devlet borçlarını denetlemekle görevli birim.
Ebü’l-feth: “Fatihler babası” II. Mehmed’in lakabı.
Ed-dürretü’l-yetîme fî evsâfi Mısri’l-kadîme: Eski Mısır’ın özelliklerini anlatan büyük inci.
edisyon kritik: Karşılaştırmalı tenkitli metin yayımlama.
el-Belâbil er-Râsiyye fî Mesâ’il-i Riyâz-i Amâsiyye: Amasya bahçelerinin dağ gibi meseleleri hak-
kında bülbüller.
el-İstinâs fî ahvâli’l-efrâs: Atların hallerine dair ürkekliği giderme.
elkab: Unvanlar, soyadları; evvelce rütbe sahiplerine verilen resmî unvanlar.
Emvâl-i sultanî defterdarı: Padişaha ait mallarla ilgili işlemlere bakan görevli.
Encümen-i Dâniş: 1851’de kurulan Türk İlimler Akademisi.
Encümen-i Dâniş üyesi: Türk İlimler Akademisi’nin üyesi.
Encümen-i Şuara: Şairler kulübü, meclisi.
Enderun: Bir şeyin iç tarafı, dâhili; içyüz; harem dairesi.
Enderun-ı Hümayun: Topkapı Sarayı’nın üçüncü kapısı olan Bâbüssaade veya Akağalar kapısın-
dan sonra başlayan kısmına verilen isim.
Enîsü’l-Müsâmirîn: Gece toplanan dostlar (meclisi).
enîsü’t-tâlibîn: Talip olanlar dostluğu.
entelektüel: Bilim, teknik ve kültürün değişik dallarında özel öğrenim görmüş kimse, aydın, mü-
nevver.
epigrafi: Yazıt bilimi.
erkân: Esaslar, destekler; direkler, sütunlar; reisler.
Erkân-ı harp: Ordunun harp faaliyetini hazırlayıp uygulayan, teknik donanımlarını sağlayan yük-
sek rütbeli subaylar, zabitler.
esâtir-i Yunaniyân: Yunan mitolojisi.
esbkeşan: At çekiciler.
Esfâr-i Bahriyye-i Osmâniyye: Osmanlı deniz seferleri.
esham: Sultan III. Mustafa zamanında çıkarılan iç borçlanma kuponları.
esham mukataacısı: Eshamla ilgili işlemlere bakan birimin başı, esham muhasebecisi.
eslâf: Bir memurluk veya hizmette birinden önce bulunmuş olanlar, yerlerine geçilen kimseler,
geçmişler, selefler.
Esliha-i Askeriyye Müzesi: Askerî silahlar müzesi.
Esmârü’t-tevârih: Tarihin meyveleri.
esrâr-ı devlet: Devlet sırları

Esvât-ı sudûr: Çıkan sesler.
etnografya: Milletleri karşılaştırarak kültür oluşumlarını inceleyen bilim.
evâil: İlk vakitler, evvel zamanlar, eski, geçmiş zamanlar, iptidalar, önceler, başlangıçlar, (zıddı
“evâhir”dir).
evâhir: Sonlar; ayın son günleri, (zıddı “evâil” dir).
evkaf muhasebecisi: Vakıflarla ilgili muhasebeyi tutan görevli.
evkaf nazırı: Vakıfların idaresinden sorumlu birimin başkanı.
evrak: Yapraklar, kâğıtlar.
eytam müdürü: Öksüzlere bakan birimin idarecisi.
Ezhâr-ı Hakikat: Gerçeğin çiçekleri.
fakih (kısaltılmışı “fakı”): Fıkıh (din, şeriat) ilminin uzmanı.
fasıl (fasl): Ayrıntı; ayırma, ayrılma; kesme; kesinti, bölüm; halletme, neticelendirme; bir kitabın
başlıca bölümlerinden her biri.
ferik: Askerî kolordu kumandanı, tümgeneral (ikinci ferik), korgeneral (birinci ferik).
Fetihnâme-i Bağdâd-ı Bihişt-âbâd: Cennet gibi bayındır olan Bağdat’ın fethini anlatan kitap.
fetva: İslam dinine ait şer‘î ve hukuki bir meseleye dair hüküm niteliğinde olmayacak şekilde uz-
manı tarafından verilen görüş tarzı cevap.
Fezleke: Hulâsa, netice, muhtasar, özet; mahkemelerde soruşturma evrakının altına yazılan hulâsa.
Fezleke-i Târih-i Düvel-i İslâmiyye: İslam devletleri tarihinin özeti.
Fezleke-i Târih-i Osmânî: Osmanlı tarihinin özeti.
Fezleketü’t-Tevârîh: Tarihlerin özeti.
Fırka-i Islâhiyye: Düzeltmeyi, iyileştirmeyi hedefleyen parti.
fî: İçinde, -de, - da.
fidye: Can kurtarma karşılığı verilen para ve diğer şeyler.
Fihrist-i Behcet-i Fetevâ: Güzel (seçilmiş) fetvalar fihristi.
filoloji: Bir dili ve o dile ait belgeleri dil ve tarih açısından inceleme; yazılı belgelerden hareket
ederek dil yoluyla kültürleri araştırma ve tanıtmaya yönelik bilim dalı, lisaniyat.
filolojik: Filolojiyle, dil bilimle ilgili.
firâset (ferâset): Anlayışlılık, çabuk seziş.
Firasetnâme: Çabuk sezişin kitabı.
form: Biçim, şekil, suret; bir şeyin olması gereken en uygun durumu; bir musiki parçasının beste-
sinde kullanılan şekil.
Fusûl-i Mütenevvi‘a: Çeşitli konular.
Fütûhât-ı Cemîle: Güzel fetihler.
Ganizade (ganîzâde): Zengin çocuğu; şehnâmeci Ganizade Mehmed Nadirî.
gaza (gazâ): İslâmiyet’i yaymak veya yüceltmek için müslüman olmayanlarla yapılan savaş.
gazap: Dargınlık, kızgınlık, darılma, kızma, hiddet, öfke.
Gazânâme: Gazayı anlatan kitap.
Gazâvât-ı Sultân Murâd-ı Râbi: IV. Murad Han’ın gazaları.
Gazavâtnâme: Gazalar kitabı.
gazel: Klasik Şark şiirinin en mühim ve en çok kullanılmış olan nazım şeklidir. Araplardan Acem-
lere ve onlardan da Türklere geçmiştir. Gazel, nazariyatta 5-15 beyit olur, ilk beytin mısraları
kendi aralarında kafiyeli, diğer beyitlerde ilk mısra serbest, ikinci mısra matla ile kafiyelidir; ilk
beyte “matla”‘, son beyte “makta” denir. Gazel “lirik” bir şekildir; başta aşkın her türlü safahatı
ve mevzuatı, canan ve mey olduğu halde, rindlik, hayat felsefesi, tasavvuf, tabiat gibi şeyler
mevzuunu teşkil edebilir; irticaî olarak ses ile yapılan taksimdir, ekseriya saz ile karşılıklı ola-
rak saz-söz taksimi şeklinde yapılır.
Gaziyân-ı Rum: Anadolu gazileri olup Osmanlıların ilk fetihlerinde savaşlara gönüllü olarak ka-
tılırlardı.
gedikli: Yeniçeriler arasında kıdemlerinden dolayı ayrıcalıklı olanlar imtiyazlı olanlar hakkında
kullanılır bir tabirdir.
gılman: Genç çocuk anlamına gelen kelime daha çok saray hizmetlerinde bulunanlar için kullanılırdı.
gubarî (gubârî): Gubar ile ilgili, toza benzer, tozdan; eski yazımızda bir yazı çeşidi.
gülbün: Gül kökü, gül biten yer.
Gülbün-i Hânân: Hanların kökeni.
Gülşen: Gül bahçesi.
Gülşen-i Hulefâ: Halifelerin gül gahçesi.
Gülşen-i Niyâz: Yakarışın gül gahçesi.
Gülzâr-ı Fütûhât: Fetihlerin gül gahçesi.
Gümrük emini: Gümrük biriminin başkanı.
gümrük mübaşiri: Gümrük memuru.
güruh: Cemaat, bölük, takım, kalabalık.
güzergâh (güzergeh): Geçilen yer, geçit, derbend; uğrak; yol inşaatında arazi veya harita üzerinde
yolun başlangıç ve son noktaları arasından geçirilen kırık hat.
hâb: Uyku, rüya.
habbazzâde: Ekmekçinin (ekmekçi) oğlu.
Hâbnâme: Rüya kitabı.
hâcegân: Devlet dairelerindeki yazı islerinin başında ve defterdarlık, nişancılık gibi görevlerde
bulunanlar.
hâce-i sultânî: Padişah hocası.
hâcelik: Hocalık.
Hadâ’ikü’l-hakā’ik: Gerçeklerin bahçeleri.
hademe: Hizmetçiler, odacılar.
Hadîka-i Vekāyi‘: Olayların bahçeleri
Hadîkatü’l-Evliyâ: Velilerin bahçeleri.
Hadîkatü’l-mülûk: Padişahların bahçeleri.
Hadîkatü’l-vüzerâ: Vezirlerin bahçeleri.
Hadîkatü’n-nevâd: Zararın bahçeleri.
Hadîkatü’ş-şühedâ: Şehitlerin bahçeleri.
hafızıkütüp: Kitapları hıfzeden, saklayan, kütüphane memuru, kütüphaneci.
haiz (hâiz) olma: Sahip olma, taşıma.
Hakāyık-ı Târihiyye ve Siyâsiyye: Siyasî ve tarihî gerçekler.
Hakā‘ikü’n-kelâm fî târihi’l-İslam: İslam tarihinde kelamın gerçekleri.
hakîmüddin: Dinin hikmetlerini bilen.
halef: Babadan sonra kalan oğul; memurlukta, birinden sonra gelip onun yerine geçen kimse.
halîka: Tabiat, nas.
Halîkatü’r-rü’esâ: Reislerin tabiatı.
Hal‘ler ve İclâslar: Tahttan indirmeler ve tahta oturtmalar.
hâl tercümesi: Biyografi, özgeçmiş.
hâmi: Himaye eden, koruyan, koruyucu, sahip çıkan, gözeten.
hanedan: Kökten asil ve büyük aile, ocak; hükümdar ailesi.
hankah: (“ka” uzun okunur) Tekke, dergâh, zâviye.
haraç muhasebeciliği: Haraç kaleminin müdürü konumundaki görevlinin unvanı idi. Başlangıçta
haraççı, haraç muhassılı olarak da anılan bu görevlinin vazifesi vergi tezkirelerini hazırlamak,
cizyedarları tahsilata çıkarmaktı.
Harbiye Nazırı: Askerlik işlerine bakan dairenin başkanı olup bugünkü Savunma Bakanı statüsün-
de olan bu görevliye daha önce “serasker” deniliyordu.
Haremeyn (Haremeyn-i muhteremeyn): Mukaddes İslam şehirleri olan Mekke ile Medine’nin
ikisine birden verilen isim.
Hariciye Nezareti: Dışişleri Bakanlığının eski adı. Ondan önce bu görevi Reisülküttablık makamı
yerine getirmekteydi.
haris: Hırslı, tamahkâr, bir şeye çok düşkün, lüzumundan fazla istekli.
hasahur (hasahır): Saray hayvanlarına, bunların takımlarına, bu hayvanların bakım ve yetiştir-
melerine ait işleri gören teşkilat ve bunların bulundukları yer olup “ıstabl-ı âmire” de denirdi.
has kiler: Saraya mahsus kiler.
haslar mukataacısı: Eski maliye kalemlerinden biri olup burada hükümdarla hanedana mensup
olanların haslarından mukataaya, yani geliri kesim olarak iltizama verilenlere ait defterler ve
hesaplar tutulur, emirler yazılır ve muhafaza edilirdi.
hasoda: Enderun odalarının birincisi ve en itibarlısı olup Fatih Sultan Mehmed tarafından mevcudu
otuz iki kişi olmak üzere kurulmuştur.
hasodabaşı: Enderun’daki hasoda koğuşunun âmiri olup törenlerde padişahın elbisesini giydirmek
ve çıkarmakla görevliydi.
hasretmek: Mahsus kılmak, kılınmak; vakfetmek, tahsis etmek; zaman ayırmak.
hassa silahşörü: Padişahın silahşörü.
hâşiye: Bir eserin metnini şerh ve izah eden kitap.
hatırat (hâtırât): Bir kimsenin, yaşadığı zamana, bulunduğu işlere, görüştüğü kimselere dair dü-
şüncelerini ve duygularını içinde topladığı kitap, anı kitabı.
hâtime: Son, nihayet.
hattat: El yazısı çok güzel olan sanatkâr.
Hattıhümayun (hatt-ı hümâyûn): Padişahların herhangi bir iş için bizzat yazdıkları yazılar, hatt-ı
şerif.
Havadis-i Dımışk el-Yevmiyye: Şam’ın günlük olayları.
hâyil (hail): İki şey arasında veya bir şey önünde perde olan, engel olan, arayı kapayan.
hayrat: Sevap kazanmak için yapılan hayırlı işler, iyilikler; sevap için kurulan müessese.
hazine-i birun kâtibi: Dış hazine kâtibi.
hazine-i hümayun: Devletin ekonomi işlerine bakan birim olup hazine-i padişahî, hazine-i âmire,
hazine-i emiriye, hazine-i devlet, hazine-i maliye gibi adlarla da anılırdı.
hazire: Etrafında duvar veya çit bulunan mezarlık vesaire.
Hediyetü’l-ârifîn, Esmâü’l-mü’ellifîn ve Âsârü’l-musannifîn: Ariflerin hediyesi, müelliflerin
isimleri, kitap yazanların eserleri.
Heft-Meclis: Yedi meclis.
hekimbaşı: Sarayın özel doktoru, padişahın tıbbi danışmanı, saraya mensup bütün doktor, cerrah,
göz hekimi, eczacı vesairenin âmiri ve imparatorluk dâhilindeki bütün tabiplerin nazırı olan
görevli.
Heşt-Bihişt: Sekiz cennet.
hezâr: Bülbül; bin, pek çok.
Hırka-i Saadet: Hz. Peygamber’in, yazdığı bir kaside karşılığı olarak Kâ‘b bin Zübeyr’e verdiği
hırkası.
Hırka-i şerif: Hz. Peygamber’in, Veysel Karanî’ye verdiği bir hırkası.
hızâne: Hazne, hazine, kalp, gönül.
Hızânetü’l-inşâ: Güzel yazılmış nesir eserlerin hazinesi.
Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye: Kandiye seferine gidişin hikâyesi.
hilkatten hicrete: Yaratılıştan Hz. Peygamber’in Medine’ye göç tarihi olan 622’ye.
Hilyetü’r-ricâl: Devlet idarecilerinin portresi.
himaye (himayet): Koruma, korunma.
himmetî: Gayret, emek, çalışma ve çabalama ile ilgili.
hukuk-ı millet: Milletin hukuku, milletin hakları.

Hulâsatü’l-i‘tibâr: İtibarın özü.
Hulâsatü’t-tevârih: Tarihlerin özü.
hulefâ: Halifeler, sonradan gelenler.
Hulefâ-yı Râşidin: İlk dört halife olan Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali; resmî dai-
relerde kalem âmirine bağlı bulunan memurlar.
humbara nezareti: Humbaracı ocağını idare eden birim.
humbaracı: Topçu olup havan toplarıyla humbara attıkları için bu adı almışlardı. Halk tarafından
kumbaracı denilirdi.
huzur dersleri: Ramazanın ilk gününden başlamak ve sekiz derste sona ermek üzere sarayda padi-
şah huzurunda “mukarrir” adı verilen zamanın tanınmış âlimleri tarafından yapılan dersler olup
“Huzur-ı Hümayun dersleri” de denilirdi
hüccet (hüccet-i şer‘iye): Sözleşme, beyanda bulunma, vasi tayin etme gibi hukuki bir olayı tespit
amacıyla kadı huzurunda düzenlenen belge.
hüner: Marifet, bilme, ustalık.
hünkâr: Padişah, sultan, hükümdar.
Hünkârnâme: Padişaha ithaf edilmiş eser.
ıslah: İyi bir hâle koyma, iyileştirme, düzeltme.
Islahat-ı maliye komisyonu: Ekonomiyi düzeltme komisyonu.
Istabl-ı Âmire-yi evvel: Büyük saray ahırı birimi.
iaşe: Yaşatma, geçindirme, geçindirilme, besleme.
İbretnümâ-yı Devlet: Devletin ibret göstergesi.
ibtidaî: İlk ile ilgili, ilke mensup, ilk derecede.
ibtihâc: Sevinç, sevinme, gönül açılma.
icâzet: İzin, ruhsat, diploma, eski bir yazı türü.
İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyab: Ziyab (Diyab) Nehri seferinin özeti.
İcmâl-i Tevârih-i Âl-i Osman: Osmanlı hanedanı (Osmanlı) tarihlerinin özeti.
İcmâlü’t-tevârih: Tarihlerin özeti.
icraat: İş, işler, yapılan, uygulanan şeyler.
iç oğlanı: Topkapı, Galata, İbrahimpaşa ve Edirne saraylarında yetiştirilen ve zamanla çeşitli devlet
hizmetlerine çıkan devşirmeler olup saray acemi oğlanları veya celep de denirdi.
İdare-i emval-i eytam başkanı: 1874’te kurulan ve yetim mallarından sorumlu birimin başkanı.
idrak: Anlayış, akıl erdirme, yetişme, erişme, algı.
ihsan: İyilik etme, bağış, bağışlama, verilen, bağışlanan şey, lütuf, iyilik.
ihtifal: Büyük bir kalabalıkla yapılan merasim, tören yapma, anma töreni.
ihtivâ: İçine alma, içinde bulundurma.
ikamet: (“ka” uzun okunur) Oturma.
ikmal: Kemale erdirme, tamamlama, bitirme, eksiğini giderme.
iktitâf: Meyve toplama.
ilhak: Katma, katılma; karışma; katıştırma, ilave.
ilmihal: Dini öğretmek için yazılmış kitap.
ilmiye: Din ve fıkıh işleriyle uğraşan sarıklı, cübbeli hocalar sınıfına verilen bir ad.
ilmühaber: Resmî daireye verilmek üzere muhtarlık veya bir daire tarafından birinin durumunu
belirtmek için hazırlanmış tasdikli vesika, belge.
imlâ: Söyleyip yazdırma, yazdırılma, bir dilin cümlelerini, kelimelerini doğru yazmak bilgisi.
imtiyaz: Başkalarından ayrılma, farklı olma, ayrıcalık; bir işi, başkaları yapamamak üzere, özel
izinle bir kimseye veya bir kuruma verme.
inayet: Lütuf, ihsan, iyilik.
İnkıraz ve İstiklâl Muhârebesi: Çöküş ve bağımsızlık savaşı.
inşâ: Yapma, yapılma, vücuda getirme, kaleme alma, nesir yazı, mektup yazma, güzel nesir yazma
veya güzel yazılmış nesir.
intibâ: Zihinde iz bırakma, izlenim.
intikal: Bir yerden başka bir yere geçme, göçme, geçme, birinden diğerine geçme, babadan kalma
miras, bir bahisten başka bir bahse geçme.
intisap: Bir kimseye mensup olma; bir yere bağlanma, kapılanma, birinin adamı olma.
irâd-ı cedid: Yeni gelir anlamına gelmekte olup III. Selim zamanında (1789- 1807) Nizam-ı Cedid
adıyla kurulan yeni askerî teşkilatın giderlerini karşılamak için kurulan hazine idi. Nizam-ı
Cedid hazinesi de denirdi.
irfan: Bilme, anlama; ilahî bir feyiz olarak kâinatın sırlarını bilme kudreti; kültür.
istihkâm: Sağlamlık, kuvvet; kuvvetli siper.
istilâ: Bir yeri kuvvet kullanarak ele geçirme, yayılma, kaplama.
istimâlet: Gönül çekme, gönül kazanma; teselli etme; engin musamaha.
istinad: Dayanma, güvenme; senet, delil, hüccet sayma.
istinsah: Nüshasını (kopyasını) çıkarma, bir suretini çıkarma, kopya etme.
istirdat: Geri alma, alınma; verilmiş veya gönderilmiş bir şeyin geri gönderilmesini isteme, geri
isteme.
işrâk: Doğma, parlatma, ışıklandırma.
işret: İçki, içki içme, içki kullanma.
iştirak: Ortak olma, ortaklık, katılma.
ithâfen: Hediye ederek.
itham: Töhmetlendirme, suçlandırma, birine bir kabahat yükleme.
ittifak: Birleşme, uyuşma; sözleşme.
iyânî (ayanî): Belli, açık, meydanda olma hâli.
izâfeten: Bir şeye ilişik olarak, bir şeye ait olarak.
jenealoji: Ailelerin kökenlerini ve akrabalık ilişkilerini inceleyen bilim dalı, soybilim.
jenealojik: Soybilimsel.
jurnal: Bir kimse aleyhine yüksek makamlara verilen gizli rapor, ihbar yazısı.
kable’ş-şurû‘: Başlamadan önce.
kabz (kabız): Teslim alma, eli ile kavrama, tutma; bir malın zilyetliğini iktisap etme, elde etme.
Kadirî: Tasavvuf büyüklerinden Abdülkadir Geylanî’nin kurduğu tarikata mensup olan.
Kāfile-i Şu‘arâ: Şairler kafilesi.
Kâğıd-ı bîrûn emini: Maliye tarafından arz edilen evrak işleriyle uğraşan memur olup maliyenin
ihtiyacı olan kırtasiye eşyasından da sorumluydu.
kahvecibaşı: Enderun odalarının en muteberi olan hasodaya mensup bir görevli olup padişahların
içeceği kahveyi hazırlamakla sorumluydu; devlet erkânının maiyetinde bulunan ve kahvecilik
hizmetini görenlerin başı.
kâhya: Büyük konaklarda ev işlerini idare edenlerle sanat ve ticaret sahiplerinin işlerine bakmak
üzere hükümet tarafından seçilenlere verilen addır.
kalemiye: Eskiden resmî dairelerde gördürülen işler için ödenen ücret, yazı parası.
kalemiye ricali: Osmanlı teşkilatında mevcut dört sınıftan (mülkiye, ilmiye, kalemiye, seyfiye)
üçüncüsü olup kalem zabitliklerine ve diğer kalem mansıplarına memurdular.
kalpazanlık: Kalp (sahte) para yapan; yalancı, güvenilmez.
kalyonlar defterdarı: Kalyonların ulufe ve mühimmat defterlerini tutan görevli.
kanda: Nerde, nereye.
Kanun-ı Esâsî: Anayasa.
kanun-i kadîm: Eski kanun (özellikle Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki ideal düzen kaste-
dilir).
kapıcıbaşı: Saray kapıcılarının en büyük âmir ve zabiti.

Kaptanıderya (kapudan-ı derya): Osmanlı Devleti deniz kuvvetlerinin en büyük askerî ve mülkî
âmiri olup kaptanpaşa, kapudanpaşa olarak da anılırdı.
karakullukçu: Yeniçeri ocağı bölük ve ortalarındaki küçük çavuşları olup bunlar çorbacıların ve
zabitlerin emir çavuşları idiler; Yeniçeri odalarındaki en kıdemsiz nefer.
kaside: On beş beyitten aşağı olmamak, bütün beyitlerin ikinci mısraları en başta bulunan mısra ile
kafiyeli bulunmak ve daha çok büyükleri övmek üzere yazılan nazım.
kavâid: Kaideler, kurallar.
kazasker (kadı-asker): Ordu kadısı, asker kadısı demek olan bu görevli ilmiye sınıfının en üst
rütbelilerinden birisiydi.
kazzâz: İpekçi, ipek işleyen, ipek satan.
kelâm-ı kibar: Atasözü hükmüne geçmiş hikmetli, meşhur söz.
kemaleddin: Din olgunluğu.
kemankeş: Keman, yay çeken, ok atan.
Kenzü’l-vekāyi‘: Olayların definesi.
kese: Osmanlı Devleti’nde belirli bir miktardaki altın veya gümüş paranın konulduğu meşin torba.
Belirli bir para ünitesi. Bu ünite, zaman zaman değişmiş olup Fatih devrinde otuz bin akça,
Kanuni devrinin ortalarında yirmi bin akça bir kese kabul edilmiştir.
kesedar: Osmanlı Devleti’nde gerek divan ile sadaret gerekse maliye kalemlerinin evrak memurları.
ketîbe: Asker, alay, birlik.
ketum: Sır saklayan, her şeyi saklayan, ağzı sıkı.
Kısâs-ı Enbiyâ: Peygamberlerin hikâyeleri.
Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ: Peygamberlerin hikâyeleri ve halifelerin tarihleri.
kışlak: Kışın barınılan yer.
Kıt‘a-min-Târih-i Sultan Mahmud-ı Evvel: Sultan I. Mahmud’un tarihinden bir parça, kısım.
kıyamet-i suğra: Küçük kıyamet.
kilarî: Kilerci.
kitâbe (yazıt, âbide): Mermer ve taş gibi sert cisimler üzerindeki oyma veya kabartma yazı.
kitâbet: Yazı yazma, bir maddeyi kaidelerine uygun şekilde kaleme alma; kâtiplik.
kolağası: Osmanlı ordusunda ilk defa Asâkir-i Mansure’de kullanılan yüzbaşılıkla binbaşılık ara-
sında bir rütbe.
kozmografya: Gök biliminin, matematik ve fizikin yalnız temel kavramlarından yararlanarak en
belli başlı olayları ele alan dalı.
kronik: Olayların birbiri ardınca sıra ile yazıldığı tarih, vekayinâme.
Kubbe veziri: Divanıhümayun üyesi olan vezir.
Kutbü’d-devrân: Devrin kutbu, devrin ulusu.
Kuvvet-i İkbâl ve Alemât-ı Zevâl: Talihin kuvveti ve yok oluşun belirtileri.
küçük evkaf muhasebecisi: Maliye kalemlerinden olan ve sadrazamların nezaretindeki sermayesi
bakımından küçük olan vakıfların muhasebesine bakan görevli.
Künhü’l-ahbâr (Âlî’nin eseri): Haberlerin özü, aslı.
künye: Bir kimsenin adı, soyadı, doğumu, memleketi, mesleği ve işi gibi hususiyetlerini gösteren
kayıt.
lağımcı: Eskiden muharebelerde kaleleri yıkmak için toprağın altından lâğım kazıp barutla doldu-
ran ve bunu ateşleyerek hisarları havaya uçuran bir askerî sınıf.
lala: Şehzadelerin talim ve terbiyesiyle meşgul olan görevli; padişahların vezirler özellikle de sad-
razamlar için kullandıkları bir hitap.
latîfe: Güldüren tuhaf ve güzel söz ve hikâye, şaka.
lâyiha: Resmî makamlara verilen ve bir konudaki görüş ve düşünceleri dile getiren açıklamalı yazı,
tasarı.
Lehçe-i Osmânî: Osmanlı lehçesi, Osmanlı Türkçesi.

Letâif-i Âsâr: Eserlerin güzelleri.
literatür: Herhangi bir bilim dalında yazılmış olan yazı veya eserlerin bütünü; edebiyat, yazın.
Lügat-i Târihiyye ve Coğrâfiyye: Tarih ve coğrafya ile ilgili sözlük.
Ma‘lûmâtü’l- Kâfiye fî Memâliki’l-Osmâniyye: Osmanlı memleketleri hakkında yeterli bilgi.
mabeyn başkâtibi: Sarayın yazı islerini idare eden kurum başındaki idareci olup padişah ile sadra-
zam arasındaki muhabere ve yazışmalara bakardı.
mahfil: Oturulacak, görüşülecek yer, toplantı yeri; büyük camilerde hükümdarlara veya müezzin-
lere ayrılmış ve etrafı parmaklıkla çevrilmiş olan, yerden biraz yüksek yer.
mahir: Maharetli, hünerli, elinden iş gelir, becerikli.
mâhiyet: Bir şeyin aslı, esası, içyüzü.
mahlas: Bir kimsenin ikinci adı; eskiden şairlerin şiirlerinde kullandıkları ad.
Mahmûdü’s-siyer: Övülecek ahlak ve yüksek vasıflar.
Mahrec-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm-ı Şâhâne): Rüşdiye tahsilinin (ortaokul eğitimi) üstünde bil-
giye sahip memur yetiştirilmek üzere açılan okul.
mahreç mevleviyet: İlmiye rütbelerinden birinin adı olup “Mahreç mevleviyyeti” şeklinde de kulla-
nılırdı. Mahreç mevleviyyeti “kibar-ı müderrisin”den büyük, “bilâdı hamse mevleviyyeti”nden
küçüktü.
mahrum: Bahtsız, nasipsiz; istediğini, dilediğini elde edemeyen.
mahrûse: Büyük şehir; muhafaza edilen, gözetilen, korunan.
Mâ-hüve’l-vâkı‘: Olan şey, gerçekleşen.
Mahzenü’l-ebrâr: İyilerin mahzeni.
maiyet: Beraberlik, arkadaşlık; bir büyük memurun emri altında bulunma.
Makāle-i Vâkı‘a-i Muhâsara-i Kars fî Sene 1157: 1157’deki Kars kuşatması olayının makalesi
(tarihçesi).
mâl ü menâl: Varı yoğu, bütün varlığı.
malumat: Malum olanlar, bilinen şeyler.
Mamüretülaziz Mutasarrıfı: Elazığ Kaymakamı.
manzum: Nazmolunmuş, tanzim edilmiş, dizilmiş, düzenlenmiş, sıralanmış.
maruz: Arzolunmuş, arzolunan; bir şeyin karşısında, tesir altında bulunan; verilmiş, sunulmuş.
Matbaa-i Âmire: Devlet Matbaası.
Matbah eminliği (matbah emaneti): Saray mutfağının idareciliği.
Matbah-ı Âmire: Saray mutfağı.
matrak: Üzerine deri kaplanmış başı yuvarlakça kalın değnek.
matrakçı: Matrak denilen değnekli talim öğreten görevli, talimci.
matuf: Eğilmiş, bir tarafa doğru çevrilmiş; birine isnad olunmuş, yöneltilmiş.
mâyil: Bir yana eğilmiş, eğik, eğri; hevesli, istekli, düşkün; andırır, benzer.
mazbata: Kararnâme, tutanak.
mazhar: Nail olma, şereflenme.
Me’debetü’l-hıtân: Sünnet ziyafeti.
me’lûfiyet: Alışıklık.
mebâdî: Evveller, başlangıçlar; prensipler, ilk unsurlar.
Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Cemiyeti reisi: Osmanlı Devleti’nin ilk Medenî Kanunu olan Mecel-
le’yi meydana getirmek için oluşturulan kurum.
Meclis-i Ahkâm-ı Adliye: Osmanlılar zamanındaki ilk medenî kanun olup “Mecelle” de denirdi.
Meclis-i Âlî: Yüce meclis.
Meclis-i Âlî-yi Tanzimat: Tanzimat’ın gerektirdiği kanun ve nizamnâmeleri hazırlamak, memle-
ketin ıslah ve imarı için alınacak tedbirleri görüşüp karara bağlamak, mevcut nizamnâmelerden
düzeltilmesi gerekenler hakkında görüş belirtmek ve bunların yerlerine konulacakları hazırla-
mak için 1854’te kurulan meclis.
Meclis-i Âyan: Üyeleri devlet tarafından atanan meclis.

Meclis-i intihab-ı hükkâm-ı şer‘i: Hukuk adamlarını seçen meclis.
Meclis-i kebir-i maarif üyesi: Eğitim işlerine bakan büyük meclisin üyesi.
Meclis-i Maarif-i Umûmiye azası: Eğitim işlerine bakan genel meclisin üyesi.
Meclis-i Tahrirat Odası: Yazı işleri meclisi odası.
Meclis-i tedkikat-ı şer‘iye üyesi: Son dönemlerde meşihata (şeyhülislamlığa) bağlı olan, bir baş-
kan ve yedi üyeden oluşan ve dinî araştırmaları yapan meclisin üyesi.
Meclis-i umur-i sıhhiye: Sağlık işlerine bakan meclis.
Meclis-i Vâlâ (Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye): 1837’de kurulmuş olup halk ve hükümet ara-
sındaki davalara bakardı. 1861’de yetkileri genişletilerek üç daireye ayrılmış ve 1867’de kaldı-
rılarak yerine Şura-yı Devlet kurulmuştur.
Meclis-i Vâlâ azası (üyesi): Halk ile hükümet arasındaki davalara bakan meclisin üyesi.
Mecma’u’l-letâyif: Güzellikleri toplayan kitap.
Mecmua-i Tevârih- Mecmu‘atü’t-tevârih: Tarihleri toplayan kitap.
Mecmu‘a-i Vekāyi‘-i Asr-ı Mahmud Han-ı Adlî: II. Mahmud devrinin olaylarını toplayan kitap.
Mecmuâtü’t-terâcim: Otobiyografileri toplayan kitap.
meçhul: Bilinmeyen.
medâr-ı maişet: Geçim vasıtası.
meddah: Daha (pek, en, çok) medheden; taklitler yaparak hoş hikâyeler anlatıp halkı eğlendiren
kimse.
medfun: Defnolunmuş, gömülmüş.
Mehâsinü’l-âdâb: Âdâbın güzellikleri.
Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāyıku’l-ahbâr: Haberlerin gerçekleri ve eserlerin güzelleri.
Mekâtib-i Umûmiyye nazırı: Okullar genel bakanı.
Mekteb-i Mülkiye: Devlete idareci yetiştiren okul.
Mekteb-i Sanâyi: Güzel sanatlar okulu.
Mekteb-i Sultanî: 1867’de açılan şimdiki Galatasaray Lisesi’nin ilk adı.
Mekteb-i Sultanî müdürü: Galatasaray Lisesi müdürü.
mektûbî kalemi: Bakanlıklarla vilayetlerde yazı işlerine bakan kalemdi. Kalemin başında bulunana
“mektupçu”, “mektubî” denilirdi. Kazalarda bunun yerine “Tahrirat kalemi” tabiri kullanılırdı.
mektûbî-i hariciyye: Dışişlerindeki yazı işlerine bakan birimin başı.
mektubî-i seraskeri muavini: Serasker (genelkurmay başkanı) mektupçusunun yardımcısı.
melîkü’ş-şu‘ârâ: Şairlerin meliki, sultanı.
memâlik: Memleketler, ülkeler; bir devletin toprağı.
Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrâfiye Lügati: Osmanlı memleketlerinin tarih ve coğrafya
ile ilgili sözlüğü.
Memleketeyn fevkalede komiserliği: Eflak ve Boğdan olağanüstü komiserliği.
Menâkıb: Menkabeler, övünülecek vasıflar.
Menâkıb-ı Hunerverân: Hünerli kişilerin menkıbeleri.
Menâkıb-ı Sultan Süleyman: Sultan Süleyman’ın menkıbeleri.
menâl: Nail olunan, sahip olunan, ele geçirilen şey; yetiştirme, nail olma.
menâsıb-ı aliyye: Yüksek makamlar, yüksek dereceler.
menâsık-ı hac: Hacı olmak üzere Mekke’ye gidenlerin Kâbe’yi ziyaret etmeleri, Arafat’ta vakfeye
durma, kurban kesme, ihram giyme, belirli bir yerden bir yere kadar yürüme gibi yapılan ibadet
rükünleri; bunların yolunu, usulünü gösteren kitap.
menba-ı seyyiat: Kötülüklerin kaynağı.
menkıbe (menkabe): Çoğu tanınmış veya tarihe geçmiş kimselerin durumuna ait fıkralar, hikâyeler.
mensubiyet: Mensupluk, mensup olma hali, ilgililik.
mensup: Bir kimseye, bir şeye nisbeti olan, bir şeyle ilgisi bulunan, merbut, müteallik.
mensur: Manzum olmayan, vezinsiz, kafiyesiz söz.
menzil: Yollardaki konak yeri, bir günlük yol, konak; ev.

meram: İstek, maksat, niyet.
merasim: Resmî muameleler; resmî törenler, seremoniler.
merâtib-i ma‘âliyye: Yüksek mertebeler, yüksek dereceler.
merci: Rücu edilecek, dönülecek yer; müracaat olunacak, başvurulacak yer, kimse, makam.
Mesahatnâme: Yer (alan) ölçme kitabı.
mesâlik: Meslekler, tutulan yollar.
Mes’ele-i Şarkiyye-Medhal: Doğu meselesi-giriş.
meskûkât: Sikke hâline getirilmiş madenî paralar, akçalar.
Meşâhir-i Osmâniyye Terâcim-i Ahvâl-i Kapudan-ı Deryâ Meşhur Gāzi Hayreddin Paşa Barbaros:
Osmanlı meşhurları-meşhur kaptanıderya Gazi Barbaros Hayreddin Paşa’nın otobiyografisi.
meşakkat: Zahmet, sıkıntı, güçlük, zorluk.
meşâyih: Şeyhler.
metâlib: Talep olunan, istenen şeyler.
meth (medh): Övme.
methiye (medhiye): Birini övmek için yazılmış şiir.
metris: Siper.
mevâcib: Devlet görevlilerinin maaşları, aylıkları.
mevâid: Sofralar.
mevkufat kalemi: Bâb-ı Defterî kalemlerinden olup doğrudan doğruya başdefterdarlığa bağlıydı.
Görevi mevkuf akçanın hazineye aktarılması işlemini yapmak, arazi tahriri yapıldıkça defter
dışı kalmış olanları hazine adına zaptetmek, seferler sırasında askere verilecek mirî tayinata,
alınan tayinatın nakliye ücretlerine ait kayıtları tutmak ve muhafaza etmekti.
mevkufâtî (mevkufatçı): Bâb-ı Defterî’de (devletin maliye işlerine bakan idare) yave bedelleri,
mahlul tımarlar hasılatı, vakıf yerlerden hazineye ait varidat fazlaları, örfî tekliflerden harbe ait
olanlarla ilgili işlemlere bakan görevli.
Mevlevihane: Mevlevî tekkesi.
mevlid: Doğma, dünyaya gelme; Hz. Peygamber’in doğumunu anlatan manzum eser (en yaygın
olanı Süleyman Çelebi’nin yazdığı eserdir).
meyl: Eğilme, eğiklik; akıntı, sevme, tutulma; gönül akışı.
mezak: Zevk alma, tat duyma, tatma; zevk, lezzet, tat duyulan yer, damak.
mezakî: Zevk alma ile ilgili, tatma ile ilgili.
Miftâh-ı Yemen: Yemen’in anahtarı.
Miftâhü’l-İber: İber’in anahtarı.
Mihr ü Mah: Güneş ile Ay.
Mihr ü Vefâ: Güneş ile Vefa.
Millî Tetebbular Encümeni: Millî araştırmalar komisyonu.
minyatür: Matbaanın icadından önce daha çok el yazması kitapları, sonradan madalyon ve kutu
gibi eşyaları ışık, gölge ve derinliği dikkate almadan renkli ve küçük resimlerle süsleme sanatı;
bu tarzda yapılan ve ince bir sanat eseri olan küçük, renkli resim; bir şeyin belirli bir ölçeğe
göre küçültülerek yapılmış kopyası veya modeli, çok küçücük, minik.
Mir’ât-ı Hakikat: Gerçeğin aynası.
Mir’ât-i İstanbul: İstanbul’un aynası.
Mir’ât-ı Kâinât: Kâinatın aynası.
Mir’ât-ı Şu’unât: Olayların aynası.
Mir’âtü’d-Devlet: Devletin aynası.
Mir’âtü’l-fevâ’id fî Ahvâli Üdebâ ve Fuzelâ ve Meşâhir-i Âmid: Diyarbakır’ın meşhurları, erdem-
lileri ve ediplerinin durumu hakkında faydaların aynası.
Mir’âtü’l-Harameyn: Mekke ve Medine’nin aynası.
Mir’âtü’l-İber: İber’in aynası.

Mir’âtü’l-mekāsıd fî def‘i’l-mefâsid: Bozgunculukların uzaklaştırılması hakkında maksatların
aynası.
Mir’atü’z-zafer: Zaferin aynası.
Miraciye: Hz. Peygamber’in miraca çıkmasından bahseden eser, miracı anlatmak için yazılan
manzume; Türk müziğinde, cami müziğinin en tantanalı formu.
miralay: Alaybeyi. Eskiden kaymakamla mirliva arasındaki rütbeye sahip subay, albay.
mirimiran: Beylerbeyi.
Mirkatü’l-cihâd: Cihadın dereceleri.
mirliva: Sancakbeyi.
misbâr: Yara fitili.
miskal: Yirmi dört kıratlık bir ağırlık ölçüsü (on dört kırat bir şer‘î dirhemin karşılığıdır).
miskalî: Miskal ile ilgili.
miskinler tekkesi: Cüzam hastalığına tutulanların barındıkları binanın adıdır. Buraya “Miskinha-
ne”, “Miskinler dergâhı” da denilirdi. Cüzam bulaşıcı olduğu için bu hastalığa yakalananlar
devlet tarafından Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda bulunan bu binada muhafaza altında
tutulurlardı.
mistik: Akıl erdirilemeyen, gizli, sırlı bir yönü olan, gizli bir anlam taşıyan; mistizmle ilgili, mis-
tizmi benimseyen ve gerçeğe ancak bu yolla ulaşılacağına inanan kimse, gizemci.
miyâr: Ölçü.
monografi: Bilim, sanat gibi alanlarda tek bir konu üzerinde derinlemesine yapılan inceleme; bir
kimse üzerinde yapılan inceleme, bir kimsenin hayatı ve şahsiyetini konu alan inceleme eseri.
monografik: Monografi tarzında yazılmış.
muâhede: Karşılıklı ant içme; antlaşma.
muayyen: Tayin edilmiş, belli, belirli; kararlaştırılan.
muazzam: Kocaman, koca, ulu, koskoca.
muğlak: Kapalı, çapraşık, anlaşılmaz.
Muhaberât-ı Hususiyye-i Âkif Paşa: Akif Paşa’nın özel haberleşmeleri.
muhâderât: Akılda tutulan hikâyeler, faydalı bilgiler.
muhâfız: Muhafaza eden, değiştirmeyen saklayan, koruyan; bekçi.
muhâkeme: Bir hüküm çıkarmak için bir işi zihinde inceleme, yargılama.
muhakkak: Tahkik olunmuş, hakikati, gerçekliği, doğruluğu belli olmuş; doğru; her hâlde, ne
olursa olsun, mutlaka.
muhâlif: Muhalefet eden, aykırılık gösteren, uymayan, uygun olmayan; birinin düşüncesine zıt
düşüncede bulunan.
muhallefât: Ölenin arkasında bıraktığı şeyler, metrukat, terike, tereke.
muharrir: Tahrir eden, yazı yazan, kâtip, yazar, bir konuyu yazı ile anlatan; telif eser sahibi, mü-
ellif.
muhasara: Kuşatma, etrafını çevirme.
Muhasebe-i evvel (Başmuhasebeci): Tanzimat’tan önce Bâb-ı Defterdarî (Defterdarlık dairesi)
denilen maliyenin büyük memurlarından birisinin unvanı idi. Önceleri muhasebeci, sonra ha-
raç, evkaf ve diğer adlarla anılan muhasebecilerin çoğalması üzerine ötekilerinden ayrılması
ve öneminin anlaşılması için Muhasebe-i evvel veya Baş muhasebeci denilen memur devlet
hazinesinin en mühim bir rüknü idi.
muhassıl: Tanzimat’a kadar devlete ait mukataaları (belirlenmiş vergileri) toplayan vezir ve vali,
âyan vesaireden kimselere verilen bir isimdi.
muhtasar: İhtisar edilmiş, kısaltılmış, kısaltma, kısa.
muhtevâ: Bir şeyin içinde bulunan, içteki şey, içerik.
muid: Medreselerde müzakerecilik edenler ve müderrislere yardımcılık yapan eğitim personeli.
mukabele: Birbiriyle karşılaştırma; karşılıklı yapılan okuma; camilerde halka karşı Kur’an okuma.
mukabele defteri: Maliyenin gelir gider oranları ve askerlikle ilgili yoklama kayıtlarının tutulduğu
defter.
mukabil: Bir şeye karşı, bir şeye karşılık yapılan; karşılık, karşılığında.
mukaddime: Öne geçen, önde giden; başlangıç, giriş, önsöz.
Mukaddimetü’s-sefer: Seferin başlangıcı.
mukataa: Sözlük anlamı kesişmek, birbirinden kesilmek olup, devlete ait bir gelirin bir bedel kar-
şılığında kiralanması yani geçici olarak başkasına verilmesi.
Musahhah Dürr-i Yektâ: Düzeltilmiş eşsiz inci.
musahibe: Nedime, kadın musahip.
musahip: Biriyle sohbette bulunan, konuşan, arkadaş; büyük bir zatın yanında bulunarak onu sö-
züyle sohbetiyle eğlendiren; padişahların özel işlerinde bulunanlardan her biri.
mutad: İtiyat edilmiş, âdet olunmuş, alışılmış.
mutasarrıflık: Sancak ile kaza arasında bir idare birimi olan livanın yöneticiliği.
muvakkat: Belirli bir vakte özgü, süreksiz, geçici, eğreti.
muvazzah: Tavzih edilmiş, izah olunmuş, açıklanmış, etraflıca anlatılmış.
mübayaa: Satın alma.
mübeyyiz: Tebyiz eden, müsveddeleri beyaza çeken kalem kâtibi, müstensih.
mücellit (mücellid): Kitap ciltleyen, ciltçi.
Mücmel-i Târih-i Osmânî: Osmanlı tarihinin özü.
Mücmelü’t-tomar: Tomarların özü.
müderris: Medrese ve camide talebeye ders okutan hoca.
müellif hattı: Yazarın bizzat kendi el yazısı.
müellif: Telif eden, kitap yazan, eser sahibi.
müfred: İki mısraı arasında kafiye bulunmayan beyit; tek, yalnız, basit, karışık olmayan.
Mühendishane-i Berrî-i Hümayun: 1795’te III. Selim’in teşebbüsüyle açılan kara mühendishanesi.
Mühimme defteri: Divanıhümayun görüşmeleri, padişah emir ve fermanlarının kayıtlarını içeren
defterler.
mühürdar: Eskiden devlet erkânının mühürlerini muhafazaya ve onun emriyle gereken evrakı
mühürleyen görevli.
mükâleme kâtibi refiki: Görüşme memurunun maiyetindeki kâtibin arkadaşı.
mükâleme memuru: Savaşan devletlerden birinin diğer tarafa görüşme için gönderdiği görevli.
mükerrer: Tekrarlı, tekrarlanmış, tekrar olunmuş.
mülâhaza: Dikkatle bakma; iyice düşünme, düşünce.
mülâzemet: Maaşsız acemilik hizmeti, staj.
mülâzım: Kanunî devrine kadar medreselerden mezun olanlar müderrislik veya kadılıklara bir
sıra gözetilmeden tayin olunur ve bu yüzden arada haksızlığa uğrayanlar da olurdu. Ebussuud
Efendi, şeyhülislamlığı sırasında yeni bir usul getirdi. Buna göre medrese mezunları, mezuniyet
sıralarına göre bir deftere yazılıyor ve “mülâzım” adını alıyorlardı. Bir müderrislik veya kadılık
boşaldığında tayinler bu defterlerdeki isim sırasına göre yapılırdı.
mülâzım-ı evvel: Askerlik teşkilatında yüzbaşıdan aşağı derecedeki zabitin unvanı idi. Terfi etti-
ğinde yüzbaşı olurdu.
mülâzım-ı sâni: Askerlik teşkilatında zabitliğin ilk derecesi olup, bu rütbede bulunanlar terfi edin-
ce “mülâzim-i evvel” olurdu.
mülâzımlık: Stajyerlik, şakirtlik.
mülhem: İlham edilmiş, birinin içine doğmuş.
mülkiye: Askeriye ve ilmiye teşkilatının dışında kalan mutasarrıf, vali, kaymakam gibi devlet ida-
recileri sınıfı.
mülkiye mülâzımlığı: Mülkiye stajyerliği.
mülûk: Hükümdarlar, melikler.

mümeyyiz: Bir dairede yazıcıların yazdıklarını düzelten kâtip.
mümtaz: İmtiyazlı, ayrı tutulmuş, üstün tutulmuş, seçkin.
münacat: Allah’a dua etme, yalvarma, yakarış; Allah’a dua konulu manzume.
münasebet: Münasiplik, uygunluk, ilişik; ilgi, yakınlık, bağ; yanaşma, vesile.
müneccim: Yıldızların hareket ve vaziyetlerinden ahkâm çıkaran, yıldız falına bakan kimse, falcı;
astroloji ile uğraşan kimse.
müneccimbaşı: Yıldızlar ilmiyle uğraşan ve onlardan hüküm çıkaran müneccimlerin başı.
münhasır: İnhisar eden, sınırlanmış, her yanı çevrili; yalnız bir kimseye veya bir şeye mahsus olan.
münşeât: Kaleme alınan şeyler; nesir yazılar, mektuplar.
münşî: İnşâ eden, yapan; yazısı, üslûbu güzel olan, iyi kâtip.
Müntehabât-ı Câvid Bey: Cavit Bey’in seçtikleri.
münzevi: İnziva eden, çekilip bir köşede oturan; köşesine çekilip kimse ile görüşmeyen.
müptela (mübtela): Düşkün (kötü şeylere); tutkun, tutulmuş.
mürettep: Tertip olunmuş, dizilmiş, yerli yerine konulmuş.
Mürşidü’l-âfâk: Ufukların doğru yol göstericisi.
müsadere: Tanzimat’tan önce, herhangi kabahatli bir kimsenin malının devletçe, padişah adına
zaptedilmesi; yasaklanmış bir şeyin kanuna uygun olarak zabtı.
müsebbip: Sebep olan.
müseddes: Her kıtasında altı mısra bulunan, ilk kıtanın mısraları aralarında kafiyeli olup, diğer
kıtalarda ise ilk dört mısra aralarında, son ikisi ise ilk kıta ile kafiyeli olan edebî şekil.
müstakil: Kendi başına, başlı başına olarak, ancak, yalnız, bağımsız.
müstakim: Doğru, düz, dik; temiz, namuslu, doğru.
müstensih: İstinsah eden, bir yazının suretini, kopyasını çıkaran.
müsteşrik: Şark (Doğu) toplumlarının tarihini, dilini, edebiyatını ve folklorunu araştırmakla meş-
gul olan bilim adamı, şarkiyatçı, oryantalist.
müsvedde: Karalama, taslak, beyaz edilmek (temize çekilmek) üzere ilk yazılan ve üzerinde dü-
zeltmeler yapılan yazı.
müşahede: Bir şeyi gözle görme.
müşirlik: Mareşallik.
müşkül (müşkil): Güç, zor, çetin; engel, güçlük, zorluk, çetinlik.
mütâlaât: Okumalar, tetkikler, düşünceler.
müteakiben: Sonra; ardı sıra, arkası sıra, arka arkaya.
mütecaviz: Sataşan, saldırgan.
mütecessis: Tecessüs eden, gizliyi arayan, gizliyi gözetleyen; meraklı.
müteferrid: Teferrüd eden, tek ve yalnız olan, eşi emsali olmayan.
mütemâyiz: Tanzimat’tan sonra saniye rütbesinin birinci sınıfı (askerlikte miralay/albay karşılığı);
temayüz eden, sivrilen, kendini gösteren.
müteşekkil: Teşekkül etmiş, şekillenmiş, şekillenen; meydana gelmiş, kurulmuş, olmuş, olma.
mütevelli: Bir vakfın idaresi, kendisine verilmiş olan kimse.
müverrih: Tarih yazan, tarihçi; ebced hesabına göre manzum olarak tarih düşüren kimse.
Müzâkerât-ı Sulhiyye Tarihçesi: Barış görüşmeleri tarihçesi.
Müze-i Hümâyûn ve Lühûd ve Mekābir-i Atîka Kataloğu: Eski mezarlar ve lahitler ve müze ka-
taloğu.
mythos: Geleneksel olarak yayılan veya toplumun hayal gücü etkisiyle biçim değiştiren, tanrı, tan-
rıça, evrenin doğuşu ile ilgili hayalî, alegorik bir anlatımı olan halk hikâyesi, mitos; efsaneleşen
kavram veya kişi.
naat: Hz. Peygamber’i övmek üzere yazılan şiirler; bir şeyi medhederek anlatma, vasıflandırma.
nâdide: Görülmemiş, görülmedik; pek seyrek bulunan, çok değerli.
Nafia nazırı: Bayındırlık işleri bakanı.

nâgehan: Ansızın, birdenbire.
naif: Zayıf.
naip: Vekil demektir. Daha ziyade bir yere tayin olunan kadıların, kendileri gitmedikleri takdirde
yerlerine gönderdikleri kimseye denirdi.
nakibüleşraf: Osmanlı Devleti’nde Hz. Peygamber’in soyundan gelen seyyid ve şeriflerin devlet
nezdindeki temsilcileridir. Bu görevli aynı zamanda seyyid ve şeriflerin defterlerini tutar ve
onların hak ve imtiyazlarını da muhafaza ederdi.
nakkaş: Yağlı boya ile duvar nakışları yapan usta, süsleme sanatkârı; nakış işleyen, nakış yapan
kimse.
naklî: Akla değil, nakle dayanan yani söylenen (gerçek).
Nakşibendî: Şeyh Muhammed Bahaaddin Nakşbend’in kurduğu zühde, murakabeye ve gizli zikre
dayanan tarikatine girmiş kimse.
nâme: Mektup; sevgiye ve aşka dair yazılmış mektup; kitap, mecmua.
narh (nark): Bir mal, eşya veya hizmete konulmuş azamî ve değişmez fiyat.
nasbedilmek: Atanmak, tayin edilmek.
nasihatnâme: Nasihat kitabı.
nazır: Nazar eden, nezaret eden, bakan, gözeten; vekil, bakan.
nazîre: Bir şairin manzum bir eserine (çok zaman gazeline) başka bir şair tarafından aynı vezin ve
kafiyede olmak üzere yapılan benzer; örnek, karşılık.
Nazmü’l-cevâhir: Cevherlerin nazmı.
nedim: Meclis arkadaşı, sohbet arkadaşı, büyükleri, fıkra ve hikâyeleriyle eğlendiren; güzel hikâye
anlatan, tatlı konuşan; Yeniçeri Ocağı’na yeni yazılan kimse.
nefha: Güzel koku; nefes üfürme.
Nefhatü’z-Zât ve’s-Sıfât: Zat ve sıfatın güzel kokusu.
nefy: Sürme, sürgün etme.
nemaluca: Geliri yüksek ve bol olan.
Nereye Gidiyoruz? Mâzî, Hâl ve İstikbâl: Nereye gidiyoruz? Geçmiş, bugün ve gelecek.
Nesâyih-i Mülûk: Padişahlara öğütler.
Nesâyihü’l-vüzerâ ve’l-ümerâ: Komutan ve vezirlere öğütler.
nesir (nesr): Manzum olmayan söz, düz yazı.
nestalik: Talik yazı (İranlılar, nesih ile talikden bozma olan bu yazıya nestalik demişlerdir).
neşir (neşr): Yayma, dağıtma, herkese duyurma; gazeteye yazma, yazdırma.
neşretmek: Yaymak, dağıtmak, saçmak, açmak, herkese duyurmak.
Netâyicü’l-vukuât: Olayların sonuçları.
Netîcetü’l-vekā‘i: Olayların sonucu.
nevvera’llâhu kubûrahum: Allah kabirlerini nurlu kılsın!
neyzen (nâyzen): Ney çalan.
nezâret: Bakma, bakış, etrafı görme, seyir; gözetme, gözden geçirme, denetim, kontrol; idare; re-
islik, nazırlık, vekillik.
nezâretinde: Gözetiminde.
nihâdî: Yaradılışta olan.
nisbetle: Nazaran, oranla.
nisvân: Kadınlar.
nişancı: Ferman ve beratlara padişah tuğrasını atan üst düzey görevli, tuğraî, tevkiî.
nişancı vekilliği: Nişancılık makamı yardımcılığı görevi.
nişân-ı Osmânî: Osmanlı nişanı (madalyası).
nizam: Dizi, sıra, düzen, usul, tertip, yol, kaide; zamanın icaplarına göre konulan esaslar.
Nizam-ı Cedid: III. Selim döneminde idari, askerî, hukukî ve malî alanda kurulmaya teşebbüs edilen
yeni düzen.
Nizâmü’l-atîk fî bahri’l-amîk: Engin deniz hakkında eski düzen.
Nuhbetü’l-vekāyi‘: Olayların seçilmişi.
Nuhbetü’t-tevârih ve’l-ahbâr: Haber ve tarihlerin seçilmişi.
Nusayrî: Nusayr’e mensup, Yezîdiliğin bir kolu olan, Nusayriyye mezhebinden olan.
Nushatü’s-selâtîn: Sultanlara nasihat.
nüktedan: Nükte bilen, zarif, ince kimse.
nümismat: Eski para, sikke ve madalyonların uzmanı.
nümismatik (nümizmatik): Eski paraların, sikke ve madalyonların tarifi ve tarihiyle uğraşan
bilim, eski para uzmanlığı.
nüsha: Yazılı, yazılmış şey, yazılı bir şeyden çıkarılan suret.
ordu kadılığı: Padişahlar sefere gittikleri zaman kazaskerler de beraber bulunurlar; ordu, padişah-
sız sefere giderse onlar da padişahla birlikte kalırlardı. Böyle bir vaziyet hâsıl olduğu zaman
onların adına hukukî işlemleri görmek üzere tayin edilen kimseye “ordu kadısı” denirdi.
Ordunun İnzibât ve Malzemesine Dâ’ir Lâyiha: Ordunun idaresi ve gereçlerine dair rapor.
palanka: Kaleden küçük müstahkem mevki olup genellikle arkası toprak dolma ahşap şarampoller-
le muhafaza edilirdi. Palankadan daha küçük müstahkem yere ise “barkan” denirdi.
pâye: Rütbe, derece; ilmiyenin, sarıklıların bir rütbesi.
pâyitaht: Başşehir, başkent.
pertev: Işık, parlaklık, yalım.
peydâ: Meydanda, açıkta.
piyade mukabelecisi: Yeniçeri, topçu ve top arabacılarının defterlerini tutan görevli.
pragmatik: Hayata uyum ya da hayat planındaki başarısı bakımından olumlu bir değer taşıyan
düşünce veya tutum.
râgıb: İstekli, isteyen, rağbet eden.
râvî: Rivayet eden, söyleyen, hikâye eden, anlatan.
Ravzatü’l-ebrâr: İyilerin bahçesi.
Ravzatü’l-gazâ: Gaza bahçesi.
Ravzatü’l-hikem fî ahlâki’l-ümem: Ümmetlerin ahlakı hakkında hikmetler bahçesi.
Ravzatü’l-hüseyn fî Hülâsat-i Ahbâri’l-hâfikeyn: Doğu ve Batı taraflarının haberleri hakkında
Hüseyin’in bahçesi.
Ravzatü’l-Kâmilîn: Olgun insanların bahçesi.
Ravzatü’l-küberâ: Büyüklerin bahçesi.
Ravzu’l-ahyar: Faziletliler bahçesi.
Re’is-i şâ‘irân: Şairlerin reisi (başı).
reâyâ: Bir hükümdar idaresi altında bulunan ve vergi veren halk; bütün halk; Hıristiyan tebaa,
zımmî.
redif: Arapça bir kelime olup birinin ardı sıra giden, arkadan gelen demektir. Askerlikte redif, niza-
miye hizmetinden sonra geldiği için bu ad verilmiştir. Eskiden askerlik “nizamiye”, “redif” ve
“mustahfız” olmak üzere üç kısımdı. Muvazzaf dahi denilen nizamiye hizmetini görenler redif,
ondan sonra da mustahfıza nakledilirler, hizmet yaşlarını dolduranlar ise ihraç olunurlardı.
redif alayı: Redif askerinden oluşan alay.
Rehnümâ-i İnkılâb: İnkılâbın kılavuzu.
Reisülküttap: Sultan II. Mahmud’un saltanatının sonlarına kadar Divanıhümayun kâtiplerinin
âmiri olan Dışişleri bakanı.
reisülulemâ: Âlimlerin reisi (başı).
Rıfaî:Tasavvuf büyüklerinden Ahmed Rıfaî’nin kurduğu tarikata mensup olan kimse.
rical: Belli mevki sahibi kimseler, devlet ricali.

Ricâl-i İhtilâl: İhtilalin önde gelenleri.
rikâptâr: Üzengi tutan (padişahların atla bir yere gidişleri sırasında üzengiyi tutmak suretiyle ata
binip inmelerine yardım eden görevli).
rikâbıhümayun: Padişahın bir yere gidişi esnasında maiyetinde bulunma. Maiyette gidip aynı za-
manda muhafaza vazifesiyle de mükellef olanlara rikâp ağaları, rikâb-ı hümayun ağaları da
denilirdi.
rikâp (rikâb): Üzengi; büyük bir kimsenin katı, önü.
rikâp vakanüvisi: Ordu ile birlikte sefere giden asıl vakanüvisin yerine vekâleten İstanbul’da ka-
lan vakanüvis.
risale: Mektup, kısa yazılmış küçük kitap, mecmua, dergi.
Risâle-i Cündiye: Askerî süvarilerin kitapçığı.
Risâle-i Fütuhât-ı Âl-i Osman: Osmanlı hanedanının fetihlerinin kitapçığı.
Risâle-i Kavânîn-i Âl-i Osman ve Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân: Osmanlı ailesi (hanedanı)
kanunlarının kitapçığı ve divan defteri kavramlarının özeti.
Risâletü’1-Mehdiyyeti’l-Hakīka: Gerçeğin övgüsünün kitapçığı.
Risâletü’l-Mehdiyyeti’l-Hanefiyye: Hanefi mezhebinin övgüsünün kitapçığı.
Riyâz-ı Belde-i Edirne: Edirne beldesinin bahçeleri.
Riyazü’n-nükebâ: Nakiplerin bahçeleri.
Riyâzü’s-Sâlikin: Bir tarikata bağlanmış olanların bahçeleri.
rubai (rubaî): Dörde mensup, dörtle ilgili; aynı esasta 24 şekilli vezinle yazılan dört mısralık şiir.
ruus: Vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, mevali ile tımar ve zeamet sahipleri dışındaki bütün devlet
hizmetleriyle evkaf ve hazineden maaş alan her türlü devlet memurlarının inha işlemi ile ilgili
evrak.
Ruus kalemi: Divanıhümayun kalemlerinden olup ruus tezkerelerinin yazıldığı ve ruus defterleri-
nin muhafaza olunduğu yerdi.
Ruus kisedarlığı: Ruus kaleminin (dairesinin) âmirliği.
ruzmerre: Her günkü, her günlük.
ruznâme: Günlük gelir ve giderlerin veya olayların kaydedildiği defter (yevmiye defteri).
ruznâmeci: Ruznâme defterlerini tutan memur olup sonraları bu görevliye ruznamçeci,
Tanzimat’tan sonra da yevmiye kâtibi ve muhasebe kâtibi denilmiştir.
ruznâme-i evvel (ruznâmçe-i evvel): Ruznâme defterini tutan, hazineye teslimatı mübeyyin para-
yı veren, makbuz manasına olarak, “tezkire” veren memurların başı.
rüesâ: Reisler.
rükün (rükn): Kitapta bölüm, kısım, tabaka.
rüsûmat emini: 1860-1861 yılında kurulan ve gümrük işlerine bakan dairenin başındaki memur.
rüsûmat müdürlüğü: 1908’de rüsûmat emanetinden rüsumat müdürlüğüne dönüşen birimin ida-
reciliği.
rüştiye (rüşdiye): Ortaokul (eskiden iptidaî ile idadî arasında üçü ilk, üçü orta olmak üzere altı
sınıflık bir mektep idi).
rütbe-i vâlâ-i sitte: Altı büyük rütbe.
Sadaret Mektûbî Kalemi mümeyyizi: Sadrazamlık makamının yazı işleri kaleminin yazılarını
düzelten memur.
Sadaret mektupçusu: Sadrazamlık makamının yazı işlerine bakan görevli.
Sadaret müsteşarı: Sadrazamlık danışmanı.
sadâret: Sadrazamlık.
Sadef-i Sad-Güher: Yüz incinin sedefi (inci kabuğu).
Sadr-ı âlî müfettişi: Sadrazam müfettişi.
sahhaf: Eski kitap alıp satan kimse, kitapçı.
sahn: Cami ve medreselerde umumun toplanmasına mahsus üstü kubbeli, örtülü yer; avlu, orta
meydan.
Sahn-ı Seman: Fatih’in inşa ettirdiği medreselerde en yüksek derslerin okunduğu kısım. Bugünkü
edebiyat ve ilahiyat fakültelerine denkti.
saka: Kelime anlamı su taşıyan su getiren demek olup Yeniçeri Ocağı’nın su ihtiyacını sağlayan
görevlilerdi.
sâki: Su veren, su dağıtan; kadeh, içki sunan; insan ruhuna Allah sevgisi, Allah nuru saçan kimse.
sanatkârane: Sanatkârca, bir sanatkâra yakışacak şekilde.
Sanayî-i Nefise Mektebi: Güzel sanatlar okulu.
sânî: İkinci.
Saray-ı atik baltacılığı: Eski saray özel korumalığı.
sebil: Yol, büyük cadde; sebil, su dağıtılan yer; hayrat olarak, parasız dağıtılan su.
secili: Cümleleri veya cümlelerinin bölümleri kafiyeleri olan nesir.
sefalet: Sefillik, hakirlik, düşkünlük, aşağılık; yoksulluk.
sefâretnâme: Yabancı memleketlere gönderilmiş olan elçilerin İstanbul’dan hareketlerinden baş-
layarak gittikleri yerlerde gördükleri şeylerle görüştükleri devlet adamları, siyasi olaylar ve
yaptıkları işler hakkında tanzim ve takdim ettikleri raporlar.
Seferli odası: Padişahın özel hizmetlerini gören ve onunla beraber seferlere katılan Enderun bi-
rimlerinden birisi.
sefîne: Gemi
Sefînetü’l-vüzerâ: Vezirlerin gemisi (Vezirlerin toplandığı eser).
Sefînetü’r-Râgıb ve Defînetü’l-metâlib: İsteklilerin gemisi ve talep edilenlerin definesi.
selâtîn: Sultanlar, padişahlar, hükümdarlar.
selef: Bir yerde, bir işte, bir vazifede başka birinden önce bulunmuş olan kimse, (halefin zıddı);
eski adam.
senaî: Övme-övüş-methetmeyle ilgili.
Serâ’ir-i Siyâsiyye ve Tahavvülât-ı Esâsiyye: Siyasetin sırları ve gerçek dönüşümler.
Seraskerlik: Savunma Bakanlığı.
serdar: Harp halinde bulunan ordunun kumandanı.
serdar-ı ekrem: Ordu başkumandanı. Eskiden bu vazife bizzat padişahlar tarafından görülürken
kendileri harbe gitmekten vazgeçince başkumandanlık vazifesi sadrazamlara verilmiş ve bu işi
üzerine alanın kıymeti bir kat daha yükseltilmek amacıyla serdar-ı ekrem denilmiştir.
serdâr-ı ulemâ: İlim adamlarının (ulemanın) başı.
sergi nazırı: Hazineden ödenecek paralar için düzenlenen sergi işleriyle meşgul memurların başı.
sergi: Devlet hazinesinden hak sahiplerine ödenecek paranın miktarını gösteren belge.
sergüzeşt: Serüven, birinin başından gelip geçen şey, macera.
Sergüzeşt-i Garib-i Bağdadî: Bağdatlı Garib’in serüveni.
serkâtip: Kâtiplerin başı.
sevkiyat: Yollama, gönderme, asker gönderme.
sıbyan mektebi: İlkokul eğitimi veren çocuklar okulu.
sır kâtibi: Sadrazamlıktan saraya gönderilen telhislerin padişah huzurunda mühürlerini açarak
takdim etmek, padişah tarafından hatt-ı hümayun yazıldıktan sonra destmale sarılıp üzerle-
ri mühr-i hümayunla mühürlenerek telhisçiyle sadrazamlık makamına göndermek vazifesiyle
mükellef olan memur. Sonradan mabeyn başkâtibi adını almıştır.
sicil: Resmî vesikaların kaydedildiği kütük; memurlarm durumu için tutulan dosya.
Sicill-i Osmânî yahud Tezkîre-i Meşâhir-i Osmâniyye: Osmanlıların dosyası yahut Osmanlı meş-
hurlarının tezkiresi.
sikke: Madenî para, akça; para üzerine vurulan damga.
silahtar ağa (silahdar): Sarayın ileri gelen erkânından birisi olup silâhdâr-ı şehriyârî olarak da
anılırdı. Has odabaşı ağadan sonra en önemli görevli olan silâhdar ağa padişahın yakınlarından
birisiydi. Merasim ve alaylarda at üzerinde, başında zülüf ve kırmızı kadifeli üsküf olduğu ve
padişahın kılıcı sağ omuzunda bulunduğu halde hükümdarın sağ gerisinde yürürdü.
Silkü’l-leâli Âl-i Osman: Osmanlı ailesinin (hanedanının) inci dizisi.
silsile: Soy sop, ocak, soy kütüğü; art arda gelen şeylerin meydana getirdiği sıra.
Silsilenâme: Soy sop kitabı.
sipahiler kâtibi: Sipahi ocağı ile ilgili kayıtları tutan görevli.
sistematik: Belli bir sisteme uyan, belli bir sisteme göre düzenlenmiş olan, sistemli, metotlu.
siyâk: Sözün gelişi, ifade şekli.
siyâk u sibâk: Sözün gelişi, sözün (öncesinin sonrasına olan) uygunluğu, tutarlığı.
siyasetnâme: Padişahlara ve büyük devlet adamlarına, devlet işlerinde ve halka adaletli davranmaları
yolunda öğüt veren, mensur ve manzum didaktik eser.
siyer: Konusu Hz. Peygamber’in hayatı olan kitap.
Siyer-i Nebî: Hz. Peygamber’in hayatını anlatan eser.
solak: Yeniçerilerin 60, 61, 62 ve 63. ortaları (bölükleri) olup cesur, güçlü, kuvvetli, terbiyeli, aklı
başında yeniçeriler arasından seçilir ve padişahın muhafız bölükleri vazifesini görürlerdi.
solakbaşı: Solakların âmiri olan yayabaşılardı. Sayıları dört olan solakbaşıların alay ve seferlerde
ikisi padişahların dağında ikisi de solunda giderdi.
sulh müzakeresi: Barış görüşmesi.
Sulhnâme: Sulh, barış kâğıdı; taraflar arasında yapılan barış şartlarının yazıldığı kâğıt.
Sultânü’l-me’âlî: Yüce sultan.
sûr-i hümayun: Padişahların erkek çocuklarının sünnetleri, kızlarının da evlendirilmeleri münasebe-
tiyle yapılan düğün.
surre (surre-i hümayun): Para kesesi demek olup hac sebebiyle Haremeyn’e (Mekke ve
Medine’ye) gönderilen para ve hediyeler.
surre emini: Her sene Haremeyn’e gönderilen surre-i hümayunun idaresi kendisine verilen görev-
liydi. Bu göreve dindarlık ve doğrulukla tanınmış olan yüksek rütbeli askerî, mülkî veyahut
ilmî memurlardan biri atanırdı. Surre emini surre alayı denilen merasimle yola çıkar, emanetleri
ilgililere dağıttıktan ve hac farizasını da eda eyledikten sonra İstanbul’a dönerdi.
Sühreverdî: Şeyh Ömer Sahabettin Sühreverdî tarafından kurulan tarikat ve bu tarikata mensup olan.
süvari mukabeleciliği: Kapıkulu süvarilerinin maaş defterleri ile saray ağalarının maaş defterle-
rinin kontrol edildiği kalem (daire) idi. Bu daire tarafından tutulan defterler yeniçeri ve saray-
daki birimler tarafından tanzim edilir, maliyeye gönderilen nüshası bu kalemde tutulan kayıtla
karşılaştırılırdı.
şakirt (şâgird): Resmî dairelerde şimdiki stajyer pozisyonunda olan kişi; öğrenci.
Şarkiyat: Doğu dili, tarihi ve edebiyatlarıyla uğraşan ilim kollarına toplu olarak verilen ad, oryantalizm.
Şarkiyatçı: Şarkiyat bilimi ile uğraşan, müsteşrik, oryantalist.
şayan: Yakışır, yaraşır, değer, layık, münasip.
Şazelliyye: Ebü’l-Hasan Takiyüddin-i Ali bin Abdullah eş-Şazelî tarafından kurulmuş olan tarikat.
Şecere-i Türkî: Türklerin soyağacı.
şehbender: II. Mahmud zamanında, Osmanlı imparatorluğu içinde yerli Müslüman tüccarların ko-
runması bakımından aralarında çıkabilecek herhangi bir anlaşmazlığı gidermekle görevli bulu-
nan kimse; konsolos.
şehnâme: Hükümdarların evsafını, şan ve zaferlerini kayıt ve tasvir eden eser.
şehremaneti: Osmanlı Devleti zamanında İstanbul’da şehrin temizliği, bakımı ve dirlik düzenli-
ğiyle ilgilenen mahallî idare, İstanbul belediyesi.
şehremini: Şehremanetinin başında bulunan kimse; Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’a kadar

İstanbul’daki saray ve devlet binalarının tamir ve bakımı ile uğraşan, saraylar için gerekli şey-
leri satın alan, haremin maaş ve masraflarına bakan, saray vekilharçlığı yapan görevli.
Şehremini tanzifat müdürlüğü: İstanbul eski belediye temizlik müdürlüğü.
şehrengiz: Bir yerin tabii ve sosyal özelliklerinden bahseden bir nazım türü (çoğunlukla bu çeşit eser-
ler, sosyal hayat bakımından birtakım dedikodulara sebebiyet verecek nitelikteydi).
Şemseddin: Dinin güneşi.
Şemsü’t-tevârih: Tarihlerin güneşi.
şerh: Açıklama (bir ibareyi veya eseri); bir kitabın ibaresini kelime kelime açıp izah ederek yazı-
lan kitap; açık anlatma, izah, tafsil.
şerif: Mübarek, kutsal; Hz. Muhammed’in torunu Hz. Hasan’ın soyundan gelenlere ve Mekke emir-
lerine verilen bir unvan; soylu, temiz.
şıkk-ı evvel defterdarı: Maliye teşkilatının başında bulunan memur olup başdefterdar da denirdi.
şıkk-ı sâlis defterdarı: Maliye teşkilatındaki yüksek memurlardan biri.
şıkk-ı sânî defterdarı: Maliye teşkilatının başında bulunan defterdarın yardımcısı.
şihabüddin: Dinin kıvılcımı.
şirpençe: Aslan pençeli, cesur, yiğit; vücudun çeşitli yerlerinde, çoğunlukla da ensede ve sırtta çı-
kan, genellikle stafilokok mikrobundan ileri gelen, sancılı, genişlediğinde tehlikeli ve öldürücü
olan, tepesi morumsu renkte bir kan çıbanı, kızıl yara.
şuara (şuarâ): Şairler, ozanlar.
Şûra-yı devlet: 1867’de Meclis i Vâlâ’nın lağvıyla kurulan teşekkülün adıdır. Devlet işleri hakkın-
da kararlar vermek, yapılan kanun ve nizamları incelemek, yüksek memurları yargılamak gibi
görevleri vardı.
şütür (üştür): Deve.
Şütürnâme: Deve kitabı.
tabakat: Çeşitli meslek sahiplerinin, alim ve şairlerin, sanatkarların hayatını anlatan kitap, kitapta
bölüm, kısım; tabakalar, katlar; sınıflar, zümreler.
Tabakāt-i Terâcim: Otobiyografilerin kitabı.
Tabhane-i Âmire: Yoksulların barınması için kurulmuş oları hayır kurumlarından biri olup Tav-
hane de denirdi. Farsça “tâb” yahut “tâv” hararet, güç ve kudret anlamında gelmektedir. Hasta-
neden çıkanlar nekahet devresini burada geçirdiği gibi taşradan gelenler de iş buluncaya kadar
burada barınırlardı.
Tâcü’t-tevârih (Hoca Sadeddin’in eseri): Tarihlerin tacı.
tafsilat: Etraflı olarak bildirmeler, uzun uzadıya anlatmalar, açıklamalar.
Tahkik ve Tevfik: Araştırma ve uygunlaştırma.
Tahkikat: Araştırmalar, soruşturmalar.
tahkir: Hakaret etme; hor görme, küçük görme.
tahlil: Bir mesele, fikir, hareket veya sözü öğelerine ayırarak inceleme.
tahmid: Hamdetme, elhamdülillah deme, şükretme.
tahmis: Bir şeyi beş kat veya beş köşeli yapma; bir şiirin her beytinin üstüne üçer mısra katarak her
beyti beşer mısraa çıkarma.
tahrir: Yazma, yazılma; Osmanlılarda, yeni fethedilen memleketlerin arazisinin tescil, toprağın
mülkiyet ve tasarruf sistemi ile vergi oranlarını tayin ve tesbit amacıyla düzenli olarak yapılan
sayımlar (tutulan kayıtlar).
tahrirat: Yazmalar, yazılmalar.
Tahrirat kalemi: Resmî dairelerin yazı işleriyle meşgul kalem. Nezaretlerle vilâyet merkezlerinde
yazı işlerinin başında mektupçu bulunduğu için vilâyetlerin yazı işleriyle meşgul kalemlerine
mektubî kalemi denirdi.
tahsil: İlim öğrenme, öğrenim görme; vergi veya irat toplama.
tahsis: Bir şeyi birine veya bir yere mahsus kılma, ayırma.
tahsisat: Ödenek; bir daire veya bir kimse için ayrılmış para.
Tahvil kalemi: Merkezden tayin edilen büyük memurlarla boş kalan tımar ve zeametlerin tevcihi
ile ilgili kayıtları tutan, tezkire ve vesikaları yazan kalem olup buna nişan kalemi veya kese
kalemi de denirdi.
takriben: Aşağı yukarı, tahminen, tahminî, yaklaşık olarak.
takrir: Anlatma, anlatış; önerge, resmî olarak yazı ile bildirme; eskiden resmî dairelerden sadece
mühürlenmiş olarak Bâbıâli’ye gönderilen yazı.
Takvimhane musahhihi: Devletin resmî gazetesi olan Takvim-i Vekayi’i basan matbaadaki mu-
sahhihler (yazılanları düzeltenler).
Takvimü’l-Edvâr: Devirlerin takvimi.
Takvimü’t-tevârih: Tarihlerin takvimi.
talatî (tal‘atî): Çehre ile ilgili, yüz ile ilgili, güzellikle ilgili.
talia: Keşif için önden giden asker, keşif kolu, öncü, pişdar.
talikat: Bir kitabın bazı yerlerini açıklamak ve eleştirmek amacıyla sayfa kenarlarına konan yahut
ayrıca bir risale şeklinde yazılan notlar.
tanzim: Düzeltme, düzenleme, düzen verme, yoluna koyma; nesir veya nazım olarak yazma.
Tarabü’l-mecâlis: Meclislerin coşkunluğu.
Târih-i Askerî Hulâsası: Askerî tarihin özeti.
Târih-i Askerî-i Osmânî: Osmanlı askerlik tarihi.
Târih-i Cülûs-i Sultan Mustafa-i Sâlis: III. Mustafa’nın tahta geçişi.
Târih-i Gülşen-i Ma‘arif: Eğitim bahçesinin tarihi.
Târih-i Kebir: Büyük tarih.
Târih-i Kudemâ-i Yunân ve Makedoniyân: Yunan ve Mekadonyalıların atalarının tarihi.
Târih-i Meşrutiyet ve Şark Mes’ele-i Hâzırası: Meşrutiyet’in tarihi ve şimdiki Doğu Meselesi.
Târih-i Mülûk-i Rûm ve Efrenc: Avrupalı ve Rum hükümdarlarının tarihi.
Târih-i Müntehab: Seçmeler tarihi.
Târih-i Seferü’l-Basra: Basra seferinin tarihi.
Târih-i Sultan Murâd-ı Hâmis: Sultan V. Murad’ın tarihi.
Târihu Devhati’l-vüzerâ: Çınar gibi ulu vezirlerin tarihi.
tasavvuf: Sofulaşma, gönlünü Allah sevgisine bağlama.
tasdiknâme: Gerçekleme kâğıdı; bir okuldan başka bir okula nakledebilmesi için öğrenciye verilen
belge.
tashih: Düzeltme, yanlışı doğru hale getirme; basılmakta olan veya daha önce basılmış bir eserdeki
yanlışları düzeltme.
Tasnîf-i Vesâik-i Târihiyye Encümeni Başkanlığı: Tarih vesikalarını sınıflandırma komisyonu
başkanlığı.
tasvir: Yazıyla tarif etme, anlatma.
Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i İstikbâl: Şimdiki durumun tarifinin geleceği aydınlatması.
Tasvir-i Efkâr: Fikirlerin yazıyla tarif edilmesi; Tanzimat sonrasında çıkan gazetelerden biri.
taşra hazinesi: Dış hazine (Bîrun hazinesi).
tatbik: Uydurma, uydurulma, yakıştırma; benzetme, uydurma, karşılaştırma, mukayese, bir kanu-
nu, bir maddeyi uygulama.
tayınat: Askere verilen erzak ve yiyecek.
telif (te’lif): Eser yazma, toplayıp kaleme alma; yazılmış eser; uzlaştırma.
Tedbîrât-ı Pesendîde: Beğenilmiş önlemler.
Teferrücnâme: Gezi (seyahat) kitabı, rehberi.
Teftiş-i askerî komisyonu: Askerî teftiş komisyonu.
tegâne: Biricik, tek.
tekmile: Ek, katma gibi eksik için sonradan yapılan şey.

Tekmiletü’l-İber: İber’in ilavesi (tamamlanması).
telhis: Uzun bir şeyi özetleme, hulasa etme; sadrazam veya daha alt makamlardan padişaha iznini,
görüşünü yahut emrini almak için yazılan ve konunun özetini içeren yazı.
Telhîs-i Tâcü’t-tevârih: Tarihlerin tacının özetlenmesi, özeti.
Telhis-i Târih-i Osmânî: Osmanlı tarihinin özetlenmesi, özeti.
Telhîsü’l-beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osman: Osmanlı ailesi (hanedanı) kanunları hakkında özetlen-
miş açıklama.
telkin: Fikir aşılama, kulağına koyma.
temâyüz: Yükselme, üstün olma, sivrilme, kendini gösterme.
tembih: Uyandırma, uyarma, uyarı; bir işin yapılmasını, bırakılmasını veya o işten vazgeçilmesini
tekrar tekrar hatırlatma.
teminat: İnanca, güvence, sağlamlık bakımından gösterilen kefil, verilen söz veya para.
Tenkîhü’t-tevârihi’l-mülûk: Hükümdarlar tarihlerinin ayıklanmış hâli.
tenkit (tenkid): Bir konuya ait yazıyı veya eseri değer bakımından gözden geçirme, eleştirme.
Terâcim-i Ahvâl-i Meşâhir: Meşhurların otobiyografileri.
terakki: Yükselme, ilerleme.
terciibend: Kafiyeleri başka başka olan, birkaç kısımdan meydana gelen ve her parçanın sonunda
tekrarlanan kafiyeli bir beyti bulunan nazım şekli.
Tercümân-ı Hakîkat: Gerçeğin tercümanı.
terk-i mesken: Evi (vatanı) terk etme.
terkib: Birkaç şeyi birleştirip karışık bir şey meydana getirme, birleştirme; sentez.
terkib-i bend: Kafiyeleri başka başka birkaç kısımdan meydana gelen ve her parçanın sonunda ayrı
kafiyeli bir beyti bulunan bir nazım şekli.
Tersane-i Âmire: Haliç Aynalıkavak’taki devlet tersanesi.
Tersane-i Âmire emini: Tersanenin ve bütün harp gemilerinin gelir ve masraf defterleriyle inşaat,
tamirat, alım satım işlerine bakan, depoları, malzemeyi kontrol eden ve bütün bunlardan oluşan
tersane hazinesinin mesul ve âmiri.
teslimatî (teslimatçı): Şıkk-ı sani defterdarlığına bağlı memurlardan birisi olup görevi ehl-i hirefe
(sanat sahiplerine) ve saireye dikilmek ve işlemek üzere verilen elbiselerin kaydını tutmaktı.
teşkil: Bir şeye şekil, suret verme; meydana getirme, yapım, kuruluş.
teşrifat: Resmî gün ve toplantılarda uyulması gereken âdet ve usuller, resmî gelenekler, protokol;
resmî şekilde ve kurallara, geleneğe göre davranma.
tetebbuat: İncelemeler, araştırmalar, tetkikler.
tevârih: Tarihler.
Tevârih-i Âl-i Osman: Osmanlı hanedanı tarihleri; Osmanlıoğulları tarihi; Osmanlı tarihi.
Tevârih-i ekâbir-i birriyât: İyilik büyüklerinin tarihleri.
Tevârihü’l-enbiyâ fî irşâdi’l-hulefâ: Sonrakilerin irşadı hakkında peygamberler tarihi.
tevcih: Rütbe, mevki verme.
tevcihat: Rütbe vermeler, verilmiş rütbeler.
teveccüh: Çevrilme, yönelme, doğrulma; güler yüz gösterme, yakınlık duyma, hoşlanma, sevgi;
nasip ve müyesser olma.
teyit (te’yîd): Kuvvetlendirme, kuvvetlendirilme, sağlamlaştırma; doğru çıkarma, doğrulama, des-
tekleme.
Tezhîbü’t-tevârih: Tarihlerin yaldızlanması (süslenmesi).
tezhip (tezhib): Altın sürme, sürülme; yaldızlama, yaldızlanma, süsleme.
tezkire: Tezkere, pusula; hükümetten alınan izin kâğıdı; bazı meslek sahibi kimseler için yazılan
biyografi. Askerlik görevinin bitirildiğini bildiren belge.
tezkireci: Divanıhümayunun yazı işleri ile meşgul olan görevli.
Tezkire-i şu‘arâ: Şairlerin biyografileri.

Tezkiretü’s-selâtîn ve mecâlisü’l-havâkîn: Hükümdarların meclisleri ve sultanların biyografileri.
tezyil: Ekleme, katma, ilave etme; altına devam etme, ilave suretiyle yazma.
tımarlı sipahi: Tımar sahibi olan sipahi olup tımarlu (tımarlı) da denilirdi.
tıpkıbasım: Yazı, desen, resim vb.nin fotoğrafı çekilip kalıbı çıkarılarak yapılan aynı basımı, fak-
simile.
tifüs: Vücutta pembe lekeler şeklinde beliren, bitle geçen, ateşli, bulaşıcı ve tehlikeli salgın hasta-
lık, lekeli humma.
tomar: Dürülüp bükülmüş kâğıt. Vaktiyle parşömen gibi derilerin uzun ve ensizce kesilerek üzeri-
ne yazı yazılıp yuvarlanarak toplanan şey. Böyle üstüvane şeklinde sarılmış kâğıtlara ve yazıla-
ra tomar ve kumaşlara top tabir olunur.
Tophane-i Âmire Muhasebe Kalemi mümeyyizi: Tophane muhasebe kaleminde yazılanları dü-
zelten memur.
topografya: Bir kara parçasının tabii veya sun’i şekillerini bütün ayrıntıları ile kâğıt üzerinde gös-
termek işi.
töhmet: Birine isnat olunan suç, işlenildiği sanılan fakat gerçekliği henüz meydana çıkmamış olan
suç, kabahat.
tuğraî: Berat, ferman ve diğer tuğra çekilen evraka tuğra alâmetini yapan görevli olup nişancı veya
tevkiî de denirdi.
Tuhfetü’l-guzât: Gazilerin hediyesi.
Tuhfetü’l-hattâtîn: Hattatların hediyesi.
Tuhfetü’l-mülûk: Hükümdarların hediyesi.
Tuhfetü’l-uşşâk: Âşıkların hediyesi.
tuzla: Deniz suyunun toprağa açılmış tava denen çukurlarda buharlaşması sonucu tuz elde edilen
yer, memlaha.
Türkolog: Türkoloji ile uğraşan bilim adamı.
Türkoloji: Türk kültürünü, dil, tarih, edebiyat ve etnografyasını araştıran ilim, Türkiyat.
ûlâ sânîsi rütbesi: Mülkî rütbelerden biri.
ûlâ: Mülkî rütbelerden biri olup ûlâ evveli de denilirdi. Ûlâ sanisinden büyük, bâlâdan küçük olan
bu rütbe sahipleri ricalden sayılır ve teşrifata dâhil olulardı. Askerî rütbelerden ferikliğe denk
olan bu rütbe sahiplerine “paşa” denmez, önceki durumlarına göre bey veya efendi denirdi.
ulak: Haberci, haber götüren kimse, tatar.
ulema (ulemâ): Âlimler, ilim sahipleri, bilginler.
ulu’l-azm: Allah’ın verdiği vazifeyi en iyi şekilde yerine getiren büyük peygamberler. (Hz. Nuh,
Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa ve Hz. Muhammed gibi).
Umdetü’l-hakāyık: Gerçeklerin dayanağı.
Umdetü’t-tevârîh: Tarihlerin dayanağı.
Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-âlem: Âlemin düzeni hakkında hikmetlerin usulü.
Uyûnü’l-ahbâr fi’l-nukûd ve’l-âsâr: Eserler ve servetler hakkında haberlerin pınarları.
ülfet: Alışma, kaynaşma, ünsiyet; uygun kimselerle güzel bir şekilde görüşüp konuşma, birlikte
bulunup ahbaplık etme, ihtilat; dostluk, muhabbet, ahbaplık.
ülfetî: Ülfet ile ilgili.
ümera: Emirler, beyler; binbaşı, yarbay, albay rütbelerinde bulunan fermanlı subaylar (bu rütbele-
rin altında bulunanlara “zâbitân”, üstündekilere “erkân” denirdi).
ünsiyet: Alışkanlık, ahbaplık, arkadaşlık.
Üss-i İnkılâb: İnkılâbın temeli.
Üss-i Zafer: Zaferin temeli.
Üssü’l-esas: Esasın temeli.
Vak‘a-i Cedîde: Yeni olay.
Vak‘a-i İbret-nümâ: İbretlik olay.

Vak‘a-yı Hayret-nümâ: Hayretlik olay.
Vakı‘ât Ruzmerre: Günlük olaylar.
vâkıf: Bir işten haberli olan; bir şey vakfeden.
Vedâ‘-i vatan: Vatana veda.
vefeyat (vefiyat): Vefatlar, ölümler.
vefeyatnâme: Ünlü kimselerin ölüm tarihlerini gösteren biyografi eseri.
vekāyi‘ kâtipliği: Olayları kaydedicilik görevi.
vekāyi‘: Olaylar, hadiseler.
Vekāyi‘-i Beç: Viyana olayları.
Vekāyi‘-i Musâlaha: Barış görüşmeleri olayları.
vekâyi‘-i harbiye kâtipliği: Savaş olayları kâtipliği.
Verd-i Mutarrâ: Taze gül.
vezâret: Vezirlik (mülkiye rütbelerinin en yükseği).
vezn (vezin): Tartma, tartı, ölçü; manzum yazılarda hecelerin belli şekil ve sayıda sıralanışından
meydana gelen ölçü.
vikaye: (“ka” uzun okunur) Kayırma, koruma, esirgeme; herhangi bir hastalık için önleyici tedbir
alma (nazımda “vikāyet” şeklinde de kullanılır).
virane (vîrâne): Yıkılmış veya pek harap olmuş yer, yapı.
vuku‘: (“u” uzun okunur) Olma, oluş; bir hadisenin çıkış şekli, cereyanı.
vukufiyyet: Vakıf olma, haberdar olma.
vusûl: Ulaşma, gelme, varma, erişme, yetişme.
vükelâ: Vekiller; Osmanlı Devleti’nde hükümet üyesi, vekiller, bakanlar.
yadigâr: Bir kimseyi veya nesneyi hatırlatacak şey, andaç.
Yâdigâr-ı Macaristan-Asr-ı Abdülhamid Han: Macaristan Hatırası-Abdülhamid Han Dönemi.
yaver: Yardımcı, imdatçı.
yâver-i harb-i şehriyârî: Padişahın savaş yaveri.
yekûn: Toplam.
yeniçeri kâtibi: Yeniçerilerin maaş defterlerini tutan kalemin şefi olup yeniçeri efendisi de denirdi.
zeamet: Geliri en az 20.000, en çok 99.999 akça olan toprak dirliği. 50.000 akçadan yukarı olan
zeametlere ağır zeamet denirdi. Zeamet sahibine ise zaim adı verilirdi.
zenbil (zembil): Hasırdan veya hurma liflerinden örülmüş kulplu torba.
zeyil (zeyl): Bir yazıya yapılan ekleme, ek; bir eserin devamı olarak yazılan ek eser.
Zeyl-i Keşfü’z-zunûn: Keşfü’z-zunûn eki.
Zeyl-i Ravzatü’l-ebrâr: Ravzatü’l-ebrar eki.
Zeyl-i Tâcü’t-tevârih: Tacü’t-tevârih eki.
zillet: Hakirlik, horluk, alçaklık, aşağılık.
Zübdetü’l-hakā’ik: Gerçeklerin özü.
Zübdetü’l-vâkı‘ât: Olayların özü.
Zübdetü’l-vekāyi‘: Olayların özü.
Zübdetü’n-Nesâyih ve Umdetü’t-Tevârih: Öğütlerin özü ve tarihlerin dayanağı.
Zübdetü’t-tevârih: Tarihlerin özü.
züema: Zaimler, zeamet sahipleri.
zülüflü baltacılar: Saray baltacılarından zülüflü olanları. Zülüfü andıran ve etrafı görmeyecek şe-
kilde kalkık yakalı dolama ve perçemli başlık giydikleri için kendilerine bu ad verilmişti.
BİBLİYOGRAFYA
ABDULLAH, Fevziye, “Mizancı Mehmed Murad Bey”, Tarih Dergisi, II/3-4 (1952), s. 67-88.
Adai-yi Şirâzî ve Selim-nâmesi (İnceleme, Çevri Metin), haz. Abdüsselam Bilgen, Ankara 2007).
ADIVAR, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970.
AFYONCU, Erhan, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud Kimdir?”, Journal of Turkish
Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Harvard 2004, s. 1-8.
________, “Rüstem Paşa”, DİA, XXXV, 288-290.
________, “Subhi Mehmed Efendi”, DİA, XXXVII, 449-450.
________, “Şemsi Ahmed Paşa”, DİA, XXXVIII, 527-529.
________, “Vekayi’nüvis Arpaemini-zâde Mustafa Sâmî’nin Hayatı Hakkında Yeni Bilgiler”, Türk
Kültürü İncelemeleri Dergisi, sayı 1 (2000), s. 235-242.
________, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, Yeditepe, 4. bs., İstanbul 2012.
AĞIRAKÇA, Ahmet, “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”, DİA, XXXII, 4-6.
AHISHALI, Recep, “Râmi Mehmed Paşa”, DİA, XXXIV, 449-452.
AHMED REFİK, “Tevârih-i Âl-i Osman”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, nr. 91/26.
________, Âşıkpaşazâde, İstanbul, 1933.
AHMED SAİB, Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatın İlk Yılları, haz. Adem Kara, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul 2006.
AKA, İsmail, “Timur’un Ankara Savaşı (1402) Fetihnâmesi”, Belgeler, XI/15 (1981-1986), 5-22.
AKBULUT, Uğur, Osmanlı Tarih Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, YDT, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2006.
AKKAYA, Ziya, “Vecîhî ve Eseri”, AÜDTCFD, XVII/3-4 (1961), 533-560.
AKŞİN, Sina, “Atatürk Dönemi Tarihçiliği”, V. Türk Kültürü Kongresi: Cumhuriyet’ten Günümüze
Türk Kültürü’nün Dünü, Bugünü ve Geleceği (17-21 Aralık 2002), Tarih, Tarihçilik ve Tarih
Yazımı, III, Ankara 2005, s. 5-10.
AKSOY, Hasan, “Behiştî Ahmed Sinan Çelebi”, DİA, VI, 144.
_______, “Fetihnâme”, DİA, XII, 471.
AKTAŞ, Şerif, “Ahmed Râsim”, DİA, II, 117-119.
AKTEPE, M. Münir, “Enverî, Sâdullah,” DİA, XI, 268-270.
_______, “Enverî”, İA, IV, 281-283.
_______, “Es‘ad Efendi”, İA, IV, 363-365.
_______, “Hassa Silahşorlardan Kemanî Mustafa Ağa’nın Revan Fetihnâmesi”, VII. Türk Tarih
Kongresi, Ankara 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1973, II, 542-547.
_______, 1720-1724 Osmanlı-İran münasebetleri ve Silahşör Kemani Mustafa Ağa’nın Revan

Fetih-nâmesi, İstanbul 1970.
_______, “Hoca Sa‘deddin Efendi’nin Tâcü’t-tevârih’i ve Bunun Zeyli Hakkında”, Türkiyat Mec-
muası, XIII (1958), 101-116.
_______, “Ahmed Lütfi Efendi”, DİA, II, 97-98.
_______, “Lutfî Efendi”, EI2, V, 836-837.
_______, “Şefik Mehmed”, İA, XI, 384-386.
_______, “Vak‘a-nüvis Ahmed Lütfî ve Tarih’i Hakkında Bazı Bilgiler”, TED, X-XI (1981), s.
121-152.
AKÜN, Ömer Faruk, “Ahmed Vefik Paşa”, DİA, II, 143-157.
_______, “Çaylak Tevfik”, DİA, VIII, 240-244.
_______, “Hayrullah Efendi Tarihi”, DİA, XVII, 76-79.
_______, “Koçi Bey”, DİA, XXVI, 143-148.
_______, “Nâmık Kemal”, DİA, 361-378.
_______, “Nâmık Kemal”, İA, 54-72.
_______, “Süreyyâ”, İA, XI, 247-249.
_______, “Vecihî”, İA, XIII, 244-248.
AKYILDIZ, Ali, “Mehmed Ârif Bey”, DİA, XXVIII, 443.
_______, “Subhi Paşa, Abdüllatif”, DİA, XXXVII, 450-452.
ALPARSLAN, Ali, “Gubârî Abdurrahman”, DİA, XIV, 166-169.
ALTUNDAĞ, Şinasi – TURAN, Şerafettin, “Rüstem Paşa”, İA, IX, 800-802.
ANHEGGER, Robert, “Mehmed b. Hacı Halil ül-Kunevî’nin Târih-i Âl-i Osman’ı”, TD, III-IV
(1952), 51-56.
_______, “Selâtinnâme Müellifi Kemal”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, IV/4 (1952), 447-470.
_______, “Türk Edebiyatında Ağustosböceği ile Karınca Hikâyesi”, Türkiyat Mecmuası, IX (1951),
79-82.
_______, “Mehmed b. Hacı Halil ül-Konevî’nin Târih-i Âl-i Osman’ı”, Tarih Dergisi, II/3-4
(1952), s. 51-66
ARAR, İsmail, “Aynî, Mehmet Ali”, DİA, IV, 273-275.
ARAT, Reşit Rahmeti, “Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Türkiyat Mecmuası, VI (1939), s. 285-322.
_______, “Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat
Mecmuası, VI (1939), 285-322.
ARIKAN, Zeki, “Târîh-i Cevdet”, DİA, XL, 75-77.
ARSLAN, Mehmet, “Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair Edebî Bir Metin: Aynî’nin Manzum
Nusretnâmesi”, Osmanlı Edebiyat-Tarih-Kültür Makaleleri, Kitabevi, İstanbul 2000, s. 319-
370.
ARTUK, İbrahim, “Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa”, Tarih Dergisi, sayı 27 (1973), s. 123-132.
Âşıkpaşazâde Tarihi, haz. N. Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2013.
ATÇEKEN, Zeki, Fetih-nâme-i Rodos, (mezuniyet tezi), İÜ, No: 4145, İstanbul 1966.
ATEŞ, Ahmed, “Ma’nevî ve Ağrıboz Fetihnâmesi”, Fatih ve İstanbul, I/3-6 (1953-1954), s. 281-
299.
_______, “İstanbul’un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmed Tarafından Gönderilen Mektuplar ve
Bunlara Gelen Cevablar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IV/7
(1952), 14-50.
_______, “İstanbul’un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmed Tarafından Gönderilen Mektuplar”, s.
14-50.
ATSIZ, Çiftçioğlu Nihal, “Fatih Sultan Mehmed’e Sunulmuş Tarihi Bir Takvim”, İstanbul Enstitü-
sü Dergisi, c. III (1957), s. 17-23.
_______, Osmanlı Tarihine Ait Takvimler, I, İstanbul 1961.
_______, “İstanbul Kütüphânelerinde Tanınmamış Osmanlı Tarihleri”, Türk Kütüphaneciler Der-
neği Bülteni, V/1-2 (1957), s. 69-70.
AVCI, Necati, “Nazmizâde Hüseyin Murtaza Efendi ve Gülşen-i Hulefâsı”, Erciyes Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 8 (1992), s. 245-256.
AYDINER, Mesut, “Râgıb Paşa”, DİA, XXXIV, 403-406.
AYGÜN, Özcan, “Memduh, Abdülhalim”, DİA, XXIX, 85-86.
AYKUT, Nezihi, “Bostan Çelebi”, DİA, VI, 308.
_______, “Hasanbeyzâde Ahmed Paşa”, DİA, XVI, 363-364.
_______, “Hüseyin Tûgî”, DİA, XIX, 15-16.
AYNUR, Hatice, “Mahremî”, DİA, XXVII, 389-391.
BABINGER, Franz, “Chronologische Miszellen: Sonnenfinsternisse bei Urudsch”, MOG, II (1923-
1926), 311-314.
_______, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre Werke, Leipzig 1927.
_______, “Abdülaziz Efendi”, İA, I, 64.
_______, “Beş Bosnalı Osmanlı Tarih Yazarı”, çev. N. Öztürk, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı
7 (1993), s. 120.
_______, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Kültür Bakanlığı Yayınları, An-
kara 1992.
BAĞDADLI İSMAİL PAŞA, Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn, I, İs-
tanbul 1951.
BALTACI, Cahit, “Es‘ad Efendi ve Teşrifât-ı Kadîme”, İslâm Medeniyeti, İstanbul 1980, IV/3, s.
97-128.
BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, İstanbul 1971, I, 498-499.
BAŞ, Eyüp, Dil-Tarih İlişkisi Bağlamında Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı (XVI. ve
XVII. Yüzyıl Örnekleriyle), YDT, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
2002.
BAŞAR, Fehamettin, “Ünlü Vekayinâmeci Naimâ ve Muasırları”, Tarih ve Medeniyet, sayı 40
(1997), s. 38-46.
_______, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Kâtip Çelebi Asrı”, Tarih ve Medeniyet, sayı 39 (1997), s.
41-49.
_______, “XVI. Asır Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri”, Tarih ve Medeniyet (TVM), sayı 38
(1997), s. 33-40.
BAYKAL, Bekir Sıtkı, “Râmî Mehmed Paşa”, İA, IX, 623-624.
BAYRAK, M. Orhan, Osmanlı Tarihi Yazarları, Osmanlı Yayınevi, İstanbul 1982.
BAYRAKDAR, M., “Dâvûdu’l-Kayserî ve Osmanlı İlim Geleneğinin Teşekkülü”, ed. G. Eren,
Osmanlı/Düşünce, Ankara 1999, VII, 57-65.
BAYSUN, M. Cavid, “Hasan Bey-Zâde Ahmed Paşa” Türkiyat Mecmuası, X (1953), 321-340.
_______, “Naîmâ”, İA, IX, 44-49.
_______, “Reîsü’l-Küttâb Küçük Hasan Bey”, Tarih Dergisi, II/3- 4 (1952), 97-102.
BELDICEANU-STEINHERR, Iréne, ”Un legs pieux du chroniqueur Uruj”, BSOAS, XXXIII
(1970), s. 359-363.
BEYDİLLİ, Kemal, “Süleyman Hüsnü Paşa”, DİA, XXXVIII, 89-92.
BEYHAN, Mehmet Ali, “Ömer Efendi, Câbî”, DİA, XXXIV, 57-59.
_______, “Şânîzâde Tarihi’nin Kaynaklarından Câbî Tarihi”, Osmanlı Araştırmaları, sayı 15
(1995), s. 239-283.
BİLGE, Mustafa L., “Ârif Hikmet Bey, Şeyhülislâm”, DİA, III, 365-366.
BİRİNCİ, Ali, “Mehmed Galib Bey”, DİA, XXVIII, 486-488.
BİRİNCİ, Necat, “1853-1856 Kırım Savaşını Anlatan Bir Eser: Manzûme-i Sivastopol”, Kubbealtı
Akademi Mecmuası, yıl 13, sayı 1 (1984), nr. 29-42.
_______, “Manzûme-i Sivastopol”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, nr. 10-11 (1981-
1982), s. 234-238.
BJÖRKMAN, W., “Mehmed Zaim”, İA, VII, 612-613.
BOWEN, H., “Ahmad Djewdet Pasha”, EI2, I, 284-286.
BULUÇ, Sadettin, Untersuchungen über die altosmanische anonyme Chronik der Bibliothèque
Nationale zu Paris, Breslau 1938.
_______, “İki Yazma Anonim Tevârih-i Âl-i Osman Hakkında”, III. Tarih Kongresi (Ankara 1943),
s. 230-242.
BURSALI MEHMED TAHİR, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1342.
CAN, Ayşe Hande, Hacı Ali Efendi ve Tarih-i Kamaniçesi, YYLT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2003.
CANATAR, Mehmet, “Cenâbî Mustafa Efendi”, DİA, VII, 352-353.
CEMALEDDİN MEHMED, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Âyîne-i Zürefâ), haz. Mehmet Arslan,
Kitabevi, İstanbul 2003.
CİCİ, Recep, “İmamzâde Esad Efendi”, DİA, XXII, 211-212.
ÇABUK, Vahid, “Nusret-nâme’nin Kaynaklarından Tarih-i Seferü’l-Basra”, Tarih Enstitüsü Dergi-
si, sayı 15 (1995-1997), s. 321-380.
ÇETİN, Atilla, “Kıbrıslı Kâmil Paşa”, DİA, XXV, 392-394.
ÇEVİKEL, Nuri, “Kıbrıs Fetihnâmleri Hakkında Yeni Bir Gelişme: Avusturya Milli Kütüphanesi
(Viyana) Fetihnâmesi”, Üçüncü Uluslar Arası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi (13-17 Kasım
2000), Gazimağusa 2000, I, 65-86.
ÇOG, Mehmet, II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği (1908-1918), YDT, Ankara Üniversitesi
ÇOLAK, Songül, “Avusturya Elçiliği Esnasında (1688-1692) Zülfikar Paşa’nın Lehistan Vekilleri
ile Yaptığı Sulh Müzakereleri”, Belleten, sayı 267 (2009), s. 443-463.
_______, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Tarih Yazıcılarından Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin
Mahmud’un Hayatı”, Belleten, LXVII/250 (2003), s. 853-864.
_______, “Zülfikâr Paşa’nın Mükâleme Takririne Göre Osmanlı Elçilik Heyetinin Komorn ve
Pottendorf’ta Hapsedilmesi ve İstanbul’a Dönme Çabaları”, Belleten, sayı 258 (Ankara
2006), s. 589-617.
ÇORUHLU, Tülin, “Ahmed Muhtar Paşa, Ferik”, DİA, II, 107-108.
DECEI, A., “Un Fetih-nâme-i Karaboğdan (1538) de Nasuh Matrakçı”, 60. Doğum Yılı Münasebe-
tiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ankara 1953, s. 113-116.
DEMİRCAN, Y., “Âşıkpaşazâde”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2002, I, 504.
DERİN, Fahri Çetin, “Abdi Paşa, Nişancı”, DİA, I, 73-74.
_______, “Abdi Paşa”, Küçük Türk- İslâm Ansiklopedisi, I, 76.
_______, “II. Mustafa’ya Dair Bir Risale”, Tarih Dergisi, sayı 13 (1958), s. 45-70.
_______, “Kabakçı Mustafa Ayaklanmasına Dair Bir Risale”, Tarih Dergisi, sayı 27 (1973), s. 99-
110.
_______, “Tüfengçi-başı Ârif Efendi Tarihçesi”, Belleten, XXXVIII/151 (1974), 379-443.
_______, “Yayla İmamı Risâlesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, III (1972), 213-272.
_______, “Şefik Mehmed Efendi”, DİA, XXXVIII, 415-417.
_______, “Şem’dânîzâde Süleyman Efendi”, DİA, XXXVIII, 501-503.
EMECEN, Feridun, “İzzî Süleyman Efendi”, DİA, XXIII, 565-566.
_______, “Tarih-i Lebiba’ya Dair”, Tarih Dergisi, sayı 33 (1980-1981), s. 237-254.
ERDEM, Sami, “Rûhu’l-mecelle”, DİA, XXXV, 214-215.
ERDEMİR, Ayşegül Demirhan, “Abdülhak Molla”, DİA, I, 210-211.
ERDOĞDU, M. Akif, “1635 Tarihli Revan Kalesi Fetihnâmesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV
(1999), 25.
EREN, A. Cevat, “Ömer Efendi”, İA, IX, 471-472.
ERTUĞ, Zeynep Tarım, “Hünernâme”, DİA, XVIII, 484-485.
ERZİ, Adnan Sadık, “Türkiye Kütüphanelerinden Notlar ve Vesikalar II, II. Murad’ın Varna Muha-
rebesi Hakkında Fetihnâmesi”, Belleten, XIV/56 (1950), 595-647.
_______, “Türkiye Kütüphanelerinde Notlar ve Vesikalar”, Belleten, XIV/56 (1950), s. 612-613.
EYİCE, Semavi, “İhtifalci Mehmed Ziyâ”, DİA, XXI, 559-560.
_______, “Mehmed Raif, Davutpaşalı”, DİA, XXXVIII, 513-514.
FLEISCHER, Cornell H., Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı Tarihçi Mustafa Âli, İstanbul 1996.
FLEMMING, B., “Khodja Efendi”, EI2, V, 27-28.
FORRER, Ludwig, Die osmanische chronik des Rustem Pascha, Leipzig 1923.
GIESE, F., “Einleitung zu meiner Textausgabe der altosmanische anonymen Chroniken Tewârîh-i
âl-i Osman”, Mitteilungen zur osmanischen Geschichte I (1921-1922).
GÖGER, Veysel- SARIKAYA, Hüseyin, “Mora’nın İstirdâdına Dair Bir Kaynak Değerlendirmesi
ve Nâdir’in Vâkı‘ât-ı Gazavâtı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sayı 20 (2009), s. 1-32.
GÖKALP, Halûk, Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeşt-nâmeler, YDT, Çukurova Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana 2006.
GÖKBİLGİN, M. Tayyip, “Celâl-zâde”, İA, III, 61-63.
_______, “Lutfi Paşa”, İA, VII, 96-101.
_______, “Müneccimbaşı”, İA, VIII, 801-806.
GÖKMAN, Muzaffer, Tarihi Sevdiren Adam: Ahmed Refik Altınay, İstanbul 1978.
GÖKYAY, Orhan Şaik, “Kâtip Çelebi”, İA, VI, 432-438.
_______, Kâtip Çelebi, Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri, TTK, Ankara 1957.
_______, Kâtip Çelebi, Hayatı, Kişiliği ve Eserlerinden Seçmeler, İş Bankası Yayınları, 2. bs.,
İstanbul 1988.
GÖYÜNÇ, Nejat, “Kara-Celebi-zâde”, EI2, IV, 573-574.
_______, “Kitabiyat: Der Löwe von Temesschwar, yayımlayanlar: R. Kreutel, K. Teply”, Osmanlı
Araştırmaları-The Journal of Ottoman Studies, III (1982), 352-354.
_______, “Tarihçiliğimizin Dünü ve Bugünü”, Felsefe Kurumu Seminerleri, III. Türkiye’de Tarih
Eğitimi, 13-14-15 Kasım 1975 Hacettepe Üniversitesi, TTK Basımevi, Ankara 1977, s. 240-
254.
Gubarî Abdurrahman ve Ka‘benâme’si, haz. Özay Karadağ, YYLT, Cumhuriyet Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Sivas 1999.
GÜL, Amine, Abdurrahman Gubari’nin Hayatı Eserleri ve Menâsik-i Hâc Adlı Eseri (Edisyon
Kritik), YYLT, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006.
GÜNAY, Fatih, “Râşid Mehmed Efendi”, DİA, XXXIV, 463-465.
GÜNAYDIN, Yusuf Turan, - ARSLANTÜRK, İbrahim Halil, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin
Ricâl’inde Melâmiyyûn ve Muhaddesûn Zümreleri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma
Dergisi, sayı 18 (2007), s. 280-281.
GÜNDOĞDU, İsmail, “Reasoning in the Ottoman Historiography-The Example of Tarih-i Gılma-
ni”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research,
volume 2/9 (2009), s. 160-164.
GÜNDOĞDU, Raşid, “Uşşâkīzâde İbrâhim Efendi”, DİA, XLII, 233-234.
GÜNEŞ-YAĞCI, Zübeyde, Ferah Ali Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı (1781-1785), YDT, Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1998.
GÜNGÖR, Erkut, “Ahmed Bâdî Efendi”, DİA, II, 46-47.
HADÎDÎ, Tevârih-i Âl-i Osman, haz. N. Öztürk, İstanbul 1991.
HALAÇOĞLU, Yusuf,- AYDIN, M. Âkif, “Cevdet Paşa”, DİA, VII, 443-450.
HANCZ, Erika, “Peçuylu İbrâhim”, DİA, 216-218.
HASAN ESİRÎ BİN ŞEYH HÜSEYİN, Mi’yârü’d-düvel ve Misbarü’l-milel, Târîh-i Osmânî Encü-
meni Mecmuası, cüz 16 (1 Teşrin-i Evvel 1328, s. 994-1016.
HOCAZÂDE AHMED HİLMİ, Ziyâret-i Evliyâ, haz. Selami Şimşek, İstanbul 2005.
HOLT, Peter M., “Al-Jabati’s Intrudiction to the History of Ottoman Egypt”, Bulletin of the School
of Oriental and African Studies, XXV/1 (1962), s. 38-51.
HUART, Cl., “İdrîs Bitlisî”, İA, V/2, 936.
Hunkarnâma (Tavârih-i Âl-i Osman) Mir Sayyid Ali b. Muzaffar-i Ma’ali, haz. Refet Yalçın Balata,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YDT, İstanbul 1992.
HUT, Davut, “Tevfik Paşa, Mehmed”, DİA, XLI, 16.
IŞIKÖZLÜ, Fazıl, “Başbakanlık Arşivinde Yeni Bulunmuş Olan ve Sadreddin Zâde Telhisî Mus-
tafa Efendi Tarafından Tutulduğu Anlaşılan H. 1123 (1711)-1184 (1735) Yıllarına Ait Bir
Cerîde (Jurnal) ve Eklentisi”, VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bidiriler, II, An-
kara 1973, s. 508-534.
İLGÜREL, Mücteba, “Hâkim Mehmed Efendi” DİA, XV, 189-190.
_______, “Hüseyin Efendi, Hezarfen”, DİA, XVIII, 544-564.
_______, “Vâsıf Ahmed Efendi”, DİA, XLII, 535-537.
_______, “Vâsıf”, İA, XIII, 214-217.
İLGÜREL, Sevim, “Hibrî, Abdurrahman Efendi”, DİA, 427-428.
IMAZAWA, Kojı, “İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’inin İki Tip Nüshası Üzerine Bir İnceleme”, Bel-
leten, sayı 256, s. 859-896.
İNALCIK, Halil, “Osmanlı Hukukuna Giriş”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Der-
gisi, XIII/2 (1958), 102-126.
_______, “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Söğüt’ten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuru-
luşu Üzerine Tartışmalar, derl. Oktay Özer, Mehmet Öz, İstanbul 2000, s. 119-126.
_______, “Tursun Beg, Historian of Mehmed the Conquero’s Time”, Wiener Zeitschrift für die
Kunde des Morgenlandes, vol. LXIX, 55-71.
_______, Belleten, XXI/116 (1965), s. 667-672.
İNAN, Kenan, “Klasik Devir Osmanlı Tarihçilerinde Kaynak Kullanma Usulleri”, Tarih Araştır-
maları Dergisi, sayı: XXIX (1996), 91-135.
_______, “Sade Nesirden Süslü Nesire: Fatih’in Tarihçisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarzı”, Os-
manlı/Bilim, VIII, 293-300.
_______, A Summary and Analysis of the Tarih-i Ebü’l-Feth (History of the Conqueror) of Tursun
Bey (1488), YDT, The University of Manchester 1993, s. 49-80.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Atâ Bey, Tayyarzâde”, DİA, IV, 34-35.
_______, “Halil Nûri”, DİA, XV, 320-322.
_______, “Lutfi Paşa”, DİA, XXVII, 234-236.
_______, “Naîmâ”, DİA, XXXII, 316-318.
_______, “Selânikî Mustafa Efendi”, DİA, XXXVI, 357-359.
İSEN, Mustafa, “Ârif Hikmet Tezkiresi”, DİA, III, 367-368.
İSMAİL b. HÜSEYİN EŞ-ŞEHRÎ, “Vukū‘ât-nâme: Vukū‘ât-ı Tertîb-i Şâhâne-i Devlet-i Aliyye”,
Belgeler (Türk Tarih Belgeler Dergisi), XXIV/28 (2003), s. 1-40.
İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Kataloğu (TCYK), İstanbul 1943.
İZ, Fahir, “Eski Düzyazının Gelişimi: XVII. Yüzyılda Halk Dili ile Yazılmış Bir Tarih Kitabı: Hü-
seyin Tûgî, Vak‘a-i Sultan Osman Han”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara
1967, s. 119-164.
JEFFERY, A., “‘Âsim”, EI2, I, 706-707.
KAÇALİN, Mustafa S., “Mütercim Âsım Efendi”, DİA, XXXII, 200-202.
KAPANŞAHİN, Muhittin, İstem, sayı: 2 (2003), s. 155-172
KARACA, Taha Niyazi, Türk-İngiliz İlişkileri ve Mehmet Âkif Paşa’nın Anıları (İbret), İstanbul
2004.
KARAHAN, Abdülkadir, “Nâbî”, İA, IX, 3-7.
_______, “Nâbî”, DİA, XXXII, 258-260.
_______, “Enwerî”, EI2, II, 702.
KARAL, Enver Ziya, “Tanzimat’tan Bugüne Kadar Tarihçiliğimiz”, Felsefe Kurumu Seminerleri,
III. Türkiye’de Tarih Eğitimi, 13–14–15 Kasım 1975 Hacettepe Üniversitesi, TTK Basımevi
Ankara, 1977, s. 255-268.
KARSLIZADE MEHMED CEMALEDDİN, Âyine-i Zürefâ, nşr. Ahmed Cevdet: Osmanlı Tarih ve
Müverrihleri, İstanbul 1314.
KÂTİP ÇELEBİ, Keşfü’z-zunûn (İstanbul 1943), II, 1638.
KAYA, Nevzat, “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”, DİA, XXIV, 381-383.
KAZANCIGİL, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul 1999.
KERSLAKE, Celia J., “Celâlzâde Mustafa Çelebi”, DİA, VII, 260-261.
KILIÇ, Hulusi, “Bağdatlı İsmâil Paşa”, DİA, IV, 445-446.
KISSLING, H. J., “Die anonyme altosmanische Chronik über Sultan Bâyezîd II.” (in Grazer und
Münchener Balkanologische Studien, München 1967, s. 128-166.
_______, “Eine anonyme altosmanische Chronik über Sultan Bâyezîd II.” (in Der Orient in der
Forschung, hersg. v. W. Hoenerbach, Wiesbaden 1967, s. 409-433.
Kitâbü’t-târih-i Künhü’l-ahbâr, haz. A. Uğur-M. Çuhadar-A. Gül-İ. H. Çuhadar, (Kayseri 1997), I/1.
KIVAMÎ, Fetihnâme-i Sultân Mehmed (İnceleme-Metin), haz. Ruşan Türken (Duman), YYLT, Fı-
rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2006.
_______, Fetihnâme-i Sultan Mehmed, haz. Franz Babinger, Ankara 1955.
_______, haz. Ceyhun Vedat Uygur, İstanbul 2007.
KÖHBACH, Markus, “Der osmanische Historiker İbrâhîm Na‘imeddîn aus Temeşvar als quelle os-
manischer Literarischer Überlieferung”, CEIPO, Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları
Uluslararası Komitesi, VII. Sempozyumu Bildirileri, haz. J. L. Bacque-Rammont, İ. Ortaylı,
E. Van Donzel, Ankara 1994, s. 173-178.
KÖKEN, Nevzat, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Tarih Eğitimi (1923-1960), YDT, Sü-
leyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2002.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Âsım Efendi”, İA, I, 665-673.
_______, “Âşık Paşa-zâde” İA, I, 706-709.
KÖPRÜLÜ, O. Fuat, “Hasan Bey-Zâde,” İA, V/1, 334-337.
KRAMERS, J. H., “Münedjdjim Bashi”, EI2, VII, 572-573.
KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, “Karamanî Mehmed Paşa”, DİA, XXIV, 448-450.
_______, “Rûhî Çelebi”, DİA, XXXV, 206-207.
KÜLEKÇİ, Numan-KARABEY, Turgut, “Fetihnâme-i Kıbrıs”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araş-
tırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 2 (1995), s. 81-102.
KURAN, Ercümend, “Said Paşa”, İA, X, 82-86.
KURAT, Akdes Nimet, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud’un (1123-1711) Prut Seferine
Ait Defteri”, (Berlin, Preussische Staatsbibliothek, Orientalische Abteilung, nr. 1209), Tarih
Araştırmaları Dergisi, IV/6-7 (1968), s. 261-426.
_______, Prut Seferi ve Barışı 1123 (1711), I, Ankara 1951.
KURAY, Gülbende, “Türkiye’de Bir Machiavelli: Koçi Bey”, Belleten, LII/205 (1988), 1655-1662.
KURŞUN, Zekeriya, “Mehmed Memduh Paşa”, DİA, XXIX, 495-497.
_______, “Said Paşa, Küçük”, DİA, XXXV, 576-578.
KUT, Günay, “Ahmed Hasîb Efendi”, DİA, II, 87-88.
_______, “Ahmedî”, DİA, II, 164-167.
_______, “Âşık Paşa”, DİA, IV, 1-3.
KUTLAR, Fatma Sabiha, “Mustafa Sâmi Bey”, DİA, XXXI, 354-356.
KÜTÜKOĞLU, Bekir, “Ahmed Resmî”, DİA, II, 121-122.
_______, “Âlî Mustafa Efendi”, DİA, II, 414-416.
_______, “Çeşmîzade Mustafa Reşid”, DİA, VIII, 289-290.
_______, “Lokmân b. Hüseyin”, DİA, XXVII, 208-209.
_______, “Mehmed Halife”, DİA, XVIII, 489-490.
_______, “Mehmed Halife”, İA, VII, 579-580.
_______, “Selânikî”, EI2, IX, 126-127.
_______, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 276-279.
_______, “Vak‘anüvis”, DİA, XLII, 459-460.
_______, Vekayi‘nüvis Makaleler, İstanbul 1994.
LATÎFÎ, Tezkire-i Latîfî, İstanbul 1314.

LEVEND, Agâh Sırrı, Gazavatnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnâmesi, TTK, Ankara 1956.
LEWİS, G. L., “The Utility of Ottoman Fethnâmes”, Historians of Middle East, ed. Bernand Lewis-
P.M. Holt, London 1962.
LÜTFİ PAŞA, Âsafnâme, Matbaa-i Amedî, İstanbul 1326.
_______, Tevârîh-i Âl-i Osmân, Matbaa-i Amire, İstanbul 1341.
M. ŞEMSEDDİN, İslâmda Tarih ve Müverrihler, (İstanbul 1339).
MAJER, Hans Georg, “Uşşâkî-zâde”, İA, XIII, 77-80.
MAKSUDOĞLU, Mehmed, “Cebertî, Abdurrahman b. Hasan”, DİA, VII, 190-191.
MEHMED ARİF BEY, “Silsile-i Vuku‘ât-ı Devlet-i Aliyye’de Zabt Edilmemiş 1142 Senesi Hâdisâtı”,
TOEM, nr. 4 (1328), s. 258-264; nr. 5 (1328), s. 309-316; nr. 16 (1130), s. 1024-1034.
MEHMED GÂLİB, “Vakanüvis Teşrifâtî Edib Efendi-Selîm-i Sâlis’in Bazı Evâmir-i Mühimmesi”,
TOEM, XI/8 (1329), 500.
MEHMED HAFÎD EFENDİ, ed-Dürer el-Muntehabât el-Mamura fî Islâh el-Galatât el-Meşhûra,
İstanbul 1221.
MÉNAGE, V. L., “Bihishti”, EI2, I, 1210.
_______, “Djalâlzâde Mustafa Çelebi”, EI2, II, 400.
_______, “Hibrî”, EI2, III, 351-352.
_______, “Husayn Hezārfen”, EI2, 623-624.
_______, “On the recensions of History of the Ottomans”, BSOAS, XXX (London 1967), s. 314-
322.
_______, “Another text of Uruğ’s Otoman Chronicle”, Der Islam, XLVII (1971), s. 273-277.
_______, “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, çev. S. Özbaran, TED, IX (1978), 227-240.
_______, “Sultan II. Murad’ın Yıllıkları”, Tarih Dergisi, XXXIII (1983), s. 79-98.
_______, “The Menaqib of Yakhshi Faqih”, Bulletin of the Schcool of Oriental and African Studies,
XXVI (1963), 50-54.
MENZEL, Th., “Khaırullah Efendi”, EI2 (1927), IV, 874-875.
_______, “Muhyiddin Mehmed”, İA, VIII, 555-556.
_______, “Tevfik Mehmed”, İA, XII/1, 212-213.
_______, “Hayrullah Efendi”, İA, V, 393-394.
MERT, Özcan, “Şerîfî’nin Fetih-nâme-i Kıbrısı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, IV-V (1974-75), s. 49-78.
Molla Lütfi, haz. O. Şaik Gökyay, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Türk Büyükleri Dizisi:
68, Ankara 1987.
MÜLÂYİM, Selçuk, “Kültür ve Sanatta Fatih Devri”, İstanbul Armağanı, İstanbul 1995, I, 137-
142.
_______, “Fatih Devri Kültür ve Sanat Hayatı Bibliyografyası”, İstanbul Armağanı, İstanbul 1995,
I, 273-282.
Müminzâde Seyyid Ahmed Hasîb Efendi-Ravzatü’l-küberâ, Tahlil ve Metin, haz. Mesut Aydıner,
YYLT, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995.
MURPHY, Rhoads, “Biographical Notes on ‘Mevkufatî’ A Lesser Known Ottoman Historian of
The Late Seventeenth Century”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s.
193-204.
NAKIP, Tahir, Osmanlı Devleti’nde Geç Dönem Târîh-i Umûmîler, YYLT, MÜ Türkiyat Araştır-
maları Enstitüsü, İstanbul 2006.
NECİB ÂSIM, “Osmanlı Târihnüvisleri ve Müverrihleri: Şehnâmeciler”, TOEM, I/7 (1327), s. 425-
435.
_______, “Osmanlı Târihnüvisleri ve Müverrihleri”, TOEM, Cüz 1 (İstanbul 1326), s. 42.
_______, “Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri”, TOEM, I/7 (1329), s. 425-428.
OKAY, M. Orhan, “Ahmed Mithat Efendi”, DİA, II, 100-103.
ÖLMEZ, Ahmet, “Behcetî Hüseyin Efendi Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Eserleri”, Türklük Bilimi
Araştırmaları, sayı 4 (1997), s.123-144.
_______, “Behçetî Hüseyin Efendi ve Zafernâme Adlı Eseri Hakkında Bir Tespit”, Türk Dili ve
Edebiyatı Makaleleri, sayı 1 (2001), s. 184-199.
ÖLMEZOĞLU, Âli, “Cevdet Paşa”, İA, III, 114-123.
ORAL, Mustafa, Türkiye’de Romantik Tarihçilik, Asil Yayım Dağıtım, Ankara 2006.
ORKUN, H. Namık, “Tevârih-i Âl-i Osmanlar Hakkında” 1-4, Millî Mecmua, İstanbul 1340, sayı
6, s. 86-87, sayı 7, s. 103-105, sayı 8, s. 117-118, sayı 10, s. 147.
ORTAYLI, İlber, Tarih Yazıcılık Üzerine, Ankara 2009.
Oruç Beğ Tarihi, haz. Atsız, İstanbul 1972.
_______, haz. N. Öztürk, Çamlıca Basım Yayın, 2. bs., İstanbul 2008.
Osmanlılar’da Cülüs ve Buna Dair Bir Kaynak Eser, haz. Üzeyir Yıldırım, Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
ÖZBEK, Yıldıray, “Şükrî-i Bitlisî Selimnâmesi Minyatürleri”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
sayı: 17 (2004), s.151-193.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Abdi”, DİA, I, 73.
_______, “Abdurrahman Şeref”, DİA, I, 175.
_______, “Ahmed Câvid”, DİA, II, 52-53.
_______, “Ahmed Refik”, DİA, II, 120-121.
_______, “Âsım Efendi, Çelebizade”, DİA, III, 477-478.
_______, “Âşıkpaşazade”, DİA, IV, 6-7.
_______, “Atâ Bey, Mehmed”, DİA, IV, 34.
_______, “Cemâleddin Mehmed, Karslızâde”, DİA, VII, 312-313.
_______, “Cevad Paşa”, DİA, VII, 430-431.
_______, “Cevâhirü’t-tevârih”, DİA, VII, 434-435.
_______, “Defterdar Sarı Mehmed Paşa”, DİA, XIX, 98-100.
_______, “Ebü’l-fazl Mehmed Efendi”, DİA, X, 356-357.
_______, “Hadîkatü’l-vüzerâ”, DİA, XV, 22-23.
_______, “Heşt Bihişt”, DİA, XVII, 271-273.
_______, “İdrîs-i Bitlisî”, DİA, XXI, 485-488.
_______, “İsmet Efendi, Fındıklılı”, DİA, XXIII, 139-140.
_______, “Koca Hüseyin”, DİA, XXVI, 130-131.
_______, “Mehmed Süreyyâ”, DİA, XXXVIII, 527-529.
_______, “Muradî”, DİA, XXXI, 193-194.
_______, “Neşrî”, DİA, XXXIII, 20-22.
_______, “Oruç b. Âdil”, DİA, XXXIII, 425-426.
_______, “Osmanlı Tarihçiliği ve Tarih Kaynakları”, s. 2.
_______, “Osmanzâde Ahmed Tâib”, DİA, XXXIV, 2-4.
_______, “Silâhdar Mehmed Ağa”, DİA, XXXVII, 194-197.

_______, “Solakzâde Mehmed Hemdemî”, DİA, XXXVII, 370-372.
_______, “Şükrî-i Bitlisî”, DİA, XLIX, 254-256.
_______, “Tenkitli Metin Neşri Çalışmaları ve Bazı Teklifler”, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de
Tarihçilik ve Tarih Yayımcılığı Sempozyumu-Bildiriler (Ankara 18-20 Mart 2010), ed. Meh-
met Öz, TTK, Ankara 2011, s. 118-123.
_______, “Vecîhî Hasan Efendi”, DİA, XLII, 586-587.
ÖZCAN, Azmi, “Mahmud Celâleddin Paşa”, DİA, XXVII, 359-360.
ÖZCAN, Tahsin, “Mustafa Nûri Paşa”, DİA, XXXI, 342-343.
_______, “Nazmîzâde Murtaza Efendi”, DİA, XXXII, 461-463.
ÖZEL, Ahmet, “Acâibü’l-âsâr”, DİA, I, 314-315.
ÖZERGİN, M. Kemal, “Râşid”, İA, IX, 632-634.
_______, “Rûhî”, İA, IX, 764-765.
_______, “Solakzâde”, İA, X, 748-750.
ÖZTÜRK, Necdet, “Anonim Tevârih-i Âl-i Osman’ların Kaynak Değerleri Hakkında”, XII. Türk
Tarih Kongresi, Ankara 1994, s. 755-762.
_______, II. Bayezid Devri Kronolojisi-Oruç Bey Tarihi’ne Göre-”, Bir, IV (1995), 153-172.
_______, “Bizans Söylenceleriyle Osmanlı Tarihi Adlı Yayım Üzerine”, Efdal Sevinçli, İzmir
1977, 271 s., Türklük Araştırmaları Dergisi, IX (2001), 181-190.
_______, “Hadîdî”, DİA, XV, 14-15.
_______, “II. Bayezid Devri Tarihçilerinden Sarıca Kemal”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum
Yılı Armağanı (İÜ Edebiyat Fakültesi Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul 1995), s. 221-
245.
_______, “Kazasker Vusulî Mehmed Çelebi ve Selim-nâmesi”, TDA, sayı 50 (Ekim 1987), s. 9-108.
_______, “Osmanlı İlim ve Kültür Hayatındaki Önemli Gelişmeler (1421-1512)”, Türk Kültürü
İncelemeleri Dergisi, II (2000), 49-70.
_______, “Osmanlı Kroniklerinin Neşri Hakkında – Bir Doktora Tezi ve Yayını Üzerine”, Cumhu-
riyet Döneminde Türkiye’de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu, Bildiriler, Ankara
18-20 Mart 2010; Ankara 2011, s. 131-139.
PAKALIN, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, 615.
PALA, İskender, “Şair Fatih”, İstanbul Armağanı, I, 283-322.
PARMAKSIZOĞLU, İsmet, “İzzî”, İA, V/2, 1267-1269.
_______, “Kemal Paşa-zâde”, İA, VI, 561-566.
_______, “Onyedinci Yüzyıl Rumeli Olayları ile İlgili Özel Tarihler ve Osekli İbrahim Efendi Ta-
rihçesi”, VII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1981, s. 1086-1094.
_______, “Yeni Bir Şehnâme”, Belleten, XLVI/182 (1982), 319-320.
_______, “İzzî”, EI2, IV, 298-299.
RADO, Şevket, “Hazine-i Bîrun Kâtibi Ahmed bin Mahmud Efendi’nin Tuttuğu Prut Seferine Ait
Defterden Koparılan Sahifelerde Neler Vardı”, Belleten, L/198 (1986), s. 807-824.
Risale-i Hatib: XVII. Yüzyıl Ortalarına Aid Bir Tarihçe (Metin ve Dizin), haz. Mehmet Çömcüoğlu,
Mezuniyet Tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1969.
Rodos’un Fetih Günlüğü Fetih-nâme-i Cezire-i Rodos (İnceleme-Metin), haz. Murat Yıldız, İstan-
bul 2011.
ROSENTHAL, F., “al-Djannabî”, EI2, II, 452.

SABİT, Zafernâme, haz. Turgut Karacan, Sivas 1991.
SAĞIRLI, Abdurrahman, “Mehmed b. Mehmed Edirnevî”, DİA, XXVIII, 495.
_______, “Süleymannâme”, DİA, XXXVIII, 124-127.
_______, Keşfî Mehmed Çelebi Selim-nâme veya Bağ-i Firdevs-i Guzât ve Ravza-i Ehl-i Cihâd,
YYLT, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993.
SÂLİH HAYRİ, Kırım Zafernâmesi-Hayrâbât, haz. Necat Birinci, Ankara 1988.
SARIKÖSE, Selma Turhan, 1876-1908 Yılları Arasındaki Osmanlı Vakanüvisleri ve Tarih Anlayış-
ları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2003.
SAVAŞ, Hamdi, “İshak Çelebi, Kılıçzâde”, DİA, XXII, 528-529.
SCHMIDT, Jan, “Mehmed Hâşim Efendi’s Memorandum (Mecmû‘a) on Circassia of 1213 (1798-
9); Contents, Style, Texual History and a Hitherto Unknown Autograph Kept in Library of
Leiden University”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), sayı XXVI
(2005), s. 413-479.
SEHÎ BEĞ, Heşt Bihişt, Sehî Beğ Tezkiresi, İnceleme-Tenkidli Metin-Dizin, nşr. G. Kut, Harvard
1978.
ŞAHİN, İlhan, “Kenzü’l-vekāyi‘, Mustafa Sâkıb Efendi ve Eseri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 7-8
(1976-1977), s. 93-118.
ŞEKER, Mehmet, “Âlî Hakkında Yazılmış Müstakil Biyografik Eserler ve Çalışmalar”, Atatürk
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, sayı 12 (1980), s. 197-205.
_______, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Hayatı ve Şahsiyeti”, Dokuz Eylül Üniversitesi Dergisi, sayı
1 (1983), s. 159-172.
SERTOĞLU, Mithat, “Tuği Tarihi”, Belleten, XI/43 (1947), 489-514.
SEVERCAN, Şefâettin, Keşfî’nin Selimnâmesi, YYLT, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, Kayseri 1988.
_______, “Süleymannâmeler”, Osmanlı-Bilim, VIII, 301-317.
ŞEYHÎ MEHMED, Vekayi‘ el-Fuzalâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, nr. 939.
SIDKI PAŞA, Gazâvât-ı Sultân Murâd-ı Râbi‘: (IV. Murad’ın Revan Seferi), haz. Mehmet Arslan,
Kitabevi, İstanbul 2006.
SİYAVUŞGİL, Sabri Esat, “Ahmed Midhat Efendi”, İA, I, 184-187.
SÜSHEIM, K., - MANTRAN, R., “Âlî”, EI2, I, 380-381.
SÜSHEIM, K., “Âlî”, İA, I, 304-306.
T. H., “Subhî”, İA, X, 769-771.
T.H. [Bekir Kütükoğlu], “Selânikî”, İA, X, 349-351.
T.H., “Cennabî”, İA, III, 100.
TÂCÎ-ZÂDE TUĞRÂYÎ CAFER ÇELEBİ, Mahrûsa-i İstanbul Fetih-nâmesi (921/1515), Ahmed
İhsan ve Şürekası, İstanbul 1331.
Tâcü’t-tevârih, (İstanbul 1279), II, 434-437.
TAESCHNER, Fr., “Āšı… Paša-zāde”, IE2, I, 720.
Takvîmü’t-tevârih: İndeksli Tıpkıbasım, TTK, Ankara 2009.
Taliki-zade Mehmed Subhi Efendi’nin Eğri Seferi Şehnâmesi, haz. Vahid Çabuk YDT, İÜ Sosyal
Talikizade Mehmed Subhi Tebriziyye, haz. Bülent Özkuzugüdenli, YYLT, MÜ Türkiyat Araştırma-
ları Enstitüsü, İstanbul 2005.
TAN, Murat, Osmanlı Tarihi (Ahmed Rasim), I, Metin-Tahlil-İndeks, YYLT, Marmara Üniversitesi
TANPINAR, Ahmed Hamdi, “Ahmed Vefik Paşa”, İA, I, 207-210.
TANSEL, S., Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasi ve Askerî Faaliyeti,
TTK, Ankara 1985.
TAYŞİ, Mehmet Serhan, “Ali Emirî Efendi”, DİA, II, 390-391.
_______, Lütfi Paşa ve Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1990.
TEKİN, G., “Fatih Devri Edebiyatı”, İstanbul Armağanı, İstanbul 1995, I, 161-233.
TEKİNDAĞ, M. C. Ş., “Neşrî”, İA, IX, 214-216.
TEKİNDAĞ, Şehâbeddin, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten, XXXV/140 (1971), 655-663.
_______, “Selimnâmeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 1 (İstanbul 1970), s. 207 vdd.
_______, “Mehmed Paşa”, İA, VII, 588-591.
TEKKANAT, Hüseyin, Kuruluştan Fatih Dönemi Sonuna Kadar Osmanlı Tarih Yazıcılığı, YYLT,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1996.
Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter (Tenkidli Transkripsiyon), haz. Ş. Turan, (Ankara 1954).
Tiryaki Hasan Paşa’nın Gazaları ve Kanije Savunması, haz. Vahit Çubuk, İstanbul 1978.
Topçular Kâtibi Abdülkādir (Kadrî) Efendi Tarihi, (Metin ve Tahlil), I, haz. Ziya Yılmazer, Ankara
2003.
TULUM, Mertol, “Dursun Bey”, DİA, X, 5-6.
TURAN, Osman, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, 2. bs., Ankara 1984.
TURAN, Şerâfeddin, “Hoca Sa‘deddin”, İA, X, 27-32.
_______, “Peçevî”, İA, IX, 543-545.
_______, “Hoca Sâdeddin Efendi”, DİA, XVIII, 196-198.
_______, “Kemal Paşazâde”, DİA, 237-240.
TURSUN BEY, Tarih-i Ebü’l-feth, haz. M. Tulum, İstanbul 1977.
UBEYDULLAH KUŞMÂNÎ-EBUBEKİR EFENDİ, Asiler ve Gaziler, Kabakçı Mustafa Risalesi,
Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
UÇMAN, Abdullah, “Ali Suavî”, DİA, II, 445-448.
_______, “Mizancı Murad Mehmed Bey”, DİA, XXX, 214-216.
_______, “Şehbenderzade Ahmed Hilmi”, DİA, XXXVIII, 424-425.
UĞUR, Ahmet, “Hoca Sa’deddin Efendi’nin Selim-nâmesi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakülte-
si İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, IV (1980) 225-240.
_______, “Selimnâmler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı XXII (1978), s. 367-
368.
_______, İbn-i Kemal, İzmir 1987.
ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, “Âşıkpaşazâde”, Ülkü Dergisi, I / 9 (Ankara 1947), 14.
UNAT, Faik Reşat, “Anonim Bir Tevârih-i Âl-i Osman Nüshası Hakkında”, VI. Tarih Kongresi
(Ankara 1961), s. 271-274.
_______, “Hüseyin: Bedâyi ül-vekayi”, Belleten, XXVII/106 (1963), 309-319.
_______, “Oruç b. Âdil”, İA, IX, 418-419.
UZUN, Mustafa, “Ali Kemal”, DİA, II, 405-408.
_______, “Ali Seydi Bey”, DİA, II, 442-444.
_______, “Ganîzade Mehmed Nâdirî”, DİA, XIII, 355-356.
_______, “Halil Hâlid Bey”, DİA, XV, 314-316.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988.
_______, “Başvekâlet Arşivi’nde Bonapart’ın Akkâ Muhasarasına Dair Bir Vekayinâme”, Tarih
Semineri Dergisi (Travaux du Séminaire D’Historie), sayı 2 (1938), s. 3-31.
ÜNGÜN (İLGÜREL), Sevim, “Vahîd Mahtûmî ve Mora Fetih-nâmesi”, Tarih Dergisi, sayı 20
(1965), s. 101-116; sayı 21 (1966), s. 63-76; sayı 22 (1967), s. 169-180.
ÜRKÜNDAĞ, Ayhan, Ahmed Dürrî Efendi’nin İran Sefaretnâmesi, YYLT, Afyon Kocatepe Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2006.
ÜST, Sibel, “Emirî ve Sohbet-nâmesi”, Turkish Studies International Periodical For the Langua-
ges, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall 2007, s. 960.
Vahîd Mahtûmî: Hayatı Eserleri Edebi Kişiliği ve Eserlerinin Tenkidli Metni, haz. Bahattin Kahra-
man, YDT, I-II, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995.
Vak‘a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarih, XV, haz. M. Münir Aktepe, TTK, Ankara 1993.
WOODHEAD, Chiristine, “İbrâhim Mülhemî”, DİA, XXI, 323-324.
_______, “Neshri”, EI2 (Fr.), VIII, 7-8.
_______, “Şehnâmeci”, DİA, XXXVIII, 456-458.
_______, “Urudj b. ‘Adil”, EI2, New Edition, Leiden, Brill 2000, IX, 908.
_______, “Ushshākī-zâde”, EI2, X, 919-920.
_______, “Wâsif”, EI2, XI, 162-163.
YALÇINKAYA, Şerife, “Süheylî, Ahmed”, DİA, XXXVIII, 32-33.
YAVUZ, Sait, “Edib Mehmed Emin”, DİA, X, 422-423.
YAZAR, Sadık, “Fetihnâme-i Kıbrıs’ın Müellifi Olan Şerifî Kimdir?”, Selçuk Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, sayı 18 (2007), s. 175-192.
YAZICI, Tahsin, “Ârifî Fethullah Çelebi”, DİA, III, 371-373.
YERASİMOS, Stefanos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, İstanbul 1993.
YERLİKAYA, İlhan, “Basiret”, DİA, V, 103-105.
YILDIZ, Sara Nur, “Şükrullah”, DİA, XXXIX, 257-258.
YILMAZER, Ziya, “Abdülkādir Efendi, Topçular Kâtibi”, DİA, I, 323-324.
_______, “Esad Efendi, Sahhaflar Şeyhizâde”, DİA, XI, 341-345.
_______, “Îsâzâde Târihi”, DİA, XXII, 491-492.
_______, “Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi”, DİA, XXXVIII, 334-336.
_______, “Teşrîfât-ı Kadîme”, DİA, XL, 572-573.
YİNANÇ, Mükrimin Halil, “Tanzimat’tan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, (Tanzimat’ın 100.
yıldönümü münasebetiyle neşredilen kitaptan alınmış ayrı baskı), Maarif Matbaası, İstanbul
1940.
YİNANÇ, Refet, “Fatih’in Türkçe İstanbul Fetihnâmesi”, TDA, sayı 29 (1984), s. 18-23.
_______, “Fatih’in Türkçe İstanbul Fetihnâmesi”, TDA, sayı: 29 (1984), s. 18-23.
YÖNTEM, Ali Canip, “Râmi Mehmed Paşa ve Sulhnâmesi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara
1948, s. 346-353.
_______, “XVIII. Yüzyıl Şairlerinden Vahîd Mahtûmî’ye Dair Bazı Mülahazalar”, IV. Türk Tarih
Kongresi, Ankara 1952, s. 445-450.
YÜCEL, Abubekir Sıddık, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Fusûl-İ Hall ü Akd ve Usûl-i Harc u Nakd
Adlı Eseri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: VIII / 2 (2004), s.130-132.
YÜCEL, Yaşar, “Yeni Bulunan II. Osman Adına Yazılmış Bir Zafer-nâme”, Belleten, 43/170
(1979), s. 327-364.
YÜKSEK, Hasan, XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihçiliği, YYLT, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2006.
YURDAYDIN, Hüseyin Gazi, “Bostan’ın Süleymân-nâmesi (Ferdî’ye Atfedilen Eser)”, Belleten,
XIX/74 (1955), 137-202.
_______, “Celâl-zâde Salih’in Süleymân-nâmesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
XIV (1966), 1-12.
_______, “Ferdî’nin Süleymân-nâmesi’nin Yeni Bir Nüshası”, AÜDTCFD, VIII/1-2 (Ankara
1950), s. 201-223.
_______, “Matrakçı Nasuh, Hayatı, Eserleri”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, I (1959), 111-122.
_______, “Matrakçı Nasuh’un Süleymânnâmesi”, V. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1960, s. 374-
388.
_______, “Matrakçı Nasuh”, DİA, XXV, 143-146.
_______, “Muradî ve Eserleri”, Belleten, XXVII/107 (1963), 453-466.
_______, Matrakçı Nasuh, Ankara 1963.
Zeyl-i Şakaik, faksimile nşr., Wiesbaden 1965.
ZILFI, Madeline C., “Shefik Mehmed Efendi”, EI2, IX, 412-413.
ZİYAD EBÜZZİYA, “Ali Efendi, Basiretçi”, DİA, II, 388-389.
_______, “Ebüzziya Mehmed Tevfik”, DİA, X, 377-378.
DİZİN
1. Müellif adları
A Ahmed Midhat Efendi 13, 26, 259, 260, 288, 336

Abdi 8, 10, 22, 23, 125, 131, 140, 147, 150, 172, Ahmed Muhtar Paşa 13, 14, 25, 253, 274, 275,
176, 180, 181, 329, 334 277, 285, 328
Abdullah bin İbrahim el-Üsküdarî 8 Ahmed Rasim 14, 25, 26, 288, 289, 337
Abdurrahim Muhib Efendi 11 Ahmed Raşid Paşa 13
Abdurrahman Abdi Paşa 8, 125, 131, 140, 150, Ahmed Refik Altınay 14, 140, 157, 295, 329
176 Ahmed Resmî Efendi 10, 24
Abdurrahman bin Hasan Cebertî 12 Ahmed Reşid Paşa 13, 273
Abdurrahman Hibrî Efendi 8, 9, 126 Ahmed Rifat Efendi 12, 175, 234, 235, 251
Abdurrahman Şeref Efendi 11, 15, 16, 24, 57, Ahmed Saib 14, 277, 278, 279
196, 197, 211, 212 Ahmed Sinan Çelebi 6, 21, 42, 58, 325
Abdurrezzak Bahir 12 Ahmed Vâsıf Efendi 10, 62, 152, 156, 164, 166,
Abdülbaki Sadi Efendi 61 167, 169, 170, 227
Abdülhak Molla 12, 230, 232, 329 Ahmed Vefik Paşa 13, 25, 67, 194, 205, 246, 247,
Abdülhalim Memduh 13, 256, 280 248, 326, 337
Abdülkadir b. Üveys b. Muhammed Latifî 89 Ahmed Vehbi 11
Abdülkerim 9, 146, 185 Akif Paşazade Mehmed Nail Bey 11, 197, 203
Abdüllatif Subhi Paşa 13, 26, 194, 241 Aksaraylı Cemaleddin Mehmed 63
Adai 6, 84, 86, 325 Âlî 6, 16, 22, 43, 44, 48, 49, 52, 57, 59, 68, 69, 71,
Adai-yi Şirazî 6, 84 72, 73, 74, 75, 76, 86, 89, 129, 205, 227, 274,
Âdil 45, 46, 334, 337 275, 302, 308, 309, 330, 332, 336, 338
Ahmed Ârif Hikmet 12 Âlî Beğ 43
Ahmed Âşıkī 43, 44 Ali b. Muhammed 84
Ahmed b. Yusuf el-Karamanî 111 Ali Cevad 13, 25, 27, 265, 266
Ahmed Cavid 11, 170, 175, 213 Ali Efendi Çorbacızade 9
Ahmed Cevad Paşa 13, 255, 264 Ali Emiri 14, 26, 34, 63, 65, 101, 105, 147, 172,
Ahmed Cevdet 11, 16, 20, 25, 150, 154, 167, 170, 181, 186, 187, 189, 192, 202, 203, 214, 215,
186, 193, 194, 197, 204, 205, 207, 208, 209, 225, 227, 229, 231, 236, 240, 281, 282, 283
219, 229, 245, 331 Ali Fuad Erden 14, 295
Ahmed Cevdet Paşa 11, 16, 20, 25, 154, 167, 170, Ali Haydar Alpagut 14
186, 193, 194, 197, 204, 205, 207, 208, 209, Ali Kemal 14, 280, 281, 337
219 Ali Seydi Bey 14, 289, 290, 337
Ahmed Dürrî Efendi 10, 173, 338 Ali Suavi 12, 237, 238, 242
Ahmed Faik Reşad 13, 269 Ali Şirî 6, 84
Ahmed Hasib Efendi 10 Antakyalı Münif Mustafa 10
Ahmed Hilmi 12, 13, 25, 236, 237, 264, 265, 268, Antepli Hasan Behcetî Efendi 156
337 Antepli Mütercim Ahmed Âsım Efendi 11, 197
Ahmed Lütfi Efendi 11, 25, 152, 155, 193, 197, Ârif 12, 25, 27, 33, 40, 76, 133, 221, 231, 252,
206, 209, 210, 326, 338 253, 277, 326, 328, 329, 331
Ârifî 22, 76, 78, 338 Destarî Salih 10, 180

Arifî Fethullah Çelebi 6 Dihkanizade Ubeydullah Kuşmanî-Ebubekir Efen-
Âşıkî 43 di 11
Âşıkî Derviş Ahmed 43 Dilaver Ağazade Ömer Vahid Efendi 175
Âşık Mehmed Çelebi 37 Diyarbakırlı Said Mehmed Paşa 13
Âşık Paşa 43, 44, 332
Âşıkpaşazade 5, 16, 20, 21, 29, 42, 43, 44, 45, 47, E
49, 54, 112, 334 Ebulfazl 84
Atâî 23, 139 Ebû Sehl Numan Efendi 10
Âtıf Mehmed 13, 25, 275 Ebu Turab el-Hasan el-Hüseynî 77
Ayn Ali Efendi 7, 23, 107, 130, 178 Ebüzziya Mehmed Tevfik 13, 262, 263, 339
Aynî 12, 14, 227, 293, 294, 326 Edirneli İsmail Paşazade Mehmed Faris Paşa 10
Azizzade Hüseyin Ramiz 191 Edirneli Oruç Bey 42
Eflatun bin Şirvan 77
B El-Deybe 248
Bağdatlı Abdülfettah Şefkat Efendi 175 Enverî 5, 9, 31, 37, 38, 39, 40, 153, 154, 156, 167,
Bağdatlı İsmail Paşa 14, 26, 54, 279 168, 169, 170, 171, 191, 302, 325
Basiretçi Ali 13, 261 Esad Efendi 11, 12, 24, 25, 26, 85, 86, 94, 113,
Başeski Şevki Molla Mustafa 11, 214 136, 139, 145, 146, 151, 152, 153, 154, 155,
Bayatlı Mahmud-oğlu Hasan 5, 50 159, 172, 173, 177, 180, 185, 189, 192, 197,
Behcetî Hüseyin Efendi 9, 145, 334 201, 202, 203, 217, 224, 229, 231, 234, 256,
Behcetî Seyyid İbrahim Efendi 10, 176 328, 338
Behiştî Ahmed Sinan Çelebi 6, 42, 58, 325 Esirî 6, 8, 81, 132, 133
Belgradî Raşid Efendi 12, 240 Es-Seyyid Mehmed Emin Edib Efendi 156
Bosnalı Hüseyin Efendi 8 Es-Seyyid Ömer Âmir Bey 11, 196
Bursalı Sipahi Zâbiti Hüseyin Ağa 10 Eyüb Sabri Paşa 13
Eyyubî 7, 93, 130
C
Câbî Ömer Efendi 224 F
Cafer Çelebi 7, 99, 100, 105 Fâzıl Çelebi 59
Celal Beyzade 11 Ferâizizade Mehmed Said 12
Celâlî Abaza Mehmed Paşa 266 Feridun Ahmed Bey 77
Celalzade 6, 7, 22, 66, 84, 87, 90, 91, 101, 110, Feridun Bey 70, 77, 239
188 Fethullah 6, 22, 76, 77, 78, 338
Celalzade Mustafa Çelebi 6, 7, 66, 84, 87, 91, Fethullah Çelebi 6, 76, 77, 78, 338
101, 110, 188 Firdevsi 82, 93, 96
Celalzade Salih 7, 22, 91
Cenâbî Mustafa Efendi 6, 67, 129, 328 G
Cizyedarzade Ahmed Bahaeddin 11 Ganizade 6, 80, 303
Cüveynî 61 Ganizade Mehmed Nadirî 6, 80, 303
Çakerî İsmail Efendi es-Seyyid Mehmed Tahir Gazi Ahmed Muhtar Paşa 13, 253, 274, 275, 277
ibn-i es-Seyyid Osman 11, 191 Gelibolulu Mustafa Âlî 6, 16, 22, 48, 49, 52, 57,
Çaylak Mehmed Tevfik 13 59, 71, 74, 75, 76, 86, 330, 336, 338
Çerkesşeyhizade Halil Halid Bey 14, 288 Gubâri 6, 7, 22, 82, 96
Çerkezler Kâtibi Yusuf 6, 84, 86 Gubâri Abdurrahman bin Abdullah 7
Çeşmî 71, 165 Gürcüzade 7, 103
Çeşmîzade Mustafa Reşid Efendi 9, 156
H
D Hacı Abdülgaffâr Kırımî 219
Damad Mehmed Paşa 10, 172 Hacı Mehmed Senâi 218
Dâyezade Mehmed Bahaeddin 12 Hacı Mustafa b. Molla Rıdvan 143
Defterdar Sarı Mehmed Paşa 8, 24, 120, 134, 138, Hadîdî 6, 22, 61, 62, 68, 69, 335
139, 172, 334 Hafız Mehmed b. Süleyman 224
Derviş Ahmed Âşıkî 43 Hakî Efendi 7
Hakîmüddin 59 İsa b. Lütfullah 248

Halil Nuri Bey 10, 156, 170, 171 İsazade Efendi 8
Halim Giray 11, 208, 218 İshak Çelebi 6, 84, 85, 336
Hamdî 82 İslam Giray Han 218
Hamidî 100 İsmail bin Hüseyin 11
Hammer 26, 66, 116, 125, 193, 194, 244, 275, 276 İsmail Galip Edhem 13
Harimî 22, 103 İsmet b. Osman 255
Hasan Ağazade Hacı Abdullah Efendi 8, 134 İyânî 7, 105
Hasan Beyzade Ahmed 69, 110 İyânî Cafer Çelebi 7
Hasan Beyzade Efendi 8 İzzet Hasan Efendi 11, 215
Hasan bin Yusuf Ahıskavî 11
Hasan Çelebi 37, 93 K
Hasan Esirî Bin Şeyh Hüseyin 8 Kabulî 100
Hasan Hükmî 6, 81 Kadı Ömer Efendi 10
Hasan Kâfî 22, 273 Kadızade 7, 9, 89, 117, 143, 183
Hasan Kürdî 10, 178, 179 Kadızade Ahmed Çelebi 9, 143
Hatib 8, 111, 124, 335 Kaltakkıranzade Ahmed Bâdi 13
Hayreddin Nedim Göçen 14, 292 Kara Çelebizade Abdülaziz 8, 122
Hayrullah Efendi 12, 25, 193, 232, 233, 246, 326, Karaçelebizade Abdülaziz Efendi 7, 97, 122
333 Karamanî 21, 38, 111, 332
Hazine-i Birun Kâtibi Ahmed bin Mahmud 10 Karamanlı Mehmed Paşa 38
Hezarfen Hüseyin Efendi 8, 130 Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa 5
Hibri Abdurrahman Efendi 257 Kara Yakub b. İdris el-Karamânî 74
Hoca Sadeddin 6, 7, 22, 48, 49, 52, 54, 62, 68, 69, Karslızade Cemaleddin Mehmed 12, 229
74, 75, 80, 84, 85, 86, 89, 106, 107, 110, 112, Kasîdecizade İbrahim Agâh Paşa 13
226, 300, 320 Kâşifî 5, 21, 35, 36, 100
Hoca Sadeddin Efendi 68, 69, 80, 106, 107, 226 Kâtip Çelebi 7, 8, 16, 20, 22, 23, 54, 105, 107,
Hocazade Ahmed Hilmi 13, 265 108, 109, 110, 114, 117, 118, 119, 120, 129,
Hubbî Mollası 89 130, 140, 157, 187, 205, 228, 231, 238, 279,
Hüsameddin Ali 59 327, 329
Hüseyin Ağa 10, 237 Kazasker Vusûlî Mehmed Çelebi 89
Hüseyin b. Cafer İstanköyî eş-şehîr be-Hezarfen Kefeli İbrahim Efendi 219
129 Kemal 5, 13, 14, 25, 31, 42, 44, 48, 49, 50, 51, 59,
Hüseyin Paşazade Hüseyin Şakir Bey 155 62, 63, 74, 87, 92, 121, 141, 159, 166, 172, 175,
Hüseyin Tûgî Çelebi 7 196, 200, 208, 209, 212, 224, 228, 242, 243,
244, 249, 262, 279, 280, 281, 285, 288, 293,
İ 299, 326, 328, 335, 337
İbn-i Bibi 78 Kemaleddin 59
İbn-i Zünbül 86, 109 Kemal-i Zerd 50
İbn Kemal 48, 62, 63 Kemalpaşa 62
İbnülemin Mahmud Kemal İnal 172, 175, 279 Kemalpaşaoğlu 62
İbrahim b. Süleyman Nihalî 191 Kemalpaşazade 6, 7, 16, 21, 39, 42, 48, 52, 57, 62,
İbrahim Gülşenî 265 63, 84, 87, 91, 101, 110, 112, 150
İbrahim Hâlet Efendi 12, 239 Kemanî Mustafa Ağa 9, 142, 325
İbrahim Kapiç 11, 212 Kerküklü Abdürrezzak Nevres 10
İbrahim Mülhemî Efendi 8 Keşfî 6, 84, 85, 184, 336
İbrahim Naimeddin 10 Kıvâmî 5, 7, 41, 100
İbrahim Peçuylu 8, 105, 110 Kireççizade Gubarî 76
İbrahim Sırrî Efendi 8 Koca Nişancı 65, 66, 101, 188
İdris-i Bitlisî 6, 21, 22, 42, 54, 58, 59, 60, 61, 84, Koca Ragıp Paşa 10, 181
112, 150, 330 Koçi Bey 8, 23, 115, 116, 326, 332
İhtifalci Mehmed Ziya 14, 286 Kutbeddin 223, 248
İmam-ı Gazzalî 265 Küçükçelebizade İsmail Âsım Efendi 9, 154, 155
İmamzade Mehmed Esad Efendi 12 Küçük Nişancı 66, 110
Küçük Said Paşa 13, 267, 289 Mehmed Süreyya 13, 18, 26, 257, 258
Kürt Hatib 124 Mehmed Şakir Paşa 13, 264
Mehmed Şükrü 13, 25, 258
L Mehmed Tevfik Bilge 14
Latîfî 22, 34, 37, 333 Mehmed Tevfik Paşa 13, 269
Lokman 6, 22, 77, 78 Mehmed Zaim 6, 22, 62, 68, 328
Lokman bin Hüseyin 6, 77 Mektubîzade Abdülaziz 12, 234
Lütfi Paşa 6, 22, 59, 64, 65, 130, 139, 283, 337 Melek Ahmed Efendi 12, 233
Merzifonlu Ebubekir Efendi 12
M Meşrebzade Damadı Mehmed Şemi 12
Mahmud Celaleddin Paşa 13, 25, 158, 253 Mevlânâ Fâzıl 59
Mahmud Sabit 11, 190 Mevlânâ Mehmed Neşrî 5, 31, 40, 42, 49
Mahmud Şevket Paşa 13, 266 Mevlânâ Şükrullah 5
Mahremî 6, 7, 22, 81, 94, 327 Mimar Mehmed Ağa 105
Mahremî Çelebi 7, 94 Mir Seyyid Ali bin Muzaffer-i Ma’ali 41
Manevî 7, 100 Mir Yusuf 12, 225
Mansurizade Mustafa Nuri Paşa 13 Mizancı Mehmed Murad 13, 195, 272, 273, 325
Masraf Kâtibizade Mehmed Şefik Efendi 155 Molla Çelebi 63, 89
Matrakçı Nasuh 7, 22, 62, 64, 92, 93, 98, 101, Molla Çelebi Efendi 89
110, 339 Molla Gürani 98, 160
Mehmed Akif Bey 10 Muhyî 6, 84, 88
Mehmed Ali Aynî 14, 293, 294 Muhyî Çelebi 6, 84, 88
Mehmed Arif Bey 13, 14, 161, 252, 253, 277 Muhyiddin Cemâli 6, 63
Mehmed Atâ 14, 26, 275, 276 Muhyiddin Mehmed b. Hatib Kasım 111
Mehmed b. Hüseyin el-Bosnevî 125 Murâdî 7, 95
Mehmed bin Hacı Halil el-Konevî 50 Musaffâ Mehmed 10
Mehmed bin Mehmed er-Rumî 7 Musazade Mehmed Ubeydullah Efendi 9, 156
Mehmed Çelebi 37, 82, 85, 89, 108, 335, 336 Mustafa Ahmed 123
Mehmed Dâniş 12, 222 Mustafa Âlî 6, 16, 22, 48, 49, 52, 57, 59, 71, 74,
Mehmed el-Konevî 59 75, 76, 86, 129, 330, 336, 338
Mehmed Emin Karahanzade 11 Mustafa Çelebi 6, 7, 65, 66, 84, 87, 91, 101, 110,
Mehmed Fuad Efendi 208 188, 331, 333
Mehmed Galib Bey 14, 291, 328 Mustafa Kesbî 10, 186
Mehmed Giray 24, 218, 219 Mustafa Naimâ Efendi 9, 150, 155, 156, 173
Mehmed Halife 8, 22, 125, 332 Mustafa Necib Efendi 12, 198, 223
Mehmed Haşim Efendi 11 Mustafa Resmî Efendi 11
Mehmed Hıfzı Efendi 9, 155, 162 Mustafa Sâfî Efendi 7
Mehmed Kâmil Paşa 13, 25, 205, 263, 264 Mustafa Sakıb Efendi 10, 172
Mehmed Kilarî (Halisî) 9 Mustafa Sami Bey 9, 155, 162
Mehmed Mansur 13, 252 Mustafa Vâzıh bin İsmail 12
Mehmed Mazhar (Fevzi) 12 Mustafa Zühdî 23, 128
Mehmed Memduh Paşa 14, 283, 284, 332 Mühürdar Ali (Tımışvarlı Ali b. Mehmed) 134
Mehmed Münib 12, 219, 227, 232, 234 Mühürdar Hasan Ağa 8, 127, 128
Mehmed Namık Kemal 13 Müneccimbaşı Ahmed Dede Efendi 8, 137
Mehmed Necati 8, 10, 128, 189 Müstakimzade Süleyman 24, 165, 227, 232, 256
Mehmed Necati Efendi 10, 189 Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi 165,
Mehmed Neşrî 5, 16, 29, 31, 40, 42, 49 256
Mehmed Paşa b. Arif Çelebi el-Celalî es-Sıddıkî
38 N
Mehmed Paşa (Küçük Nişancı) 66, 110 Nadir 10, 182, 185
Mehmed Raif 13, 270, 271, 329 Naimâ 9, 20, 24, 57, 110, 125, 130, 140, 150, 155,
Mehmed Raşid Efendi 9, 155 156, 157, 159, 172, 173, 176, 226, 327
Mehmed Subhi Efendi 6, 9, 78, 79, 155, 162, 163, Naşit İbrahim 221
336 Nazmizade Murtaza Efendi 10
Nihâdî 8, 132, 134 Said Efendi 11, 97, 165, 199, 217, 226, 244, 291
Nişancı Paşa 38, 39, 42, 59 Salih Hayri 12, 235
Nişancı Ramazan Çelebizade Mehmed Çelebi 82 Sarı Abdullah Efendi 8, 23, 112
Nişancı Tacizade Cafer 99, 100 Sarıca Kemal 50, 335
Nişânî 38 Sehî Beğ 34, 336
Nuri İbrahim 9, 143 Sehî Bey 34
Selânikli Mustafa 6, 69
O Selânikli Mustafa Efendi 69
Oruç b. Âdil el-kazzâz kâtibü’l-Edrenevî 45 Selânikli Tevfik 13, 259
Oruç Beğ 5, 16, 17, 21, 29, 43, 44, 45, 46, 47, Selman 7, 43, 93
48, 334 Selman Bursevî 93
Osekli Şeyhî İbrahim Efendi 8 Semendire Alay Beyi Vuslatî Ali Bey 9
Osman Dede 8, 128 Senâî 7, 96
Osman Nuri 13, 259 Seyid Ali Topal 92
Osman Senai Erdemgil 14, 292 Seyyid Ahmed Rifat Efendi 12
Osmanzade Ahmed Taib 10, 240 Seyyid Emir Sadreddin Muhammed 89
Ömerefendizade Süleyman Efendi 10, 156 Seyyid Lokman 22, 77
Ömer Faik 12, 222 Seyyid Lokman b. Seyyid Hüseyin el-Âşurî el-
Ömer Taib Efendi 9, 147 Hüseynî el-Urmevî 77
Seyyid Mehmed Hâkim Efendi 156
P Seyyid Mehmed Pertev Efendi 11, 168, 196
Peçevî 114, 115, 337 Seyyid Mehmed Rıza 219
Peçeylu 114 Seyyid Yahya Şirvanî 265
Peçuylu İbrahim Efendi 68 Sıdkı Paşa 8, 123
Pirî 7, 102 Sır Kâtibi Nedim 9
Piri Reis 95 Sırrî 8, 10, 185
Pir Mehmed Efendi 11, 190 Silahtar Fındıklılı Mehmed Ağa 8, 125
Sipahizade Ahmed Efendi 123
R Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi 8, 121
Rahimizade İbrahim Çavuş 7 Sücûdî 6, 84, 88
Ramazan Çelebi 66 Süheylî Ahmed Efendi 7, 109
Ramazanzade Mehmed Efendi 7 Süleyman Faik 12, 188, 219, 227, 232, 234
Rami Mehmed Paşa 8, 137, 138, 174 Süleyman Hüsnü Paşa 13, 249, 328
Rami Mehmed Paşazade Abdullah Refet Efendi Süleyman İzzî Efendi 9, 156
9, 155, 162 Süleyman Kâni İrtem 14, 294
Raşid Mehmed Ali 13 Süleyman Penah Efendi 10
Recai Mehmed Şakir Efendi 11, 197, 203
Rıdvan Paşazade Abdullah Çelebi 219 Ş
Rızai 12 Şanizade Mehmed Atâullah Efendi 11, 197, 199,
Ruhi Çelebi 6, 21, 39, 42, 59 200
Rûhî-i Bağdâdî 165 Şarihülmenarzade Ahmed Efendi 150, 156
Rüstem Paşa 6, 22, 64, 95, 102, 325, 326 Şefkat Abdülfettah 12
Şehbenderzade Ahmed Hilmi 13, 264, 268, 337
S Şehdî 5, 35, 76
Sa‘d bin Abdülmüteal 6, 84 Şehrizade Mehmed Said 175
Sâdi 36 Şemdanîzade Süleyman Efendi 10, 187
Sadi Çelebi 100 Şemseddin Ahmed 62
Sadreddinzade Telhisî Mustafa Efendi 10 Şemsi Ahmed 6, 83, 325
Sadullah Enverî Efendi 9, 156 Şemsi Ahmed Paşa 6, 83, 325
Safayî 7, 100 Şerefeddin Ali Yezdî 61
Sahhaflar Şeyhizade Ahmed Nazif 12 Şerifî 7, 102, 338
Sahhaflar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi 11, Şerif Mûsâ Kefevî 8
151, 197, 231 Şeyhülislam Mehmed Efendi 7
Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi 59, 63 Tuslu Firdevsi 93

Şihabüddin Ahmed bin Bedir el-Bedirî 185 Tüfengcibaşı Ârif Efendi 12
Şinasi Mehmed Ağa 8
Şirî 6, 84, 88 U
Şirvanlı Eflatun 6, 77, 78 Uşşakizade Seyyid İbrahim Efendi 8
Şirvanlı Fatih Efendi 12, 226
Şirvanlı Şükrullah 36 V
Şükrî-i Bitlisî 6, 84, 85, 86, 334, 335 Vahid Mahtumi 10, 24, 175
Şükrullah b. Şihabeddin Ahmed b. Zeyneddin Vâhi Mehmed Paşa 12, 221
Zeki 36 Vassaf 61, 165
Vecihî Hasan Efendi 8
T Vehbî 212
Tabip Ramazan 7, 95 Veliefendizade Kethüdası Said Efendi 11, 217
Tacizade Cafer Çelebi 7, 100 Vusûlî 7, 84, 89, 90
Tacüddin İbrahim bin Hızır 30 Vusûlî Çelebi 7, 84, 90
Talatî 10, 184
Talikizade 6, 78, 79, 81, 336 Y
Talikizade Mehmed Subhi Efendi 6, 78 Yağlıkçızade Ahmed Rifat 13, 251
Taşköprüzade 232, 255 Yahşi Fakı 20, 29, 30, 44, 54
Taylesanizade Hafız Abdullah Efendi 11 Yayla İmamı 11, 212, 329
Tayyarzade Ahmed Atâullah (Atâ Bey) 12 Yazıcızade Ali 21, 33, 78
Teşrifatî Hasan Efendi 10, 156, 169 Yusuf Nâbi 9
Tevkii Mehmed Emin-Ahmed Şerif 11
Tımışvarlı Osman Ağa 8 Z
Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi 8 Zaimzade Mehmed Sadık 12, 25, 220
Tosyalı Kadı Celaleddin 65 Zekeriyyazade 7, 102, 191
tuğraî Tacizade Çelebi 85 Zekeriyyazade Mehmed Said 191
Tulu‘î İbrahim Çelebi 8 Zemahşerî 111
Tûr-ı Sînâ 39 Zeynelabidin 12
Tursun Bey 5, 21, 39, 40, 331 Zülfikar Paşa 8, 133, 328
DİZİN
2. Eser Adları
1270 Kırım Muhârebesinin Târih-i Siyâsisi 292 Ankara Savaşı Fetihnâmesi 98

1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinin Plevne’nin anonim Gazavâtnâme 33
Sukutundan Sonraki Netice-i Katiyye Devresin- Anonim Kitâb-ı Tevârih-i Âl-i Osman 53
de Süleyman Paşa Ordusunun Balkanlardaki anonim kronikler 46, 47, 51, 52
Harekâtı 295 Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512) 30
(Anonim) Hikâye-i Âl-i Osman (İnceleme-Metin) Anonim Osmanlı kronikleri 51, 53
53 Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704)
53, 141
A Anonim Osmanlı Tarihi, Giriş ve Metin, 1373-
Abdi Târihi 180 1512, 16. Asırda Yazılmış Grekçe 53
Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı 277, 278 anonim tevârih 31, 42, 45, 63
Abdülhamid-i Sânî Devr-i Saltanatı, Hayât-ı Anonim Tevârih-i Âl-i Osman 52, 53, 55, 329, 336
Siyâsiyye ve Husûsiyyesi 259 Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (687-920/1288-
Abdülkādir Efendi Tarihi 113 1514)-İnceleme ve Metin 53
Acâibü’1-ahbâr fî Ahbâri Seyyidi’l-ahyâr 165, 301 Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (1481-1512) 53
Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr 220, 298 Anonim Tevârih-i Âl-i Osmanlar 51
Acâibü’l-Mahlukat ve Dürr-i Meknûn 29 Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (Transkripsiyon, İn-
Ağrıboz Fetihnâmesi 100, 327 celeme, Dizin) 53
Ahbârü’d-düvel 111, 112, 298 Anonim Zikr-i Müluk-i Âl-i Osman 53
Ahmedî İskender-nâme (1-1102 Beyit) (Dil İncele- A Propos de l’Herzégovine 238
mesi-Metin-Gramatikal Dizin) 30 Arabların Terakkiyât-ı Medeniyyesi 289
Ahsenü’l-ahbâr 218, 298 Arapça Fezleke 22, 119
Ahvâl-i Anapa ve Çerkes 216 Ârif-i Hikmet Tezkiresi (Tezkire-i Şu‘arâ) 231
Ahvâl-i Sefer-i Çehrin 146 Armağan 118, 119, 136, 257, 334
Ahvâl-i Tunus 203 Arz-ı hâl-i Mahtûmî berâ-yı Sultan Mahmud Han
Ahvalnâme-i Müellefât-ı Askeriyye-i Osmâniyye 175, 299
286 Âsafnâme 22, 65, 130, 139, 283, 334
Akvâm-ı Kadîme-i Şarkiya Tarihi 294, 298 Âsâr-ı Atîka Külliyâtı 271, 272, 299
Alemdar Mustafa Paşa Yahut Tarih Tekerrürden Âsım Tarihi 198, 199
İbarettir 291 A Summary and Analysis of the Tarih-i Ebü’l-
Âlimler ve San‘atkârlar 296 Feth (History of the Conqueror) of Tursun Bey
Âl-i Osman 20, 21, 22, 23, 29, 31, 34, 41, 42, 44, (1488) 40, 332
45, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 61, 62, Aşık Paşa-oğlu Tarihi 44
63, 64, 65, 68, 76, 107, 109, 113, 130, 144, 174, Aşıkpaşa-zade as Historian: A Study on the
177, 239, 307, 318, 320, 323, 326, 327, 329, Tevarih-i Âl-i Osman 44
331, 336, 338 Aşık Paşa-zade Tarihi 44
Âli Paşa’nın Siyaseti 238 Âşıkpaşazâde Tarihi 17, 29, 43, 44, 298, 327, 332
Âmir Tarihi 197 Atalar Sözü ve Lehçe-i Osmânî 248
Anibal 270 Atam Dedem Kanunu-Kanunnâme-i Âl-i Osman 34
Atatürk 30, 61, 71, 80, 84, 102, 111, 122, 157, Cihânnümâ [Osmanlı Tarihi: 1288-1485] 49
174, 177, 196, 198, 207, 212, 223, 240, 290, Coğrafya-i Cedîd 189
295, 326, 333, 337 Çeşmîzade Tarihi 165, 166
Atrabü’l-âsâr 24, 256
Avrupa’da Erkân-ı Harbîlik 286 D
Avrupa Seyahatnâmesi 233 Dârülfünun Tarihi 294
Ayâtü’l-Hayr 203 Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman 21, 31, 51
Âyine-i Zürefâ 150, 155, 228, 229, 299, 332 Defter 22, 23, 52, 63, 84, 107, 126, 177, 178, 185,
238, 302, 318, 338
B Defter-i Ahbâr 22, 126
Bahr-i Faiz fî ilmi’l-ferâiz 230 Defter-i Ahbârân-ı Kānûn-i Şehinşâh-ı Pâdişâh-ı
Balkan Harbinde Türk Filosu 292 Âlempenâh-ı Âl-i Osmân ve Vüzerâ ve
Barîka-i Zafer 243, 244, 300 Mevâliyân 126, 301
Basitnâme 81 Defter-i A‘mâl-i Âli Paşa 238, 302
Başımıza Gelenler 253 Defter-i Teşrifat ve Teşrifat-ı Kadîme 185
Bedâyiü’l-Vekāyi‘ 300 Denizde Türkiye 292
Behcetü’t-tevârih 21, 36, 37, 39, 68 Deniz ve Sahil Muharebelerinin Vesâit ve Kavâid-i
Belâgat-i Osmâniyye 208 Esâsiyyesi yâhud Rehber-i Muzafferiyât-ı Bah-
Bender Muhasarası ve İstilası 190 riyye 286
Berf ü Bahâr 123 Dergehnâme 177
Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süley- Destârî Sâlih Tarihi (Vak‘a-i İbret-nümâ / Tarih-i
man Han 92, 300 Sefer-i İran) 181
Bir Elçinin Tarihçe-i Sefareti 292 Devâyih-i Vilâyet-i Edirne 257
Bir Safha-i Târih 281 Devhatü’l-meşâyih 232, 234, 258
Bişâretnâme-i Sultan Mustafa 142, 301 Devhatü’l-meşâyih ma‘a zeyl 234
Bizans Söylenceleriyle Osmanlı Tarihi (Târîh-i Devhatü’l-meşâyihü’l-kibâr Zeyli 219, 302
âl-i Osmân 51 Devhatü’l-meşâyih Zeyli 232
Burhanü’ş-Şeref 258 Devhatü’n-nükebâ 234, 258, 302
Büyük Harbin Türk Deniz Cephesi ve Sultan Devlet-i Osmâniyye-i Târih-i Askeriyyesi 285
Selim-i Sâlis 292 Devlet-i Osmâniyye’nin Son Bir Asırlık Tarih-i Te-
Büyük Târih-i Umûmi 296 ceddüd ve İnkılâbı 290
Devlet-i Osmâniyye Tarihi 275, 276
C Devlet Yüz On Altı Buçuk Milyon Lira Borçtan
Câbî Tarihi 224, 329 Kurtuluyor 238
Câm-ı Cem-Âyîn 50 Devr-i İstilâ 243
Cam-ı Cem Ayin İsmiyle Silsilenâme-i Selâtin-i Die altosmanische Chronik des Âşık Paşa-zade 44
Osmaniye 50 Die altosmanischen anonymen Chroniken 51
Câmi‘ el-Mütûn bi-Ahbâri’l-Yemen 248 Die frühosmanischen Jahrbücher des Urudsch
Câmiü’d-düvel 136, 301 (Quellen des islamischen Schrifttums 45
Câmi‘ü’l-cevârih 93 Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre
Câmiü’t-tevârih 68 Werke 18, 19, 43, 45, 328
Cemâl el-Küttâb ve Kemal el-Hüssâb 92 Divan 66, 75, 80, 107, 123, 125, 146, 160, 161,
Cerîde 133, 175, 176, 199, 200, 206, 224, 225, 165, 166, 170, 175, 180, 182, 186, 197, 203,
227, 239, 254, 257, 258, 260, 262, 289, 301, 204, 217, 239, 257, 275, 282, 300, 302, 303
331 Divançe-i Kesbî 186
Cerîdetü’l-ferâiz 230 Divançe-i Vak‘anüvis Ahmed Lütfî 210
Cevâhirü’l-kelimât 83, 301 Divân-ı Pertev 197
Cevâhirü’l-mülûk 282, 301 Dîvân-ı Râgıb Paşa 182
Cevâhirü’l-mülûk-Mukaddime 282, 301 Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları Tarihi
Cevâhirü’t-tevârih 127, 128, 301, 335 36
Cezmi 243 Dumansız Barutlar 286
Cihâdnâme-i Hasan Paşa 105 Durûb-i Emsâl 283
Cihânnümâ 17, 21, 49 Dürr-i Yektâ 230, 303, 314
Dürr-i Yektâ Şerhi 230, 303 Fenn-i Tersîm-i Riyâzî 286

Dürrü’n-nizâm 227, 303 Fenn-i Tersîm-i Riyâzî Tatbikatından Yollara Dâir
Düsturnâme 37, 38 Ma‘lûmât-ı Mücmele 286
Düstûrnâme-i Enverî 38 Ferah Cerbe Fetihnâmesi 102
Düstûrnâme-i Enverî (19-22. Kitaplar) [Osmanlı Feth-i Celil-i Konstantiniyye 272, 285
Tarihi] (1299-1465) 38 Feth-i Kostantiniyye 101, 229
Düsturnâme-i Enverî (Dil Özellikleri-Metin) 38 Feth-i Kostantiniyye ve Târih-i Ayasofya 229
Düstûrnâme-i Enverî: Medhal 38 Fethiye-i Uyvar ve Novigrad 147
Düstûru’l-amel li-ıslâhi’l-hâlel 120 Fethiyye-i Belgrad 181, 182
Düvel-i Ecnebiyye Topçuluğu Tedrisatına Mahsus Fethiyye-i Berâ-yı Cezîre-i Kıbrıs 102
Atlas 286 Fethiyye-i Râgıb Paşa 182
fetihnâme 21, 22, 23, 57, 97, 98, 99, 100, 101,
E 146, 159, 175
Eflak Coğrafyası 189 Fetihnâme-i Bağdâd 143, 144, 304
Eğri Seferi Şehnâmesi 78, 79, 337 Fetihnâme-i Bağdâd-ı Bihişt-âbâd 143, 304
el-Arab ve’t-Türk 288 Fetihnâme-i Cezîre-i Mora 159
el-Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâ’il ve’l-Evâhir Fetihnâme-i Cezîre-i Sakız 9
67 Fetihnâme-i Kamaniçe 144, 146
El-Barkü’l-Yemânî 249 Fetihnâme-i Karaboğdan 66, 101
el-Belâbil er-Râsiyye fî Mesâ’il-i Riyâz-i Amâsiyye Fetih-nâme-i Kıbrıs 102
223, 303 Fetihnâme-i Kıvâmî 41, 100
el-İstinâs fî ahvâli’l-efrâs 189, 303 Fetihnâme-i Rodos 66
el-Müyesser fî şerhi Mesâbihu’s-sünne 54 Fetihnâme-i Sultan Mehmed 41, 100, 333
Elvan Çelebi Menâkıbı 47 Fetihnâme-i Tiflis 103
Enîsü’l-müsâmirîn 126, 257 Fezleke-i Kuşmanî 212
Enverî Tarihi 167 Fezleke-i Nasihat-ı Kuşmanî 212
Erken Dönem Osmanlı Tarihlerinde Epik Unsur- Fezleke-i Târih-i Devlet-i Osmâniyye 211
lar (Tevârîh-i Âl-i Osmanlar) 53 Fezleke-i Tarih-i Düvel-i İslâmiyye 211, 303
er-Risâle el-Fethiyye er-Rodosiyye es-Süleymâ- Fezleke-i Târih-i Osmânî 194, 248, 304
niyye 95 Fezleketü’t-Tevârîh 119, 304
er-Risâletü’l-kalemiyye 81 Fihrist-i Vilâyet-i Haleb 239
Esâmi-yi Şu‘arâ-yı Âmid 282 Firâsetnâme 79
Esâtir-i Yunaniyân 270 Fusûl-i Hall ü Akd ve Usûl-i Harc u Nakd 75
Eser-i Bahâî 233 Fusûl-i Mütenevvi‘a 287, 288, 304
Esfâr-i Bahriyye-i Osmâniyye 258, 303 Fusûsü’l-hikem 165
Eski İstanbul 222, 296 Fütûhât-ı Cemîle 77, 304
Eski Romalılar 289
Eslâf 269 G
Esmârü’t-tevârih 240, 258, 303 Garibnâme 43
es-Seb‘u’s-seyyâr fî Ahbâri Mülûki’t-Tatar 219 Gazânâme 21, 35, 36, 112, 113, 145, 146, 304
Esvât-ı Sudûr 285 Gazânâme-i Çehrin 145
Evrâk-ı Perişan 243 Gazânâme-i Halil Paşa 112, 113
Ezhâr-ı Hakīkat 282 Gazânâme-i Rûm 21, 35, 36
Ez-Menâkıbât-ı Gazâ ve Cihâd 128 Gazânâme-i Rûm Adlı Farsça Eseri’nin Türkçe’ye
Tercüme ve Tahlili 36
F Gazavât-ı Cezayirli Gazi Hasan Paşa 191
Farsça Divan 180 Gazavât-ı Hüseyin Paşa 215
Fatih Devri Kaynaklarından Düstûrnâme-i En- Gazavat-ı Sultan Murad b. Mehemmed Han’da
verî: Osmanlı Tarihi Kısmı (1299-1465) 38 Cümle 33
Felâket Seneleri 1094-1110 296 Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân (İz-
Fenn-i Coğrafya 286 ladi ve Varna Savaşları, 1443-1444, Üzerinde
Fennî Meskûkât Erbâbından Bir Zata Mektûb 252 Anonim Gazavâtnâme) 33
Fenn-i Remy yâhud Balistik 286 Gazâvât-ı Sultân Murâd-ı Râbi‘ 123, 337
Gazâvât-ı Sultan Selim 89 Heft-Meclis 74, 306

Gazavât-ı Yusuf Paşa 191 Heşt Bihişt 21, 34, 59, 60, 61, 331, 335, 337
gazavatnâme 33, 97 Hey’et-i Seniyye Tercümesi 174
Gazavat-nâme-i Cezîre-i Girit ve Zadre 123 Hezâr esrâr 230
Gazeteci Lisânı 268 Hızânetü’l-inşâ 7, 97, 306
Gazve-i Bedr 180 Hicrî Onbirinci Asırda İstanbul Hayatı 1000-1100
Gelibolulu Za‘ifi Muhammed Gazavât-ı Sultan 296
Murad Han 33 Hicrî Onikinci Asırda İstanbul Hayatı 1100-1200
Gence Fetihnâmesi 103 296
Gencîne-i Feth-i Gence 103 Hicrî Onüçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1200-
Giese Anonimi 51 1255 296
Girid Fethi Tarihi 8, 127, 128 Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye 8, 127, 306
Girit İhtilali 292 Hikmet-i Tarih 247
Gonca-i Bağ-ı Murad 103 Hilyetü’r-ricâl 76, 306
Güft ü Şenîd 277 Hive (Le Khiva) 238
Gülbün-i Hânân 208, 218, 219, 305 Hulâsatü’t-tevârih 275, 307
Güldeste-i Riyâz-ı İrfan 258 Hulâsetü’l-Kelâm fî Reddü’l-Avâmm 219
Gülistân 36 Hükûmât-ı İslâmiyye Târihi 290
Gülşen-i Hulefâ 24, 172, 173, 174, 258, 305 Hülâsatü’l-i‘tibâr 187, 188
Gülşen-i Niyâz 122, 305 Hünernâme 22, 77, 78, 330
Gülşen-i Tevârih 67 Hünkârnâme 21, 41, 307
Gülzâr-ı Fütûhât 225, 305 Hünkârnâme (Tevârih-i Âl-i Osman) 41
Gürcistan (Revan) Seferi Tarihçesi 79
Hünkârnâme (Tevârih-i Âl-i Osman) Mir Sayyid
Gürcistan Seferi Tarihçesi 79
Ali b. Muzaffar-i Ma’ali 41
H
I
Haber-i Sahih 238
I. Cihan Harbinde Suriye Hatıraları 295
Hadâ’ikü’l-hakā’ik 139, 305
Istılâhât-ı Daltabaniyye 138
Hadîka-i Vekāyi‘ 213, 305
IX. Defter 84
Hadîkatü’l-Cevâmi‘ 258
İbretnümâ 108, 186, 307
Hadîkatü’l-Evliyâ 264, 265, 305
Hadîkatü’l-mülûk (İcmâl-i Tevârih-i Âl-i Osman, İbretnümâ-yı Devlet 186, 307
Hülâsatü’t-tevârih) 174 İbtihâcü’t-Tevârih 106
Hadîkatü’l-nevâd 218 İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyab 172, 173, 307
Hadîkatü’l-vüzerâ 24, 174, 175, 214, 220, 221, İcmâlü’t-tevârih 233, 234, 307
235, 258, 305, 335 İki Hatırât Üç Sahsiyet 289
Hadîkatü’ş-şühedâ 184, 305 İktitâf 276, 277
Hakā‘ikü’l-kelâm fî târihü’l-İslâm 241 İnebahtı ve Modon Fetihnâmesi 100
Hakāyık-ı Târihiyye ve Siyâsiyye 279, 305 İnkıraz ve İstiklâl Muhârebesi 293, 307
Halîkatü’r-rü’esâ 188, 305 İsazade Tarihi 130
Hal‘ler ve İclâslar 285, 305 İslâm Tarihi 108
Hamîletü’l-küberâ 24, 188 İsmet İnönü 295
Haniwaldanus Anonimi’ne Göre Sultan Bayezid-i İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Tak-
Velî: (1481-1512) 53 vimler 32, 338
Harb-i Hâzırın Menşei 211 İstanbul ve Boğaziçi: Bizans ve Osmanlı Medeni-
Harita-i kapudan-ı deryâ 258 yetlerinin Âsâr-ı Bâkıyesi 286
Hasan Beyzade Tarihi 110 İstibdattan Hâkimiyet-i Milliyyeye 289
Hatırât 246, 289 İşârât 165
Hâtırât-ı Sadr-ı Esbak Kâmil Paşa 264 İşkodra Vilâyeti Osmanlı Şairleri 283
Havâdis-i Dımışk el-Yevmiyye 185 İşrâku’t-tevârih 74
Hayrâbâd 99, 235 İtikadnâme-i Şemsi Paşa 83
Hayrullah Efendi Tarihi 232, 327 İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn an
Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l- esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn 279
Musannifîn 54, 328
K Küçük Târih-i Umûmi 293, 294

Kabakçı Mustafa Ayaklanmasına Dair Bir Ri- Külliyyât-ı Fenn-i Esliha 286
sale (Sultan Selim-i Sâlis’in Hal‘ine Dâir Bir Künhü’l-ahbâr 22, 52, 71, 72, 73, 309, 333
Risâle) 214
Kâbenâme 82 L
Kadınlar Saltanatı I-IV 296 Lâle Devri 296
Kāfile-i Şu‘arâ 250, 251, 308 Lalezar 175
Kamaniçe Fetihnâmesi 146 Layiha 23, 188
Kâmil Paşa’nın Âyân Reisi Said Paşa’ya Cevab- Le Destan d’Umūr Pascha [Düstūrnâm-i Enverī]
ları 264 38
Kanije 105, 106, 111, 243, 276, 338 L’Emirat d’Aydin Byzance et l’Occident, recherc-
Kanije Fethnâmesi 111 hes sur “La Geste d’Umur Pacha” 38
Kanunnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştır- Levâmi‘ü’l-hamidiyye 283
malı Metin) 34 Lügat-i Hamse 258
Karaboğdan Fetihnâmesi 98, 101 Lügat-ı Kāmus 210
Kâtib Çelebi Fezleke’sinin Kaynakları 119 Lügat-ı Târihiyye ve Coğrâfiyye 27, 251, 309
Kavâid-i Osmâniyye 205, 208 Lütfi Paşa Tarihi 64, 65
Kavâidü’l-Fürsî 165 Lütfi Tarihi 155, 209, 210, 211
Kavâmilü’t-ta‘bîr 187
Kenzü’l-vekāyi‘ 172, 309, 337 M
Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn 120 Mahmûdü’s-siyer 245, 310
Keşfü’z-zünûn 54 Mahrûse-i İstanbul Fetihnâmesi 99, 100
Kethüda Said Tarihi 217 Mahzenü’l-ebrâr 100, 310
Keyfiyet-i Rusiyye 178, 179 Makalât-ı Sadîkiyye 222
Kıbrıs Fetihnâmesi 102 Makāle-i Vâkı‘a-i Muhâsara-i Kars fî Sene 185,
Kırım Sefer-i Meşhuru Evâilindeki 1270 “Os- 310
manh-Rus” Tuna Seferi ve Bunun Nihayetindeki Ma‘lûmâtü’l-Kâfiye fî memâliki’l-Osmâniyye 254
Silistre Müdâfaa-i Kahramannâmesi 286 Manastır Vilâyeti Tarihçesi 293
Kırım ve Kafkas Tarihçesi 208 Manzûme-i Sivastopol 235, 236, 329
Kırım Zafernâmesi 99, 235, 337 Mardin Mülûk-i Artukıyye Tarihi ve Kitabeleri ve
Kırım Zafernâmesi (Hayrâbâd) 235 Sâir Vesâik-i Mühimme 283
Kısas-ı Enbiya 54 Marmara’da Türkler 292
Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ 207, 309 Maruzât 207
Kıt’a min-Târih-i Sultan Mahmud-ı Evvel 183, 308 Masâdır-ı Lisân-ı Fârisî 257
Kıyafetü’l-insâniyye fî Şemâ’ili’l-Osmâniyye 78 Mazharü’t-takdîs (Muzhirü’t-takdîs) bi-Zehâbi
Kimyanın Sanâyi‘e Tatbîkini Hâvî Mebâhis-i (Zevâli) Devleti’l-Fransis 220
Müfîde 255 Meâsir-i Selim Hanî 87
Kitâb-ı Bahriyyesi 95 Mebaliğü’l-hikem 180
Kitâb-ı Cihân-nümâ 49 Mecma‘u’l-letâyif 81
Kitâb-ı Feth-i Şikloç ve Estergon ve İstolni-Belg- Mecmû‘a 111, 217, 218, 337
rad 95 Mecmua-i Râgıb Paşa 182
Kitâbü’t-târih-i Künhü’l-ahbâr 52, 73, 333 Mecmû‘a-i Târihiyye 218
Koçi Bey Risâlesi 23, 115 Mecmua-i Tevârih 177, 311
Konya İzzet Koyunluoğlu Kütüphanesi’nde Târih-i Mecmu‘a-i Vekāyi‘-i Asr-ı Mahmud-ı Han-ı Adlî
Âl-i Osmân Adlı Yazma Eserin Metin ve Tahlili 234
53 Mecmuâtü’t-terâcim 231, 311
Kostantiniyye Fethi Hakkında 229 Mecmû‘-i Menâzil 92
Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Devrinde (1069-1080) Me’debetü’l-hıtân 229, 310
Vukū’âtı Târihidir 128 Mehâsinü’l-âdâb 76, 311
Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Vukū‘âtı 128 Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâyıku’l-ahbâr 151, 152,
Köprülüler (991-1072) 296 168, 169, 310
Köprülüler (1045-1087) 296 Mekâtib-i İdâdiye Şâkirdânına Mahsûs Devlet-i
Kurratü’l-uyûn fî Ahbâr el-Yemen el-Meymûn 249 Osmâniye Tarihi 290
Kuvvet-i İkbâl ve Alemât-ı Zevâl 284, 309 Mektuplar 98, 99, 268, 328
Memâlik-i Osmâniye’de Demirbaş Şarl 296 Muhaberât-ı Hususiyye-i Âkif Paşa 228, 313
Memâlik-i Osmâniyye’de Kral Rakoczi ve Tevâbi‘i Muhaderât 234
1109-1154 296 Muhârebât-ı Meşhûre-i Osmâniyye Albümü 286
Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrâfiye Lü- Muhtasar Târih-i Osmânî 259
gati 265, 266, 311 Muhtasar ve Musavver Târih-i Osmânî 269
Menâkıb-ı Âl-i Osman 20, 21, 29, 44 Muhtereât-ı Cedîde’den Çapı Büyük Seri Ateşli
Menâkıb-ı Hunerverân 74, 311 Toplar 286
Menâkıb-ı İslam 289 Mukaddime-i İbn-i Haldun 208
Menâkıb-ı Sultan Süleyman (Risâle-i Pâdişâhnâ- Mukaddimetü’s-Sefer (1736-1739 Seferi Hakkında
me) 93, 94 Bir Eser) 181
Menâkıbnâme 29, 44, 54 Musahhah Dürr-i Yektâ 230, 314
Menâsık-ı Hac 82 Musavver 1293-1294 Osmanlı-Rus Savaşı 295
Mesâbih Şerhi 54 Musavver 1904-1905 Rus-Japon Seferi 295
Mesahatnâme 82, 312 Musavver Elmenah 276
Mes’ele-i Şarkiyye-Medhal 280, 281, 312 Musavver Hindistan Seyâhatnâmesi 259
Meskûkât-i Kadîme-i İslâmiyye Kataloğu 252 Musavver Islahât-ı Osmâniye Tarihi 259
Meskûkât-i Türkmeniyye Kataloğu 252 Musibetnâme 108
Meşâhir-i Osmâniyye Terâcim-i Ahvâl-i Kapu- Muvazzah Şefiknâme 159
dan-ı Deryâ Meşhur Gāzi Hayreddin Paşa Mücmel-i Târih-i Osmânî 291, 292, 314
Barbaros 250, 312 Mücmelü’t-tomar 78, 314
Mevâidü’n-nefâis 71, 75 Mükâleme Takriri 133
Mevâidü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis 75 Mükemmel Osmanlı Tarihi 266
Miftâh-ı Yemen 284, 312 Münşeat 76, 80, 138, 180, 182, 239
Miftâhü’l-İber 240, 241, 312 Münşeât-ı Râgıb 182
Mihr ü Mah 71, 312 Münşeât-i Nazmîzade 174
Mihr ü Vefâ 75, 312 Müntehabât-ı Câvid Bey (Târih-i Câvid Ahmed
Mir‘ât el-abdân fî Teşrîh A‘sâ el-insân 200 Bey) 213
Mir’ât-ı Beyâzid-i Bistâmî ve Ebu’l-Hasan Müntehebat Mecmu‘ası 221
Harakanî 265 Mür’i’t-tevârih 186, 187
Mir’ât-ı Hakikat 253, 254, 312 Müzâkerât-ı Sulhiyye Tarihçesi 163, 315
Mir’ât-ı Kâ’inât 108 Müze-i Hümâyûn ve Lühûd ve Mekābir-i Atîka Ka-
Mir’at-ı Muhyiddîn Arabî 265 taloğu 252, 315
Mir’ât-ı Şu’unât 284, 312
Mir’ât-ı Vuku‘ât-ı Harbiye 259 N
Mir’ât-i İstanbul 271, 312 Nâdirü’l-mehârib 71, 74
Mir’at-i Kâinat: Dünya ve İslam Tarihi 108 Nahlistân 36
Mir’ât-i Tarih-i İslam 258 Nakdü’t-tevârih 251
Mir’atü’d-Devlet 191 Nâme-i Âşıkane-i Manzûm 175
Mir’âtü’l-fevâ’id fî Ahvâli Üdebâ ve Fuzelâ ve Nasırü’d-din Chah d’Iran 238
Meşâhir-i Âmid 283, 312 Nazîre-i Hifye-i Hâkânî 165
Mir’âtü’l-Haremeyn 245 Nazmü’l-cevâhir 227, 316
Mir’âtü’l-iber 246 Nefhatü’z-Zât ve’s-Sıfât 165, 316
Mir’atü’l-mekāsıd fî def‘i’l-mefâsid 235 Nereye Gidiyoruz? Mâzî, Hâl ve İstikbâl 279, 316
Mir’atü’z-zafer 178, 313 Nesâyih-i Mülûk 105, 316
Mirkatü’l-cihâd 75, 313 Nesâyihü’l-vüzerâ ve’l-ümerâ 139, 316
Mir Yusuf Tarihi 225 Neşrî Tarihi 47, 49
Mitteilungen zur osmanischen Geschichte 36, 37, Netâyicü’l-vukū‘ât 244, 245
51, 330 Netîcetü’l-vekā‘i 222, 316
Mi’yârü’d-düvel ve Misbârü’l-milel 132, 133 Nişancı Abdurrahman Tarihi 131
Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ahakk 120 Nişancı Tarihi 108
Mohaçnâme 66 Nizâmü’l-atîk fî bahri’l-amîk 222, 317
Mora Vak‘asına Dâ’ir Ba‘zı Ma‘lumat 225 Nuhbetü’l-mülûk 174
Mufassal Osmanlı Tarihi 294, 295 Nuhbetü’l-vekā‘i 258
Mufassal Tarih 261 Nuhbetü’t-Tevârih ve’l-ahbâr 22, 110
Nurnâme 105 Ravzatü’l-Hüseyn fî Hülâsati Ahbâri’l-hâfikayn

Nushatü’s-selâtîn 75, 317 156, 157
Nusretnâme 74, 134, 140, 141, 147, 227 Ravzatü’l-Kâmilîn 158, 317
Ravzatü’l-küberâ 176, 177, 317, 334
O Ravzu’l-ahyar 111, 317
Oğuznâme 78 Rebî-i Ma‘rifet-Salnâme-i Ebüzziyâ 262, 263
Onaltıncı Asırda Rafızîlik ve Bektaşîlik 296 Rebî‘u’l-ebrâr 111
Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayâtı 961-1000 Rehber-i Ümran 286
296 Rehber-i Ümran Zeyl 286
On Üçüncü Asr-ı Hicrîde Osmanlı Ricâli 291 Rehnümâ-yı İnkılâb 278
Ordunun İnzibât ve Malzemesine Dâ’ir Lâyiha Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi 25, 288, 289
188, 317 Revan Fetihnâmesi 142, 326
Oruç Beğ Tarihi/Oruç Tarihi 47 Ricâl-i İhtilâl 281, 318
Oruç Kroniği 48 Rikâp vekayinüvisi 156
Osmanlı Devri’nde Türkiye Madenleri 296 Risale 11, 116, 124, 134, 182, 206, 212, 214, 330,
Osmanlılar ve Büyük Friedrich 1133-1179 296 336
Osmanlı Takvimleri 47 Risâle-i Cündiye 90, 318
Osmanlı Tarihi 8, 18, 20, 25, 27, 31, 38, 48, 49, Risâle-i fî Rub‘i Düstûri’l-müceyyeb 174
51, 53, 67, 76, 131, 137, 141, 161, 242, 243, Risâle-i Fütuhât-ı Âl-i Osman 144, 318
244, 245, 258, 264, 266, 270, 277, 288, 289, Risale-i Hatib 124, 336
293, 294, 295, 326, 328, 336, 338 Risâle-i Kavânîn-i Âl-i Osman ve Hulâsa-i
Osmanlı Tarihindeki İhtilaller 295 Mezâmîn-i Defter-i Dîvân 107, 318
Osmanlı Tarihine Ait Takvimler 32, 328 Risâle-i Mimâriyye 105
Osmanlı Tarihi ve Bahriyemizin Tarihçesi 258 Risâle-i Subhiyye 242
Osmanlı Tarihleri I 37, 44, 50 Risâle-i Vâhi Efendi 222
Osmanlı Tarih ve Müverrihleri 150, 229, 329, 332 Risâletü’1-Mehdiyyeti’l-Hakīka 165, 318
Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i Askeriyyesi 266, 267 Risâletü’l-Mehdiyyeti’l-Hanefiyye 165, 318
Osmanlı Topçuları 286 Riyâz-ı Belde-i Edirne 256, 257, 318
Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi 282 Riyâziyenin Mebâhis-i Dakīkası 255
Osmanlı-Yunan Seferi-Dömeke Muharebesi 293 Riyazü’n-nükebâ 231, 318
Osmanoğulları’nın Tarihi 44 Riyâzü’s-sâlikin 75
Ömrüm 281 Rodos Fetihnâmesi 101
Ruha Valisi Hamalizade Ahmed Paşa’nın Vekāyi‘i
P 10, 185
Paris’ten Tih Sahrasına 295 Ruhi Tarihi 59
Paşanâme 113 Rum Fetreti Tarihi 252
Peçevi Tarihi 114, 115 Rum İhtilâline Dair Tercüme Risâleler 225
Peçeylu Tarihi 114 Rusların Rumları Himayelerine Dair 225
Peçûyî 114 Rusya Harbinde 233
Penah Efendi Mecmuası 189, 190 Ruznâme 26, 212, 214, 227, 230, 318
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa 293 Rüstem Paşa Tarihi 64
Prusya Sefaretnâmesi 188
S
R Sadef-i Sad-Güher 75, 318
Raşid Tarihi 141, 159, 160 Sahâifü’l-ahbâr 136, 137, 301
Ravhü’r-Rûh 249 Said Paşa’nın Hâtıratı 267, 268
Ravza-i Ali 179 Said Paşa’nın Kâmil Paşa’nın Hâtırâtlarına Ce-
Ravzatu’l-Kurrâ ve Târih-i Kur’an-ı Kerîm 265 vapları 268
Ravzatü’1-hikem fî ahlâki’1-ümem 170 Sâkinâme 227
Ravzatü’l-aziziye 235 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye 246, 247
Ravzatü’l-ebrâr 121, 122, 317, 325 Sami Tarihi 160, 161, 180
Ravzatü’l-ebrâri’l-mübîn bi-vekāyi‘i Selefii Mâziy- Saray ve Bâbıâli’nin İçyüzü 295
ye ve’l-ahbâr 122 Sefahât-i Siyâsiyyesi 293
Ravzatü’l-gazâ (Târih-i Uyvar) 128 Sefaretnâme 173, 217, 218, 222
Sefaretnâme-i Fransa 222 Şebistan-ı Hayâl 82

sefernâme 97 Şecere-i Türkî 248, 320
Sefernâme-i Hayr 203, 231 Şefiknâme 158, 159
Sefînetü’l-vüzerâ 24, 231, 258, 319 Şehinşahnâme 78, 149
Sefînetü’r-Râgıb ve Defînetü’l-metâlib 183, 319 Şehnâme 36, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 93, 336
Sehî Beğ Tezkiresi 34, 337 Şehnâme-i Âl-i Osman 76
Selâtin-nâme 50 Şehnâme-i Sultan Murad 83
Selâtîn-nâme (1299-1490) 50 Şehzade Cem 270
Selâtin-nâme / Tevârih-i Âl-i Osman 50 Şehzade Şehid Mustafa: Tarihin Kanlı Sahifeleri
Selim Hannâme 77 266
Selimnâme 21, 57, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, Şemsü’t-tevârih 114, 321
93, 96 Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ 165
Selimnâme (İshaknâme) 85 Şerh-i Kasîde-i Dimyâtıyye 165
Selimnâme (Selimînâme, Fütûhât-ı Selimiye, Fü- Şerh-i Kaside-i Ferezdak 174
tûhât-ı Selim Han) 86 Şerh-i Kasîde-i Kâ‘b b. Züheyr 165
Selim-nâme: Şâhnâme-i Selim Hanî 87 Şerh-i Kasîde-i Örfî 165
Selimnâme (Târih-i Feth-i Mısr) 88 Şerh-i Rubâî-i Hazret-i Mevlevi 165
Selim Şahnâme 84 Şerhu’s-Sirâciyye fi’l-ferâiz 230
Semâ yahud Kozmografya 255 Şerhu Tecziyeti’l-emsâr ve Tecziyeti’l-âsâr 174
Sen Gotar’da Osmanlı Ordusu 286 Şevâhidü’l-müverrihîn 203
Serâ’ir-i Siyâsiyye ve Tahavvülât-ı Esâsiyye 285, şikâyetnâme 61
319 Şükrullah b. Şihabeddin Ahmed b. Zeyneddin Zeki
Sergüzeşt-i Garib-i Bağdadî 175, 319 Behcetü’t-tevârih İnceleme-Metin-Tercüme 36
Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sânîsi 274 Şükrullah’ın “İlmü’l-edvar”ı 36
Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sânîsi (1294-Anado- Şükrullah’ın Risalesi ve 15. Yüzyıl Şark Musikisi
lu’da Rus Muharebesi) 274 Nazariyatı: Açıklamalı, Tenkidli Metin ve Tıp-
Sicill-i Osmânî 18, 26, 257, 258, 319 kıbasım 36
Sicill-i Osmânî yahud Tezkîre-i Meşâhir-i Osmâ- Şükrullah-ı Şirvânî’nin Nahlistân Adlı Eserinin
niye 257 Metni ve Metin İncelemesi 36
Silistre Muhasarası 243 Şütürnâme 81, 321
Silkü’l-leâli Âl-i Osman 177, 320
Silsilenâme 24, 50, 320 T
Silsiletü’l-Âsafiyye fî devleti’l-hâkaniyyeti’l-Osmâ- Tabakāt-i Terâcim 232, 321
niyye 178 Tabakatü’l-memâlik 65, 66, 87, 101
Sivastopol 235, 236, 272, 329 Tabakatü’l-memâlik fî derecâti’l-mesâlik 65, 66,
Siyer-i Nebî 140, 320 101
Sokullu Mehmed Paşa 68, 74, 77, 83, 132, 291 Taberî 92
Son Osmanlı Rus Muhârebesi 278 Tabsıra 228
Subhi Tarihi 161, 162 Tâcü’t-tevârih 22, 52, 68, 69, 89, 97, 106, 107,
Sulhnâme (Vekāyi‘ Musâlaha) 138 110, 111, 321, 323, 325, 327, 337
Sultan Ahmed Parkı ve Âsâr-ı Atîkası 271, 272 Tahkik ve Tevfik 182, 321
Sultân-ı Selim-i Sâlis 214 Takrir 133, 188
Süleymannâme 21, 22, 57, 76, 82, 90, 91, 92, 94, Takvim-i Meskûkât-i Osmâniyye 251, 252
96, 97, 337 Takvim-i Meskûkât-i Selçukiyye 252
Süleymannâme (Süleymâniye) 96 Takvimü’l-Edvâr 208, 322
Süleymannâme (Süleymâniye, Fütûhât-ı Sultan Takvimü’t-tevârih 119, 187, 228, 238, 322
Süleyman) 96 Ta‘lîmü’l-Müte‘allim 210
Süleymannâme (Şâhnâme) 94 Tarabü’l-mecâlis 81, 322
Süleymannâme (Târih-i Sultan Süleyman) 92 Tarihçe 122, 124, 161, 169, 180, 190, 199, 215,
Süllemü’l-vusûl ilâ tabakati’l-fuhûl 119 221, 240, 292, 336
Şahnâme (Süleymannâme) 96 Târihçe-i Cezayir (Tezhîbü’t-tevârih) 190
Şakā’ik-i Numaniyye 232 Târihçe-i Nevres 180
Şark Meselesi 238, 242, 278, 279, 281 Târih-i Abdullah 158
Târih-i Âlem 195, 249 Târih-i Nişancı 22, 66, 67

Tarih-i Âl-i Osman 50, 53 Târih-i Nişancı Mehmed Paşa 67
Târih-i Âl-i Osmân be-Solakzade 121 Târih-i Ramazanzade (NişanTarihi) 66
Târih-i Askerî 243, 244, 254, 255, 322 Târih-i Râşid 159
Târih-i Askerî Hulâsası 255, 322 Târih-i Sami ve Şakir ve Subhi 161, 162
Târih-i Askerî-i Osmânî 254, 255, 322 Târih-i Seferü’l-Basra 172, 322
Târih-i Asr-ı Hâzır 211 Târih-i Seferü’l-Basra ve İcmâl-i Sefer-i Nehr-i
Târih-i Atâ 236, 258 Ziyab 172
Târih-i Bahrî Sahifeleri 292 Târih-i Selânikî 22, 69, 70
Târih-i Bahrisi: 1327-1328 Türkiye-İtalya Harbi Târih-i Silistre 190
292 Târihî Simâlar 296
Târih-i Cedîd-i Ungurus 105 Tarih-i Siyâsî-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye 25
Târih-i Cenâbî 67 Târih-i Solakzade 121
Târih-i Cenâbî (Târihü’l-Cenâbî) 67 Târih-i Solakzade (Solakzade Tarihi) 121
Târih-i Cevdet 204, 205, 206, 210 Târih-i Sultan Mahmud Han ibn-i Sultan Mustafa
Târih-i Cülûs-i Sultan Mustafa-i Sâlis 185, 322 Han 180
Târih-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye 232 Târih-i Sultan Mehmed Han [bin] İbrahim Han
Târih-i Devlet-i Osmâniyye 211 128
Târih-i Ebü’l-Faruk 272 Târih-i Sultân Murâd-ı Hâmis 278
Tarih-i Ebü’l-feth 21, 40, 338 Târih-i Sultan Mustafa-i Sânî 134
Târih-i Edebiyat-ı Osmâniye 269 Târih-i Sultan Selim-i Sâlis ve Mahmud-ı Sânî 224
Tarih-i Esliha ve Zamân-ı Hâzırda Düvel-i Muhte- Târih-i Sultan Süleyman (Süleymannâme) 92
life Topçulukları 285 Târih-i Şâhî 109
Târih-i Fâzıl Ahmed Paşa 127 Târih-i Şâkir 161
Târih-i Feth-i Bağdad 124, 144 Târih-i Şanizade 199, 200
Târih-i Feth-i Kostantiniyye 101 Târih-i Tab‘î 226
Târih-i Feth-i Revan 122, 144 Tarihî Takvimler 32, 54, 338
Târih-i Fetihnâme-i Bağdad 143 Târih-i Tûgî 108
Târih-i Gılmânî 125, 297 Târih-i Umûmi 196, 236, 237, 261, 272, 273, 274,
Târih-i Gülşen-i Ma‘arif 226, 322 291, 293, 294, 296
Târih-i Harp 292, 293 Târih-i Umûmi-yi İslam 273
Târih-i İslam 258, 268, 291 Târih-i Uşşakizade 139
Târih-i İzzî 163 Târih-i Vak‘anâme-i Cafer Paşa 134, 135
Târih-i Kadirî 113 Târih-i Vak‘a-yı Cezîre-i Sakız 221, 222
Târih-i Kal‘a-yı Kamaniçe 146 Târih-i Vasf-ı Cezzâr Ahmed Paşa 216
Târih-i Kamaniçe 146 Târih-i Vecihî 124, 134
Târih-i Kırım 124, 189, 235 Târih-i Vecihî (Vecihî Tarihi) 124
Târih-i Kudemâ-i Yunan ve Makedoniyân 233, 321 Târih-i Vehhâbiyân 246
Târih-i Liva 230 Târih-i Vekāyi‘ 146, 172, 212
Târih-i Mehmed Giray 24, 219 Târih-i Vekayi’-i Bosna 163
Târih-i Meşrutiyet ve Şark Mes’ele-i Hâzırası Târih-i Vekāyi‘-i Kamaniçe 146
279, 322 Târih-i Vekāyi‘-i Selimiyye 212
Târih-i Mısır 220 Tarih (Mora Seferi) 175
Târih-i Mısr-ı Cedid 92 Tarih Musahabeleri 211
Târih-i Mısr-ı Kadîm (ed-Dürretü’l-yetîme fî evsâfi Tarih veya Sene 1171 Cinayetleri 249, 250
Mısri’l-kadîme) 109 Tasavvuf Tarihi 294
Târih-i Mir Yusuf 225 Tasvir-i Ahlâk 251
Târih-i Muhtasar Beşer 289 Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i İstikbâl 284, 322
Tarih-i Mustafa Necib 223 Tavzîhü’l-ebvâb alâ teshîli’l-hisâb 257
Târih-i Mülûk-i Rûm ve Efrenc 116, 322 Tayyârzade Mecmuası 236
Târih-i Müntehab 169, 322 Tebriz Fetihnâmesi 79
Târih-i Naimâ 157 Tebriziyye 78, 79, 337
Târih-i Nihadî 132 Tedbîrât-ı Pesendîde 184, 322
Teferrücnâme 37, 38, 322 Tezâkir 152, 204, 206, 207

Tefhîmü’l-Mu‘allim 210 Tezâkir-i Cevdet 204, 206
Tefsir-i Beyzavî Haşiyesi 81 Tezkire-i Evliyâ-i Bağdad 174
Tehlîlnâme 165 Tezkire-i Latîfî 34, 334
Tekmîle-i Sicill-i Osmânî 258 Tezkire-i şu‘arâ 221, 324
Tekmilet Ravhü’r-Rûh 249 Tezkîre-i Şu‘arâ-yı Âmid 282
Tekmiletü’l-İber 241, 323 Tezkiretü’s-selâtîn ve mecâlisü’l-havâkîn 114, 324
Tekmiletü’ş-Şakā’ik fî Hakk ehlü’l-hakā’ik 255, The History of Mehmed the Conqueror by Tursun
256 Bey 40
Telhîs-i Tâcü’t-tevârih 110, 323 The Treatise of Ahmed Oglı Şükrullah And Theory
Telhis-i Târih-i Osmânî 269, 270, 323 of Oriental Music in the 15th Century 36, 356
Telhîsü’l-beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân 130 Tîb el-Kesâ 249
Temmuz 1330’da Meclis-i Meb‘usan’da Geçen Tomar-ı Hümâyun 78
Divan-ı Âlî Bahislerine Bir Nazar 275 Topçuluktan Fenn-i Remye Dâir Mâ‘lûmât-ı
Tenkîhü’t-tevârih 129 Esâsiyye yâhud Mülahhas Balistik 286
Terâcim-i Ahvâl-i Meşâhir 269, 323 Topkapı Sarây-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi 271
Terakkiyât-ı İlmiye ve Medeniyye 289 Tûgî Târihi 108
Tercüme-i Hâl-i Emir Nevrûz 243 Tuhfe 24, 83, 198, 258
Tercüme-i Kâbusnâme 174 Tuhfe-i Hattatîn 258
Tercüme-i Kitâb-ı Fezâlili’l-hayl 174 Tuhfetü’l-guzât 92, 324
Tercüme-i Ravzatü’s-Safâ ve Tercüme-i Matla-ı Tuhfetü’l-hattâtîn 256, 324
Sa‘deyn 183 Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr 119
Tercüme-i Târih-i Cihangir Şah 180 Tuhfetü’l-leyliyye 283
Tercüme-i Târih-i Timur 174 Tuhfetü’l-mülûk 174, 324
Tercüme-i Tuyûr Câriha ve Zavâri’ Sâyide 174 Tuhfetü’l-uşşâk 75, 324
Tercüme Mecmuası 277 Türkçe Divan 180
Teşrîfât-i Kadîme 202 Türkçe Fezleke 119
Teşrifatnâme 75 Türk Hâkimiyeti ve İngiliz Cihângirliği 288
Teşrifat ve Teşkilatımız 290 Türk Hizmetinde Kral Tököli İmre 1683-1705 296
Tevârih-i Âl-i Osman 20, 21, 22, 41, 42, 44, 45, Türkiye’de Mülteciler Mes’elesi 296
47, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 61, 62, 63, Türkiye Salnâmesi 237
64, 65, 68, 109, 174, 177, 307, 323, 326, 329, Türk Târih-i Umûmisi 277
331, 336, 338
Tevârih-i Âl-i Osman (Behiştî Tarihi) 58 U
Tevârih-i Âl-i Osman (Hadîdî Tarihi) 62 Umdetü’l-hakāyık 249, 324
Tevârih-i Âl-i Osman (I-X. defterler) 62 Umdetü’l-hisâb 92
Tevârih-i Âl-i Osman (Lütfi Paşa Tarihi) 64 Umdetü’t-tevârîh 219, 324
Tevârih-i Âl-i Osman (Oruç Beğ Tarihi) 45 Untersuchungen über die altosmanische anonyme
Tevârih-i Âl-i Osman: Ruhi Tarihi 59 Chronik der Bibliothèque Nationale zu Paris
Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter 52, 338 52, 329
Tevârih-i Âl-i Selçuk 33 Usûl-i Atîka-i Teşrîfât-i Devlet-i Aliyye-i Osmâ-
Tevârih-i Âl-i Selçuk’un Transkribi ve Değerlen- niyye’ye Dâir Risâle 202
dirilmesi 33 Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-âlem 111, 274, 324
Tevârih-i Banaluka Diyâr-ı Bosna 183 Uyûnü’l-ahbâr fi’n-nukūd ve’l-âsâr 241
Tevârîh-i Deşt-i Kıpçak 219 Üss-i İnkılâb 26, 259, 260, 324
Tevârih-i İbtidâ-i Âl-i Osman 53 Üss-i Zafer 201, 202, 324
Tevârih-i Nesl-i Âl-i Osman 53 Üssü’l-esas 275, 324
Tevârih-i Selâtîn-i Âl-i Osman 53
Tevârîh-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve V
Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir 219 Vak‘a-i Cedîde 226, 324
Tevârihü’l-enbiyâ fî irşâdi’l-hulefâ 252, 323 Vak‘a-i Sakız 222
Tevârihü’s-Selâtîni’l-Osmâniye (Osmanlı Sultan- Vak‘a-i Sultan Abdülaziz 278
ları Tarihi) 38, 39 Vak’a-i Sultan Osman 108
Tevhidnâme 165 Vak‘anâme 134, 135, 158, 215, 216
Vak‘anâme-i Mısır 215, 216 Yavuz Sultan Selim Han Hazretlerinin Türkî Eş‘ar-ı
Vak‘a-yı Hamidiyye 219, 220 Şâhânelerinin Tahmîsâtı 283
Vak‘a-yı Hayret-nümâ 240, 325 Yemen Hâtıratı 282
Vak‘a-yı Mısriyye 233 Yemen Kıt‘ası Hakkında Bazı Mütâlaâtım 283, 284
Vâkı‘ât-ı Gazâvât 179 Yemen Tarihi 270
Vâkı‘ât-ı Sefer-i Sultan Süleyman-ı Sânî 136 Yemen ve San‘a Tarihi 248, 249
Vâkı‘atu Sultân Selîm ve es-Sultân Kansu el-Gavrî Yenikapı Mevlevihânesi 287
86 Yeni Osmanlı Tarihi 264
Vefeyât Zeyli 189 Yıldız’ın Hatâsı: Devlet-i Âliyye ve Rusya Muha-
Vekāyi‘-i Letâ’if-i Enderun 258 rebesi 1293, İstanbul’da Yarım Asırlık Vekāyi‘-i
Vekāyi‘-i pür-Sanâyi‘ 179 Mühimme 261
Vekāyi‘-i Sene Işrîn ve Mi’eteyn ve Elf (1220 Se- Yunan İstiklal Harbi 292
nesi Vekāyi‘i) 223 Yusuf u Züleyha 82
Vekāyi‘-i Sultan Bayezid ma‘a Selim Han 77
Vekāyi‘-i Târihiyye 270 Z
Vekāyi-i Zekeriyazade 191 zafernâme 57, 97, 98, 182
Vekayi’nâme 211 Zafernâme-i Gāzi Sultan Mustafa Han 147
Vekāyi‘nâme 8, 131, 216 Zafernâme-i Münif (Fetihnâme-i Belgrad) 176
Vekayi‘nâme-i Abdi Paşa 131 Zafernâme-i Sultan Murad Han 103
Vekayi’nâme (Vekāyi‘-i Beç) 131 Zafernâme (Târih-i Feth-i Revan ve Bağdad) 122
Veliefendizade Kethüdası Said Efendi Tarihçesi 217 Zamanımızda En Mühim Bir Mes’ele-i Askeriyye-
Verd-i Mutarrâ 214, 325 nin Halli yâhud Seri Ateşli Sahra Topları 286
Verdü’l-hadâ’ik 235 Zeyl-i Devhatü’l-Meşâyih 227
Vesâ’ik-i Târihiyye ve Siyâsiyye Tetebbuatı 292 Zeyl-i Fezleke 140, 141
Vikaye Tercümesi 83 Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ 220, 221
Viyana Sefaretnâmesi 188 Zeyl-i Halifetü’r-rü’esâ 227
Vuku‘ât-ı Tertîb-i Şâhâne-i Devlet-i Osmâniyye-i Zeyl-i Keşfü’z-zunûn 231, 325
Aliyye 192 Zeyl-i Ravzatü’l-ebrâr 122, 325
Zeyl-i Siyer-i Nâbi 174
W Zeyl-i Şakā‘ik 139
Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlan- Zeyl-i Tâcü’t-tevarih 110, 111, 324
des 39, 332 Zeyl-i Zeyl 139, 258
Zeyl-i Zeyl-i Atâî (Tekmîletü’z-zeyl) 139
X Zikr-i Mülûk-i Âl-i Osman 53, 347
XVI. Yüzyıla Ait Anonim Bir Tevârih-i Âl-i Osman Ziyanâme 215
(Gramer İncelemesi-Metin-Dizin) 53 Ziyâret-i Evliyâ 264, 265, 331
XVI. Yüzyıla Ait Anonim Osmanlı Tarihi 53 Zübde-i Vekāyi‘ât 138, 141
Zübdetü’l-Hakā’ik 260
Y Zübdetü’l-vakı‘ât 191
Yâdigâr-ı Macaristan- Asr-ı Abdülhamid Han 250 Zübdetü’l-Vekāyi‘ 172
Yadigâr-ı Seyâhat 259 Zübdetü’n-Nesâyih ve Umdetü’t-Tevârih 105, 324
Yanık Seferi Şehnâmesi 79 Zübdetü’t-tevârih 74, 78, 106, 107, 172, 325

Osmanlı Tarihçileri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Osmanlı Tarihçileri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Tarihçileri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OS MA NL I TARİ H Ç İ L E R İ 1

YA­YIN NO: 588

İMPARATORLUK TARİHİNİN KALEMLİ MUHAFIZLARI

© Bil­ge Kül­tür Sa­nat Ya­yın Da­ğı­tım San. ve Tic. Ltd. Şti.

1. Basım, Eylül 2013

ISBN: 978 - 605 - 5261 - 88 - 7

Ya­yın Yö­net­me­ni: Ahmet Nuri Yüksel

BİL­GE KÜL­TÜR SA­NAT

12. Hoca Sadeddin...................................................................................................... 89

A. TARİH YAZARLARI.............................................................................................. 105

9. Hasan Beyzade Efendi........................................................................................ 110

B. FETİHNÂME YAZARLARI................................................................................... 141

A. RESMÎ TARİH YAZICILIĞI.................................................................................. 149

16. Ömerefendizade Süleyman Efendi..................................................................... 168

36. Mahmud Sabit.................................................................................................... 190

18. Mehmed Münib.................................................................................................. 219

59. Abdüllatif Subhi Paşa......................................................................................... 240

100. Mehmed Atâ....................................................................................................... 275

Osmanlı tarihinin kaynakları, kütüphane ve arşiv kaynakları olmak üzere iki

age adı geçen eser

OTAR AFYONCU, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehbe-

Anadolu’nun kuzeybatısında, Bizans (Doğu Roma) Devleti ile Anadolu Sel-

böyle bir düşünceye varılması, bugün elimizde bulunan kaynakların, devletin

sonuna eklediği Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman’ını günümüze gelebilen

Süleyman devrinde ise umumi dünya tarihleri (Matrakçı Nasuh’un Mecma‘u’t-

Mehmed, Tugî Hüseyin, Hasanbeyzade Ahmed, Topçular Kâtibi Abdülkadir, Ab-

hi, vekayinâme, monografi, şehir tarihi, biyografya, bibliyografya, ansiklopedi,

15. YÜZYIL OSMANLI TARİHÇİLİĞİ

A. II. MURAD DEVRİNE KADAR

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun ilk yüzyılındaki Osmanlı tarih yazıcılı-

Osmanlı bilginleri arasında ilmin değişik dallarında eser verme geleneği

1. AHMEDÎ (ö. 1412)8, İskendernâme.

bilginlere ve şairlere karşı oldukça cömert davrandığı bilinir. Rumeli’de padişah-

Ahmedî’nin tarihçiliği oldukça zayıftır. Önünde kendine model alabileceği

11 İskendernâme’nin Osmanlı tarihi bölümünü yayımlayanlar: Necip Âsım [Yazıksız], “Osmanlı

B. II. MURAD DEVRİ (1421-1451)

I. Murad’dan II. Murad’a uzanan zaman kesitinde, Anadolu’da Farsça ve

C. FATİH SULTAN MEHMED DEVRİ (1451-1481)

Osmanlılarda ilim geleneği, Orhan Gazi’nin 1331’de İznik’i Bizans’tan

türdeki birikimleri, yüz yirmi yıl içerisinde yapılanların toplamıdır denilebilir.

2. KÂŞİFÎ (ö. 1456’dan sonra), Gazânâme-i Rûm.

Gazânâme-i Rûm:24 Kâşifî’nin Farsça yazdığı bu eseri gazavâtnâme formundadır.

Kâşifî kaynaklarının adını vermez, sadece ‘elde ettiğim bilgiler’demekle

3. MEVLÂNÂ ŞÜKRULLAH25 (ö. 1464’ten sonra), Behcetü’t-tevârih.26

Behcetü’t-tevârih: Şükrullah, 1456’da Fars diliyle yazmaya başladığı eserini 1459’da

Şükrullah’ın, Ahmedî’yi kendisine kaynak edindiği tarihçilerce bilinir. An-

4. ENVERÎ (ö. 1465’ten sonra), Düsturnâme.

atıfta bulunduğu Teferrücnâme’yi Fatih’in adına yazdığını belirtmektedir. Ancak eserin

5. KARAMANLI NİŞANCI MEHMED PAŞA (ö. 1481)31 Tevârihü’s-

den Bayezid’le Cem arasındaki saltanat mücadelesinde Nişancı Paşa’nın el altın-

6. TURSUN BEY (ö. 1490’dan sonra), Târih-i Ebü’l-feth.

7. KIVÂMÎ, Fetihnâme-i Sultan Mehmed.

8. MİR SEYYİD ALİ BİN MUZAFFER-İ MA’ALİ, Hünkârnâme.

Görüldüğü üzere Fatih Sultan Mehmed devri, kazanılan parlak siyasi ve

D. II. BAYEZİD DEVRİ (1481-1512)

Büyük bir güç haline gelen devletin sağlamlaştırılması, Avrupa’daki toprak

1. ÂŞIKPAŞAZADE (ö. 1502?), Menâkıb-ı Âl-i Osmân.41

Görüldüğü gibi müellifin asıl adı Ahmed’dir. Adına, dervişliğini ve mahlası

Ahmed, günümüzde Çorum’un Mecitözü ilçesine bağlı Elvan Çelebi Köyü’nde

YAYIN NO: 588

© Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.

Yayın Yönetmeni: Ahmet Nuri Yüksel

BİLGE KÜLTÜR SANAT

dır. 1500 (906)’de Ferecik’teki Süleyman Paşa Camii’nin minaresindeki kitabeyi